8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
1/135
GR
Alev kelimesi, szlkte Ali1ye mensup, Aliye ait, anlamlarna gelmekle
beraber, slam tarihi ve tasavvuf edebiyatnda ise Hz. Aliyi sevmek saymak, her
hususta ona bal olmak anlamna gelir. Szlk anlamnn dnda, Mezhepler tarihinde
ise Alevi terimi, Hz. Aliyi en stn sahbe olarak gren ve Hz. Muhammedden
sonra onun, Allah ve Peygamberin tayini ile halife olmas gerektiini kabul edenler iin
kullanlmtr.2 Bununla yan sra, Hz. Ali soyundan oullar Hasan, Hseyin,
Muhammed b. Hanefiyye, mer ve Abbas vastasyla, ksaca Hz. Ali soyundangelenlere Alev dendii gibi, Emev ve Abbs devirlerinde iktidara kar Hz. Ali
soyuna mensup evrelerde beliren hareketlerde de Alevi nisbesi kendini gstermitir.3
slam tarihinde bu terim ilk defa hilafetle ilgili anlamazlklarda ortaya
kmtr. Hz. Peygamberin vefatndan sonra ortaya kan ve nc halife Hz.
Osmann ldrlmesiyle dorua ulaan hilafet mnakaalarnda Hz. Alinin tarafn
1
Ali: Ebl Hasen Al b. Eb Talib el-Kure el Hm; Babas Hz.Peygamberin amcas Eb Talib, anneside Ftma bint Esed b. Himdir. Eb Talibin en kk oludur. Hz. Muhammedin Peygamberliineilk iman edenlerdendir. Hz. Peygamberin damad ve Hulef-i Ridnin drdncsdr. Be yandanitibaren hicrete kadar Hz. Peygamberin yannda ve himayesinde bymtr. Hz. Peygamberle birlikteilk namaz klan kii olduu kuvvetle muhtemeldir. Hicretin beinci aynda muhacirler ile ensr arasndayaknlk ve dayanma salamak amacyla kurulan muht srasnda Hz. Peygamber, Hz. Aliyi kendisinekarde olarak semi, hicretin ikinci ylnda da onu, kz Ftma ile evlendirmitir. Hz. Peygamberintorunlar olan Hz. Hasan, Hseyin ve l doan Muhsin ile Zeynep ve mm Klsmn babasdr. Hz.Ftmnn salnda baka evlilik yapmamtr.Bedir, Uhut, Hendek bata olmak zere hemen hemen btn gazve ve seriyyelere katlm, bykyayarllklar ve kahramanlklar gstermi, Peygamber Efendimizin sancaktarln yapmtr, dahasonralar bunlar menkbev bir slpla rivayet edilegelmitir. Tebk Gazvesinde Hz. Peygamberin vekiliolarak Medinede kalmtr. Hz. Ali Hz. Peygamberiin katipliini ve vahiy katipliini de yapm,
Hudeybiye Antlamasn o yazmtr. Drdnc Halife olarak seildikten sonra bata Hz. Osmannkatillerini bulup cezalandrmas olmak zere kendisini bekleyen birok problem ile kar karya kald.Hz. ienin nderliindeki ordu ile tarihe Cemel vakas olarak geen savata galip geldi. Muaviye ileSffnde kar karya geldi. Tam galip gelecekken Msr Fatihi Amr b. sn ortaya att hakemolaynn bir hile olduu hususlarndaki ikazlarn ordusuna dinletemedi. Halkn bir ksmnn Hz. Aliyi birksmnn da Muaviyeyi halife olarak tanmas sebebiyle ikili bir iktidar ortaya kt. Bir Harici olanAbdurrahman b. Mlcem tarafndan, sabah namaznda, zehirli bir hanerle yaralanm ve iki gn sonra 19veya 21 Ramazan 40 (26 veya 28 Ocak 661) da, Kfeye (bugnk Necef) defnedilmitir. Bizzat Hz.Peygamber tarafndan kendisine verilen Eb Trb, el- Murtaz ve Esedullahil Glib gibilakaplar da vardr. Onun, slmn yayl tarihinde ve Mslmanlar arasndaki ilim, takv, ihls,samimiyet, fedakarlk, efkat, kahramanlk, cesaret gibi yksek ahlki ve insni vasflar bakmndanmstesna bir yeri olduunu, Kuran ve Snneti en iyi bilenlerden biri olduunu, hemen hemen btnSnn ve i kaynaklar ittifakla belirtirler. Ethem Ruhi Flal, Ali D..A., C.II, s.371-374, Ankara-20022
Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevlik Bektlik, s.7, Ankara-19903 Ahmet Yaar Ocak, Alevi, D..A., C.II, s.368-369, Ankara-2002
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
2/135
2
tutanlara Aleviyye veya at Ali (Ali taraftar) denmitir. Bunun yan sra slam
dnyasnn muhtelif yerlerinde (Fas, Tunus, Cezayir) kurulan ve Hz. Ali soyuna mensup
olduklarn ileri sren devletler kurulmu, bu devletler de Alevi nisbesinikullanmlardr.4Tasavvufta ise Hz. Ali'ye nisbet edilen bir tarkat olup, silsile itibariyle
Hz. Peygamber'e, Hz. Ali vastasyla ulaan tarkatlarn genel ismidir.5 Yukardaki
rneklerinde de grld gibi, kullanl amac ve yeri neresi olursa olsun Alevi
kelimesinin Hz. Aliye nisbeti bulunmaktadr.
Tarih arka plan bir tarafa, Anadoludaki Alevi-Bekti topluluklarn ifade
etmek zere birtakm terimler kullanlm olmakla birlikte,6 gnmzde en yaygn
olanlar Alevlik, Kzlbalk ve Bektlik'tir. Tezimizin konusu tekil eden zmreleri
ifade etmek zere gnmzde en ok kullanlan terim Alevliktir. Ancak bu kavramn
lkemizde ortaya k XIX. Yzyla dorudur. Zira Osmanl ariv belgelerinde XIX.
Yzyldan nce Alev deyimine rastlanmamaktadr. Daha nceki dnemlerde bu
gruplar baka isimlerle anlmaktadr.7
Tarihte, bu topluluklar ifade etmek iin kullanlan bir dier kavram ise
Kzlbatr. Kzlba terimi, bugnk Anadolu Alevileri iin tarihte en ok kullanlanve genel olarak kendileri tarafndan da benimsenen bir isimdir.8 Kzlba terimi XV.
Yzyl sonlarndan itibaren kullanlmaya balanm olmakla birlikte bununla kastedilen
sosyal yap, X. yzyldan balayarak slma giren bu dini, nceki inan ve
gelenekleriyle badatr p kendi sosyo-ekonomik yaplarna uyduran konar ger
zmreleri kapsad iin on asrlk bir zaman iine alr.9 Kzlba kelimesiyle ilgili
farkl ve yanl yaklamlar vardr.10 Zira Kzlba, Trk tarihinde krmz brk veya
balk giyen btn Trkmen boylarna verilen bir isimdir. Trkler arasnda Altayl
amanlardan gelen baa krmz klah giyme gelenei, slmiyetin kabl ile ortadan
kalkmam, fakat birok benzeri aman gelenei gibi kutsallk kazandrlarak
4 A. Y. Ocak, a.g.m., s.3695 Geni bilgi iin bkz. Sleyman Uluda, Aleviyye D..A. C.II. s.369-370, Ankara-20026bk. E. R. Flal, a.g.e., s. 7-15.7 rene Melikoff, Hac Bekt Efsaneden Geree, (ev. Turan Alptekin), s.321, stanbul-19988 Harun Yldz, Amasya Yresi Alevileri, Tarihesi, nanlar, rf ve detleri, s.8, BaslmamDoktora Tezi, Samsun-20039
lyas zm, Kzlba, D..A., C. XXV. s.548, stanbul,-199110 Farkl yaklamlar iinbkz. M. Erz, Trkiye'de Alevilikve Bektlik, s. 80,88.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
3/135
3
islmletirilmitir.11Daha sonra byk bir kltr deiimine urayan Trkler arasnda
Snn olanlar kzl balk giymeyi terk edince bu gelenek, eski gelenek ve trelerine
daha sk bir ekilde bal olan Alevi zmrelerine mahsus kalm ve bu isin onlarlazdelemitir. 12
Kzlbalk teriminin menei hakknda tercih edilen gr; ah smail'in babas
eyh Haydar'n, talebelerine on iki imam temsilen on iki dilimli krmz brg/Serpu
(Tc- Haydri) giydirmesi ve zamanla bu kullanmn yaygnlk kazanmasdr. XV.ve
XVI. yzyllarda ah smailin yapt yeni dzenlemelerden sonra da artk Safev
dervilerinin giydikleri kzl talar sebebiyle kendilerine Trke Kzlba Farsa
srhser denilmi13, zaman ierisinde taraftar kitlesinin oalmasna paralel olarak
Btn Safev taraftarlarn kapsayan ok geni bir sosyal taban nitelemek zere
kullanlmtr. Daha sonralar ise Cell isyanlar ad verilen dn/sosyal ierikli
bakaldr hareketlerinin ierisinde yer almalar dolaysyla bu terim devlet muhalifi,
s, dinsiz gibi anlamlarda kullanlmaya balanmtr. Hatta Osmanl ariv belgelerinde
bu topluluklarla ilgili olarak zndk, rfz, mlhid gibi ktleyici isimler
kullanlmaktayd.14 Bu yzden zamanla bu terim terkedilmi ve Alevi kelimesi
kullanlmaya balanmtr.
Anadolu Alevileri ile yakndan ilgili dier bir kavram ise Bektliktir.
Bektlik, XIII. Yzylda Kalenderlik iinde teekkl etmeye balayp XV. Yz yln
sonlarnda Hac Bekt- Vel ananeleri etrafnda ortaya kan bir tarikattr.15
Bektiliin, Aleviliin birok temel esaslaryla benzerlik gsterdii ve rtt
grlr. yle ki; Hz. Ali, On ki mam Ehl-i beyt sevgisi, tevell, teberr gibi inanlar
ile yinlerdeki benzerliklerin yannda her iki zmre de, Hac Bekt- Veli ve btn
Horasan erenlerini sever, dua eder. Bu zelliklerine bakldnda bu ikisini birbirinden
tamamen bamsz ele almann doru olmayacann ikar olduu grlr. Zra son
yllarda yaplan alan aratrmalarnda Anadolunun birok yresinde bu iki kavramn
11 E. R. Flal, a.g.e., s.9-1012 Ahmet Yaar Ocak, Trkler, Trkiye ve slam, s.49-50, stanbul-199913 Mehmet Erz, Trkiyede Alevlik ve Bektlik, s. 88, Ankara-1990; . Melikoff, a.g.e., s. 33.14 Kzlbalk kavram ile ilgili geni bilgi iin bkz., E. R. Flal, a.g.e., s.9-12; M.Erz, a.g.e., s. 80-96;
Abdlbki Glpnarl, Kzl-ba, .A., s. 789,790, stanbul-197715 Ahmet Yaar Ocak, "Bektlik". D..A., C.V, s.373, stanbul-1992
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
4/135
4
birbiriyle btnlemi bir grnt arzettii, Alevi/Bektai eklinde birlikte
kullanld, yer yer birbirinin yerine de kullanld grlmektedir.16
Ancak, Kzlbalk ile Bektlik arasnda belirgin farkllklar da mevcuttur.
Yukarda da belirttiimiz gibi her iki grubun temel inan ve erkn birbiriyle benzerlik
arz etmekle beraber sosyal yaplarnda farkllklar vardr. Kzlbalar/Aleviler yzyllar
boyunca genellikle airet evrelerinden gelen ve krsal alanda yaayan gruplar olarak
ortaya karken, Bektiler ise ehir merkezlerinde yaayan ve daha ok eitimli kim-
selerden oluan bir yap arz eder.17Dier bir fark Hac Bekt- Vel ile ilgilidir. Her
iki grup ta Hac Bekt- Vel'yi sevip saymasna ramen Aleviler Hac Bekt
Dergh'na deil, Peygamber soyundan geldiklerine inandklar ocaklara baldrlar.
Bektiler ise ya Hac Bekt'n soyundan geldiklerini dndkleri elebilere ya da
manen onun temsilcisi kabul ettikleri babalara baldrlar. ok nemli bir dier fark
Aleviliin soya, Bektiliin istee bal olmasdr. Yani Alevi olmak iin Alevi ana-
babadan domak art iken, Bekti olmak iin byle bir art yoktur. steyen herkes
nasip alp Bekt olabilir. Bu farkllklar sebebiyle Alevlik ve Bektlik ksmen dei-
ik bir mahiyet arz etmektedir. Bektiliin sosyal taban, hepsi birer halk sfsi olan
Trkmen babalar tarafndan oluurken; Alevlik, Trkmen babalarnn hitap ettii
Trkmenlerden oluan sosyal tabana sahip, kapallk iinde gelien -etnik deil- bir eit
"kavmi mezhep" hviyetindedir. 18 Btn bu farkllklara ramen Kzlbalk/Alevlik
ve Bektlikle ilgili farkllklar ne olursa olsun, bu iki topluluk byk lde birbirine
yaknlam ve birbirine balanmtr. Anadoluda yaayan bu zmreler iin genel
olarak Alevi dendir ve bundan da hem Kzlba hem Bekti evreleri kastedilir.19
Aleviliin inan ve yinlerinde, geirmi olduklar tarihi evrenin izleri ve rol
ok byktr. Henz Mslmanl kabul etmeden nce amanizm, Budizm ve
Maniheizm gibi birok inan ve geleneklere sahip olan Trkler, daha ilk fetihler
srasnda slmla temasa gemiler, X. yzyln ortalarnda da kitleler halinde slm'
kabul etmilerdir.20 920-960 yllar arasnda Bat ve Dou Trkistanda yaayan
16 H. Yldz, a,g,e., s.1217 . Melikoff, a.g.e., s. 29.18 lyas zm, Gnmz Alevilii, s.4, stanbul-199719
. zm. A.g.e., s.4.20 Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, s. XI, XII, stanbul-1976
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
5/135
5
Karahanllar, Hazarlar'a tabi olarak yaayan Ouzlar ve teki baz byk trk kabileleri
toptan Mslmanl kabul etmilerdir.21
Bat ve Dou Trkistanda Mslman olan bu Trkmen boylar, Trkmenler'in
kurduu Ouz Yabgu Devletinin 1002 ylnda yklm, Ouzlar tarafndan kurulan
Byk Seluklu Devletinin Kk Asya'da fetihler yaparak Bizans topraklar zerinde
Batya doru ilerlemi; Sultan Alparslann btn Azerbaycan ile Kuzey Irak ve
Suriye'yi birer Trk yurdu haline getirdikten sonra 1071 Malazgirt Zaferiyle
Anadolu'nun kaplarn da Trkler'e amtr.22 Bu arada slamlaan Trkler arasnda
Veflik, Yesevlik, Haydrlik gibi eski inan ve kltrlerle karm tasavvuf akmlar
da yaygnlamaya balam, zellikle Kalenderlik diye anlan bu akmlar Trkmenler
arasnda byk rabet grmtr. 23
XI. yzylda Maverannehir, Hrizm, Horasan, Azerbaycan ve Errn
blgelerinden Anadoluya balayan gler XIV. yzyla kadar devam etmitir. Bunlar
arasnda konar ger Trk boylarnn yan sra yukarda ad geen tarikatlara bal
dervi zmreleri de yer almaktadr. Xlll. yzyln balarnda Karahitaylar'la
Harizmahlar arasndaki mcadeleler bu blgelerdeki ehirlerin boalmasna ve yerleikhalkn nemli bir kesiminin Anadolu'ya intikaline sebep olmutur. Ayn dnemlerde
Byk Seluklu Devleti'nin Harizmahlar tarafndan yklmasndan sonra yine baz g
dalgalaryla birlikte Ouzlar, yani Trkmenler Anadolu'ya gelmilerdir.24 Anadoluya
glerin bir dier nedeni de Mool istilalardr. Vaktiyle gebe Ouzlar'n hareketine
katlmayan Trkmenler, Mool istilas nnden nce Horasan'a, oradan da Azerbaycan
yoluyla Anadolu'ya gelmi ve Anadolu kent ve krsaln adeta doldurmulardr.25
Ancak bu konar ger halk, slamiyet'ten nce mensup olduklar Gk Tanr
klt, tabiat kltleri, atalar klt gibi eski Trk inanlaryla beraber, amanizm,
21 Zeki Veldi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 76, stanbul-197022 R. Gen, "Trk Tarihi", TA, XXXII, s.276,27723 . zm, a.g.e., s.6. Kalenderlik:Dnyay ve dnyevi deerleri umursamayan, iinde yaadtoplumun, toplumsal dzenin inan ve geleneklerine kar kan, bunu klk, kyafet, tutum vedavranlaryla gndelik hayatlarna yanstan sflerin temsil ettii, Hurf ve i tesirleri iindebarndran ve bilhassa ibadetlere kar kaytszlk sulamalaryla dikkati eken tasavvuf zmrelereverilen genel ad. Nihat Azamat, Kalenderiyye, D..A. C.XXIV, s.253-256. stanbul-200124
A. Yaar Ocak, Babailer syan, s. 55 vd., stanbul-199625 R. Gen, a.g.m., s.279.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
6/135
6
Budizm, Zerdtilik ve Maniheizm gibi dinlerin miras brakt inanlarn izlerini
silmemi, bunlarn etkisi altnda yeni bir dini kabul edip ksa zamanda kendi
sosyoekonomik yaplarna uydurmulardr. zellikle konar ger hayat yaayan veyeni dini renmek iin yeterli imkan bulamayan kii ve gruplarn psikolojik ve sosyal
adan, nceki inanlarn tamamen terk edip yeni bir inanc benimsemesi, kabul edilen
yeni inanlarn gerektirdii dnce ve davranlar hayatna aksettirmesi olduka
zordur. te bu gnk Alevi-Bekti evrelerin atalar olan Mslman Trkmenler, Orta
Asya'da yan gebe hayat yaayan ve kitabi ya da orijinal slam'la yzyze gelememi,
Mslmanl'n "halk slam' yahut halk Mslmanl" diye niteleyebileceimiz bi-
imde, eski inan ve gelenekleriyle mezcederek srdrmeye alm zmrelerdir.
26
Nitekim yerleik hayat yaayan ve kitabi slam'la tanan dier mslman Trk
topluluklar belirli bir zaman sonra slami inan ve amelleri ferdi ve sosyal hayatlarna
gl birekilde yanstmlardr.
Seluklular'da idari yapnn zayflad XIII. yzylda ve bilhassa II.
Gyaseddin Keyhusrev dneminde yolsuzluklar artm, toprak ve vergi nizam
bozulmu, bundan da en ok Trkmenler etkilenmitir. Trkmenler'i bulunduklar bu
durumdan kurtarmak iin Seluklu hkmetini devirmeyi ve idareyi ele almay
amalayan Baba lyas, Amasya'nn at (bugnk lyas) kynde kurduu zaviyesinde,
bir Vefa eyhi sfatyla, blgede yaayan Trkmenler'e daha ok eski Trk inanlarnn
slamiyet'le yorumlanm bireklini tasavvufi bir hviyetle tlim ederken, I. Alaeddin
Keykubad zamannda harekete gemi ve bata Baba shak olmak zere dier baz
eyhlerin ve Trkmenler'in desteini alarak isyan balatmtr. Baz baarlar elde
etmesine ramen Seluklu kuvvetleri Baba lyas' Amasya'da kuat p idam etmi
(1240), onun intikamn almak isteyen Baba shak da, Seluklular'a malup olmu veldrlmtr. Trkmenler'in ou kltan geirilmi, kalanlar da esir alnmtr. Tarihe
Babailer syan diye geen bu olay Vefailik, Yesevlik, Kalenderlik ve Haydarilik gibi
sf akmlarn iinde bulunan Trkmenler'in birbiriyle daha sk bir dayanma iine
girmesine sebep olmu, farkl dini inan ve telakkileri birletirici bir yap olarak
Bablik hareketinin domasna yol amtr. Bu hareket zamanla ismini muhafaza
edememekle beraber inan ve geleneini -sonraki Huruf ve i etkiler hari- Kzlba
26 E. R.Flal, a.g.e., s. 83 vd.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
7/135
7
zmrelerle Bektlik tarikatna aktarmtr.27
Trkiyedeki Aleviliin etnik yaps ile ilgili olarak; Trkmenler, (epniler,
Tahtaclar, Beydiler) Krtler ve Zazalar olmak zere gurup zerinde durulabilir.
Bunlar bulunduklar ilin nfusuna oranla yzde seksen ile yzde be arasnda deien
oranla daha ok Tunceli, Sivas, Adyaman, orum, Amasya, Tokat, Bingl, Mu
Malatya. Elaz, Kahramanmara, Yozgat, Erzincan, Erzurum, Adana, Kayseri,
Gaziantep, ankr, el, Antalya, anlurfada ve bir miktar da dier illerde
yaamaktadrlar.28Anadolunun gney ve bat blgelerinde, dalk arazilerde ve yksek
ormanlk alanlarda yaayan Alevilere, Tahtaclar denilmektedir. Yaamlarn gebe
ve aa kesmek ve tahta bimekle geiren Alevi-Trkmen zmrelerin ortak addr.
Bunlar daha ok Adana ve K. Maran bat blgelrinden balayarak, Bat Anadoluya
doru Toroslarda ve Toroslarn bitiminden kuzeye doru Ege blgesinde geni
ormanlk alanlarda yaarlar. 29 Amasya yresi ile ve yakn yrelerdeki Alevilere de
Sralar denilir.30
yinler, tarih boyunca ilkel kabile dinlerinden slma gelinceye kadar hemen
her kltrn ve dinin ierisinde, eitli siklerle yer alan bir olgu olarak karmzakmaktadr. Tarih srete ilkel kabile dinlerinden gnmze kadar dni ve sosyal
sebeplerle geirmi olduu tekml srasnda, Yahudilik ve Hristiyanlkta da nemli
bir yer tekil etmitir. Kurnda ve snnette yer almayan ve slmn ilk dnemlerinde
kullanlna rastlamadmz bu terim, sonraki dnemlerde daha ok tarkat
evrelerinde, namaz, oru gibi farz ibadetlerin dnda, -yerine gre enstrman eliinde
sazl szl- toplu zikir meclisleri iin kullanlmaya balanmtr. Alevler de, gerek
ibadet kastyla ve gerekse gemiteki bir olayn hatrasn yd etmenin yannda, Alevi
toplumuna mensubiyet, toplumdan karma/dlama, tekrar geri alma, topluma hesap
verme, akraba ba olmayanlarn karde yaplmas gibi sebeplerle, Alevi cemaatinin
huzurunda ve her biri kendine zg yinler gerekletiregelmilerdir.
27 Ahmet Yaar Ocak, "Babailik", D..A., C. IV, s.373-374, stanbul-1991.28 . zm, a.g.e., s.22.29 E. Ruhi Flal, Tahtaclar, Trk Ansiklopedisi, C.XXX, s.352 Ankara, 198130
H. Yldz, a.g. e., s.14.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
8/135
8
BRNC BLM
YN
I- TANIMI
Farsa asll bir kelime olan yin; adet, usul, ziynet, kanun, dini
merasim, slup, tarz, ibadet tarz (cult), tre, db, grenek, yaay31
manalarna gelir. Trkede Mevlevi, Bektai ve Alevi zmreler ile daha ok
Mslman olmayanlarn, zellikle de Yahudi ve Hristiyanlarn ibadet tarzlar
ile, eitli tekke ve tarikatlarn hareket ve musiki unsurlar tayan dini
merasimlerini ifade etmek iin kullanlmaktadr.32
Katip elebiye gre de yin; adet, grenek, kanun, tre demektir.
badet yinleri, ibadet grenekleri, ibadet merasimi, tapma ekilleri anlamna
gelmektedir. yin koymak; din getirmek, ibadet treleri koymak, inanlar veekilleri yerletirmek manalarna gelmektedir.33
Dinsel bir amala gnahlardan syrlmak, sevap elde etmek, kt gleri
kovmak, ilahi gleri yardma armak, vb. gayelerle mnferit ya da toplu
ekilde yaplan ibadet; ritel34 anlamna gelen yin; hemen her din toplulukta
tapnma niyetiyle belirli usuller erevesinde yaplan din trenlere verilen
genel bir isimdir. Temelde din inanlara dayanan ve bu inanlarn ekl ve fiili
tezahrleri olan yinler genellikle trenlerle icra edilir. Bu bakmdan yinle
31 Gnay Tmer, yin, D..A., C.IV, s. 248, stanbul-1988; yin . A., II, s.68, stanbul-1979;Mahmut Rgp Mihalgazi, yin, slm-Trk Ansiklopedisi, s.671, stanbul- 1941; Orhan Hanerliolu,yin, slm nanlar Szl, s.29, stanbul-1984; Bayram Altan, yin, slmi BilgilerAnsiklopedisi, C.I, s. 76, stanbul-1993; Heyet, yin slmi Bilgiler Ansiklopedisi, C. I, s. 278-279,stanbul-1981;32 G. Tmer, a.g.md., s. 248.33 Orhan aik Gkyay, Katip elebiden Semeler, s. 125, 136, 176, stanbul1968.34 inasi Gndz; Din ve nan Szl, s. 51, Ankara1998; Ritel: Latince ritus kelimesinden
gelmektedir. Bir dini merasimin uygulanmasyla ilgili kurallar btndr. Yani yinlerdeki tdil-ierkndr. Bkz: Mehmet Aydn, Rit (Rite), Ansiklopedik Dinler Szl, s. 642643, Konya2005
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
9/135
9
tren arasnda benzerlik ve iliki varsa da yinler dini nitelikte olup tapnma
amacyla yaplan trenlerdir. Mutlaka toplu halde ve tren eklinde yaplan
yin, belirli kural ve tarzlarn (rite) uygulanmasyla gerekleir. Bat dillerindeyin srasnda uyulacak kurallar ve yinin icra tarzn ifade iin kullanlan rite
kelimesi Latince meneli (ritus) olup "kutsal adet" demektir ve geleneklerle
belirlenmi nitelikleri bulunan davran eklini ifade eder. Bu kelime "tapnma,
ibadet" manasna gelen klt (Cultus) kavramna yakn bir anlamda, geleneksel
din davran ve hareketleri belirtmek zere kullanlmaktadr. yini ferdi
ibadetten ayran husus toplu halde yaplmas, belirli usullere gre icra
edilmesidir. Ayrca msik ve zel hareket tarzlar da yinin temelunsurlarndandr.35 Dinlerde yinler szl, hareketli, mzikli, ilahili ve arkl
bir tablo arz eder.36
A. LKEL KABLE DNLERNDE VE UZAKDOU
DNLERNDE YN
lkel Kabile dinlerinde yinler daha ok dn ve sihr nitelik tayan
yinler maskeli ve boyanm olarak dansl arkl olarak yaplrd. Nitekim byile ilgili yinler ayr bir snf oluturduu gibi birou da sosyal niteliklidir.
lkel kabile dinleriyle milli dinlerde doum, ergenlik, evlenme, baba olma,
yallk, lm, yas, bereket, ziraat, yamur, sava, temizlenme, iyileme vb.
vesilelerle yinler yaplmakta iken inde de hemen hemen ayn sebeplerle
yaplan yinlerin sadece dini deil itimai ve siyasi hayatta da nemli bir yeri
olmutur. Japon dini intoizmde de yinler yiyecek salama, belalardan
kurtulma, ok evlada kavuma, tahtn veraset yoluyla intikalini gvenlik altna
alma, manevi ktlklerden arnma gayesiyle yaplrd. Hinduizm'de evde ya da
tapnakta yinler dzenlenir. Cemaat art olmamakla beraber tapnaktaki
yinlerde rahipler veya dierleri tanrlara sunularda bulunur, dans ederler.
Mesela st kastlarda bulunanlarn evlenmelerinde evde veya baka toplant
yerlerinde dzenlenen trenlerde Veda ilahilerine yer veren yinlerin byk bir
yeri vardr. Veda'larn ilk devresinde en nemli yinler kurban yinleri idi.
35
G. Tmer, a.g.md., s. 248.36 G. Tmer, a.g.md., s. 248.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
10/135
10
Brahmanlar bu konuda ayrntl trenler yaparlard. nceleri at kurban edilirken
zamanla hayvan kurban ortadan kalkt. Eski devredeki kurban yinlerinde hem
tapnakta hem de evde atein merkezi bir nemi vard. Ate kutsal grlr,kurban yini onsuz yaplamazd. Kurban salonunun gney giriinde atalara
tazimi ifade etmek ve kt ruhlar kovmak iin ate bulundurulurdu. Bir renci
kutsal yola arlp ie baladnda eline ate verilir ve o bununla sunuda
bulunurdu. Cenaze atei de ayr bir yin gerektirirdi. Bylece ate ilah Agni
iin eitli ekillerde yinler yaplrd. yinler srasnda Brahmanlar soma ad
verilen ve uyuturucu etkileri olan bir kutsal bitki kullanrlard.37
B. SLAMDAN NCE TRKLERDE YN
Trklerin Mslman olmadan nceki dinlerine gre uyguladklar
yinler, belirli vakitlerde yaplanlar ve geliigzel olaylar dolaysyla yaplanlar
eklinde iki grupta toplanmaktayd. Belirli vakitlerde yaplanlar ok eski
dnemlerden beri srdrlen ilkbahar, yaz ve sonbahar mevsimleri yinleridir.
in kaynaklarnn verdii bilgilerden bunlarn eskiden devletin resm yinleri
olduu anlalmaktadr. Yazn gelii dolaysyla yaplan yinler, tabiatnyeniden dirilmesini kutlamak zere bir eit bereket klt olarak icra edilirdi.
Bugn Yakutlar, sah (sa) dedikleri ve kamn (aman) nezaretinde yaptklar
bu yinlerde topluca dans edip trk sylemektedirler. yin srasnda kam,
kmz kabn bana kaldrp dualar eder, ilk toplanan kmz sa olarak sunar,
atee kmz ve ya dker. lkbahar yininde kama dokuz masum gen kz ve
erkek elik eder. Gklere kmak iin yaplan yin srasnda bu gen kz ve
delikanllarn masumiyetleri lsnde makamlara ulatklarna inanlr.
Yakutlar'n bu yinleri son zamanlarda Hristiyanln etkisiyle dini zelliini
kaybedip bayram merasimi haline gelmitir.
Eski Trkler'de kam veya baks denilen aman yinleri yneten kiiydi
ve tanrlar veya kt ruhlar iin yin yapabilirdi. yinlerde onun cbbe ve
klahtan oluan zel kyafeti, davulu, kam veya asas bulunurdu. Medyum
tabiatl amann manzum dua ve ilahilerle yrtt yinler srasnda kendinden
37 G. Tmer, a.g.md., s. 248.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
11/135
11
geerek ruhlar ya da tanrlardan gayb bilgiler alabildiine inanlrd. Bu
yinlerde atein de ayr bir yeri vardr. Altayllar'n dini trenlerinde at kurban
yinleri zel bir nem tamaktadr. Bazan gn sren bu yinde kamnnceden belirledii yin yerinde kurulan adrn tam ortasna yeil bir kyin
aac dikilir. Kam cbbe ve klahn giyer, eline davul ve tokman alr, tanr
ve ruhlara hitap edip ilahiler okurdu. Daha nce seilmi olan kurbanlk at,
boulmak ve bel kemikleri krlmak suretiyle ldrlr, piirilir ve yine katlan
kimselere ikram edilirdi. Kam yine ilahilerle ruhlar ve kabile atalarn arr,
daha sonra davuluna hzla vurup ate etrafnda dnen aman, lgen iin ha-
zrlanan armaanla gklere ykselmeyi temsil eden hareketler yapard. Bylecegn on ikinci katna kadar k p orada lgen'e kurban takdim eder, dualar
okur. Sonra yeryzne inmeyi temsil eden hareketler yapard. Davulunu atp
gzlerini aar ve herkesle selamlar, yinin nc gnnde kamn erefine b-
yk bir ziyafet verilir, kt ruhlara kar yaplan yinlerde kamlar yer altna inip
orada grdklerini temsili olarak anlatrlard. Eski Trkler'de bu byk yinler
dnda ikinci dereceden yinler de vard. Bunlardan biri, yaygn zellie sahip
"duk" hayvannn tanr iin salverilmesidir. Kutsal saylan bu hayvana kimse
dokunamazd. Cad tayla yamur yadrma yini de bu tr bir yindi.38
C. YAHUDLKTE YN
Aslnda ilah ve evrensel iken mill bir din haline getirilen Yahudilik'te
yin, Tanr'ya denen bir bor, O'na kar sevgi, sayg ve tazim ifadesi olup,
kutsal kitaplar Tevrat (Tora) ahlk prensipler yannda ibadetle ilgili yinleri
(k, 20/14; Levililer, 19/15-22) de tesbit etmektedir. Kutsal kitapta ibadetin
hem cemaatle hem de tek bana yaplabilecei belirtilir. Sleyman Mabedi'nin
inasndan sonraki devrede ibadet, Levililer'in nezaretinde byk lde
yinlere dayanmakta ve ibadetin temelini -Aleviliktekine benzer biimde-39
38
G. Tmer, a.g.md., s. 249.39 Zira Kurban, Aleviliin en byk yini olan Cemin ayrlmaz bir ritelidir.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
12/135
12
kurban oluturmaktayd; ancak mabedin yklndan sonra ibadetler, korolar,
dua ve okuma yinleri devaml deien bir gelime gstermitir. 40
Yahudilik'te yin mabedde olduu gibi evlerde de yaplmaktadr. Kutsal
kitaptan blmler okuma, arap ve yiyecee itiraki gsteren davranlar bu
trdendir. Cemaatle ibadete en az on reit erkein katlmas gerekmektedir.
Yahudilik'te gnlk yinlerin dnda haftalk ibadet olarak cumartesi yini,
yllk yinler olarak da ro haanahn, yom kippur, pesah (fsh), sukkot
(adrlar) gibi deiik yinler, ayrca evlilik, snnet, cenaze yinleri de
yaplmaktadr. Bundan baka bir ehre girip karken, yeni bir eve tanrken
veya bu evi derken, gk grlts, imek, zelzele gibi tehlike arzeden
durumlarda da yin trnde eitli davranlar yaplmaktadr.41
D. HIRSTYANLIKTA YN
Hristiyanlkta en nemli sakramentlerden biri olan Evharistiya'dan
(ekmek-arap yini), kutsal gnlerin kutlanna kadar btn trenlerde yinlere
yer verilir.
Hristiyanlkta yin eklindeki en eski ibadet son akam yemei
kutlamas idi. te yandan vaftiz yini de nemli yer tutar.
Hristiyanlk'ta sakramentlerle ilgili olarak yaplan yinler pek geni bir
yer tutar. Ekmek-arap yininde Hz. sa'nn Hristiyanlara gre lmnn
sreklilii canlandrlr. Hristiyanlarn kurban anlay da bu yinde kendini
gsterir. Hz. sa asl gnah' gidermek ve bylece btn insanl kurtarmak
iin kendini feda etmitir. te ekmek-arap yini ile sadece Hz. sa'nn son
akam yemeinin hatras canl tutulmuyor, ayn zamanda onun, "Bu benim
etim, bu benim kanm" dedii ekmek ve arab alan Hristiyanlar bylece
onunla btnlemi saylyorlard. Btn bu yinler 'kutsal hiyerariye dhil
rahiplerce yrtlmekte ve onlar tarafndan uygulanmaktadr. Papazlar yinleri
yrtrken her yine gre zel renkleri bulunan kyafetler giyerler. yinler
40
G. Tmer. a.g.md., s.24941 G. Tmer. a.g.md., s.249
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
13/135
13
korolu, mzikli, enstrmanldr. Papazn nerede tek bana yini yrtecei ve
cemaatin nerede ona katlaca tespit edilmitir. yinler genellikle papaz
nezaretinde kilisede ve Kitab- Mukaddes'in belirli pasajlar okunarak yrtlr.Her mezhebe gre uygulamada deien yin unsurlar bulunur.42
E. SLAMDA YN VE YN KELMESNN YER VE
TASAVVUFTA YN
Tarikat mensuplarnn ve Alevi-Bektai zmrelerin belli usuller
erevesinde yaptklar dini tren ve zikir yin olarak isimlendirilmitir.
yin kelimesi, mutasavvflara has baz hal ve hareketleri ifade etmek
iin ilk defa ranl mutasavvflar tarafndan kullanlm, daha sonra Trk
tasavvuf edebiyatna da gemitir. Araplar tarikat yinlerine hadra (),
hafle (), bazen de mevlid ( ) ve urs ( ) gibi adlar vermilerdir.43
Sfilerin baz hareketlerine, sohbet ve sema meclislerine, bu
meclislerde grlen vecde gelme ve devran (raks, sema) etme hallerine yin
(yin-i ehlullah) denilmi, kiiyi Allah'a yaknlatrdna inanlan bu yinleretarikatlarda byk nem verilmitir. Balangtan beri eitli tasavvuf
topluluklar birbirinden farkl yin ekillerine sahip idiler. V I. (XII) yzyldan
itibaren tarikatlar ortaya ktktan sonra bu farklar daha belirginlemeye
balam ve her tarikat dierinden ayr bir zikir, usul ve adab benimsemitir. lk
zamanlarda sema meclisi ad verilen tasavvuf toplantlara sonradan genel
olarak yin denilmi, ancak her tarikat kendi yinine zel bir isim vermekten de
geri kalmamtr. Mesela zeliler yinlerine "hadra", Mevleviler "sema","yin" veya "mukabele", Nakibendler "hatm-i hacegan", Rufaler "zikr-i
kyam ", Halvetiler "darb- esma", Celvetiler "nsf- kyam", Aydersler "rtb"
demilerdir.44
42 G. Tmer, a.g.md., s. 249-250.43
Sleyman Uluda, yin, D..A., C.IV, s. 25044 S. Uluda, a.g. md. s.250
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
14/135
14
Yahudi ve Hristiyanlarn din merasimlerinin de Trke'de yin
kelimesiyle ifade edilmesi, er' esaslara bal tarikat mensuplarnn bu terimi
fazlaca kullanmalarn engellemitir. Bununla beraber zellikle Mevlevler'le benzeri baz Snn tarikatlarn yin kelimesini kulland grlmektedir.
Kdiriyye, azeliyye, Mevleviyye ve Nakibendiyye gibi Snn tarikat men-
suplar hem eriatn emrettii btn ibadetleri ifa etmeye alrlar, hem de ta-
rikatlarnn gerei olan yinleri icra ederler. Hlbuki baz Alev ve Bekta zm-
relerde namaz, oru, zekt ve hac gibi er' ibadetlere rastlanmaz. Bunlarda din
ibadet ve merasim hemen hemen sadece yinlerden ibarettir. Mevlev
mukabelesi esnasnda okunan eserlere yin dendii gibi, yine Mevlevler'ce belirli bir zaman ve mekana bal olmakszn arzu zerine yaplan zikir ve
sohbet toplantsna da Ayn- Cem (Ayn'l-Cem) ad verilir.45
Tarikatlarda kullanlan yin- Cem tabiri yanl olup bu, fasih olarak
Ayn-l Cem" terkibiyle ifade olunan merasimdir. Bu kelime harf-i tarifsiz
olarakAyn-i Cem suretiyle de kullanlr. Bu terkibin ilk kelimesi olan ayn,
lisan itibariyle; gz; kendi; efdal; reis manasnadr. Cem ise toplamak,
toplanmak, topluluk manasnadr. Buna gre terkibin delalet ettii mefhum
yle olur: Toplantlarn gz, erefi, enveri, en gzeli, en faziletlisi, en
mstahseni, en by birincisi, ycesi anlamlarna gelir.46
Minhac-l Fukara isimli eserde tasavvufular Cem kelimesini fark
yani ayrmak, ayrlmak kelimelerinin zdd olarak tarif edilmitir.47
ii yinlerinin en mehuru, Hz, Hseyin'in Kerbela'da ehit edildii 10
Muharrem gn yaplan ve "yin-i Skvr" denilen matem yinidir. Baz i
alimleri yin-i skvarinin bid'at olduunu ve dinde yerinin bulunmadn
savunmular, bir ksm Ca'fer alimleri ise bu yinlerin darbeli ve kanl bir
ekilde icra edilmesine geni lde kar kmlardr. Bununla birlikte btn
45 Geni bilgi iin bkz, Nuri zcan, Mevlevi yini D..A., C.29, s.464-466, Ankara-200446
S. Uluda, a.g. md. s.250-25147 M. R. Mihalgazi, a.g.md., s.671.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
15/135
15
ran'da ve zellikle Kerbela'daki Hz. Hseyin trbesinde bu tr yinler bugn de
icra edilmektedir.48
Mevlevlerde ise; tarikatn toplu zikri olan sema esnasnda okunmak
iin bestelenmi dini musiki eser ve formuna Mevlevi yini denir. Mevlevi
literatrnde yin-i erif olarak geen bu tabir ayn zamanda Mevlevi yininin
genel icras iin de kullanlmaktadr. Ancak sem ve mukabele de denilen
Mevlevi yini sadece yini erif okunmasndan ibaret deildir. Semahanede
Cemaatle klnan vakit namazyla balayp, Mevlanaya ait bestelenmi eserlerin
icras ile devam eden ve birok riteli de iinde barndran Mevlevi yini en
sonunda eyh efendinin okuduu Ftiha Suresi ve glbanklarla sona ermektedir.
Mevlevi yininin iinde niyaz yini denen bir blm daha vardr ki o da her
zaman olmamakla beraber, yinin sonunda okunur.49
Alevi-Bektai yinleri ise; tarikatn esas ibadeti mahiyetinde olan "yin-
i Cem"dir. Alevi, Kzlba, Tahtac, epni ve Abdallar gibi isimlerle
isimlendirilen zmrelerin yinleriyle Bektai yinleri byk lde birbirine
benzemektedir. Balangta Bektai yinleri daha ok Snni tarikat yinlerinebenzedii halde sonradan Alevi yinlerine yaklam ve arada fazla bir fark kal-
mamtr. Alevilik'te cem, grg, sorgu, mahabbet, Kerbela, e ve dknlk
yini gibi birtakm trenler daha vardr ki ileride bunlar geni birekilde izah
edeceiz. 50
slmn temel ve birincil kayna olan Kur'an- Kerim'de yinle ilgili
herhangi bir kelime veya deyim mevcut olmad gibi fkh literatrnde yin
kavramna veya bu kelimeyi ifade eden baka bir kelimeye de yer verilmemitir.slamda, hkm asndan farz, vacip veya snnet olsun; namaz, oru, hac gibi
gerek ferdi ve gerekse toplu olarak yaplmas gereken/tavsiye edilen ibadetlerin
hibiri iin asr- saadetten gnmze dein yin kelimesi kullanlmamtr.
slam'da "yin" diye ibadet ve gnlk hayatn kutsal yapsndan bamsz bir
48 Geni bilgi iin bkz. Mustafa UZUN, Muharremiyye; D..A., C.31, s. 8-9, stanbul-200649
inuen Tanrkorur, yin, D..A. C.IV, s.251. stanbul-199150 Sleyman Uluda, a.g.md., s.251
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
16/135
16
birim teekkl etmemitir. Ancak slam'n manevi retileri iyice incelen-
diinde "zikr" ve "tesbih", Allah' bol anma ska tavsiye edilmitir. Buradan
yola karak tarikatlarda bir "yin" gelenei domutur.51
Sonu olarak, yin; ibadet, tapnma, manevi kazan elde amacyla,
eitli enstrmanlar eliinde yerine gre ikili olarak- toplu olarak yaplan
tren anlamna gelmekte olup, her ne kadar Kuran ve Snnette yin kelimesi
gememekte ve fkh literatr de yin kelimesini kabul etmemi52 olmakla
beraber birok din, tarikat ve Alevi Bektai zmreler, yaptklar dini tren ve
zikir meclislerine yin ismini vermileridir. Snni Tarikat ehli bu terimi, namaz,
oru, hac gibi farz ibadetler iin kullanmayp daha ok zikir ve tesbih meclisleri
iin kullanrken, genel olarak namaz, oru hac gibi ibadetleri
dlayan/nemsemeyen Alevi Bektai zmrelerde yinler ibadet amacyla veya
gemiteki bir olayn hatrasna, o huu ve ciddiyette icra edilen riteller olarak
karmza kmaktadr.
51
Mustafa Armaan, yin, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, s. 105106, stanbul-1990.52 M. R. Mihalgazi, a.g.md., s.671.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
17/135
17
KNC BLM
ALEVLKTE AYNLER
I. BADET MAHYETNDEK YNLER
A. CEM YN
1- Cemin (yin-i Cem) Tanm
Alevi yinlerinin en nemlisi hi phesiz cemdir. Arapa () ce-me-a
fiilinden masdar olan cem, toplamak, topluluk, toplant, cemiyet demektir. Farsa bir
kelime olan yinin adet grenek, kanun, tre; usul ve ibadet tarz anlamlarna geldiini
yin bahsinde geni olarak anlatmtk. Tre kelimesinin Orhun kitabelerindeki
manalarndan biri de kanun, kaide53 olduu gz nnde bulundurulduunda yin-i
cem; toplant tresi, cem treni, toplant kanun-kaidesi, anlamna gelir.54Tasavvufta ise
bundan farkl olarak cem; yaratlmlar grmeyerek hakk grmek, ksaca birlik; ayn
ise z, asl demek olduundan ayn-ul cem birliin z55 anlamnda kullanlr. Hakk'
halksz temaa etme, halk (yaratlanlar) deil yalnzca Hakk' grme, btn varlklarn
Allah sayesinde var olduklarn anlama, her eyi Allah'tan bilme anlamlarnda kul-
lanlmtr. Cem'ul-cem (cemin cemi) tamlamas ise, derviin hem kendi benliini, hem
de dier yaratlmlar grmemesi, sadece Hakk' grmesidir. Ksaca tasavvufta tefrika
masivay (Allah'tan baka her eyi) grmek, cem masivay Allah'a bal olarak var
grme, cemul-cem ise, Hak'tan baka hi bireyi grmemek anlamnadr.56
Aleviler arasnda yini Cem olarak da adlandrlr. Kzlba-Alevi Trkmen
oymaklarnn k aylarnda ve genellikle de Cuma akamlar yaptklar toplantlarla,yine Bektailerin toplantlarna bu isim verilir. Din ve dnya ilerinin halledildii bu
toplantlar, trk alevi cemaatlerinin dirlik ve dzenliinin, b,rlik ve beraberliinin
53 Mehmet Zeki Pakaln, Tre, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.III, s. 539-540,M.E.B., stanbul-1972.54 Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik Bektailik s.327, Ankara-1990; Mehmet Erz,Trkiyede Alevilik-Bektailik, s.97-98, Ankara-199055 E. R. Flal, a.g.e., s.327; M. Z. Pakaln, a.g.e. yin-i Cem, Cem C.I, s.125, 276; AbdlbkiGlpnarl, Cem - yin-i Cem (Aynl Cem) Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleris.68-69, stanbul-1977; M. Erz, a.g.e. s.96-9856 Bayram Altan, Cem yini, a.g.e, s.120,
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
18/135
18
esasdr. Cemlerin en nemlileri, Musahip tutma erkn, grg veya i kurban,
Kzlbalar, Tahtaclar, cem usulne ve dier adetlerine grg,
srek, yol, erkn adn verirler. Esasen Trk kltrnde tre de yol
demektir. Kazak-Krgzlarn da rf ve adet hukuklarna yol veya tre
adn verdikleri; ayrcayolkelimesinin btn Trklerde usul ve kide
anlamlarna geldii bilinmektedir.57
Cemlerde iki, yinin bir paras olarak yer alr. Treyi unutmam
Trkmen boylarnda, tahtaclarda ve Bektailerde iki iildii sabittir.58
Ancak i Anadolu ve Dou Anadoluda ikisiz cemler de grlr. Fakat buradaki iki, salt iki olmaktan km ve tolu-dolu59 adn alarak
ibadetin bir paras hviyetine brnmtr.60Zaten Alevi-Bektai tarikat
mensuplar cemlerde iilen ikiye rak, arap, iki demez, dolu,
tolu derler.61 Dier Alevi Bektai zmrelerinin cemlerinde iki
toplantnn ikinci safhasnda yemek ve muhabbet esnasnda iilir.
Bu ibadet, eriattaki namaz karldr. Buna ise Niyaz denir.
Alevi ve Bektailerin inanlarna gre, eriatta namaz camide imamn
arkasnda klnr. Tarikatta ise, ceml cemle klnr; yzyze klnr. Kbe
insann gnldr. Ademe secde ediniz ayeti gereince insana secde
edilir. Kbede nasl Kbenin etrafnda bir halka namaz klnrsa, burada
da yle bir halka namaz olur. Bu eski bir trk tresininslami birekilde
tevilinden baka birey deildir.62
Alevi/Kzlba cemiyeti, belli tre ve erkn prensipleri evresindetekilatlanm, temelinde dayanma, sevgi, sayg ve sk disiplin olan bir
57 E. Flal, a.g.e., s.327; M. Erz, a.g.e., s.100.58 Bedri Noyan, cemlerde bir damla bile iki iilmez dese de Erz, bu bilginin eksik olduunu belirtir.Bkz. M. Erz, a.g.e., s.96-9759 Orta Asya Trklerinde kurbana tolu veya dolu denirdi ve dolu kelimesinin etraf mukaddeslikrgsyle rlmtr. Alevi-Bektai tarikatnda iki kurban hkmndedir. Geni bilgi iin bkz. M. Erz,a.g.e., s. 292-297.60 M. Erz, a.g.e., s.97, 110.61 M. Erz, a.g.e, s. 293; AleviBektai zmreleri kendi aralarnda rakya akyazl, araba
kzl deli de derler. Bkz. Bedri Noyan, Bektlik Alevilik Nedir?, s. 209, Ankara-198562 M. Erz, a.g.e., s. 110.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
19/135
19
topluluktur. nceleri gebe iken bugn yerleik dzende ky ve ziraat
hayatna gemi olan bu topluluklar, Snni kylerine kar iyice iine
kapanm, bu kapankln da bir tezahr olarak kendi iinde dayanmasok kuvvetli kapal topluluklar haline gelmitir. Bu kapallk, Snni kyler
ve evreyle olan sosyal, iktisadi ve kltrel ilikileri zayflatm, bu
nedenle de sosyo-kltrel deimenin dier yerlere gre daha yava bir
ekilde cereyan etmesi neticesini dourmutur. Bu da, yzyllar boyu ayn
toplumsal bnyenin muhafazasn salam, olduka istikrarl bir cemiyetin
devamn mmkn klmtr. Her ne kadar son yllarda gerek tahsil iin ve
gerekse byk ehirlere gler nedeniyle ehirle temasa geme ve yeniideolojilerle karlalmas neticesinde alevi toplumunda inan ve
messeseler sarslm olsa da, halen eski treyi-yolu devam ettirenler de
mevcuttur.63Ancak biz burada bu toplumun sarsntya uramam hallerini
gz nnde bulundurarak konuyu ele alacaz.
2. CEMN MENE HAKKINDA GRLER
Cemin menei hakkndaki ilk ve kabul gren gr, Trkler'in slamiyet'e
girmeden nceki devirlerde ok sk disiplin kurallar ierisinde uyguladklar ve sadece
evli iftlerin katld ikili (kmzl) dini toplantlar olup slamn kabul ile birlikte bir
lde slami unsurlarla ekillendirilmi ve slami bir arka plan kazandrlm
meclislerdir. Eski Trklerin bu yinleri Mvvernnehirde gebe yaayan
Trkmenler vastasyla Yesevilie sokulmu ve bu yolla Anadoluya gelerek Baba
muhitlerinde icra edilmeye balanmtr. Yine Alevilerde cem nevilerinden biri olan ve
cemaate/tarikate/zmreye giri yini olan nasip alma/krar/musahiplik yininin de,
Maniheizmdeki dine kabul (initiation) yini ile ok kuvvetli benzerlikleri vardr.
Maniheizmdeki bu yin, tarkate katlmaya ehil olan erkek ve kadnlar eski
mensuplara tantan nemli bir merasimdir. 64 Zira ikrar yininde yola girmek iin
nasip alacak olan alevi talip de musahip tutmas gerekir ve ancak evli olanlar musahip
63
M. Erz, a.g.e., s. 104-105.64 Ahmet Yaar Ocak , Bektailik, DA, C. V, s.376, stanbul-1992; M. Erz, a.g.e., s.291-292.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
20/135
20
tutabilirler.
Byk bir gizlilik, kapallk ve cezbe iinde icra edilen ve mazisi en az ikibin
yl ncesine dayanan cemler, Trkmen boylarn slmla tanmasndan sonra islami
renge brnm ve slami arka plan kazandrlmtr.65
Cemin menei konusunda bilhassa Alevi/Bektai zmreler arasnda en yaygn
ve kabul gren gr "Krklar Cemi" ile ilgili rivayetlere dayandrlmtr.66 Cemin
dayandrld bu rivayet Buyruk'ta etrafl olarak gemektedir. Buyrukta geen krklar
cemi zetle u ekildedir. Hz. Muhammed Miraca karken bir aslan yolunu keser,
kkremeye balar. Muhammed ne yapacan armken gayptan duyduu sze uyarak
yz aslann azna verir. Aslan sakinleir. Muhammed yoluna devam eder. Gn
en yksek katna eriir. Orada dostuna kavuur. Onunla doksan bin kelam konuur.
Mi'racdan dnerken de bir kubbe grr. Yaklatnda birilerinin ieride sohbet etmekte
olduunu farkeder. eri girmek iin kapy aldnda kendisine kim olduu sorulur. O
da peygamber olduunu syler. eridekilerden birisi: "Bizim aramza peygamber
smaz, peygamberliini mmetine yap" der. Hz. Muhammed ayrlrken o kapy tekrar
almas iin Allah'tan emir alr. kincisinde de kap almaz. ncsnde Hz. Muham-
med kendisini yoksullara hizmet eden bir kii olarak tantr ve ilerinde yer varsa
girmek istediini syler. Kap alr, Hz. Muhammed besmele ile ieri girer. Mecliste
yirmi ikisi erkek, on yedisi kadn olmak zere otuz dokuz cann sohbet ettiini grr.
Hz. Ali de o meclistedir. Hz. Muhammed, Ali'nin yanna oturur ama onun Ali olduunu
bilmez, oradakilere kimler olduklarn sorar. Onlar "bizler krklarz" derler. Hz.
Muhammed: "Sizin ulunuz kim, knz kim" diye tekrar sorar. Onlar: "Bizim
ulumuz da uludur, kmz de uludur. Bizim krkmz birdir, birimiz krktr" derler.
O "Biriniz eksik, ne oldu" diye sorar. Onlar: "O birimiz Selman'dr. Taraya gitti. Ama
sen onu da burada say" derler. O zaman Hz. Ali kolunu uzat r, krklardan biri destr
diyerek Ali'nin koluna bakla vurur. Ayn anda tm canlarn kolundan kan kmaya
balar. O srada pencereden bir damla kan girip ortaya damlar. Bu Selman'n kandr.
65
M. Erz, a.g.e., s.109.66 Rza Zelyut, z Kaynaklarna Gre Alevilik, s. 291, stanbul2002
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
21/135
21
Sonra krklardan biri Ali'nin kolunu balar ve btn canlarn kan durur. Biraz sonra
Selman gelir. Elinde bir zm tanesi getirmitir. Krklar bu zm Hz. Muhammed'in
nne koyup paylatrmasn isterler. Hz. Muhammed bir tek zm tanesini btnkrklara nasl paylatracan dnrken Allah, melei Cebril'i gndererek yardmna
koturur. Cebrail cennetten bir tabak getirerek Muhammed'in yanna gelir ve "erbet
eyle ey Muhammed" diyerek yol gsterir. Hz. Muhammed nurdan bu tabaa su koyar ve
zm ezerek erbet yapar ve krklarn nne koyar. Krklar bu erbetten ierler ve
tm ilk yaratltaki gibi sarho olurlar ve "ya Allah" diyerek uryan bryan semaha
kalkarlar. Muhammed de bunlarla birlikte semaha girer. Semah ederken Hz. Mu-
hammed'in mbarek imamesi bandan yere der. Krk para olur. Krklarn her biri birparasn alr ve etek yapp balar. Muhammed onlara pir ve rehberlerini sorar. Onlar:
"Pirimiz ah- Merdn Ali, rehberimiz Cebrail aleyhisselmdr" derler. Bunun zerine
Hz. Muhammed, Ali'nin orada olduunu anlar. Ali, Muhammed'in yanna doru gelir.
Muhammed tecella ve temenna ile Ali'ye yol gsterir. Bu srada Hz. Muhammed Hz.
Ali'nin parmanda, miraca giderken aslann azna verdii yz grr.67
phesiz Kuranda ve hadislerde temeli olmayan bu rivayet, alevi zmreler
arasnda yaygn bir inan olarak yer alm olup, hlen cem yinlerinde,
miralamalarla aynen aktarlr ve krklarn zm erbetini iince semah yap p mest
olmalar, bir grup tarafndan temsili olarak icra edilmektedir.
Cemin menei olarak ileri srlen nc gr ise, eski ran Hkmdar ve
arab ilk icat eden kii olduuna inanlan Cemidin, ikili elence meclisleri
olduudur68 ki, bu meclislere de yini Cemid veya ksaca yini Cem denmekte
olduunu yin bahsinde geni olarak izah etmitik.
Cemid ran'da serikara geen slalelerden birinci devir hkmdar
slalesi olan Pidadiyan zaman hkmdarlarndandr. Bu slalenin drdnc
hkmdar olan Cemit kudret ve iyi idare ile hret bulmu ve hkmran
olmu ise de son zamanlarnda gururundan ulhiyet davasna kalkm ve
ran'n Zerdt'ten evvel tabi olduu Cemid mezhebi diye bir mezhep icat
67
Fuat Bozkurt, Buyruk, s.13-18, stanbul-198268 Enver Behnan apolyo, Mezhepler Ve Tarikatlar Tarihi, s.314, stanbul-1964.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
22/135
22
ederek halk bu dinin yinlerini yapmaa mecbur klmtr. Gnee ve tabiata
tapmaktan ibaret ve gk natrizmi meneinden alnm olan bu dinin yinlerine
yin-i Cem tabiri kullanlmtr. Bu gre gre Cem, Cemid kelimesininmuhafeffi olarak lgate gemitir. Hint lisannda Cem hkmdar, id de
gne manas ifade ettiinden bu iki kelimenin terkibi Gne Padiah anlamna
gelmektedir. Cemid yl ierisindeki gece ile gndzn eit olduu iki gnn
ilkinde bu gn tes'it ile yapt bir yin srasnda arab icat ettii ve Hint
mitolojisinden ran'a intikal eden hurafattan birouyla alakadar olduu
bilinmektedir. Bu suretle son zamanlarn ifrata kaptran ve arabn tesiri ve
lezzetini renen bu zat elence ve fsk lemlerinde, Cemitin muhaffef ismiolan cem kelimesini brakmtr.69
Ancak bu gr cemin menei konusundaki yaklamlarn en aykrs ve
gerek d70 olandr. Prof. Mehmet Erz, cem yininin ran mitolojisindeki cem
veya cemidle ilgisi olmamas konusunda Bedri Noyanla ayn fikirde olduunu ifade
ettikten sonra; cemide izafe edilen iki toplantlarna yini cem dendiini biz
bilmiyoruz der.71
Cem yini, alevi ibadetinin temel tadr. Alevilerde yin-i cemi ocakzade
alevi dedeleri ynetir. Cemler, cem evlerinde veya alevi dedelerinin evlerinde yap lr.
Alevi dedelerinin evlerinde cem yini yapmak iin byk tutulmu odalar vardr.
Aleviler teden beri da kapal bir cemiyet olduklar iin kendileri dnda
hi kimseyi ceme almamakta idiler. yin-i cemin bu gizlilii kendileri dndaki
zmrelerin tecesssn kamlam ve mum snd gibi yalan yanl birtakm
dedikodu ve iftiralarn ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Bu insafsz ve mesnetsiz
dedikodular karsnda son yllarda alevi zmre mensuplar gerek bu tr isnat ve
iftiralara kar bir savunma psikolojisi ile ve gerekse ehirlemenin kltr ve
geleneklerindeki olumsuz etkirli karsnda, kltrlerini yazl olarak gelecek nesillere
aktarma gayesi ile alevi yinleri hakknda zengin bilgiler verdikleri grlmektedir. Bu
69 Mahmut Rgp Mihalgazi, a.g.md., s.674; Heyet, yin slmi Bilgiler Ansiklopedisi, C. I, s. 278-279.70
Trnak iindeki bu tanmlama Flalya aittir. Bkz. E.Flal, a.g.e., s.326.71 M. Erz, a.g.e., s.97.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
23/135
23
da, yanl fikir sahiplerinin grlerini dzeltmesine imkn salamaya yardmc
olmaktadr. 72
B- CEMLE LGL TERMLER
Cem yinlerinin eitlerine ve icra ekillerine gemeden nce cemlerde geen
baz terimlerin tantlmas, konunun daha rahat anlalmas asndan nem arz
etmektedir.
1- Cemde Oniki Hizmet
Cem yinlerinin eitlerine ve icra ekillerine gemeden nce Oniki Hizmet ve
hizmetlisini tantmak yerinde olacaktr.
Cem trenleri esnasnda, cemin birer paras olan ve Oniki Hizmet ad verilen
grevler vardr. Bu Oniki Hizmetin yerine getirilmediinde yenilen iilenin helal
olmadna inanlr.73Cemin idaresini ve cem esnasnda yerine getirilmesi gereken dier
erkn yapmakla grevli Oniki Hizmet ve bu hizmetlerle grevli olanlar yrelere veguruplara ait ufak tefek farkllklara girmeden izah edelim.
a- Dede: Sercem de denir. Cemi ynetir. Cemde birinci hizmet
sahibidir. Bektailerde ise bu hizmeti Baba slenmitir.74Cemdeki grevinin dnda
alevi toplumunda sorunlar o zer, toplumu o aydnlatr ve ynlendirir. Topluma doru
yolu gstermek onun grevidir. nanca gre dede Ali'nin ve dolays ile Peygamberin
soyundan gelir. Peygamber soyu dnda bir kiinin dedelik yapmas olas deildir.
Ancak dede olabilmek iin Muhammet-Ali soyundan olmak da yeterli grlmez.
Dedenin ilmi ile etkin olmas gerektii savunulur. Davranlar ile halka rnek olmas
gerektii vurgulanr. Okur-yazar kimse olmas istenir, Kur'an'n buyruklarna uymas
gerektii belirtilir. Yalnz bu vasflar bulunduran dedenin dedeliine sayg duyulaca
72 E. Flal, a.g.e., s.328-329; M. Erz, a.g.e., s. 97.73 Fuat Bozkurt , Aleviliin Toplumsal Boyutlar, s. 156, stanbul1990; Ahmet Yaar Ocak, Bektai
Menkbelerinde slam ncesi nan Motifleri, s.18, stanbul-1983.74 F. Bozkurt, a.g.e., s.156.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
24/135
24
bildirilir.75 Okuduu nefesleri aklar, meydandakilere yolun felsefesini,
itikatlarn ve tarihini anlatr. Dedenin szleri saygyla dinlenir. Ege
Tahtaclarnda Mrebbi, Elmal Abdal Musallarnda ve Edirne Bektailerinde Baba,stanbul Bektailerinde Mrid Anadolu Alevilerinde Dede veya Mrid adlarn alr.
Oturduklar postun ad Anadolu'da Horasan postu, stanbul'da Baba postu diye adlanr.76
b- Rehber: Dededen sonra en nemli hizmet rehberindir. Cemde grgs
yaplanlara ve ceme katlanlara yardmc olur. Dikme, yol-eri, mrebbi, baba
da denir. Dede gelmemise cem'leri idare eder.77
Dedenin bulunmad yerdeonun vekildir. Dededen sonra en zor ve sorumluluk tayan grev rehberlik grevidir.7 8.
Gerek o gn grlecek canlarn, gerekse dedenin olmad dnemlerde blgenin
yetimesiyle ve dzeni ile ilgilenir. Yanyatroullar Alevilerinde ve Ege Tahtaclarnda
dede olduundan mrebbi (rehber) postu yoktur. Ancak, rehberin grevi sadece gnlk
veya grgs yaplacak canlarla yetinmek deil, tm toplumu kurallarna uydurmak
zorundadr. zetle Yanyatrlarda on iki hizmet iinde mrebbi varsa dede; dede varsa
mrebbi yoktur. Rehber postu Varto Alevilerinde de yoktur. Elmal-AbdalMusallarnda, Amasya Alevilerinde de yoktur.79 Rehber, talibe a, aydnla giden
yolu gsteren kimsedir. Rehberi dede seer ve bylece rehberlik soydan gelmez. Dede
halk iinden uygun bulduu bir kiiyi rehber seer. Rehberin halk arasnda sevilen,
saygn bir kii olmasna zen gsterir.80
c- Gzc: Dinsel trenin genel dzeninden sorumlu kiidir. Cemde
skneti salamak, meydandaki canlar gzetlemek, kurallara uyulmasn,
grlt edilmemesini, yasak olan bir davranta bulunulmamasn
salamakla grevlidir. Treye aykr hareket yaplmamasna bakar. Yaplrsa
dedeye haber verir. Hareketi yapanlarn dara ekilmelerini ister. Gerekirse
75 F. Bozkurt, a.g.e., s. 156.76 Nejat Birdoan, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, s. 282, Hamburg-199077 E. Flal, a.g.e., s.336; Reha amurolu vd., Yz Soruda Alevilik, s. 119, Hamburg (Tarihsiz); M.Yaman, a.g.e., s.161,78 lhan Cem Erseven, Alevilerde Semah, s.194, stanbul-199079
N. Birdoan, a.g.e., s. 282.80 F. Bozkurt, a.g.e., s. 156,157; A.Y. Ocak, a.g.e., s.125,126.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
25/135
25
cezalandrr. kiye dayanamayanlarn gevezeliklerine, biimsiz hareketlere
msaade etmez. Herkesin huyunu suyunu bilir. Gzcnn bir grevi de cem
esnasnda dolucu ile kendilerine dolu iletilenlerin arasndan geilmesineengel olmaktr. nk bu uursuzluk saylr. Geen "dkn"olur.81 Varto'da
"yoklamac" adn a1r. Bu hizmetin Karacaahmet'ten kaldna inanlr.82 Gzc
postuna "Karacaahmet Sultan Postu" da denir.83 Gzcye hibiritiraz yaplmaz.84
d- erac: Ceme balarken era (mumu) ya da baz yrelerde
delil denilen aydnlatma aracn uyandrmakla (yakmakla) ve meydan
aydnlatmakla grevli hizmet sahibidir.85 Eski dnemlerde aydnlatma arac
olarak era kullanlrd. era ya ile alr. erac bu ii yerine getirmek zere
temiz bir bez iine tuz kor. Kesilen kurbann eritilmi yan bir kaba koyar. Birtakm
trenden sonra era yaklr.86 ada aydnlatma aralarnn bulunuu ile yalnz
sembolik bir anlam kalmtr. stanbul gibi byk ehirlerde imdiki cemlerde era
yerine ampul kullanlmaktadr. Eer amdan kullanlyorsa erac amdanlar parlatr,
zerlerine mumlar dikip haz rlar. Buhurdanl silip temizler.8 7 Bu hizmetin Cbir-i
Ensardan kaldna inanlr.88 Edirne'deki ad ise "Delilci" dir.89
e- Zkir (Szandar): Cemde saz al p deyi, dvaz, miralama,
mersiye, nefes ve tevhit sylemekle grevlidirler. Genellikle kiidir. Saz
aldklar iin semahn ak ve idaresi de zkir tarafndan yaplr.90 Zkire
Tunceli'de, Ege Yanyatrlarnda ve kimi blgelerde Szandar, (buralarda ayrca zkir)
kimi blgeler ise, saz alana Szandar, okuyana zkir; Sivas, Amasya Alevilerinde
81 E. R. Flal, a.g.e., s.336; F.Bozkurt, a.g.e., s.157; . Cem Erseven, a.g.e., s.194; R. amurolu vd.,a.g.e., s 119; M. Yaman, a.g.e., s.161.82 M. Yaman, a.g.e., s.161; F. Bozkurt, a.g.e., s. 157.83 N. Birdoan, a.g.e., s.282.84 Yahya Benekay, Yaayan Alevilik, s.142, stanbul-196785 E. Flal, a.g.e., s.337; R. amurolu vd., a.g.e., s.119; M. Yaman, a.g.e., s.161; Y. Benekay, a.g.e.,s.141; F.Bozkurt, a.g.e., s. 157; . C. Erseven, a.g.e., s.194.86 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157.87 . C. Erseven, a.g.e., s.194.88 Y. Benekay, a.g.e., s.141.89 N. Birdoan, a.g.e., s.282.90
E. R. Flal, a.g.e., s. 337; M. Yaman, a.g.e., s.161,162; Y. Benekay, a.g.e., s.142; R. amurolu vd.,s. 119; . C. Erseven, a.g.e., s.194.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
26/135
26
Ak Baba, Elmal blgesinde ise Gvende denilmektedir.91
f- Sprgeci (Farra): Kimi blgelerde ferra veya carc adyla da
anlr. Meydann sprlmesinden, temizlenmesinden sorumludur. Semahtan sonra,
koltuunda kk, sembolik bir sprge ile meydana girer. Sprgeyi yine sembolik bir
ekilde yere srer. Meydan her zaman iin temizdir. nanlmaktadr ki, fara, ilk
yola girenlerin meydana dklm gnahlarn da sprmektedir. Meydana, her
hizmetin bitiminde sembolik olarak "Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali!" diyerek
sprge alar. Gerekirse Rehber'e yardm eder. Bu hizmet Selman- Farisi'nin hizmeti
olduu kabul edilir.92
g- Sakka (Ski): eitli yrelerde dolucu, ibrikdr, sakac, tezekr
isimleriyle de anlr. Cemde dedenin ve cem erenlerinin eline bir elinde
ibrik, bir elinde leen olduu halde su dker, ceme gelenler gelmeden nce
boy abdesti almlardr, burada yaplan, sembolik tarikat abdestidir.93
Cemde ayrca su veya "dolu" ad verilen ikiyi (arap, rak) datr. Tahtaclarda
emsi, iki iilmeyen Alevi blgelerinde iki yerine erbet iildii iin erbeti denir.94
Alevi dinsel trenlerinde saki sadece yal erenler, dede, zkir ve rehbere dolu adverilen ikiyi sunar.95 ou zaman bu hizmeti grenler musahip elerinden oluur.
Bylece drt kiilik bir bek olutururlar. Kurban pierken dedenin nne gelirler. Sa
ellerinde iki iesi, sol ellerinde kadehler vardr. Ellerini sarkt p, balarn eip ne
doru eilerek dra dururlar. Dedenin yanndaki yerlerini alarak dolu datrlar. Bu
hizmetin mam Hseyin'den kaldna inanlr.96 Herkes dem'i Saki'nin elinden ier.
Dem, iki elle verilir ve iki elle iilir.97 Lokmalar yendikten sonra, canlarn ellerini
ykamas iin ibrik ve leen getirip su dkme ve havlu tutma hizmetinin de sahibidir.98
h- Sofrac (Kurbanc): Cemde kurban ve lokma (yemek) ilerine
91 N. Birdoan, a.g.e., s.283; Reha amurolu vd., a.g.e., s. 119; M. Yaman, a.g.e., s.161,162.92 E. R. Flal, a.g.e., s. 337; . C. Erseven, a.g.e., s.194; Reha amurolu, a.g.e., s 119; Y. Benekay,a.g.e., s.141, N. Birdoan, a.g.e., s.283; M. Yaman, a.g.e., s.162.93 mer Uluay, Alevilikte Toplu badet, s.48, Adana1993.94 N. Birdoan, a.g.e., s.283.95 Y. Benekay, a.g.e., s.142.96 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157, Reha amurolu, a.g.e., s 119; . C. Erseven, a.g.e., s.194.97
Y. Benekay, a.g.e., s.141.98 . C. Erseven, a.g.e., s.194; M. Yaman, a.g.e., s.162.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
27/135
27
bakar. Dinsel trende kurbanlarn kesilmesi ve piirilmesinden sorumlu kimsedir.
Kurbanlar dedenin nne getirir. Kurbann bal olan n ayaklarn sa eliyle kavrar.
Sa ayak baparman sol aya zerine kor. ne doru eilir. Dededen niyaz alr.Dede "Kurbannz kabul olsun. Hak Muhammet Ali yardmcnz olsun" diye dua eder.
Bundan sonra Kurbanc kurban dar karr. Kurban kesip piirmeye koyulur. nanca
gre derisi yzlen kurban bak dedirilmeden kara kazanda btn olarak kaynatlr.
Kemikleri krlmaz. Yalnzca eklemlerinden ayrlr. Kurban pitikten sonra suyuna
bulgur eklenir. Lokmac, Nakip, Niyazc olarak da adlandrlan sofrac, yiyecekleri eit
olarak dattktan sonra, "Elimde yok kantar ile terazi, herkes oldu mu hakkna raz?"
diye sorar. Lokmalar herkese ve eit olarak datlmsa, nne gelen Allah Allah ... "diye lokmalarn yenilmesine balamak iin izin (destur) verilir.99
- Pervne (Semah) : Dinsel trenin yapld yer ile dar arasndaki
ilikileri salar. Pervne esas olarak kyde ve cemde daha ok d gvenlii salar.
eride ve darda olan bitenden haberi olur. Evlere dedenin buyruklarn iletir. Kyde
olup bitenlerden dedeye bilgi verir. Dinsel tren yapld srada herhangi bir olay
olmamasna alr. Cemevine gelen gidenlerle ilgilenir.100 Ayrca cemlerde semah
yapan kiilere de pervane veya semah denir.
Pervne'ye "baz yerlerde tellal da denir. Senirkent-Ulubeylilerde
i pervne, d pervne vardr. Hizmeti darda olduundan, pervne gibi
dndnden bu ad verilmitir. Kendisi ve musahibi, satr veya byk
kulakl bak tarlar. Gvenlii salarlar. Pervne, evlerin korunmasn
salar, hayvanlar dolam, ipleri boazlarn skmsa onlar kurtarrlar.
Arada bir gelip, "kurtla kuzunun yanyana durduunu", yani her eyin
yolunda gittiini belirtirler, "hu... Bir ey yok'" derler. Gzc, "pervne
sofular geldi; dolu getirin, bunlarn hakkn verin" der. Bir bac, "hu! Ali
varyor, dolu varyor, pervne sofular hu!" deyip, gelir karlarnda diz ker.
Onlar da iki kadn, iki erkek olmak zere diz kerler ve sunulan dolu'yu
(raky) al p, drd pay ederler. Susuz ve mezesiz, ibadet niyetine ierler.
99 E. R. Flal, a.g.e., s. 337; F.Bozkurt, a.g.e., s. 158; M. Yaman, a.g.e., s.162; N. Birdoan, a.g.e., s.283;
Reha amurolu, a.g.e., s 119.100 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
28/135
28
Dolu ileten bacyla niyazla p, hizmetlerine dnerler. Baz yerlerde bu
hizmetepazvad, pazvand da denir.101 Pervneye dar gzcs,102 Vartoda nbeti,
Amasya ve Elmalda ayak denmektedir.103
Baz kaynaklarda pervneye semah dadendii ve cemde semah yapmakla grevli olduu bilgisi mevcuttur.104
i- Peyik: Cemin yaplacan komulara haber verir. Buna baz
yerlerde, ayak, daveti, okucu da denir. Peyk haber ve mektup getirip gtren
anlamna gelmektedir.105
j- zniki: Cem evinin temizliine bakar. Cem'e gelenlerin
ayakkablarn dzeltir, yanllklar nler.106
k- Beki (Kapc): Cem yininin yapld evin kapsnda bekler.
Gireni kan kontrol eder. Eve yabanc biri yaklatnda ieridekilere bilgi
verir ve yabancy ieriyi sokmaz. Musahibi kendisine yardm eder. Karlar da
yardmcdr. Kapc, her gelenden, "h... eyval1ah" diyerek niyaz alr, sa
elini dudana gtrr. Kurban yenirken kimseyi darya brakmaz.107
2. Dr (Peymane)
Dr cemde pir huzurunda duru eklidir. Dar bir alevinin canlara ve
dedeye saygsnn aklanmasn anlatan bir duru biimidir. Mrit karsnda sa
ayak ba parma sol ayak baparmann stne gelecek ekilde ayaklar
mhrlenmi10 8, kollar gste apraz, ba ne eik biimde gerekletirilen,
101 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157; M. Erz, a.g.e., s.117,118.102 M. Yaman, a.g.e., s.162.103 N. Birdoan, a.g.e., s.283.104 F. Bozkurt, a.g.e., s.157; E. Flal, a.g.e., s.337,338.105 E. R. Flal, a.g.e., s.338; Reha amurolu vd., a.g.e., s 200; M. Yaman, a.g.e., s.162.106 E. R.. Flal, a.g.e., s.338.107 E. R. Flal, a.g.e., s.338.; F. Bozkurt, a.g.e., s.158; M. Yaman, a.g.e., s.141, 162,163.108 Alevilerin efsanev inancna gre; Peygamber Efendimiz(s.a.v.)in torunlar Hasan ile Hseyin,ocukluklarnda bir gn dedeleri Hz. Muhammed'in su istediini duymular, Onu ok sevdiklerinden,suyu daha nce gtrmek iin koumular, Hseyin koarken ayan bir yere arp p sol ayannbaparman kanatm, fakat suyu da kardeinden nce yetitirmi ve dedesine sunarken, kan
gstermemek iin sa ayann ba parmayla sol baparman kapatm olduuna inanlr. RzaYetien, Tahtac Airetleri, s.68, zmir1986.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
29/135
29
yalvarma yakarma duruudur.10 9 Alev felsefesi, insan Tanrnn Kbesi
saydndan, dr insana ve insann kiiliinde Tanrya yaplm bir saygdr.
Cem esnasnda dedenin huzurunda duru ekli olan darn drt eidi
vardr. Bunlar; Mansur Dr, Fazl Dr, Nesmi Dr ve Ftma Drdr.
3. Niyz: Byklerin huzurunda edeple oturmak anlamnda kullanlr.
Hacet, ihtiya istek ve armaan manalarna gelir.110 Tarikatlarn hepsinde niyaz
olmakla beraber ekli birbirinden farkldr. eyhin dizlerini, gsn ve yeri
pmeye yahut sa ayann ba parman, sol ayan sol ayan ba parma stne
ve ellerini sa ste gelmek ve parmaklar dz ve ak olarak omuz hizasndabulunmak zere aprazvari gse koyup eyhin nnde ban ne emee niyaz
denir. 11 1Mevleviler sa el sol el sa omuz zerine gelmek zere kollar aprazvari
koymak ve sa ayan baparma sol ayan baparma zerine basp eilmek
suretiyle niyaz ederler. Bektailer bundan farkl olarak bu makamda bir para ne
doru eilmekle beraber diz ker ve dedenin sa ve sol dizini per. Bu ekilde
durua niyaz durmak denir. 11 2
4.- Erkn: Arapa rkn kelimesinin ouludur. Rkn, szlk anlam
olarak direk, stn anlamlarna gelmektedir. Kamus-i Osmanide; Rkn, cemi,
direkler, stunlar, bir heyetin bir eyin balca taraflar, zas, rsum ve kavait,
Erkn- Kbe, erkn- devlet11 3 eklinde tarif edilmitir. Alevilikte bu terim ieri
cemi veya grg cemi iin de kullanlr.11 4Cem ierisindeki her bir blme de
erkn denilmektedir.
5- Tercman (Terceman): Alevilikte tercman, -cem yini ierisinde- belli bir hizmete balarken okunan, ksa ve ou Trke, nesir ya da manzum
biimde dzenlenmi, Alevilik-Bektailik dncesini z olarak veren duaya denir.
Anadolu Alevilerinde, ayrca eti paralanmadan dorudan doruya karakazanda
109 Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, s.268, stanbul1993.110 M. Erz, a.g.e., s.143.111 A. Glpnarl, slam Trkllerinde Ftvvet Tekilat ktisat Fak. Mecmuas, C. XI, s. 67,stanbul 1949-1950112 M. Z. Pakaln, a.g.e., s. 701,702.113
M. Z. Pakaln, a.g.e., s. 544.114 M. Erz, a.g.e., s.139.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
30/135
30
halanan kurbana da tercman denir. Grg cemine tercman kurban da denir.11 5
C. CEM YNNN CRASI
Yerine getirilen hizmetlerin sralamas ve eklinde; yreden yreye,
ocaktan ocaa farkl uygulamalarn olduu cemlerin yapldklar zaman ve amaca
gre eitleri vardr. Genelde on iki hizmet zerinden yrtlen bu cemler; krar
Cemi, Birlik ya da Abdal Musa Cemi, Grg Cemi, Musahiplik Cemi,
Muharrem Cemi, Hzr Cemi, Dardan ndirme Cemi, Koldan Kopma Cemi,
Dknlk Kaldrma Cemi eklinde sralanabilir. Cemler dedelerin bilgi ve kltr
seviyelerinin yan sra yreden yreye, ocaktan ocaa farkllklar gstermektedir.
Bu sebeple, her ne kadar zde bir olsa da cemin iinde geen erknn sralan ve
icras bakmndan her yrede ayn ekilde uygulanan bir Cem yini rnei vermek
mmkn deildir. Biz burada Tokat yresi Alevileri arasnda uygulanan ve ikrar,
musahiplik, grg gibi zel bir amaca dayanmayan bir cemin icrasn verelim.
Cemler genellikle Perembeyi Cumaya balayan gece dzenlenir.116
Onikihizmet sahipleri ibrik, asa gibi hizmet ara gerelerini hazrlar. Peyikler cemaate cemi
olduunu duyurur. Bu duyuruyu alan Canlar, cem evine gelmeden evlerinde abdest
alrlar ve aile iinde birbirlerinden rzalk alrlar Herkes imkn lsnde yanlarna
lokma alarak cem evine gelirler. Cemevine gelen Canlar, kapnn sana-soluna ve
eiine niyaz ederek ieri girerler. eri giren canlar meydana ve posta (Dede gelmi ise
Dedeye) niyaz ederler. (Dede gelmise) Dedenin huzurunda peymaneye durarak
dualarn alrlar. Sonra gzc ya da kapc gibi grevlilerce kendilerine gsterilenmnasip bir yere otururlar. Cemi ynetecek Dede cem evine gelince, ieridekilere
duyurulur. Bunun zerine cem evine gelmi olan Canlar ayaa kalkarak dra dururlar.
Dede "Allah, Muhammed, ya Ali diyerek eie niyaz eder, ieridekilere "h,
mmin mslim bac karde" diyerek selam verir, ierdekiler de "h" diyerek selam
115 E. Korkmaz, a.g.e., s.354.116
Buna, Muharrem, Hzr gibi zamana bal Cemler dhil deildir. Bunlar orularn bittii gndzenlenir.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
31/135
31
alrlar. Dede meydann ortasna kadar giderek "Allah, Muhammed, ya Ali" diyerek
secdeye varr. Daha sonra dara duran Dede, Rehber'e hitaben "h erenler! Cemlerimiz
Krklar cemi, grevimiz Hz. Hseyin'in yeri, yardmcmz Hakk-Muhammed-Ali,gzcmz, bekimiz Hz. Hzr ola ... der,
Bundan sonra Rehber cemaate Dede'nin cemi yrtmesine raz olup-
olmadklarn sorar, cemaat raz olduklarn beyan edince Rehber Dede'ye "Allah, Allah
... Hizmetin kutlu olsun, yardmcn Hakk-Muhammed-Ali olsun, adaletin Hz. Ali'nin
adaleti olsun... eklinde bir glbank verir.
Bunun zerine Dede, meydana secde ederek, posta ynelir, postun nnde daraduran Dede, "Allah Allah, akamlar hayrola, hayrlar fethola, erler defola, mnkirler
matola... " eklinde uzunca bir dua okur, duay da "dr eken baclar didar gre, Fatma
ana muradn vere, erenler sefya ere" cmleleriyle bitirir.
Bunun zerine hem Dede hem cemaat secdeye giderek yerlerine otururlar.
Burada Dede postta, Rehber sanda ve Zkirler/aklar solunda otururlar. Herkesin
yerine oturmasndan sonra Dede cemaate dn ierikli bir konuma yapar. Bu arada
cemevine getirilen lokmalar sahipleri tarafndan meydana getirilir ve Dede bunlarn
hepsini dualar. Dualanan lokmalar cemden sonra yenilmek iin hazrlanmak zere
hizmet sahiplerine teslim edilir.
Dede'nin nasihatinden sonra genellikle Dede tevbe istifar verdirir. Bu tevbe
istifar esnasnda da; Ya eyyhellezine men tb ilallahi tevbeten nash ayetini
okur.
Sonra Zkirler deyi okurlar.
Oniki hizmete gemeden nce tarikat abdesti alnr. Tarikat abdestinden sonra
Ferr cecim de denilen kara ul; yani meydan postu (secddesi) serilmeden ona
hazrlk mahiyetinde meydan sprr. Meydana birer adm at p aralarnda Allah-
Muhammed, ya Ali diyerek gelen Ferr "Destr-u Pir, Gruh-u Naciyim, Krklar
meydannda sprgeciyim. eklindeki tercman okur ve duaya talip olur.
Dede kendisine "Allah, Allah, sprgeci Selman, kr olsun Mervan, cennette
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
32/135
32
Rdvan, zuhura gelsin Mehdi-i Sahib-i Zaman... ekline dua eder.
Duasn alan Ferra, sprgeyi Allah- Muhammed, ya Ali diyerek kez yere
alar. Meydan spren Ferra, hizmet bitiminde tekrar Dede'den dua alr ve bylece
hizmet tamamlanr.
Ferra daha sonra, meydan postunu kollarnn zerine al p "H erenler,
Muhammed-Ali'nin hizmeti geliyor" diyerek meydann ortasna adm adm ilerler,
meydann ortasna gelince "Destur-u Pir, Muhammed Mustafa'nndr bu seccade ... "
eklinde bir tercman okur ve Dede'nin duas iin dara durur.
Dede "Allah, Allah ... Post kdim ola, inkar fethola, hayrla gelmi, hayrla
serilmi ola, zerinde sorgulanan canlar didar- cennet ola, gnahlar affola ... eklinde
bir dua okur. Duadan sonra Ferra, postu yere serer ve zerine niyaz eder, sonra geri
geri ve diz zeri meydandan kar ve yerine oturur.
Meydan postu serildikten sonra, Dede dargn varsa dargnlar bartrr.
Barmayanlar cemden dar karlr. Sonra cemaat birbirinden rzalk alr. Raz
olduklarn gstermek iin, kimi omuzlara, kimi ellere kimi de yanaklara niyaz ederler.Niyazlama ya da rzalk alma ilemi bitince ayn zamanda da bylelikle eda edilmi
olur. Oniki hizmet sahipleri meydana arlr ve bunlara teker teker hizmet dualar
verilir. Bu merhaleye geerken klar oniki hizmetle ilgili deyiler okur. Her biri
meydana niyaz edip meydanda hilal eklinde duaya duran hizmet sahipleri, dualarn
aldktan sonra usulnce meydan terk ederler.
Sra era uyarmaya gelmitir. Bu grevi icra edecek olan erac/Delilci
meydana gelir, meydana niyaz eder, sonra u ayeti okur. 117 Sonra diz st ker,
era yere koyar, sana, soluna ve nne "Allah, Muhammed, y Ali" diyerek secde
eder, sonra yere niyaz eder, diz st oturarak era uyandrr. era yanarken, cem
erenlerini "Hayr himmet prim, er- rn, fahr-i dervin... Muhammed-Ali'ye
117 Nr Suresi 35. ayetin meali:Allah gklerin ve yerin aydnlatcsdr. Onun nrunun temsili, iindelamba bulunan bir kandil gibidir. O lamba bir billr iindedir; o billur da sanki inciye benzer bir yldzgibidir ki, douya da batya da nisbet edilemeyen mbarek bir aatan (yani o aatan kan yadan)
tututurulur. (Bu, yle bir aa ki) ya neredeyse kendisine ate demese dahi k verir. (Bu k) nrstne nrdur. Allah insanlara ite byle temsil verir. Allah hereyi bilir.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
33/135
33
salavt eklinde bir tercmanla orada bulunanlar, Hz. Peygamber, Hz. Ali, Ehl-i Beyt
ve Oniki mam'a salavat vermeye arr. Bunun zerine oradakiler hep beraber salavt
getirirler.
erac era uyandrdktan sonra yine sana, soluna ve nne niyaz ederek,
geri geri meydann ortasna gelir ve era dvaz okur. Dvaz bitince cem erenleri
tekrar salavt vermeye arlr. Cemaat hep beraber salavt verir. Dede darda duran
eracya "Allah, Allah, hizmetin kabul ola, murad n hasl ola, gnln aydn, Hzr
yoldan ola.." eklinde bir dua verir.
Dedenin duasndan sonra Zkirler konuyla ilgili dvaz okurlar. Tarikatabdestini era uyandrmadan sonraya alan uygulamalar da grlmektedir. Bu
hizmetlerin sralamasnda blgeden blgeye, ocaktan ocaa, Dededen Dedeye
farkllklar olabileceine daha nce iaret edilmiti.
era ve abdest hizmetinden sonra, kurban hizmeti yrtlr.
Kurbanc ya da Sofrac hizmetini stlenenler meydana gelip dara dururlar,
burada Kur'an'dan kurban ile ilgili ayetleri okurlar ve Dede'den dua isterler. Dede,kesilecek ya da kesilerek getirilen kurbanlar defa tekbirleyerek okur. Dualarn alan
hizmet sahipleri, usul zere niyazlarn yaparak grevlerinin bana giderler. Bundan
sonra ise Zkirler kurbanla ilgili dvazlar okurlar.
Bu hizmetler yrtldkten sonra genelde ceme bir ara verilir. Bu arada dizler
dinlendirilir, ihtiyac olanlar, ihtiyalarn giderirler. Verilen moladan sonra "edeb-
erkn, geree h" vb. ifadelerle cemin tevhid, semah gibi zikir ynn oluturan
mhrleme ksmna geilir. Bundan sonra yaplacak ilemlere cem'in mhrlenmesi
denir.
Dede'nin ya da Gzc'nn edeb-erkn uyarsyla diz st edeb erkn zere
oturan Canlar Dede'ye kulak verirler. Bu blmde Dede, nce salavt getirir. cemaat da
buna seslice "Allahmme salli al Muhammed ve al l-i Muhammed" diyerek itirak
eder. Dede daha sonra herkesin birbiriyle grmesini ister. Cemde bulunanlar bir-
birleriyle grp rzalk alnca Dede mhrlemeye geer ve mhrlemeyi kere
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
34/135
34
okur.118
Daha sonra N't- Ali okunur. N't- Aliden sonra Hz. Peygamber, Hz. Ali ve
Oniki mam'n adlar zikredilerek bunlarn yz suyu hrmetine Allah'tan
balanmann istendii balanma119 okunur.
Balanmann hemen ardndan tvbe istifar gelir. "Tevbe gnahlarmza
estafirullah, estafirullah, estafirullah Elimizle, dilimizle, belimizle ilediimiz
btn gnahlarmz iin, bilerek ya da bilmeyerek, ak ya da gizli ilediimizbtn
hatalarmz iin tevbeler olsun ..... eklindeki tvbe istifardan sonra Dede ya da. Zkir,
tvbe dvazn okur. Dvaz bitince Dede bir tvbe duas okur; Dede bu duay okurken,Canlar secde halinde bu duaya Allah, Allah... diyerek elik ederler. Dede'nin tvbe
istifar duas bitince mhrleme de bitmi olur. Mhrlemenin bitmesiyle k
dvaz daha okur. Bu dvazlar okunurken, canlar da yeri geldike e llerini gs ve
azlarna gtrerek niyaz ederler.
Mhrlemeden sonra sra Tevhide gelir. 12 kiiden oluan bir grup, meydana
gelir ve diz st oturur. klar tevhid dvazlar okumaya balarlar. Kimi dizine nce
hafife, klarn ritmi hzlandrmasyla da hzl birekilde vurarak saa sola sallanmak
suretiyle; kimi de birbirleriyle kenetlenip balar eik saa sola beraberce hareket ederek
hlar ekilir. Halka dndakiler de -zellikle tevhid esnasnda ayakta tevhid eken
kadnlar- uzun birekilde ektikleri h ile tevhide itirak ederler. Kadnlarn ektikleri
bu uzun h, halkadakilerin 6-7 kere ksa ve ritimli birekilde ektikleri hya denktir.
Bu esnada ceme katlan btn Canlar tabiri caiz ise kendilerinden geerler. Halka
tevhidi belli bir ritme ulatktan sonra zkirler ritmi yavalatrlar ve bylece tevhid sona
erer. Grevli bir bac tevhid halkasna katlan ve bu esnada terleyen Canlarn terlerini
silmek iin onlara havlu sunma hizmetini yerine getirir. Tevhid esnasnda hnun
118 Bir mhrleme rnei u ekildedir: "Cemimizi mhrledik. Allah'n emriyle bir hisar yaptm.Cebril'in mhr ile mhrledim. Hasan Hseyin'in kilidi ile kilitledim. Y Ali bu cemaati sanasmarladm. Verelim Muhammed Mustaf'ya salavt. Cenksu er,Tokat Yresinde GelenekselAlevilik, s.363, Ankara2005.119 Balanma: Allahmme salli al seyyidina Muhammed Mustafa yz suyu hrmetine bala ...Allhmme salli al seyyidin Erenler, Evliyalar yz suyu hrmetine bag1a" eklinde Hz.Peygamber'den balayp, erenler ve evliyalarn da zikredilmesiyle bitirilir. Bu ise Aleviler arasnda veli
klt ile ilgili kabulleri gstermektedir.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
35/135
35
yannda deyilerde geen Hakk l ilhe illallh, Gzel Allah bir Allah vb. nakarat
szckleri de cemaatin itirakiyle sylenebilir. Tevhid bitince herkes secdeye kapanr ve
Dede yapt bir dua ile tevhid fasln bitirir.
Tevhidin hemen arkasndan Zkirler Miralama okumaya balarlar.
Miralamalar dikkatle dinlenir. Deyilerde geen ibarelere gre cemaat bazen ayaa
kalkar, bazen rukya gider, bazen de secde eder. Miralamalar okunurken de kad nlar
yine ayakta durur. Miralama ile Semah beraber yaplan iki erkndr. Miralama
esnasnda Krklar anlatan blm gelince Krklar semah da balam olur. Krklar
semah kimilerince iki bac iki erkek 4, kimilerince 3 bac 3 erkek olmak zere 6 kiiyle
yaplr. Krklar semahnn sonunda semah edenler yana meydanda dra dururlar ve
Dede onlara du eder.
Krklar semahn yapanlar yerlerine geince klar istek semahlarn almaya
balarlar. Semah yapacak olanlarn ayaklar yaln, balan kapal olmaldr. Gnller
semah ya da istek semah denilen bu semahlar dnecek olanlar nce meydana ve
Dede'ye niyaz ettikten sonra semahlarn yaparlar, semah bitiminde de Dede'den
dualarn alarak yerlerine geerler.
Miralama ve semah bitince sra Sakka hizmetine gelir. Suyu datacak olan
kii bir kap su ve birka bardakla meydana gelip elindeki malzemeyi yere brakr, niyaz
eder, Kur'an'dan Enbiya Suresinin 30. ayetini120 okur. Dede'den dua alr. Dede'nin
duas bitince Sakka bardaa birer yudumluk su koyarak Dede ile beraber kiiye verir.
Sonra bazen Canlara da az az verilirse de, genelde okunan/dulanan su orada
bulunanlarn zerine okunan dualar eliinde serpilir. Burada Hz. Hseyin'in susuzluu
yd edilmi olur. Dolaysyla bu hizmeti yrten Sakka, bu esnada "Allahn selam
zerine olsun ya Hseyin, Muhammed Mustafa akna, Aliyye'l-Mrteza akna,
Kerbel ehitleri aknaeklinde szckler kullanarak Kerbel olayn hatrlatr.
Sakka bundan sonra meydann ortasnda durup Dede'den dua alr, meydana niyaz edip,
yerine geer. Daha sonra ise Zkir Hz. Hseyin'i anan ve Yezid'e lanet ieren mersiyeler
syler. Mersiyelerin bitiminde zkirler de Dede tarafndan dulanr. Mersiyelerin
120 Enbiya Sresi, 30. Ayetin Meali: nkr edenler, gklerle yer bitiik bir halde iken bizim onlar
birbirinden kopardmz ve her canl eyi sudan yarattmz grp dnmediler mi? Yine deinanmazlar m?
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
36/135
36
ardndan (blgeden blgeye deimekle beraber) yine salavt ieren filtblmleri
icra edilir. Filt blm bitince Dede genel bir dua yapar.
Sra lokma hizmetine gelmitir. Eer balangta kurban kesilmise cemler
genelde bu kurbanlar piinceye kadar devam eder. Cem sonunda gerek pien kurbanlar,
gerekse evlerden getirilen lokmalar cemaate eit ekilde datlr ve Canlar cem
sonrasnda yemek yer. Bu hizmeti yrtecek olan Kurbanc ya da Lokmac meydana
gelerek Dede'den dua ve destr alr. Duasn ve destrunu aldktan sonra kurbanlar ya
da lokmalar cemaate datr. Bylelikle kesilen kurbanlar ya da getirilen lokmalar ceme
katlanlar tarafndan yenir. Yemekler yendikten sonra Dede yapar. Sofralar
kaldrldktan sonra Dede Cemin bittiini gsteren bir dua yapar. "Duran, oturan,
kovsuz-g ybetsiz evine varan yasta ba koyan, sa yata sefa kalka ... Geree h"
eklindeki duaya itirak eden canlar, dua bitiminde meydana niyaz ederek evlerine
giderler. Daha sonra Oniki hizmet sahipleri grevlerini tamamlarlar. Szgelimi, sprge
alnr, post toplanr, era sr edilir121. Oniki hizmet sahipleri hep beraber meydana
niyaz ederek cem evinden ayrlrlar. Bylece gece boyunca devam eden cem sona erer.122
D. GRG CEM
1. Tanm
Alevi kylerde zellikle k aylarnda Cuma akamlar canlarn ikrarlarn
tazelemek, bu yolla tvbe etmek ve ruhsal a dan temizlenmek iin yaplan cemdir. K
aylarnda hemen her Cuma gecesi yaplr. Bu ceme musahipliler, daha nce
grlm olanlar, ikrar vermi, nasip alm olanlarla grlmeye talip olanlar
katlabilir. Alevi ky halkndan musahibi olmayan, nasip almam bir kii seksen
yanda da olsa bu ceme alnmaz. Bu yine Malatya, Tunceli, Tokat, Sivas, Samsun
evresindeki aleviler grg veya cem; Balkesir, Aydn, Isparta Mersin evresi
Tahtaclar cem, i kurban, ieri kurban; Edirne ky Bektleri Ali cemi adn
121
Sndrlr, dinlendirilir.122 C. er, a.g.e., s. 360-367.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
37/135
37
verirler. Her alevi ylda bir kere grgden geer, hal ve durumunun sorgulamasn yapar,
ikrarn tazeler ve topluma hesap verir. Kavgal olanlar barr, anlamazlklar zlr.
Bilhassa Anadoluda ksmen da kapal yaayan alevi kylerinde grg cemi barkardelii ve birlii salamas asndan nemlidir. Cemde grgs yaplan talipten
ikyeti olan ikyetini dile getirir, eer hakl grlrse, grgs yaplan talip mteki
durumundaki yol kardeini raz etmek zorundadr. Kimse kimseyle ks dargn ve
kavgal kalamaz. Birbirlerine hakk geenler helallik almak ve helallemek zorundadr.
Aralarnda bar salanmadka grgleri yaplmaz. Eer borlar varsa grgden nce
borlarn demekle ykmldrler. Yllk grgden geenler ayn zamanda daha nce
yaptklar hatalar tekrarlamamaya da sz verirler. Bir Alevi ancak grgden gemeklemanevi olarak temizlenmi olur, grgden sorgudan gemedike o kiinin kurban
lokmas yenmez.123
Grg cemine u kimseler giremez: Evli olmayan ve musahibi olmayanlar,
haram kazan edinenler, haksz yere ve keyfi olarak eini boayanlar; yalanc ahitlik
yapanlar; nefsine hkim olamayanlar; hrszlk yapanlar; cana kastedenler; annesine-
babasna evlatlk grevini yapmayanlar; evresine, komusuna rahatszlk verenler,
alann ya da yetim hakk yiyenler.
2. cras
Cem yinlerinde, Anadolunun eitli yrelerindeki alevi topluluklar
arasnda temelde birlik olmakla beraber, uygulamada nemli saylacak
farkllklar vardr. Dedelerin bilgi ve kltrlerine bal olarak birok
deiiklikler gsteren cem; dualar, dvazlar, deyileri, samahlar, ile btn
alevi zmrelerini kapsayan bir yin rnei vermek imkanszdr. Ancak
elebi gelenei iinde grg cemini Ethem Ruhi Flaldan baz yerleri
ksaltarak aktaralm.124
'Terceman Kurban", "Cem", "Ali Cemi", "eri Kurban", "
Kurban" da denen grg cemi, ky halknn hatta evreden de
123
Esat Korkmaz, Anadolu Alevilii, s.224, 225, stanbul-2000; M. Erz, a.g.e., s.109.124 E. R. Flal, a.g.e., s.334-366
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
38/135
38
gelebileceklerin rahata oturabilmesine uygun bir evde veya -varsa- "cem ev i
denen zel olarak yaplm odada yaplr. Genellikle grg cemine ancak
musahipliler, daha nce grlm olanlar ve grlmeye talip olanlargirebilirler.
Ceme girecek olanlar sabahn erken saatlerinde "Pr'in desturu ile"
Hakk'a arlrlar. Akam ortalk karardktan sonra davet edilenler eleri ile
beraber "Hak Meydan" olarak kabul edilen cem evine gelmeye balarlar. Cem
evine gelen erkekler ve baclar, yanlarnda getirdikleri ve "niyaz"ad verilen125
rek, kuru yemi veya meyve gibi yiyecekleri lokma iiyle grevli hizmet
sahibine verdikten sonra yan yana iki el gste veya sa el gste, sol el
aaya alnm, sa ayak baparma sol ayak zerine konmu ve vcut
hafife ne eilmi olarak duya dururlar. Buna "dra durmak" veya
"peymaneye durmak" ta denir.
Dede: "Allah..! Allah..! Lokmalar kabul ola, muradlar hsl ola. Hak-
Muhammed-Ali kabul eyleye.mam Hasan, ah Hseyin, Hnkr Hac Bekt
Vel defterine kayd ola. Nr-i Neb, Kerem-i Ali, Primiz Hnkrm z HacBekt Vel, gerek erenler devrine h..."diye du (hayrl) verir
Duy (hayrly) alan eler, diz zerine gelerek meydana niyaz ederler.
Bylece hem "deme" secde edenlere karm olurlar; hem de trene
katlm herkesle niyazlam grm olurlar. Ayrca dede ile veya cemde
bulunanlarla grlmez. Baz blgelerde dudan sonra meydana deil
dede'nin oturduu posta veya dede'ye niyaz ederler.
Bundan sonra elerden erkekler. Yn dededen tarafa gelmek zere,
orta yerde byke bir boluk brakarak halaka (daire) tekil edecek biimde
otururlar. Cemaatin kalabalk oluuna gre bu halaka ve daha fazla sra
olabilir. Burada herkes birbirine dnktr. Bylece "Tarikat namaz duvara
bakarak hocann arkasnda deil; cemale, didar'a bakarak klnr sznde
olduu gibi, herkes yzyze oturur. Du ve niyazdan sonra elerden kadnlar
125 M. Erz, a.g.e., s.112.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
39/135
39
(baclar) erkeklerin tekil ettii halakann geri tarafnda mnasip bir yerde
topluca otururlar.
Esasen cem evine gelmeden nce kadn-erkek herkes abdest alr.
Grgs yaplacak olanlarn ise gusl abdesti almalar arttr.
Dede (mrid), cemde grevli her hizmet sahibinin hizmetine
balamas iin izin verir. Cemde on iki hizmet sahibi vardr. Bunlar yukarda
anlatmtk.
Erkn almadan bir gn nce, hizmet sahipleri, grevleri iin gerekli
hazrlklar yaparlar. Erknn yaplaca akam, Cemevine (meydan evi) on
iki tane post serilir. Bu postlarn birer ad ve simgeleri vardr:
1- Baba (Pr) Postu: Horasan Postu
2- Mrid postu: Ahmed-i Muhtar makamdr. Bu post Hz.
Muhammed postudur.
3- Rehber postu: Hz. Ali makamdr. Ali postu diye anlr.
4- A postu: Seyit Ali Sultan makamdr.
5- Ekmeki postu: Balm Sultan makamdr.
6- Nakb postu: Kaygusuz Abdal makamdr.
7- Atac postu: Kamber Ali Sultan makamdr.
8- Meydanc postu: Sar smail Sultan makamdr.
9- Trbedar postu: Karadonlu Can Baba makamdr.
10- Kurbanc postu: Hz. brahim makamdr.
11-Ayak postu: Abdal Ms Sultan makamdr.
12-Mihmandar postu: Hzr Aleyhisselam makamdr.
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
40/135
40
Dede'den baka dier hizmet sahipleri, sa bata Rehber (Baba) olmak
zere, iki elleri gste veya sa elleri parmaklar ak olarak gste, sol
elleri serbest braklm, sa ayak baparma sol ayak zerinde, vcut hafifeileri eik olarak meydann ortasnda birlikte dra dururlar. Her hizmet sahibi,
hizmet sras geldike ayr olarak dra durup dusn alabilirse de genel olarak
kural hizmet sahiplerinin hepsinin birlikte du almasdr.
Dedenin hizmet sahiplerine verdii du (hayrl) udur:
"Allah... Allah .... Akamlar hayrola, hayrlar fethola,erler defola.
Hizmetleriniz kabul ola. Muratlarn z hsl ola. Hzr, gib, zhir, btnyin-i cem erenlerinin nr cemllerine akola. Onsekiz bin lemle birlikte
m'min-mslim cmle kardalarmz Muhammed -Ali glbanginden mahrum
eylemeye. Allah cmlenizi ddr- Ehl-i Beyt'e, mereb-i Hseyin'e nil
eyleye. Muhammed el-Mustafa, Aliyye'l-Murtaz, Cebril'lMusaff, gzc
ErMustafa, Gulm Kanber, erac Cbir Ensri, Selmn Fris, Bill
Habei, Kurbanc Mahmud el-Ensr, Gulm Ksn, Samahc Eb Zerri'l-
G fr, Ftma Bac , Amr- Eyyr ve lzniki Huzeyme'nin hsni himmetlerizerinizde ola, saklaya, bekleye... Dil bizden, nefes Kutbu'l-rifn Gavsu'l-
Vsiln Hnkr Hac Bekt Vel'den ola. Nr-i Neb, Kerem-i Ali, Glbang-i
Muhammed, Dem-i Pr Hnkr Hac Bekt Vel gerekler demine h ... "
Dudan sonra, hizmet sahipleri meydana niyaz edip tekrar topluca
dra geerler. Dede:"Tecell, tevell Hakk'a yazla. Tecellnz temiz, yznz
ak ola. Tecell gren cehennem nr grmeye. Erenlerden himmet, ey'en-
lillah, Allah eyvallah126"der.
Hizmet sahipleri hizmetleri bana giderler. Ferr (carc), meydana
126 Allah eyvallah: Asl iy-vallahtr. Sonradan eyvallah biimine giren bu sz, dervilerde eitlianlamlarda kullanlr: arana kar, buyurun efendim anlamnda, birey tembih edildiindebastne anlamnda, bir sz evetlemek ve onaylamak iin ve bireye raz olmak anlamndakullanlr. Ayrca glbenklerin sonunda sylendiinde amin anlamnda kullanlr. N. Birdoan, a.g.e.,
s.271
8/4/2019 Alevilik Te Ayinler Rites in Alevism
41/135
41
defa sprge127 aldktan sonra, sprgeyi sol koltuuna alarak dra durur
ve, "Allah ..Allah!... Grh-i Nci'yim. Krklar meydannda sprgeciyim.
Pr Dvnnda durucuyum. Hamd-lillah Primiz Hazret-i Bekt'dir. l-iMuhammed'den stdm z Seyd-i Ferr'dir. Allah eyvallah. Nefes Pr
nefesidir" tercmann okur.
Dedenin; " Allah, Allah ... Hizmetin kabul ola. Muradn hsl ola.
Seyyid Ferr Efendimizin himmeti zerinde ola. Gerek erenler demine h
..."diye yapt dudan sonra bulunduu yere niyaz edip geri geri ekilerek
meydan terk eder.
Grgye kacak olanlar, iki mushib aile olarak genellikle drt
kiidir. lerinde ya byk erkek sa bata, solunda ei, onun solunda dier
erkek ve onun solunda ei olmak zere yalnayak, bellerinde "Kemerbest"
kua olduu halde dra dururlar.
Rehber, Grg Dr'nda bulunan drt kiinin sana geip, meydana
niyaz ettikten sonra; u yeti okur: "Rabbimiz! Kendimize yazk ettik. Bizi
balamaz ve bize merhamet etmezsen biz