YOĞUN BAKIM HEMŞİRELERİNİN YAŞADIKLARI ETİK SORUNLAR ... · yapan meslektaşlarıma karşılaştıkları etik sorunları çözümleme ve çözme konusunda yarar sağlamasını

T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TIP TARİHİ ve ETİK ANABİLİM DALI

YOĞUN BAKIM HEMŞİRELERİNİN

YAŞADIKLARI ETİK SORUNLAR

KONUSUNDA ADANA ÖLÇEĞİNDE BİR ARAŞTIRMA

Hemşire Derya Şahin Gezer

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Danışmanı: Yardımcı Doçent Doktor Selim Kadıoğlu

ADANA - 2010

iii

ÖNSÖZ

Etik problemler yoğun bakım ünitelerinde yaşanan sorunların büyük

bölümünü oluşturmaktadır. Tıbbın bilimsel ve teknolojik açıdan gelişmesine

paralel olarak, kritik hastalara yönelik ileri bakım uygulamalarının yapıldığı

yoğun bakım üniteleri de geniş olanaklara sahip olmuştur. Topluma yönelik

sağlık hizmeti sunumuna yeni ufuklar açan bu olanaklar bir yandan da bu

ünitelerde çalışanların özellikle yoğun bakım hemşirelerinin etik problemlerle sık

sık karşılaşmasına neden olmaktadır.

Bir yandan yoğun bakım ünitelerinde karşılaşılma olasılığı yüksek olan etik

sorunların tanınması, üzerlerinde düşünülmesi ve bunlara yönelik çözüm

yollarının bulunması, diğer yandan yoğun bakım çalışanlarının etik duyarlılığın

ve bilincinin geliştirilmesi çok önemli konulardır.

Yoğun bakım ünitelerinde hemşirelerin yaşadığı etik sorunlar, lisans

eğitimime ve çalışma hayatına başladığım andan itibaren hem merak ettiğim,

hem de karşı karşıya kaldığım ve çözüm bulmak istediğim bir konu olmuştur. Bu

merakımdan hareketle planladığım tez çalışmamı, yerli ve yabancı literatürden

de yararlanarak, yoğun bakım hemşirelerinin yaşadığı etik sorunları tespit eden

bir araştırma olarak şekillendirdim. Yaptığım çalışmanın, tıp etiği alanındaki bilgi

birikimine mütevazı bir katkı olmanın yanı sıra, yoğun bakım ünitelerinde görev

yapan meslektaşlarıma karşılaştıkları etik sorunları çözümleme ve çözme

konusunda yarar sağlamasını umut ediyorum.

Tez çalışmama katkılarından dolayı başta danışmanım Yar Doç Dr Selim

Kadıoğlu ve lisans eğitimimden beri hocam olan Yar Doç Dr Sultan Alan olmak

üzere Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim dalı öğretim elemanlarına; mesleki ve

eğitimsel çalışmalarımı bir arada yürütebilmem konusunda beni daima

destekleyen genel cerrahi kliniğinden hocam Prof Dr Hüsnü Sönmez’e ve Prof

Dr Özgür Yağmur’a, Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Balcalı Hastanesi

Hemşirelik Hizmetleri Müdürü Bilim Uzmanı Hemşire Nuriye Kabukçu’ya; tez

iv

çalışması çerçevesinde bana destek olan arkadaşım Dudu Baysal’a, Mervin

Meltem Gencer’e ve Genel Cerrahi II Kliniği çalışanlarına; her konuda olduğu

gibi akademik çalışmalarım konusunda da beni destekleyen ve yüreklendiren

eşim Serkan Gezer’e teşekkür ediyorum.

v

İÇİNDEKİLER

KABUL VE ONAY ii

ÖNSÖZ iii

İÇİNDEKİLER v

ÇİZELGELER DİZİNİ viii

ŞEKİLLER DİZİNİ x

ÖZET xii

ABSTRACT xiii

1. GİRİŞ 1

2. GENEL BİLGİLER 2

2.1. Tıp Tarihinde Yataklı Sağlık Kurumlarının ve

Onların Bünyesinde Yoğun Bakım Birimlerinin Evrimi 2

2.1.1. Hastanelerin Gelişimi 2

2.1.2. Solunum Desteğinin Tıp Tarihi Sahnesine Çıkışı 5

2.1.3. Yoğun Bakım Kavramının ve

Yoğun Bakım Birimlerinin Şekillenmesi 7

2.1.4. Yoğun Bakım Birimlerinin Günümüzdeki Durumu 8

2.2. Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları 11

2.2.1. Etik 11

2.2.2. Etik Değer/Etik İlke 12

2.2.3. Etik Kural-Etik Kod 12

2.2.4. Etik Sorun 13

2.2.5. Tıp Etiği 13

2.3. Yoğun Bakım Biriminde Gündeme Gelen Etikle İlgili-Bağlantılı

Konular 14

2.3.1. Ötanazi 14

2.3.2. Resüsite Etmeme Kararı 16

2.3.3. Tedaviyi Başlatmama ve Sona Erdirme 18

vi

2.3.4. Beyin Ölümü 19

2.3.5. Organ Donörü Olma Önerisi 20

2.3.6. Aydınlatma ve Onam Alma 22

2.3.6.1. Aydınlatma/Bilgilendirme 22

2.3.6.1.1. Yeterlilik-Kapasite Sorunu 22

2.3.6.1.2. Bilgilendirilme Hakkı 23

2.3.6.1.3. Bilgilenmeme Hakkı 24

2.3.6.2. Onam veya Seçim 25

2.3.6.2.1. Önerilen Tıbbi İşlemin Kabulü 25

2.3.6.2.2. Önerilen Tıbbi İşlemin Reddi 25

2.3.7. Yoğun Bakım Ekibinin İlişki Yönetimi Sorunları 26

2.3.7.1. Sağlık Profesyonelleri Arası Çatışmalar 26

2.3.7.2. Sağlık Profesyoneli - Hasta Yakını

Arası Çatışmalar 28

2.3.8. Sınırlı Kaynakların Adil Dağıtımı 29

2.3.8.1. Ekipman Yetersizliği 29

2.3.8.2. Ekip Yetersizliği 30

3. KİŞİLER ve YÖNTEM 31

3.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi 31

3.2. Araştırmanın Özgünlüğü 31

3.3. Araştırmanın Modeli ve Veri Toplama Gereci 31

3.4. Araştırmanın Katılımcıları 32

3.5. Verilerin Değerlendirilmesi ve Karşılaştırılması 32

4. BULGULAR 34

4.1. Tanıtıcı Bilgiler 34

4.2. Birinci Soruya Verilen Cevaplar 35

4.3. İkinci Soruya Verilen Cevaplar 37

4.4. Üçüncü Soruya Verilen Cevaplar 39

4.5. Dördüncü Soruya Verilen Cevaplar 41

4.6. Beşinci Soruya Verilen Cevaplar 43

4.7. Altıncı Soruya Verilen Cevaplar 45

4.8. Yedinci Soruya Verilen Cevaplar 47

vii

4.9. Sekizinci Soruya Verilen Cevaplar 49

4.10. Dokuzuncu Soruya Verilen Cevaplar 51

4.11. Onuncu Soruya Verilen Cevaplar 53

4.12. On Birinci Soruya Verilen Cevaplar 55

4.13. On İkinci Soruya Verilen Cevaplar 57

4.14. On Üçüncü Soruya Verilen Cevaplar 59

4.15. On Dördüncü Soruya Verilen Cevaplar 61

4.16. On Beşinci Soruya Verilen Cevaplar 63

4.17. Katılımcıların Yoğun Bakım Hemşireliğinde

Yaşanan Etik Sorunlar Konusunda Ekledikleri 65

4.18. Etik Sorunların Karşılaşılma Sıklığı ve Önemsenme

Puanı Sıralamaları 66

5. TARTIŞMA 68

5.1. Katılımcı Profili Hakkında Değerlendirme 68

5.2. Etik Sorunların Karşılaşılma Sıklığı ve Önemsenme

Dereceleri Hakkında Tartışma 69

5.3. Ötanazi Talebi Hakkında Tartışma 69

5.4. Resüsite Etmeme Kararı Hakkında Tartışma 71

5.5. Solunum Desteğinin Kesilmesi Hakkında Tartışma 73

5.6. Kaynaklarının Paylaşımında Adil Olma Hakkında Tartışma 73

5.7. Beyin Ölümünün Gerçekleşmesi Hakkında Tartışma 74

5.8. Organ Bağışı Önerisi Hakkında Tartışma 75

5.9. Bilgilendirmeme ve Onam Almama Hakkında Tartışma 75

5.10. İlişki Yönetimi ve Hiyerarşi Sorunları Hakkında Tartışma 76

5.11. Kötü Prognozun Hastadan Gizlenmesi Hakkında Tartışma 78 6. SONUÇ 79

KAYNAKLAR 80

ÖZGEÇMİŞ 87

EK: VERİ TOPLAMA FORMU 88

viii

ÇİZELGELER DİZİNİ

Tablo 1 Katılımcıların yaş ve yoğun bakımda çalışma süreleri 34

Tablo 2 Katılımcıların çalışma yerleri ve eğitim durumları 34

Tablo 3 Katılımcıların deontoloji/tıp etiği eğitimi alma durumları 35

Tablo 4 Katılımcıların ötanazi talebi ile karşılaşma durumları 35

Tablo 5 Katılımcıların resüsite edilmeme kararı ile

karşılaşma durumları 37

Tablo 6 Katılımcıların solunum desteğinin kesilmesi ile


Tablo 7 Katılımcıların solunum desteğinin verilecek hastanın

seçimi ile karşılaşma durumları 41

Tablo 8 Katılımcıların hastada beyin ölümü gerçekleşmesi ile


Tablo 9 Katılımcıların beyin ölümü gerçekleşen hastanın ailesine

organ bağışı önerisi iletilmesi ile karşılaşma durumları 45

Tablo 10 Katılımcıların bilgi verme ve onam alma sürecinde

aksama ile karşılaşma durumları 47

ix

Tablo 11 Katılımcıların hastanın tedaviyi reddetmesi ile


Tablo 12 Katılımcıların risk altındaki hastanın taburcu edilmeyi

istemesi ile karşılaşma durumları 51

Tablo 13 Katılımcıların hasta yakınlarının kötü prognozun

hastadan gizlenmesini istemesi ile karşılaşma durumu 53

Tablo 14 Katılımcıların daha kritik hastalara yer açmak için

yoğun bakımda yatanların servise transfer

edilmesi ile karşılaşma durumu 55

Tablo 15 Katılımcıların yoğun bakım hekimi ile konsültan hekim

arasında görüş ayrılığı yaşanması ile karşılaşma

durumu 57

Tablo 16 Katılımcıların hekim görevlerinin

hemşirelere devredilmesi ile karşılaşma durumu 59

Tablo 17 Katılımcıların ziyaretçi-refakatçi kabulünde

adaletsizlik ile karşılaşma durumu 61

Tablo 18 Katılımcıların mesleki hiyerarşide alt basamaklardakilere

fazla iş yüklenmesi ile karşılaşma durumu 63

Tablo 19 Katılımcıların ek olarak belirttiği görüşler 65

Tablo 20 Etik sorunların karşılaşılma sıklığı sıralaması 66

Tablo 21 Etik sorunların önemsenme puan ortalaması sıralaması 67

x

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1 Ötanazi talebi sorunu önem puanı dağılımı 36

Şekil 2 Resüsite etmeme kararı sorunu önem puanı dağılımı 38

Şekil 3 Solunum desteğinin kesilmesi sorunu önem puanı dağılımı 40

Şekil 4 Solunum desteği verilecek hastayı seçme sorunu önem

puanı dağılımı 42

Şekil 5 Beyin ölümü gerçekleşmesi sorunu önem puanı dağılımı 44

Şekil 6 Hasta yakınlarına organ bağışı önerisi götürme

sorunu önem puanı dağılımı 46

Şekil 7 Bilgi vermeme veya onam almama sorunu önem


Şekil 8 Hastanın tedaviyi reddetmesi sorunu önem puanı dağılımı 50

Şekil 9 Riskli Hastanın Taburcu Olmayı Talep Etmesi Sorunu

Önem Puanı Dağılımı 52

Şekil 10 Kötü prognozun hastadan gizlenmesi sorunu önem puanı

dağılımı 54

Şekil 11 Yatak açmak için hastaların servise nakledilmesi sorunu

önem puanı dağılımı 56

xi

Şekil 12 Yoğun bakım hekimi ile konsültan hekim arasında görüş

ayrılığı olması sorunu önem puanı dağılımı 58

Şekil 13 Hekimin görevlerini hemşireye devretmesi sorunu önem


Şekil 14 Ziyaretçi-refakatçi kabulünde adil olmama sorunu önem


Şekil 15 Mesleki hiyerarşide alt basamaklarda olanlara fazla iş

yüklenmesi sorunu önem puanı dağılımı 64

xii

ÖZET

Yoğun Bakım Hemşirelerinin Yaşadıkları Etik Sorunlar Konusunda Adana Ölçeğinde Bir Araştırma

Etik sorunların sağlık profesyonelleri tarafından yaşanma sıklığı ve önemsenme derecesi klinik etik açısından irdelenmeye değer konulardır. Tez çalışması çerçevesinde yürütülen araştırmanın amacı, Adana ölçeğinde yoğun bakım hemşirelerinin etik sorunlarla ne sıklıkla karşılaştığını ve bunları nasıl bir önem sıralamasına soktuklarını saptamaktır. Tanımlayıcı nitelikteki araştırmanın üç bölümde 22 soru içeren veri toplama formu, Adana merkezinde bulunan kamu hastanelerinin yoğun bakım birimlerinde çalışan hemşirelere uygulanmıştır.

Dörtte üçü üniversite mezunu olan ve üçte ikisi dahiliye yoğun bakım birimlerinde çalışan katılımcıların en sık karşılaştığı sorun, durumu daha kritik olanlara yer açmak için stabil hastaların servise transferidir (% 97,0). Sık karşılaşılma sıralamasında ilk beşte yer alan diğer sorunlar, hekim görevlerinin hemşireye devredilmesi (% 88,0), mesleki hiyerarşide alt basamaktakilere fazla iş verilmesi (% 87,0), hastanın veya yakınlarının tedaviyi reddetmesi (% 85,0) ve hayati tehlikeye rağmen taburcu edilme talebidir (% 80,0). Son üç sırada ise solunum desteğinin hangi hastaya verileceğinin belirlenmesi (% 42,0), iyileşme olasılığı kalmayan hastanın solunum desteğinin kesilmesi (% 32,0) ve ötanazi talebiyle karşılaşılması (% 17,0) yer almaktadır. Önemsenme puanı sıralamasın ilk beşinde ise stabil hastaların servise transferi (8,40), beyin ölümü gerçekleşen hastanın yakınlarına organ bağışı önerisi götürme (7,69), beyin ölümü teşhisinin konulması (7,50), hiyerarşinin alt basamaklarındakilere fazla iş verilmesi (6,80), hekim görevlerinin hemşireye devredilmesi (6,79) bulunmaktadır. Bu sıralamanın son üç basamağında hastalara yönelik yaklaşımın adil olmaması (5,63), ötanazi talebiyle karşılaşılması (5,48), hekimler arasında görüş ayrılığı yaşanması (5,20) vardır.

Katılımcıların sık yaşadığı ve önem verdiği sorunların derin değer çatışmalarından çok birimlerin olanaklarındaki eksikliklerden, koşullarındaki olumsuzluklardan, ilişki düzenlerindeki aksamalardan kaynaklandığını söylemek mümkündür.

Anahtar Sözcükler: Yoğun Bakım, Tıp Etiği, Hemşirelik Etiği.

xiii

ABSTRACT

A Research on Ethical Problems Experienced by Nurses of Intensive Care Units in Adana Sample

Frequency of ethical problems and the health professionals’ opinion on them are important topics of clinical ethics. This thesis is based on a research in Adana sample on ethical problems experienced by nurses of intensive care units. The aim of this descriptive study is to find the frequency of this experiences and their sequence of importance according to nurses. The research carried out in the intensive care units of three main hospitals of Adana city by a questionnaire contains 22 questions in three sections.

Three quarters of participants have license degree in nursing and two-thirds of them are working in internal intensive care units. The most frequent problem is transfer of the stable patient to the service to find bed for the critical patient (%97). The other frequent problems are, transfer of doctors’ duty to the nurses (%88); giving more duties to the person on the lower steps of the career hierarchy (%87), refusal of treatment by the patients or their relatives (%85), request of discharge from hospital of the patient who has vital risks (%80). The less frequent ones are, to make a choice between the patients who need mechanical ventilation (%42), to cut off mechanical ventilation support (%32) and euthanasia request of the patients or their relatives (%17). The top five of sequence of importance list are, transfer of stable patient to the service (8,40), to propose organ donation to brain death patient’s relatives (7,69), the diagnosis of brain death (7,50), to give more duties to the person on the lower steps of the career hierarchy (6,80) and to transfer doctors’ duty to the nurses (6,79). Discrimination between patients (5,63), euthanasia request (5,48), difference of opinion of doctors (5,20) are the last three of this list.

The most frequent and important problems of intensive care units are not exactly conflict of values. Lacks of resource of the units, negative conditions, miscommunications are the main causes of them.

Key Words: Intensive care, Medical ethics, Nursing ethics

1

1. GİRİŞ

İkinci Dünya Savaşını takiben hızla ilerleyen bilim ve teknoloji sağlık

alanında da yansımalar bulmuş, bu çerçevede hasta bakımında sürekli

gözlemin ve teknik becerinin önemi artmıştır. Bu önem çerçevesinde ortaya

çıkan yoğun bakım birimleri, kritik hasta bakımında önemli bir yere sahiptir. Etik

sorunlar, bütün sağlık etkinliklerinin olduğu gibi, kritik hasta bakımının da bir

bileşenidir. İleri teknolojinin kullanıldığı ve bilinçsiz hasta bakımının ön planda

olduğu yoğun bakım birimlerinde sorumluluk taşıma, stres yaşama, karar verme

zorluklarıyla karşılaşma ve etik sorunlarla yüzleşme giderek artmıştır.

Hemşirelik bireyin, ailenin ve toplumun sağlığını ve esenliğini koruyup

geliştirme ve hastalıklarını iyileştirme amacına yönelik bakım hizmetlerinin

planlanmasını, örgütlenmesini, uygulanmasını, değerlendirilmesini üstlenmiş,

bilimsel ve sanatsal açılımları olan bir sağlık disiplinidir. Sağlık hizmeti

sunumunda ekip anlayışının ön planda olduğu günümüz tıbbı çerçevesinde,

hemşirelerin pek çok birimde olduğu gibi yoğun bakımlarda da sürekli hasta

takibi açısından tartışmasız çok önemli yeri vardır. Geleneksel rolleri arasında

hasta savunuculuğu ön planda olan hemşirelerin, kritik hasta bakımı sırasında

etik sorunlarla karşılaşması ve bunlara çözüm araması doğal ve kaçınılmazdır.

Genel olarak yoğun bakım birimlerinin ve özel olarak bu birimlerde görev

yapan hemşirelerin, çağdaş sağlık sistemi içindeki önemi ve ağırlığı göz önüne

alarak bir değerlendirme yapıldığında, yoğun bakım hemşirelerinin

karşılaştıkları etik sorunlar hakkındaki görüşleri ve çözüm arayışları üzerinde

durulmaya değer bir konu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu noktadan yola çıkan tez

çalışması çerçevesinde Adana il merkezindeki resmi sağlık kurumlarının yoğun

bakım birimlerinde çalışan hemşireler üzerinde bir araştırma yürütülmüştür.

Araştırma etik sorunların yaşanış sıklığına ve onlara atfedilen önem derecesine

odaklanmış, katılımcıların yaklaşımları farklı çalışmalarda belirlenen yaklaşımlar

ve temel literatür bilgileri ile karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.

2

2. GENEL BİLGİLER

Çalışmaya sağlam bir kuramsal temel oluşturmak için geniş tutulan genel

bilgiler bölümü üç alt bölümden oluşmaktadır. Bunların ilki hastanelerin ve

yoğun bakım birimlerinin tıp tarihi sahnesine çıkışı ve günümüze kadar gelişimi;

ikincisi tıp etiği temel kavramları; üçüncüsü yoğun bakım biriminde gündeme

gelen etikle ilgili-bağlantılı konular hakkındadır. Yoğun bakımı evrimleşme

süreci üzerinden tanıtan ilk alt bölüm çalışmaya tıp etiğine yönelik ilgi nedeniyle

yönelen okuru, tıp etiği ana konularını hatırlatmayı amaçlayan ikinci alt bölüm

ise çalışmaya yoğun bakıma yönelik ilgi nedeniyle yönelen okuru ana konuya

hazırlama kaygısıyla oluşturulmuştur. Araştırmanın alt yapısını oluşturan

kuramsal bilgiler ise üçüncü alt bölümde yer almaktadır.

2.1. Tıp Tarihinde Yataklı Sağlık Kurumlarının ve Onların Bünyesinde

Yoğun Bakım Birimlerinin Evrimi

Bu alt bölümde sırasıyla yoğun bakım birimlerini bünyesinde barındıran

hastane kurumunun evrimi, yoğun bakım birimlerinin var oluşunda tarihsel ve

işlevsel açıdan çok önemli bir unsur olan solunum desteği cihazlarının

biçimlendirilmesi, yoğun bakım birimlerinin ortaya çıkış ve gelişme süreçleri ile

günümüzdeki durumları ele alınmıştır.

2.1.1. Hastanelerin Gelişimi

Hastane, hastaların yatırılarak tedavi edildikleri; tedavinin ve bakımın yanı

sıra barındırma hizmetinin de verildiği sağlık kurumudur1. Farsçadan kökenli

olan kelime hasta evi anlamına gelmektedir2. İnsanların toplu yaşama

geçmesiyle birlikte tıbbi yardımın başladığı düşünülse de bu yardım

günümüzdeki anlamdan çok uzaktır ve hastane kurumunun tıp tarihi sahnesinde

3

belirip sağlık hizmeti vermenin ana üssü haline gelmesi görece yakın geçmişte

gerçekleşmiştir2.

İlk Çağlarda hastalık dâhil bütün kötülükler tanrının/tanrıların gazabı olarak

kabul edildiğinden korunmak ve iyileşmek adına rahiplerden yardım istenmiş;

zamanla tapınaklarda yardım arayan bu kişiler için yer ayrılmaya başlanmıştır.

Bu merkezlerin ortaya çıkışında en önemli etken, dinlerin düşküne yardım

ilkesidir. Bu bağlamda tapınakların hastaları barındıran ve büyük olasılıkla

onların bakımıyla uğraşan ilk kurum olduğu düşünülmektedir. Din ile

kurumsallaşmış tedavi merkezleri arasında çürütülemez bir bağ oluşmuştur ve

izleri günümüzde de yaşamaktadır3. Yunan ve Anadolu yarımadalarındaki

Asklepios tapınaklarında, hastaların şifa arayışının hedefi olmak karakteristik

özellik olmuş, sağlıkla ilgili boyut dinle ilgili olanın önüne geçmiştir3,4. İlk Çağ

uygarlıklarında dinin yanında sihir de hastalıkların tedavisinde kullanılmıştır.

Roma’da hekimlik önceleri saygın olmayan meslekler arasında yer

almıştır3. Halkın sınıflardan oluşması ve hastalığın bir lanet olarak kabul

görmesi bağlamında hasta kölelerin toplumdan izole edilmesi düşüncesi

doğmuş, köleleri barındırmak için bakımevleri açılmıştır2,3,5,6. Roma’da askerlik

çok önemli olduğundan ordu tababeti ilerleme şansı bulmuş5,6,7, “valetudinaria”

adı verilen ilk askeri hastaneler kurulmuştur2,4,5,7. Bu hastaneler zamanla halkın

kullanımına da açılmıştır5.

Batı tıbbının gelişim çizgisi dışında da erken hastane örnekleri yer

almaktadır. Mezopotamya medeniyetlerinde, sağlık hizmetleri genellikle rahipler

tarafından tapınaklarda yürütülmüştür ve tedavilerinin temelini sihir

oluşturmuştur2,7,8. Eski Hint uygarlığında her on kasabaya bir hastane

yaptırılmıştır2. En büyüğü M.Ö. 226 yılında Kral Asoka tarafından kurulan bu

hastanelerde, personele hastalara nazik muamele etmeleri, taze meyve ve

sebze vermeleri, ilaç hazırlamaları, masaj yapmaları ve kendilerinin de temiz

olmaları emredilmiştir2,3,5,7. Sri Lanka’da 427 yılından itibaren bilimsel

yaklaşımları temel alan hastaneler açıldığı belirtilmektedir2,3,7. Eski Çin’de ilk

hastaneler olarak kabul edilen tapınak hastaneleri daha geç ortaya çıkmıştır2.

Bunun nedeni, Brahmanizm’de düşkün insana yardım etmenin, tanrının işine

karışmak olarak kabul edilmesidir2.

4

Ortaçağ Avrupa için savaşlar, kıtlıklar ve salgınlar dönemi olmuştur6. Bu

dönemde hasta bakımı değişik dinsel etkiler altında ve din kurumları içinde ya

da din kurumları çevresinde ve denetimi altında biçimlenmiştir9. Bunun yanında

hastanelerin örgütlenmesi hasta bakımında büyük bir gelişme olarak kendini

göstermiştir9. Hıristiyan dini insanlara, insan sevgisi ve hastalara acıma

duygusu ile yaklaşmayı buyurduğundan, hasta bakımı dinin teşvik ettiği bir

etkinlik olmuştur9. Tıbbın ilerlemesine fazla önem vermeyen Doğu Roma’da da

tanrıya hoş görünmek adına hastalara yardım yoluna gidilmiş, birçok hastane

kurulmuştur5,7. İstanbul’daki Pantokrator manastırına bağlı hastanenin yanı sıra

Kayseri’de 370 yılında Urfa’da da birkaç yıl sonrada vebalılar için hastaneler

kurulmuştur3,4,6,7,9.

Batı’da Ortaçağ hastaneleri genelde manastırların bir bölümü olarak

kurulmuş ve sağlık hizmeti rahipler ve rahibeler tarafından verilmiştir3,5,6.

Lyon’da 542 yılında, Paris’te 660 yılında kurulan hastanelerde hastaların fiziksel

hastalıklarından ziyade ruh hallerinin düzgün olmasına önem verilmiştir3,4.

Londra’da 794 yılında kurulan Saint Albans ve 1123 yılında kurulan Saint

Batrholomew hastaneleri de Ortaçağ’ın ilk hastaneleridendir2,3,5. Rahip-şövalye

tarikatlarının haçlı seferlerinde izlenen yol üzerindeki konaklama ve hasta

barındırma merkezleri, Ortaçağ’a özgü bir diğer hastane öncüsü kurum türüdür.

XII. yüzyılda toplanan Ruhani Meclis’in fermanıyla rahiplere cerrahi

girişimlerin yasaklanması, Ortaçağ hastanelerinin ampirik yönünü zayıflatıp

mistik yönünü güçlendirmiştir2,5,6. Bununla birlikte manastırların bünyesindeki

tıbbi bitki bahçeleri, bakımın ilaç tedavileriyle desteklenmesine imkan vermiştir.

Avrupa’da XIII. yüzyılın başlarından itibaren hastaneler kiliseden ayrılmaya

başlamıştır ve yönetimleri belediyelere verilmiştir2,5,6.

Doğu’da kurulan sağlık kuruluşları, kimi yönlerden Batı’dakilerden farklı

olmuştur. İslam hastaneleri dinin otoritesine saygılı ve kimi zaman cami

müştemilatına dahil olmakla birlikte, “laik” tedavi uygulamalarının yürütüldüğü ve

varlığı dini hayırseverlikten çok hükümdarın tebaasına yönelik lütufkarlığı

üzerine temellenen kurumlardır. İstanbul’dan kovulan Nasturiler, önce Urfa’ya

daha sonra da İran’a yerleşerek kurduğu Cundişapur tıp okulu ve hastanesi

Eski Yunan geleneğinin devamı olarak gelişen İslam tıbbının biçimlendiricisi

5

olmuştur2,5,6,7. İslam dünyasında tam teşekküllü ilk hastane Halife Harun Reşit

döneminde Bağdat’ta kurulmuştur5,6. Tıbbi uygulama ve eğitim merkezleri olan

İslam hastaneleri, IX. ile XVII. yüzyıllar arasında Endülüs’ten Hindistan’a

uzanan geniş bir alana yayılmıştır6.

Türklerin İslam uygarlığının başat gücü haline gelmesinden sonra, özellikle

Selçuklu ve Osmanlı devletlerinde, hükümdar ailesinden kişilerin kurduğu

vakıfların yönetimindeki hastaneler karakteristik bir özellik olarak ortaya

çıkmıştır. Anadolu Selçukluları zamanında, 1206 yılında Kayseri Gevher Nesibe

Darüşşifası, 1217 yılında Sivas İzzettin Keykavus Darüşşifası ve 1308 yılında

Amasya Anber Bin Abdullah Darüşşifası kurulmuştur5. Bu model Osmanlı

döneminde de sürdürülmüş, ayrıca yönetim tarafından en önemlisi İstanbul’daki

Süleymaniye olan tıp medreseleri kurulmuştur.

Doğu’daki örneklerde tıbbi gelişmişliği daha fazla, Batı’dakilerde barınak

niteliği daha belirgin olan hastaneler, sayıca giderek artmıştır. XVI. yüzyıla

gelindiğinde İngiltere’de 750, Paris’te 40, Floransa’da 30 tane hastane olduğu

bilinmektedir2. Amerika’da da bu yüzyıldan itibaren hastaneler kurulmaya

başlamıştır2. 1789 Büyük Fransız İhtilali’nin sağlık alanında da bir dizi etkisi

olmuş, bu çerçevede hastanelerle ilgili kimi yenilikler gündeme gelmiştir2.

Hastanelerin çağdaş standartlara yönelmesinin başlangıcı, Günümüz

tıbbının ana hatlarının ortaya çıktığı XIX. yüzyılda gerçekleşmiştir. Hasta ve

yoksul barınağı olarak kullanılan ve disiplinden yoksun şekilde işletilen

hastaneler, giderek teşhis ve tedavi merkezi karakteri kazanmaya ve

teknolojiden daha fazla yararlanmaya başlamıştır.

2.1.2. Solunum Desteğinin Tıp Tarihi Sahnesine Çıkışı

Solunum desteği verme yoğun bakım birimlerinde gerçekleştirilen

karakteristik ve kritik bir uygulamadır. Bu uygulamanın ve yoğun bakım

birimlerinin bir tür birlikte evrimleşme içinde ortaya çıktığını söylenebilir. Doğal

solunumun yokluğunda ya da yetersizliğinde, havanın ya da oksijenin

akciğerlere iletilmesi demek olan yapay solunum, bir ölçüde kombine de

6

edilebilen iki alternatif teknikle gerçekleştirilmektedir. Gazın akciğerlere intikali,

göğüs kafesinin negatif basınçla dışarıdan genişletilmesi ya da pozitif basınçla

içerden genişletilmesi yoluyla sağlanmaktadır.

Yapay mekanik solunum düşüncesinin ortaya çıkışı, uygulamanın

geliştirilip tıbba mal edilmesine göre eskidir; ilk kez Vesalius tarafından

düşünülmüş ve denenmiştir10,11. Bu bağlamda göğsü açık bir köpeğin

trakeasına bir tüp yerleştirerek körükle yapay solunum uygulanmıştır10,11. Daha

ileri bir deneysel uygulama 1776 yılında John Hunter tarafından çift körük

kullanılarak yapılmıştır; bir körük havayı akciğere pompalarken diğeri

akciğerdeki “kötü hava”yı aspire etmiştir11. Orfila 1818 yılında trakea içi

entübasyonu önermiş ve bu yolun ağız yoluna üstünlüğünü bildirmiştir10. 1845

yılında Ericson oksijen verici bir pompa yapmıştır10.

XIX. yüzyılın ortalarında negatif basınçlı ventilasyon düşüncesi ortaya

çıkmaya başlamıştır11. 1864’te Jones vücudun içine girdiği ilk tank ventilatörü

yapmış; ilk “çelik ciğer” protipi olan “Spirofor” ise 1876’da Woillez tarafından

geliştirilmiştir10,11. 1911 yılında Draeger tarafından geliştirilen “Pulmotor” pozitif

basınç gereci ile sıkıştırılmış oksijen ve hava, körük ve valflerle dengelenip

uygulanmıştır11. 1929 yılında Drinker ve Shaw, 1931’de Emerson çelik ciğer

kullanımında ilerleme sağlamıştır10,11. 1934’de Guedel bazı klinik gözlemlere

dayanarak aralıklı potizif basınç ve denetimli ventilasyon uygulamasına dikkat

çekmiştir10.

Solunum desteği uygulamaları II. Dünya Savaşı sonrasında

yaygınlaşmıştır. Çelik ciğerler 1948-49 yıllarında Los Angeles’deki poliomiyelit

salgınında büyük fayda sağlamıştır11. İlk etkin yapay solunum araçlarından olan

Engström cihazının 1951’de üretilmesinden sonra, bir diğer geniş ölçekli

solunum desteği uygulaması Danimarka’da ve İsveç’te 1952-53’de ortaya çıkan

poliomiyelit salgını sırasında yapılmıştır10,11. Poliomiyelit salgınlarında ventilatör

kullanımı mortalitede anlamlı düşmeler sağlamıştır10,11.

Ventilatörler giderek daha gelişmiş modellere ve tıbbın gündelik

yaşamında daha fazla yer sahibi olmaya doğru ilerlemiştir. Ameliyatlar

sırasındaki ve sonrasındaki kullanım, yoğun bakım birimleri, nihayet hastaların

7

yaşadığı yere gidebilen noninvaziv modeller bu ilerleyişin vurgulanmaya değer

aşamalarıdır.

2.1.3. Yoğun Bakım Kavramının ve Yoğun Bakım Birimlerinin

Şekillenmesi

Yoğun bakım kavramının ortaya çıkışı, tıbbın bilgi birikimi ve teknoloji

bakımından belirli bir düzeye gelmesiyle; bir dizi ileri takip-tedavi-bakım-destek

olanakları geliştirmesiyle olmuştur. Yoğun bakım birimleri, bir ya da daha fazla

organ veya organ sistemlerinde ciddi işlev bozukluğu nedeniyle hayatta kalmak

için destek gereksinimi olan hastaların iyileştirilmesini amaçlayan, mekan ve

çalışma düzeni bakımından kendine özgü nitelikleri olan, ileri teknolojiye sahip

cihazlarla donatılmış, 24 saat hastanın yaşamsal göstergelerin gözlendiği ve

tedavisinin yapıldığı kliniklerdir11.

Günümüzde giderek çoğalması ve çeşitlenmesi söz konusu olan yoğun

bakım birimlerinin adlandırılmasında “kritik bakım” ile “yoğun ve kritik bakım”

terimleri de kullanılmaktadır. Yoğun bakım tıbbı çok özel eğitim, uygulama,

araştırma ve araştırma sonuçlarından yararlanma süreçlerini kapsayan,

interdisipliner ekip çalışmasının söz konusu olduğu bir alandır12.

Yoğun bakım felsefesine uygun ilk uygulamaları modern hemşireliğin

kurucusu Florence Nightingale yapmıştır11,13,14. Florence Nightingale Kırım

Savaşı sırasında kritik hastaları ayrı bir mekânda bir arada toplayarak,

deneyimli hemşirelerin gözetimi altında tedavi etmenin daha başarılı sonuçlar

vereceğini düşünmüş ve düşüncesini pratiğe dökmüştür11,13,14. Bir başka

deyişle, yoğun bakım kavramı ihtiyaçtan hareketle Florence Nightingale

tarafından şekillendirilmiştir14. Nightingale, "Hemşirelik Üzerine Notlar" (1859)

kitabında ameliyathanelerin yanında ayrılan küçük bir odada hastalara

operasyonun etkisi geçinceye veya uyanıncaya kadar yoğun bakım

verilmesinden söz etmektedir12,15.

Dünyada ve Türkiye’de yoğun bakım birimleri anestezi ve reanimasyon

uzmanlığı önderliğinde gelişmiştir11,14. Cerrahinin XIX. ve XX. yüzyılda gösterdiği

8

gelişmelerin ortaya çıkardığı ve önemi-ağırlığı giderek artan bir alan olan

anesteziyoloji, hastaların ameliyat sonrası erken dönemde hekim ve hemşire

gözetiminde tutulması düzenini ortaya çıkarmıştır11,15,16.

Ameliyathane yakınında ayılma odaları organize edilmesini 1920’li yılarda

gerçekleşmiş, bunu ağır hastalarının bakıldığı özel olarak düzenlenmiş

servislerin yapımı izlemiştir11,12. Johns Hopkins Hastanesi’nde 1923 yılında

beyin cerrahisi hastalarının ameliyat sonrası takibinin yapılabilmesi için kurulan

üç yataklı tarihçenin zikredilmeye değer bir unsurudur11,12,13,15,16,17. Gelişmeler

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hızlanmış, yoğun bakım hastalarının

resüsitasyonu ve triajı konusunda önemli adımlar atılmış, şok tedavisine

başlanmıştır13,17.

Solunum desteği tarihçesinde sözü edilen 1950’lerin başındaki

İskandinavya poliyomiyelit salgını yoğun bakım birimlerinin gelişmesi açısından

da önem taşımaktadır13,14,17. Bu salgında hemşireler ve tıp öğrencileri hastaları

günlerce elle ventile etmek zorunda kalmışlardır17. Tank respiratör kullanımının

da yaygınlaştığı bu dönemde pek çok hastada yetersiz ventilasyona bağlı

asidoz tablosu gelişmiştir11,14. Kimi kaynaklarda yoğun bakımın doğuşu olarak

nitelenen, Dr Bjorn İbsen’in entübasyon ve aralıklı pozitif basınçlı ventilasyon

uygulamalarını geliştirmesi bu sorunla mücadele bağlamında ortaya çıkmıştır14.

2.1.4. Yoğun Bakım Birimlerinin Günümüzdeki Durumu

Günümüzde yoğun bakım birimlerinde, insan hayatı için ciddi tehdit olan

hastalıklara karşı eğitimli personelin ileri teknoloji ürünü donanımı kullanarak

mücadele etmesi söz konusudur. Bu birimlerin neredeyse tıbbın tüm dalları için

kurulabilmesi olanaklıdır ve bu olanakların kullanımı büyük ölçüde hastanenin

bütçe olanaklarına bağlıdır. Yoğun bakım birimleri hastane bütçesinin yaklaşık

% 20’sini kullanmaktadır18. Yoğun bakım birimleriyle ilgili temel ayrım dahili ve

cerrahi yoğun bakım şeklindedir ve yatak sayısı fazla olmayan hastaneler

karma yoğun bakım birimleri kurmaktadır. Yoğun bakım gereksinimi sürekli

9

olmayan branşların, gerektiğinde mevcut yoğun bakım birimlerinde hastalarını

takip etme yoluna gitmektedir. Yoğun bakım birimleri ileri teknolojiye sahip cihazlarla donatılmış olup

kritik hasta bakımı konusunda eğitilmiş hekim ve hemşire grupları tarafından

çalıştırılmaktadır. Günümüzde bu birimler hastalarının durumuna, personelinin

niteliklerine, donanımının ve mekânının özelliklerine göre üçe ayrılmakta; üç

basamak halinde sınıflandırılmaktadır18,19,20.

Birinci basmakta temel monitörizasyon (nabız, ateş, kan basıncı, EKG,

oksijen satürasyonu) ile takip yapılmakta, müdahale yelpazesinde ise hastanın

ilk stabilizasyonunu, sıvı ve kan ürünleri replasmanı, entübasyon,

kardiyopulmoner resusitasyon yer almaktadır. Bu birimler ikinci veya üçüncü

basamaktaki birimlerin kimi özelliklerinden yoksun olup gerektiğinde hastalarını

oralara transfer etmektedir. Koroner yoğun bakım birimleri bu basamakta yer

almaktadır18,19.

İkinci basamak yoğun bakım birimlerinde, birinci basamak yoğun bakım

birimlerine göre daha detaylı gözlem ve uygulama yapılabilmekte, tek organ

yetmezliği olan hastalara destek tedavileri (diyaliz, hemofiltrasyon, plazmaferez,

mekanik ventilasyon) verilebilmektedir. Bu birimlerin üçüncü basamaktakilerin

kimi olanaklarını karşılayamaması ve gerektiğinde oralara transfer yapması söz

konusudur18,19.

Üçüncü basamak yoğun bakım birimlerinde beyin cerrahisi,

kardiyovasküler cerrahi, ciddi travma vakaları gibi durumu ağır, yüksek riskli

hastalar takip edilmektedir. Bu birimlerin olanaklarıyla, solunum yetmezliği veya

çoklu organ işlev bozukluğu gibi tüm komplike durumlara karşı mücadele

edilebilmekte; solunum desteği, renal replasman tedavisi, plazmaferez gibi

destek tedavilerinin hepsi yapılabilmektedir. Üçüncü basamakta yer alanlar en

üst düzeyde tıbbi bakım ve tedavi yapılabilen yoğun bakım birimleridir18,19.

Yoğun bakım birimlerininkine koşut olarak yoğun bakımda takip edilen

hastaların da sınıflandırılması söz konusudur. Birinci basamak yoğun bakım

birimlerinde, takip ve tedavi edilmeleri için rutin yöntemlerin yeterli olmadığı,

yakından izlenmesi gereken ancak henüz organ yetmezliği başlamamış,

solunum desteğine ihtiyacı ortaya çıkmamış hastalar takip edilmektedir18,19.

10

İkinci basamak yoğun bakım birimi hastalarının, birinci basamaktakilerden fazla

olarak kısa süreli, detaylı ve nitelikli gözleme, radikal müdahalelere ve yaşamsal

desteğe gereksinimi bulunmaktadır18,19. Üçüncü basamak yoğun bakım

birimlerindeki hastaları ise uzun süreli nitelikli gözleme, müdahaleye ve

yaşamsal desteğe gereksinimi bulunmaktadır. Bu hastalarda çoklu organ

yetmezliği, mekanik ventilasyon ihtiyacı, kronik organ bozukluğu gibi sorunlar

söz konusudur18,19.

Birinci basamak yoğun bakım birimleri en az iki yataklı olmalı ve her

vardiyada bir hemşire olmalıdır19. İkinci basmak yoğun bakım birimleri ise en az

dört yataklı olmalı ve her vardiyada en az bir hemşire olmalıdır19. Üçüncü

basamak yoğun bakım birimleri ise en az altı yataklı olmalıdır ve her vardiyada

her üç yatak için bir hemşire olmalıdır19. Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri

Genel Müdürlüğünün yoğun bakım birimlerinin standartlarını belirleyen

03.04.2008 tarihli ve 11395 (2008/25) sayılı genelgesine göre yoğun bakımda

çalışan hemşirelerin yoğun bakım hemşiresi sertifikası olması gerekmektedir19.

İlerleyen teknolojiyle birlikte her gün yoğun bakım birimlerinde

kullanılabilecek yeni araçlar geliştirilmektedir. Bu araçlar giderek

yaygınlaşmakta ve kullanımları, bakımları ile ilgili çeşitli sorunlar ortaya

çıkabilmektedir. Yoğun bakım tıbbının en önemli araçlarından biri olan

ventilatör, ikinci ve üçüncü basamaktaki birimlerde bulunmaktadır19.

Enfeksiyonu önlemek için her altı yatak için bir izolasyon odası bulunması ve

yakınlarının hastalarını görebilmesini sağlayacak bir düzenin kurulması, çağdaş

yoğun bakım birimlerinin fiziksel özellikleri arasında yer almaktadır19.

Yoğun bakım birimleri tıbbi aktivite ve hasta bakımı açısından hastanelerin

diğer birimlerinden ayrı ve kimi zaman ayrıcalıklıdır. Yerleşim biçimi, teknik

donanım, insan gücü ve profesyonel beceri açısından kendilerine özgü nitelikleri

vardır. İdeal bir yoğun bakım biriminde medikal ve paramedikal personelin

özellikleri, teknik donanımın kapsamı ve hasta bakım kriterleri kesin şekilde

tanımlanmış olmalıdır.

11

2.2. Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları

Bu alt bölümde genelden özele ilerleyen bir sıra içinde etik ve tıp etiği ile

ilgili bir dizi temel kavram hakkında kısa notlar halinde hatırlatmalar yapılmıştır.

2.2.1. Etik “Karakter”, “alışkanlık”, “gelenek”, “töre” anlamlarına gelen Yunanca ethos

sözcüğünden türeyen “etik” sözcüğü hem kimi ilişkileri, eylemleri, kişileri ve

benzerlerini nitelemek için bir sıfat olarak hem de bir bilgi alanının adı olarak

kullanılmaktadır15,21. Felsefe, insanın evrenle ilişkisini kavramsal olarak

açıklayan sistematik bilgi ve bu bilgiyi üretme yöntemidir15,22. Etik ise felsefenin

alt dalı olarak kısaca (ahlaki) değerler felsefesidir15,22. Etik, insan eylemlerine

ilişkin değerler felsefesi olarak ortaya çıkmıştır ve bu alanda yapılan çalışmalar

davranışlarımızın, tutumlarımızın, eylemlerimizin insani değerlerimiz açısından

iyi, doğru, kabul edilebilir olup olmadıklarına ilişkindir15,22,23. Etiğin konusunu

insanın ahlaksallığı vurgulayan eylemleri oluşturmaktadır ve başlıca amacı, en

doğru ahlak değerlerini ve bunların biçimlendirdiği eylemleri

belirleyebilmektir5,24.

Etiğin somut olarak ortaya çıkışı üç biçimde olmaktadır25,26. Birincisi,

felsefenin bir ana dalı olarak etik; davranışlar bağlamında iyinin ne olduğu ve

nelerin iyi olduğu konusunu ele alır, insanın ideal davranışlarını formüle etmeyi

amaçlar25,26. İkinci olarak, toplum yaşamı bağlamında etiğin karşılığı, insanların

birbirleriyle ilişkilerinde neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğiyle

ilgili bir kurallar kümesi; kısaca genel ahlaktır25,26. Üçüncü ortaya çıkış şekli ise

meslek etiğidir25,26. Meslek etikleri bağlamında belli bir alanda etkinlik gösteren

kişilerin uymaları gereken kurallar belirlenir ve o alana özgü uygulamalardaki

istenen davranışlar irdelenir25,26.

12

2.2.2. Etik Değer/Etik İlke

Genel anlamda değer, “politika, ekonomi, estetik, hukuk, din, tarih… gibi

tematik bir çerçevede, birey, aile, grup, toplum, insanlık gibi belirli bir kitle

tarafından, daha çok olumlu bazen de olumsuz nitelik atfedilmiş bulunan, kişi,

nesne, yer, durum, süreç, kavram…” biçiminde betimlenebilir25,26. Bu çeşitlilik

içinde “etik değer”in belirleyici özelliği, davranışlara yön gösteren ve onları

gerekçelendiren bir öneri veya yönerge niteliği taşımasıdır25,26. Farklı bir

anlatımla etik değerler, zihinde davranışı belirleyen düşünme süreçleri için ölçüt,

toplum ölçeğinde davranışı düzenleyen kurallar için kaynak oluştururlar25,26.

Farklı çerçevelere özgü temel yaklaşımları ifade eden ilke kavramı ise, genel

olarak değer ile anlamdaş değildir25,26. Bununla birlikte, etik özelinde bir anlam

kesişmesi bulunmasından ötürü, etik değer yerine etik ilke demek

olanaklıdır25,26. Tez metni boyunca tercih edilen terim “ilke” olmuştur.

2.2.3. Etik Kural-Etik Kod

Etik kurallar, etik ilkelerden türetilen ve onlar gibi davranışlara yön gösterip

ölçüt oluşturan, ama etik ilkelere göre daha özel ve somut olan

düzenlemelerdir25,26. Etik kod terimi ise belirli bir konudaki etik kurallar kümesini

ifade eder25,26. Kuralları ilkelerin uygulamaya yansıyan türevleri olarak nitelemek

ve temel işlevlerinin uygulamaların istenir nitelikte olmasını güvence altında

tutma olduğunu söylemek olanaklıdır25,26. Kurallar, genel geçer karakter taşıyan

ilkelerden farklı olarak belirli olgular ve onların somut olarak ortaya çıktığı

durumlar için geçerlilik taşır. Meslek etiği kodlarının genel olarak üç temel işlevi

yerine getirmesi beklenmektedir25,26. Bunların ilki mesleğin ideallerinin toplum

ve meslek elemanları arasında paylaşılmasını sağlamak; ikincisi meslekteki etik

davranışlara rehberlik yapmak; üçüncüsü beklenen standartların altındaki

davranışları disipline etmek ve kabul edilir davranış standartlarının

geliştirilmesini sağlamaktır25,26.

13

2.2.4. Etik Sorun

Etik sorunlar, davranışın iyi olmasıyla ilgili tereddütlerin veya itirazların

ortaya çıktığı durumlardır25,26. Davranışı belirleyen zihinsel süreçte de

davranışın sergilendiği toplumsal ortamda da söz konusu olabilir25,26. Etik

sorunları, davranışın biçimlendirilmesi konusunda belirsizlik yaşanması ve

üzerinde uzlaşmaya varılmış davranış biçimine aykırı hareket edilmesi gibi iki

ana grupta toplamak olanaklıdır25,26. Genel olarak bunların ilki “etik ikilem”,

ikincisi “etik ihlali” olarak adlandırılmaktadır.

Etik ikilemler, belirli bir durumda her birinin farklı bir değeri koruduğu

bilinen eylemlerin tümünü birden gerçekleştirmenin olanak dışı olması nedeniyle

ortaya çıkan açmazlardır21. Etik ikilemlerde farklı ilkelerin veya kuralların, yol

gösterici olarak eş zamanlı ve birbirine yakın ağırlıklı olarak devreye girmesi,

her birinin farklı bir davranış seçeneğinin yeğlenmesini gerektirmesi söz

konusudur25,26. Bu durumda bir ilkeye uygun davranmak bir diğerine aykırı

olmayı; bir başka deyişle bir değeri korumak bir diğerini harcamayı zorunlu

kılmaktadır25,26. Etik ihlali ise davranışın belli bir / birkaç ilkeye veya kurala,

tereddüde yer bırakmayacak biçimde aykırı olmasını ifade eder26.

2.2.5. Tıp Etiği

Tıp uğraşını yönetmesi gereken veya yöneten etik ilkeleri oluşturan,

inceleyen, tartışan ve bu konuda eğitim veren bir disiplindir21. Felsefenin bir dalı

olan etik, insanın yapıp ettiklerinin değeri, iyi-kötü olarak nitelenmeleri üzerine

sistematik bir düşünme etkinliği olup tıp etiği ise bu sistematik düşünme

etkinliğinin tıp uğraş alanı içindeki farklılaşmış bir uzantısıdır21. Tıp uygulaması

sırasında veya ondan dolayı ortaya çıkan etik sorunları tanımak, kavramak,

çözümlemek ve çözüm yolları üretmek amacındadır21. Tıp etiğinin soruları açık

uçlu sorular olduğundan, bu alandaki sistematik düşünmenin amacı kesin

yanıtlar elde etmekten çok güvenilir, tutarlı ve haklı çıkarılabilir

değerlendirmelerle uygulanabilir önerilere ulaşmaktır21.

14

2.3. Yoğun Bakım Biriminde Gündeme Gelen Etikle

İlgili-Bağlantılı Konular

Yoğun bakım birimleri farklı etkinliklerin hızlı ve özenli biçimde

gerçekleştirildiği kompleks bir yapıya sahiptir27. Bu birimlerin bilimsel ve

teknolojik ilerlemeye koşut olarak ilerlemesi ve onlara yönelik talebin giderek

artması söz konusu olup, bu gelişmelere bağlı olarak eskiden ölecek gözüyle

bakılan hastaların günümüzde uzun süre yaşatılması mümkün olmaktadır27.

Yoğun bakım birimleri sağladıkları olanakların yanında pek çok soruna da yol

açmaktadır27. Sorun kategorilerini etik, teknik, ekonomik, yasal, idari, iletişimsel

şeklinde çeşitlendirmek olanaklıdır. Yoğun bakım birimlerinde kritik hasta

bakımı sırasında ortaya çıkan etik sorunların mutlaka çözülmesi gerekmekte,

ancak zamanın ve koşulların sınırlı olması nedeniyle bu çözüm arayışı zor ve

zahmetli olmaktadır28. Yoğun bakım birimlerinde sıklıkla yaşanan

sorunlar/sorunlu durumlar aşağıdaki alt bölümlerde teker teker ele alınmıştır.

2.3.1. Ötanazi

Sözcük anlamı “iyi ölüm” olan ötanazi, bireyin, özellikle de yaşamının sona

ermesine kısa bir süre kalmış, yaşam kalitesi düşmüş, yoğun acılar çekmekte

olan bireyin, kendi isteği doğrultusunda ölümüne izin verilmesi ya da ölümünün

sağlanmasıdır5,21,24,29,30,31,32.

Çağlar boyunca ötanazinin lehinde ve aleyhinde yaklaşımlar tıbbın yanı

sıra kültür, din, felsefe, hukuk, politika gibi farklı çerçevelerde de dile

getirilmiştir. Hipokrat kendisine atfedilen hekim andında zehir vererek hastayı

öldürmeyi yasaklamıştır24,30,31,32. Buna karşılık Platon, hekimlerin iyi olamayacak

hastalarda tedaviye devam etmemesi gerektiğini, bunun ne hastanın ne de

toplumun yararına olmayacağını belirtir24,29,31,32. Francis Bacon XVII. yüzyılda

ötanaziyi son çare olarak gören ilk düşünürlerdendir24,29,31,32. Eski Sparta’da ve

Hitler Almanya’sında topluma yararı olmayan ve toplumsal olanakları tüketen

hasta, yaşlı ve sakat kişilerin, toplumun ve kendilerinin iyiliği için öldürülmesi

15

kabul görmüştür5,31,32. Tek tanrılı dinlerde kaderi kabul etmek gerektiği

görüşüyle cinayet ve intihar gibi ötanazi de reddedilmiştir24,31,32.

Ötanazi hekimin eylemine göre aktif ve pasif olarak ikiye

ayrılmaktadır5,21,32. Aktif ötanazi, hastanın ölümün direkt bir eylemle

gerçekleştirilmesi; bir başkasının, hastanın yaşamını sonlandırma niyetiyle bir

eylemde bulunması durumudur5,24,29,30,31,32,33. Pasif ötanazi ise uzayan ölüm

sürecinin tıbbi müdahale yapılmayarak ya da yaşam desteği çekilerek

kısaltılmasıdır24,30,31,32.

Hastanın isteğini esas alarak yapılan sınıflama daha çok kabul

görmektedir5,21,29,30,32. Bu sınıflamada hastanın isteği doğrultusunda yapılan

(voluntary), hastanın isteme-istememe konusunda görüş bildiremediği durumda

yapılan (non-voluntary) ve hastanın istememesine rağmen yapılan (involuntary)

ötanazi yer almaktadır5,21,29,32.

Hastanın isteği doğrultusunda yapılan ötanazide, hastanın yazılı ya da

sözlü açık talebi vardır5,21,24,29,30,32,33. Hasta istek belirtemeyecek durumda ise,

varsa daha önceden yazılı olarak belirttiği istek dikkate

alınabilmektedir5,21,24,29,32. Hastanın isteme-istememe konusunda görüş

bildiremediği durumda yapılan ötanazi, hastanın yakınlarının veya onu kanunen

temsil eden kişinin talebi/kararı olarak ortaya çıkmakta; bunlar bulunmadığı

durumlarda gerçekleştirilmesi ise hastanın varsayılan iradesi doğrultusunda

olmaktadır5,24,29,30,32,33. Hastanın istememesine rağmen yapılan ötanazi, bireyin

iradesi hiç göz önüne alınmadan, ölümcül hasta veya sakat olması nedeniyle

öldürülmesidir5,24,29,30,32. Çağdaş tıpta yeri olmayan bu türde hastanın ne açık,

ne de varsayılan iradesine dayanma söz konusu değildir24,29,30,32.

Ötanazi tartışmaları bir yandan teknolojinin gelişimiyle ve endüstrileşmeyle

diğer yandan birey formasyonundaki ve toplumdaki değişimlere bağlantılıdır.

Çağdaş tıbbın olanakları kimi zaman hayatta kalmayı sağlayabilmekte ancak

yaşam kalitesinin dramatik bir düşüş göstermesine engel olamamaktadır.

Böylesi bir yaşamı uzatmanın mı sona erdirmenin mi daha uygun olduğu

konusundaki belirsizlik ötanaziyi gündeme getirmektedir31,32. Pek çok kişi

ömrünün son kısmını alıştığı yaşam tarzından uzak bir şekilde, fiziksel olarak

acı çekerek ve onur kırıklığı yaşayarak geçirmeyi istenmemekte, ölümü böylesi

16

bir hayata tercih etmektedir31,32. Yoğun bakım birimi hastaları arasında

betimlenen tablodaki kişilerin yüksek oranda olması nedeniyle, yoğun bakım ve

ötanazi arasında bir bağlantı oluşmaktadır.

2.3.2. Resüsite Etmeme Kararı

Kardiyopulmoner resüsitasyon, solunumu ve dolaşımı durmuş hastaların

yaşama döndürülmesine ilişkin yönergeler ve yaklaşımlar ile karar verme ve

uygulama süreçleridir21,24,34,35,36. Kardiyopulmoner resüsitasyon yaşam kurtarıcı

bir uygulamadır24,34,35,36. Amaç ani, beklenmeyen ölümü önleyebilmektir24,35,37.

Kardiyopulmoner resüsitasyon acil bir uygulama olması nedeniyle çoğunlukla

hastanın canlandırmayı reddedip reddetmediğine bakılmaksızın

yapılmaktadır24,34,36. Ancak kronik bir hastalığının son döneminde olan kişinin

kalbi ve solunumu durduğunda canlandırma yapılmaması dileğini bildirmiş

olması halinde, acil durumlarda da resüsitasyon yapılmamaktadır21,24,35,36.

“Resüsite etmeyin”, akut kardiyak arrest delilleri olduğunda kardiyo

pulmoner resüsitasyon denenmeyecek veya devam edilmeyecek anlamını

taşımaktadır38. Resüsite etmeme kararı 1976 yılında tanımlanmış ve 1990’larda

pratiğe girmiştir35,36. Yoğun bakım birimlerinde sıkça karşılaşılan bir

durumdur20,39,40. Resüsite etmeme emrinin yerine getirilmesi, ötanazi

kapsamına girmeyen, ancak pasif ötanazi ile karıştırılabilen bir

durumdur5,21,24,34,36.

Resüsite etmeme emrinin verilmiş olması tüm tedavilerin kesilmesi

anlamına gelmemekte; sadece kardiyo pulmoner resüsitasyon, defibrilasyon ve

inotropik destek uygulamalarının yapılmaması anlamına gelmektedir38. Kardiyo

pulmoner arrestin gelişmediği dönemde sıvı replasmanı, nütrisyon, ağrı kontrolü

gibi diğer bakım-tedavi uygulamaları yapılmaktadır38. Resüsite etmeme kararı üç farklı biçimde alınabilmektedir24,36. Bunların ilki

konu hakkında yeterince bilgi sahibi olan ve karar verme yeterliliği bulunan

hastanın arrest olması halinde canlandırılmamayı bizzat talep etmesidir24,34,35,36.

17

İkincisi resüsitasyon yapılmaması talebinin hastanın yakınlarından veya

vekilinden gelmesidir24,35,36. Bu yola girilmesinin koşulu hastanın bilincinin kalıcı

olarak kapalı olması veya karar verme yeterliliğinin bulunmamasıdır24,36. Hasta

adına karar veren kişilerin temel dayanağı hastanın bilinci açık ve karar verme

yeterliliği yerindeyken canlandırılmama konusundaki kararını beyan etmiş

olmasıdır; böyle bir beyan olmaması halinde ise yaşam tarzı, temel seçimleri,

inançları, hayattan beklentileri gibi unsurlar üzerinden çıkarım yapma yoluna

gidilmektedir24,36.

Üçüncü ve son biçim ise hekimin büyük ölçüde tıbbi ölçütlere göre yaptığı

değerlendirmeye dayanarak hasta hakkında vardığı yargıyla resüsitasyon

uygulanmaması söz konusudur24,35,36. Burada varılan yargı canlandırmanın

hastaya bir yarar sağlamayacağı şeklindedir24,34,36. Kararın böyle alınması

sürecine hastanın ya da yakınlarının sürece aktif olarak katılabilmesi istenmekle

birlikte her zaman mümkün olamamaktadır36. Varsa hastane etik kurulundan

görüş alınması da kararı güçlendirecek bir yaklaşımdır24,34,35,36.

Resüsitasyonun hastaya ne kadar yarar sağlayacağı değerlendirmesinde,

terminal dönemde olup olmama, kişisel özellikler, yaş, kardiyopulmoner arrest

halinde kalma süresi, altta yatan hastalık gibi ölçütler göz önüne

alınmaktadır24,34,36. Resüsitasyonun uygulamalarıyla ilgili çalışmalarda, resüsite

edilen hastaların üçte birinin uygulama boyunca, üçte birinin hastaneden

taburcu edilinceye kadar hayatta kaldıkları bildirilmektedir36,41. Çoğu ülkede

“resüsite edilmeyecek” kararı ile ilgili kurallar belirlenmiştir ve hekim böyle bir

kararı tek başına vermek durumunda bırakılmamıştır37. Ancak ülkemizde

konuyla ilgili tıp, hukuk, etik çerçevelerinde yapılmış bir düzenleme

bulunmamaktadır37.

Resüsite etmeme kararı, yoğun bakım birimlerinde yaşanan etik

problemler arasında ön planda yer almakta, hekimler ve hemşireler tarafından

önemli ve öncelikli kabul edilmektedir39. Kararın ekibin tümünün yaptığı bir

değerlendirmeyle alınmaması; hekimin karar alıcı, hemşirenin alınmış kararın

uygulayıcısı rolünde olması, sorunun hemşire açısından ağırlıklı unsurudur39.

Bu bağlamda resüsite etmeme kararının alınmasına yoğun bakım ekibinin

katılımının sağlanması gereği ortaya çıkmaktadır37.

18

2.3.3. Tedaviyi Başlatmama ve Sona Erdirme

Tüm tıbbi uygulamalar gibi tedavi süreçlerinin de gerçekleştirilme koşulu

hasta tarafından kabul olunmalarıdır. Bu bağlamda önerilen tedaviyi reddetme

ve devam eden tedaviyi terk etme temel birer hasta hakkı olarak ortaya

çıkmaktadır. Reddetme ve terk etme kararları, tedavi unsurlarının tümüne ya da

bir kısmına yönelik olabilir. Yaşama saygıyı temel bir değer ve yaşamın sürmesi

için, umutsuzca da olsa, çaba göstermeyi temel bir yaklaşım olarak benimseyen

sağlık profesyonelleri açısından bu hakların kullanımının gündeme gelmesi

doğal olarak sorun niteliği taşımaktadır. Elektif bir tedavi söz konusuyken bu

sorunun daha hafif, radikal bir tedavi söz konusuyken ise daha vahim olması

doğaldır. Tedavisizliğin yaşamla bağdaşmıyor olması halinde vahamet en üst

düzeye ulaşmaktadır.

Hastaya verilmesi endike olan yaşamı destekleyici tedaviyi başlatmama ile

verilmekte olan destek tedaviyi sona erdirme ilk bakışta farksız gibi görülmekle

birlikte ayrı tutulması gereken kavramlardır ve sağlık profesyonelleri tarafından

algılanışları arasında da önemli bir ayrım bulunmaktadır21,24,34,35,42,43. Bu son

husus çerçevesinde duygusal yaşantılar da devreye girmekte, tedaviye hiç

başlamama çoğu sağlık profesyoneli tarafından tedaviyi sonlandırmaya tercih

etmektedir24,34,42,43. Kuşkusuz, sonlandırmak zorunda kalmaktan kaçınma adına

tedaviye hiç başlamamak, hastayı olası faydalardan yoksun bırakma gibi ciddi

bir risk arz etmektedir21,24,34,42,43.

Yaşam desteğinin başlanmaması ya da sonlandırılması hakkındaki tıbbi

değerlendirmenin dayandığı tıp etiği temel prensibi yarar sağlamadır. Bu

bağlamda hastaya fayda sağlayan uygulamaların yapılması, faydası

olmayanlara ise hiç başlanmaması ya da başlanmışsa sona erdirilmesi

esastır44. Tedaviye başlarken, hastanın tedaviden göreceği muhtemel yararlar,

tedavinin yaşam kalitesine katkısı ve mevcut olanakların-kaynakların durumu

mutlaka değerlendirilmelidir24,34.

Hastaların durumunun kritik olduğu ve müdahalelerin başarı garantisinin

bulunmadığı yoğun bakım birimlerinde, tedaviyi başlatmama ya da sona

erdirme sorunu kaçınılmaz olarak ortaya çıkmaktadır. Bu ortaya çıkış bir yandan

19

ekibin tedavi endikasyonu konusundaki tereddütlerinden, diğer yandan hastanın

veya yakınlarının tedaviyi reddetme-terk etme haklarını kullanma talebinden

kaynaklanabilmektedir.

2.3.4. Beyin Ölümü

Beyin ölümü, beyin sapınınkiler de dahil olmak üzere beyin

fonksiyonlarının tam ve geri dönüşsüz olarak kaybı şeklinde

tanımlanmaktadır21,34,35,45,46,47. Tabloyu daha net ifade etmesi bakımından beyin

sapı ölümü ifadesi giderek daha sık kullanılmaktadır. Beyin hücrelerindeki

fonksiyon kaybı, kişinin hayatta kalmasını sağlayan solunum, dolaşım, sinir

sistemi fonksiyonlarının durmasına ve bir daha spontane çalışmalarının

mümkün olmamasına yol açar33,34,35,45,46.

Beyin sapı ölümünde, kalbin atmaya devam etmesi söz konusu

olabilmekle birlikte, solunumun durması kaçınılmazdır. Ancak spontane

solunumun olmadığı her durumda beyin ölümü söz konusu değildir. Beyin

ölümü tanısı alan bir kişinin tıbbi ve yasal açılardan ölü kabul edilmesi

bağlamında, solunumu durmuş ventilatör desteğiyle yaşayan bir kişide beyin

ölümünün gerçekleşmiş olup olmadığının belirlenmesi önem

taşımaktadır33,34,35,45,46.

Öykü, fizik muayene ve apne testi ile klinik olarak beyin ölümü tanısı

konulması mümkün olmakla birlikte yeterli değildir, tanının daha spesifik

bulgularla desteklenmesi gerekir21,34,35,45. Hastanın içinde bulunduğu koma

tablosunun primer hipotermiye, hipovolemik ya da hipotansif şoka,

intoksikasyona bağlı olmaması beyin ölümü karar vermek için bir

önkoşuldur21,34,35,45,47. Tanıya giderken beyin sapı fonksiyonları; pupiller, göz

hareketleri, fasiyal duyu ve motor yanıtlar, faringotrakeal refleksler ve solunum

en az iki kez değerlendirilir21,23,34,35,45. İki değerlendirme arasındaki süre ülkeden

ülkeye 2 ila 24 saat arasında değişmektedir34,35,45. Türkiye’de son kararı

verebilmek için beyin ölümü tanısı konulmuş irreverzibl koma halindeki hastanın

20

12 saat gözlenmesi gerekmekte, bu süre etiyolojinin bilinmediği durumlarda en

az 24 saate çıkmaktadır39,47.

Hastada beyin ölümü geliştiği kararı verildiğinde, hasta yakınları bu durum

için daha önceden bilgi verilip hazırlanmış ve yaşam desteğinin kesilmesini

kabul etmişse, mekanik ventilasyona son verilmektedir34,35,45. Ancak hastanın

solunum çabası varsa, apne testi sonucuna rağmen yaşam desteği kesilmesi

konusu netleştirilmemişse, hasta ventilasyonun sürdürülmesi

gerekmektedir34,35,45. Hastanın organ donörü adayı olup olmadığı konusu da

ayrıca değerlendirilmelidir34,35,45.

Hastanın organ ve organlarının organ nakli için kullanılmasına hasta

yakını tarafından izin verilmesi, yaşam desteğinin kesilmesine izin verilmesi

anlamını taşımaktadır34,35,45,47. Organa ihtiyaç duyanların daima çok ve donör

adaylarının az sayıda olması, beyin ölümü gerçekleştikten sonra organları belli

bir süre içinde almanın gerekmesi bakımından, hasta yakınlarıyla bu konuda

yapılacak görüşmenin zamanlamasını uygun şekilde yapılması

gerekmektedir5,33,34,35,45.

Yoğun bakım koşullarında beyin ölümü gelişmiş bulunan hastanın

solunum desteğiyle vital fonksiyonlarını devam ettiriyor oluşu, yakınlarının onu

ölü olarak algılamasını; öldüğünü kabul etmesini zorlaştırmaktadır. Bu

bağlamda organ bağışı gündemde olsun-olmasın durumun yakınlarına

bildirilmesi zor bir süreçtir. Beyin ölümü kavramı hasta yakınları hatta kimi sağlık

çalışanları için yabancıdır ve aile tarafından kabullenilmesi oldukça büyük bir

sorundur34,48. Hasta yakınlarının mekanik ventilatördeki kalbi atan ve vücudu

sıcak olan hastanın öldüğünü kabul etmesi zaman alabilmektedir5,33,34,35,45.

2.3.5. Organ Donörü Olma Önerisi

Organ nakli, bilindiği gibi vücutta görevini yapamayan bir organın yerine

canlı bir vericiden veya ölüden alınan sağlam bir organın ya da organ

bölümünün nakledilmesidir10,21,33,34,37,46,49,50,51. Bu işlem, günümüzde başta

böbrek, kalp, karaciğer olmak üzere birçok organın kronik hastalıklarında

21

uygulanan rutin, geçerli ve ileri bir tedavi yöntemi olarak kabul

görmektedir10,21,33,46,49,50,51.

Kadavra vericiden yapılan organ naklinin canlı vericiden yapılana tercih

ediliyor oluşu bağlamında beyin ölümü tanısının organ bağışı önerisini gündeme

getirmesi söz konusu olmakta ve bu durum kendine özgü zorlukları, sorunlu

yönleriyle birlikte çoğu kez yoğun bakım birimlerinde

gerçekleşmektedir33,34,35,45,46.

Beyin ölümü tanısı konan kimse tıbben ve hukuken ölü kabul edilmekte ve

bunlara “kadavra verici” veya “kalbi atan kadavra” bunlardan sağlanan

organlara da “kadavra organı” adı verilmektedir37,46,48,49. Kadavradan organ

alınabilmesi için bireyin sağlığında organ bağışı yapmış olması veya ölümünden

sonra yakınları tarafından organ aktarımına izin verilmiş olması

gerekmektedir34,46,48,49.

Beyin ölümü gerçekleşen kişinin organlarının alınması önerisinde

bulunmanın zamanlaması hasta yakınlarının teklifi nasıl karşılayacaklarını

belirleme açısından oldukça önemlidir46,49,50. Kişinin, sağlığında ölümünden

sonra organlarının alınmasına karşı olduğunu bildirmiş olması halinde verici

olmaması kuraldır34,46,49,50. Kişinin sağlığında konuya ilişkin herhangi bir irade

beyanında bulunmadığı durumlarda ise yakınlarının yaklaşımı belirleyici

olmaktadır34,46,49,50.

Yoğun bakım hemşirelerinin birim ekibindeki diğer çalışanlara göre hasta

ve hasta yakınlarıyla daha güçlü bir iletişim kurması söz konusudur ve muhtelif

çalışmalar bu durumu teyit etmektedir39,52. Bu güçlü iletişimin varlığı, yoğun

bakım hemşiresinin beyin ölümü gelişen hastanın yakınlarına organ vericisi

olma önerisinin götürülmesi sürecinde devreye girmesine zemin

hazırlamaktadır.

Verici yakınlarına alacakları kararın olası sonuçlarının anlayabilecekleri bir

dille açıkça ve ayrıntılı olarak ifade edilmesi ve konunun önemini tam anlamıyla

kavrayıp enine boyuna bir değerlendirme yapmalarının sağlanması organ

aktarımının etik boyutunun önemli bir unsurudur33,46,49,53. Bağış kararının baskı

altında kalmaksızın alınması özellikle önemlidir33,46,49,53.

22

2.3.6. Aydınlatma ve Onam Alma

Hem tıp etiğinin hem de tıp hukukunun ilgi alanına giren aydınlatma ve

onam alma, tıp uygulamalarını yürütenlerin de en fazla ilgi gösterdiği tıp etiği

konusu durumundadır. Bu iki aşamalı süreçle ilgili sorunlar, tüm tıp alanlarında

ve tüm tıbbi işlemlerde yaşanabildiği gibi yoğun bakım tıbbında ve

uygulamalarında da ortaya çıkmaktadır. Bu alt bölümde aydınlatma ve onam

alma sırasında yaşanabilecek sorunlar aydınlatma ve onam alma aşamalarıyla

ilgili olanlar halinde iki grup halinde yer almaktadır. 2.3.6.1. Aydınlatma/Bilgilendirme

Aydınlatma ya da bilgilendirme aşamasıyla ilgili bilgi aktarımları yeterlilik

sorunu, bilgilendirilme hakkı ve bilgilendirilmeme hakkı şeklinde

sınıflandırılmıştır.

2.3.6.1.1. Yeterlilik-Kapasite Sorunu

Aydınlatma sürecinin iki temel unsuru bilgi aktaranın yeterli ve anlaşılır bir

sunuş yapması ve bilgi alanın da konuyu anlayıp değerlendirebilmesidir.

Sürecin ikinci unsuru yeterlilik olarak adlandırılmakta ve hastanın belli bir

zamanda belirli tedavi seçenekleri arasında anlamlı bir seçim yapabilmesi

olarak tanımlanmaktadır33,37,42,54. Yeterlilik tanımında esas olarak zihin yeterliliği

ifade edilmektedir33,37,54. Yeterlilik iletişim kurma, bilgiyi anlama ve sonuç

çıkarma yeteneklerini de kapsamaktadır33,54.

“Yeterlilik” teriminin kullanımı hastanın karar verme kapasitesine

odaklanmış bir bakış açısını yansıtırken, “kapasite” ise hastanın genel olarak

önerilen tedavinin ve onu reddetmenin olası sonuçlarını makul bir şekilde

anlama ve değerlendirme yeteneğini ifade etmektedir33,37,54. Aydınlatmanın

uygun biçimde gerçekleştirilebilmesi açısından hastanın karar verme

23

kapasitesini ve varsa bu kapasitedeki eksikliğin doğru olarak belirlenmesi kritik

önem taşımaktadır33,37,42,54.

2.3.6.1.2. Bilgilendirilme Hakkı

Aydınlatma ve onam alma, önerilen uygulamanın riskleri, yararları,

alternatifleri konusunda doğru ve tam olarak bilgilendirilmiş ve bu bilgiyi

kavramış, yeterliliği tam olan hastaların veya hasta yakınlarının uygulamayı

gönüllü olarak kabul etmesi anlamına gelmektedir5,22,30,33,34,54. İnsan onurunu

korumayı, bireye saygı ilkesini yaşama geçirmeyi hedeflemiş olan aydınlatma

ve onam alma öğretisinin tarihsel gelişimi ilk bakışta yasal düzenlemelerin

yenilenmesi gibi görünse de, dayandığı gerekçeler birer etik değerdir55. Bu

ilkeler; güven-güvene dayanan ilişki, insana saygı-özerklik-bireyin kendi

hakkında karar verme hakkı şeklindedir55.

Hekimin hasta değerlerini dikkate almaksızın tıbbi kararları kendi başına

karar alması şeklindeki geleneksel tıbbi ilişki modeli olan paternalizm, çağdaş

tıp etiğinin ön plandaki ilkesi özerklik ve özerkliğe saygı çerçevesinde şiddetle

reddedilmektedir5,22,30,33,54. Hastanın, hekim ile işbirliğine girip tıbbi uygulamalar

konusunda tercihini söyleyebilmesi için bu süreçler hakkında bilgilendirilmesi

şarttır5,22,30,33,39,54,56. Bu işleyişin sınırlı istisnalarından olan acil durumlarda

hastaya sağlanacak yararın onun özerkliğine gösterilecek saygıya göre ön

plana çıkması söz konusudur5,22,30,33,34,39,54.

Aydınlatma ve onam alma öğretisi, hastanın karar vermeye yeterli ve

gönüllü olması kadar, durumuyla ve sunulan öneriyle ilgili bilginin tam ve

anlaşılır olarak ona aktarılmasını gerektirmektedir5,22,33,30,34,54,55. Onam alma ve

uygulamayı gerçekleştirme sürecin bilgi aktarımını izleyen aşamalarıdır

Hukuki açıdan hasta olan bireyin haklarını kullanmasına olanak

sağlandığının ve bunların korunduğunun belgelenmesi önem

taşımaktadır5,22,30,33,54. Onamın geçerli olabilmesi için, uygun onam sürecinin

başlatılması ve sürdürülmesi, bu çerçevede hastaya önce sözlü sonra yazılı

olarak bilgi verilmesi gerekmektedir5,22,30,33,34,54. Hastaya yönelik bilgilendirme

24

yapılması görevinin istisnası olan özel durumlara örnek olarak hastanın mental

yetersizliği, bilincinin kapalı olması ve dileğini bildirememesi, yaşamı kurtarmak

için acil müdahalenin gerekmesi sıralanabilir54.

2.3.6.1.3. Bilgilenmeme Hakkı

Kötü prognoz hakkındaki tıbbi bilgilendirmenin hastayı olumsuz bir duygu

durumuna sürüklemesi ve bu sürüklenişin tetiklediği bir dizi tepkinin hastalığın

seyrini öngörülenden daha kötü hale getirmesi olasılığı, bilgilenmeme hakkı

veya bilgilenme hakkını kullanmama tartışmalarının çıkış noktasıdır. Bilgilenme

hakkının tıp dünyasında görece kısa süreden beri tanınmakta ve

yaygınlaşmakta olması, dolayısıyla sağlık profesyonelleri tarafından yeni yeni

benimsenmesi söz konusudur. Bu bağlamda, bir hastanın bu hakkı kullanmama

eğilimi göstermesi onu bilgilendirme durumundaki sağlık profesyonelinde akıl

karışıklığına yol açmakta; hastaya bilgi verilmemesi talebi bizzat kendisinden

değil yakınlarından gelirse durum daha da karmaşıklaşmaktadır.

Bilgilenmeme hakkına sıcak bakan yaklaşım, bu hakkın ilk bakışta

paradoksal gibi de görünse bilgilenme hakkının bir boyutu olduğu yorumunu

yapmakta; bilgilenme hakkının isteğe bağlı bilgilenmemeyi de kapsadığını kabul

etmektedir23. Karşı görüş açısından ise insanların kötü de olsa haklarındaki

gerçekleri bilmeleri ve onun yarattığı olumsuz duygu durumuyla baş etmesi

gerekmektedir. Bir sentez yaparak bilmeme hakkının tartışılmaz olmadığını

buna karşılık her durumda her şeyi söylemek gibi genel bir yükümlülüğün de

bulunmadığını söylemek mümkündür57. Bilgi almama talebinin hastanın

kendisinden gelmesi halinde daha dikkate alınmaya değer; yakınlarından

gelmesi halinde ise üzerinde daha fazla düşünmeyi gerektirir olduğu açıktır.

25

2.3.6.2. Onam veya Seçim

Yeterlilik sahibi olan bilgilendirilmiş hastanın önerilen tıbbi uygulamayı

kabul ya da reddetmesi; tek öneri değil farklı alternatiflerin sunulması halinde

ise bunların arasından birini seçmesi söz konusudur56. Onam-seçim

aşamasında etik sorun yaşanması önerinin reddi ya da hasta ile sağlık

profesyonelinin seçimlerinin farklı olması şeklinde ortaya çıkmaktadır.

2.3.6.2.2. Önerilen Tıbbi İşlemin Kabulü

Hastanın önerilen uygulamayı kabul etmesi ya da sağlık profesyoneliyle

aynı seçeneği yeğlemesi durumunda etik sorunun gündeme gelmesi ancak

yeterlilik veya bilgilendirme ile ilgili eksiklik-aksaklık varlığında söz konusu

olabilir. Yeterliliği tartışma konusu olan kişilerle onlar adına karar verenler

arasında görüş ayrılığı bulunması; bilgi aktarımının kuvvetli bir yönlendirmeyi

barındırması, böylesi durum örnekleridir.

2.3.6.2.2. Önerilen Tıbbi İşlemin Reddi

Hasta bireyin ya da onun adına karar vermek durumundaki kişilerin

önerilen tıbbi uygulamayı kabul etmemesi sağlık profesyoneline özerkliğe saygı

göstermekle yarar sağlamak arasında ikilem yaşatan bir durumdur21,33. Hasta

ve hekim arasında tıbbi sürecin ilerleyişi açısından görüş farkı bulunmasını,

mesleki özerklik ile hasta özerkliği arasında bir çatışma olarak da

değerlendirmek mümkündür. Bireyin ilgili olduğu süreç hakkında son kararı

kendi değerleri, yargıları, inançları ve tercihleri doğrultusunda, vermesi olarak

tanımlanan özerklik hastalar için olduğu kadar sağlık profesyonelleri için de söz

konusu olan bir ilkedir53,58.

Karar verme kapasitesinin bulunması ve uygun bilgilendirmenin yapılması

önerilen tıbbi işlemin, genellikle tedavinin, reddedilmesinin ön koşuludur21,33.

26

Reddetme hakkının kullanılmasına sağlık profesyonelleri iki açıdan olumsuz

bakmaktadır; bir yandan hastanın olası yarardan yoksun kalması diğer yandan

kendilerinin mesleki eylemlerini doğru bildikleri biçimde yürütememesi söz

konusudur33. Buna karşılık geçerli yasal düzenlemeler ve etik anlayışı reddetme

hakkının tanınmasını gerektirmektedir33,56. Ancak kimi istisnai durumlarda

hastanın bu kararına uygun davranılmayabilir. Tıbbi uygulamanın hastanın

bireysel iyiliğinden öte toplumun ya da üçüncü bir kişinin sağlığı açısından

anlam taşıması buna örnek gösterilebilir.

Reddetme hakkı kullanımının tıbbi sürecin tümü için mi, sınırlı bazı

uygulamalar için mi olduğu ayrımı önemlidir. Hasta birey toptan bir reddedişle

sağlık kurumunu terk etmeyi isteyebileceği gibi sadece kimi küçük işlemleri

istemiyor da olabilir. Hastanın tıbbi işlemi kabul etmediği durumlarda hangi

işlemi istemediği ve önem derecesinin ne olduğu belirlemek önemlidir. Sınırlı

reddediş durumlarında hastanın razı olduğu uygulamaları sürdürmek ve ona

kararını değiştirme olanağı tanımak uygun bir yaklaşımdır.

2.3.7. Yoğun Bakım Ekibinin İlişki Yönetim Sorunları

Yoğun bakım birimi elemanlarının birbirleriyle, konsültanlarla, hastalarla,

hasta yakınlarıyla olan ilişkilerinde yaşanan sorunlar, çoğu zaman yasal, idari,

iletişimsel boyutları ön planda olmakla birlikte tıp etiği çerçevesinde de

irdelenmeye değerdir.

2.3.7.1. Sağlık Profesyonelleri Arası Çatışmalar

Sağlık profesyonelleri arası ilişkiler, klasik deontolojinin ana konularından

biri olmakla birlikte, güncel tıp etiği-biyoetik tartışmaları gündeminde önemli bir

yere sahip değildir. Bununla birlikte heterojen bir ekibin iş yoğunluğu ve stres

yüksekliği içinde görev yaptığı yoğun bakım birimlerinde ekip içi ilişkileri mercek

altına almak gerekli görünmektedir.

27

Tanı-tedavi-bakım uygulamalarının yerine getirildiği yoğun bakım

birimlerinde, hızlı tempoya ve ağır çalışma koşullarına bağlı olarak kimi zaman

elemanlar arası çatışmalar ve bunlara bağlı aksamalar olabilmektedir58. Sağlık

profesyonelleri arasındaki sorunlar anlaşmazlık, uyumsuzluk, rol karmaşası,

görev belirsizliği başta olmak üzere değişik çatışma unsurlarını içermektedir59.

İletişim kazalarından ve hiyerarşik yapıdan kaynaklanan sorunlar da

çatışmalara neden olabilmektedir39,60. Ekip içerisinde yaşanan tüm bu sorunlar

stres yaratan durumlardır61.

Hastanelerin tüm birimlerinde olduğu gibi yoğun bakım birimlerinde de

hekim ve hemşire arasındaki statü farkı ve hiyerarşik ilişki düzeni nedeniyle

problemler yaşanabilmektedir59. Geleneksel hekim egemen düzenin izleri bu

problemlerin ortaya çıkışında önemli bir rol oynamaktadır39,59. Öte yandan çeşitli

araştırmaların da teyit ettiği üzere, hemşireler arasında iletişim ve hiyerarşi

sorunları yaşanma sıklığı hekimler arasındakine göre daha yüksektir39,60,62,63,64.

Hemşirelik standartlarının dramatik bir dönüşüm geçirmekte oluşu ve bununla

da bağlantılı olarak farklı formasyona sahip hemşirelerin bulunuşu bu durumun

sebepleri arasında özellikle dikkate değerdir39,58.

Sağlık alanının genelinde olduğu gibi yoğun bakım birimlerinde de ekip

anlayışının ve çalışmasının önemi sürekli dile getirilmekte, ancak uygulamada

kaçınılmaz olarak bazı sorunlar yaşanmaktadır59. Ekip üyelerinin ortak bir genel

amaç çerçevesinde farklı alt amaçlara sahip olarak yer aldığı yoğun bakım

birimlerinde, meslek grupları arasındaki bilgi ve fikir alışverişinin yetersiz

kalması, tarafların birbirleri hakkında eksik bilgi donanımına sahip bulunması

dolayısıyla çeşitli önyargılar ortaya çıkabilmektedir59. Ekip anlayışının ve

çalışmasının hayata geçirilmesi sırasında ekip üyelerinin bu yeni rollerine uyum

sağlayamayıp geleneksel rollere uygun davranışlarda bulunması çeşitli

problemlere neden olmaktadır58.

Hekimler mesleksel görev, yetki ve sorumluluklarının sınırlarını

çizmişlerdir58. Fakat hemşirelik mesleğinin görev tanımı, geçirdiği hızlı

dönüşümden dolayı, toplum genelinin zihninde olduğu gibi sağlık camiasının

kimi kesimlerinin zihninde de henüz netleşmemiştir 58. Türkiye ölçeğinde sağlık

mesleklerine görev tanımı getiren yasal düzenlemeler çerçevesinde, yasaların

28

güncel gelişmeleri biraz geriden izlemesi genel kuralına uygun olarak,

hemşirelik uygulamaları sınırlı ve hekime bağlı kalmıştır 58.

Bu genel çerçevede, hekim ve hemşire arasında sorumluluk sınırının net

olmaması nedeniyle kimi çatışmaların yaşanması olasılığı vardır59. Böyle

durumlarda ya gereğinden fazla sorumluluk alma ya da üstlenmesi gereken

sorumluluktan kaçma söz konusu olmaktadır59. Hekimler ve hemşireler yetki ve

sorumluluklarının net biçimde belirlenmiş olmamasından dolayı, birbirlerinin

görev alanlarına müdahalede bulunabilmektedir59.

2.3.7.2. Sağlık Profesyoneli ile Hasta Yakını Arası Çatışmalar

Yoğun bakım birimleri, hasta ve hasta yakınları tarafından olumsuzluğa

açık, sınırlamaları olan, yabancı alanlar olarak algılanmakta ve bu algıdan

dolayı korku ve sıkıntı kaynağı kabul edilmektedir61. Yoğun bakım birimi

elemanları ise çoğu zaman hasta yakınlarını ağır ve karmaşık çalışma

tempolarında aksama yaratacak bir unsur olarak görmektedir.

Yoğun bakım birimlerinde refakatçi varlığı söz konusu olmamakta,

ziyaretçi kabulü ise diğer birimlere göre daha kontrollü ve sınırlı şekilde

gerçekleştirilmektedir. Yakınlarıyla iletişim halinde bulunmak hasta için olumlu

bir destek olmakla birlikte yoğun bakım birimlerinin fiziksel koşulları ve işleyiş

düzeni bu destekten yararlanmaya olanak tanımamaktadır. Hastasının yanında

olma isteği duyan ve bunun için kuralları çiğnemeyi göze alan hasta yakınları,

sağlık profesyonelleri tarafından ek bir yük veya tehdit olarak

nitelenebilmektedir. Hastasını göremeyen hasta yakını başlı başına bir sorun

kaynağı olabilmektidir61.

Yoğun bakım ortamına özgü kimi agresif uygulamaların onlara yabancı

olan hasta yakınlarınca yanlış anlaşılması ve hastalarına gereksiz yere eziyet

edildiği intibaını uyandırması olasıdır. Aksi yönde bir yanılma takip düzenini ve

gereçlerini bilmeme zemininde hastanın gereksindiği ilgiyi görmediği zannına

kapılma şeklinde ortaya çıkabilir. Böylesi durumlar sağlık profesyonelleri

29

açısından soruna dönüşebilir; hasta yakınlarıyla çatışma yaşamalarına yol

açabilir.

2.3.8. Sınırlı Kaynakların Adil Dağıtımı

Çağdaş tıp uygulamalarını gerçekleştiren kişilerin ve bu uygulamalarda

kullanılan araçların var edilmesi yüksek maliyetlidir. Bu yüksek maliyetler,

verimlilik adına, işleyişi olabildiğince az sayıda kişi ve araçla yürütme

yaklaşımına yol açmakta; yedek rezervler bulundurmayı anlamsız kılmaktadır.

Böyle bir yapılanma kaçınılmaz olarak uygulamaya yönelik talebin artış

anlarında yetersizliğe ve sınırlı kaynakların nasıl dağıtılacağı sorununun ortaya

çıkmasına yol açmaktadır.

Adil davranmak tek tek kişilere hak ettikleri, layık oldukları, ihtiyaç

duydukları şeyi vermek ve genel olarak da kişiler arasında ayrım yapmamak

anlamına gelir. İhtiyaç durumunda olanlar yardımı hak eder ve kişinin ihtiyacına

göre yarar sağlamak bir adalet kuralıdır. Sağlık hizmeti sunumunun adil olması

temel bir tıp etiği ilkesidir65,66. Öte yandan toplumsal örgütlenmenin bireylerin

sağlık hakkına ulaşmasını olanaklı kılması gerekmektedir65,66,67. Adalet ilkesi

klinik uygulamalarda yaşanan sınırlı kaynakların nasıl kullanılmasının uygun

olacağıyla ilgili ikilemlerin çözümlenmesinde ve çözümünde gündeme

gelmektedir67.

2.3.8.1. Ekipman Yetersizliği

Yoğun bakım birimlerinde hastayı desteklemek ve izlemek için kullanılan

karmaşık cihazlar bulunmakta ve bunlara gereksinim duyan hastaların çoğaldığı

anlarda eldeki olanağın kimin için kullanılacağı sorunu ortaya çıkmaktadır. Bu

sorunla mücadele çerçevesinde mevcut olanaklardan en fazla kişinin

yararlanması ve en fazla yarar sağlayacak kişinin seçilmesi üzerinde durulması

gereken konulardır. Yoğun bakım birimlerinin kuruluşu aşamasında ekipmanın

30

azami verimle kullanılmasının, mümkün olduğunca boş kalmamasının,

öngörülmesi ve cihazların sürekli bakım ve sık aralıklarla onarım gerektirmesi,

sorunun sürüp gitmesinde etkili olmaktadır. Ekipman yetersizliğini aşmak için

yoğun bakım hastalarının farklı kurumlara yönlendirilmesi, durumu iyi olan

hastaların kliniklere transfer edilmesi, bir yoğun bakım biriminin elemanları

tarafından bir başka yoğun bakım biriminde hasta takibi yapılması gibi geçici

çözümler, farklı sorunları gündeme getirmektedir.

2.3.8.2. Ekip Yetersizliği

Kalifiye personelin görev yaptığı yoğun bakım birimlerinde ekipmanla ilgili

sıkıntılara paralel olarak ekiple ilgili olanlar da yaşanabilmektedir68. Asgari

cihazla azami verim elde şeklindeki işletme anlayışının, personel politikası

açısından da geçerlilik taşıması, sınırlı kaynakların adil dağıtımı sorununa yol

açmanın ötesinde sunulan sağlık hizmetinin niteliğini de düşürmektedir. Ekip

yetersizliğinde, ekipman yetersizliğindekinden farklı bir adalet ilkesi sorunu daha

ortaya çıkmakta; iş yükü fazlasının var olan sınırlı sayıdaki kişiye uygun biçimde

dağıtılması zorluk arz etmektedir. Öte yandan eleman başına düşen hasta

sayısının artması iş yükünü çoğaltarak bireylerde tükenmişliğe neden

olabilmektedir.

31

3. KİŞİLER ve YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi

Tez çalışması çerçevesinde yürütülen araştırmanın amacı, Adana

ölçeğinde yoğun bakım hemşirelerinin etik sorunlarla hangi sıklıkta

karşılaştıklarını ve bu sorunları nasıl bir önem sıralaması içinde

konumlandırdıklarını saptamaktır. Bu saptamayla hem tıp etiği literatürüne

özgün bir bilgi kazandırılmış hem de yoğun bakımların pratik işleyişini daha

etkili ve verimli kılmaya yönelik bir enstrüman üretilmiştir.

3.2. Araştırmanın Özgünlüğü

Etik sorun niteliğindeki durumların sağlık profesyonelleri tarafından nasıl

algılandığı bunlara yönelik yaklaşımın ve bunların önemsenme derecesinin ne

olduğu klinik etik açısından irdelenmesi gereken konulardır. Çalışmamız bu

konular çerçevesinde yürütülmüş özgün bir araştırmayı içermekte; bilinen bir

yöntemin yeni bir alana uygulanması niteliğini taşımaktadır.

3.3. Araştırmanın Modeli ve Veri Toplama Gereci

Tanımlayıcı araştırma türünde planlanan çalışmamızın veri toplama formu

tez sahibi ve danışmanı tarafından literatür taranarak hazırlanmıştır. Form üç

bölümden ve 23 sorudan oluşmaktadır. İlk bölümde katılımcıların kişisel ve

mesleki özelliklerini belirlemeye yönelik 7 soru, ikinci bölümde ise yoğun bakım

birimlerinde yaşanması olası etik sorunlarla ilgili 15 ifade yer almaktadır.

Katılımcılardan bu ifadelerle meslek yaşamları sürecinde karşılaşma

durumlarını belirtmeleri ve her bir ifadeyi önemseme derecelerine göre 0-10

arasında puanlandırmaları istenmiştir. Üçüncü bölümde ise hemşirelerin yoğun

32

bakım birimlerinde yaşanan etik problemlere ilişkin eklemek istedikleri

düşüncelerini belirtmeleri istenmiştir. Veri toplama formunun pilot çalışması

Çukurova Üniversitesi Balcalı Hastanesinde çalışan 10 yoğun bakım hemşiresi

üzerinde yapılmıştır. Veri toplama formu üzerinde gerekli düzeltmeler

yapıldıktan sonra asıl form, araştırmacı tarafından yüz yüze görüşmeyle

katılımcılara uygulanmıştır.

3.4. Araştırmanın Katılımcıları

Araştırmanın evreni, Çukurova Üniversitesi Balcalı Hastanesi, Adana

Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Çukurova Hastanesi kurumlarında

çalışmakta olan 173 yoğun bakım hemşiresidir. Araştırmanın örneklemini anket

formunu doldurmayı kabul eden 112 hemşire oluşturmaktadır. Veri toplama

formlarından 12’si eksik ya da hatalı doldurulmuş olmaktan dolayı

değerlendirmeye alınmamış, kalan 100 formdan elde edilen bulgular işlenmiş

ve yorumlanmıştır.

Araştırmamız Adana merkezinde bulunan kamu hastanelerinde

yürütülmüştür. Yönetim ve işletme anlayışı kamu hastanelerinden farklı olan

özel hastanelerde karşılaşılan etik sorunların da farklı nitelik arz edeceği

düşünüldüğünden bunların yoğun bakım birimleri araştırmaya dahil

edilmemiştir.

3.5. Verilerin Değerlendirilmesi ve Karşılaştırılması

Katılımcıların kişisel bilgileri frekans ve yüzde dağılımları göz önüne

alınarak değerlendirilmiştir. Katılımcıların etik sorunlarla karşılaşma sıklığının ve

bunlar hakkındaki görüşlerinin belirlenmesinde tanımlayıcı değerlendirme

yapılmış olup frekans ve yüzde dağılımlarına yer verilmiştir. Cevap dağılımları

arasındaki fark, sorunun niteliğine göre Oneway-Annova ve Ki-kare testleriyle

33

değerlendirilmiştir. Verilerin işlenmesinde SPSS 11,5 for Windows paket

programı kullanılmıştır.

34

4. BULGULAR

4.1. Tanıtıcı Bilgiler

Katılımcıların yaş ve yoğun bakımda çalışma süre dağılımı Tablo 1’de

verilmiştir.

Tablo 1. Katılımcıların Yaşları ve Yoğun Bakımda Çalışma Süreleri (n:100)

n % X md

Ss (min-maks)

Yaş 25 ve altı 19 19,0 29,7+

29,5 4,8

(21-49) 26-35 71 71,0 36 ve üstü 10 10,0 Çalışma Süresi 1 yıldan az 31 31,0 43,2+

30,5 39,4

(1-156) 1-4 yıl 39 39,0 4 yıldan fazla 30 30,0

Araştırmaya katılan hemşirelerin yaş ortalamasının 29,7+4,8 (minimum:

21, maksimum: 49); ortalama çalışma süresinin 3 yıl 7,2 ay (43,2 ay) [minimum:

1 ay, maksimum: 13 yıl (156 ay)] olduğu saptanmıştır. Katılımcıların % 98,0’i

kadın % 2,0’si erkektir. Katılımcıların % 19,0’u 25 ve altı yaş grubunda, % 71,0’i

26-35 yaş grubunda, % 10,0’u 36 ve üstü yaş grubundadır. Katılımcıların yoğun

bakımda çalışma süreleri incelendiğinde, bir yıldan az çalışanların oranı % 31,0;

bir-dört yıl arasında çalışanların oranı % 39,0; dört yıldan fazla çalışanların

oranı ise % 30,0’dur.

Katılımcıların çalışma yerlerinin özelliklerine ve eğitim durumlarına göre

dağılımı Tablo 2’de verilmiştir.

Tablo 2. Katılımcıların Çalışma Yerleri ve Eğitim Durumları (n:100)

n %

Hastane Balcalı Hastanesi 49 49,0 Numune Hastanesi 28 28,0 Çukurova Hastanesi 23 23,0

Çalışma Yeri Cerrahi Grubu Yoğun Bakım Birimi 42 42,0 Dahiliye Grubu Yoğun Bakım Birimi 58 58,0

Eğitim Düzeyi Üniversite Mezunu 76 76,0 Lise Mezunu 24 24,0

35

Katılımcıların çalıştıkları hastaneye göre dağılımına baktığımızda, %

49,0’nun Balcalı Hastanesi’nde, % 28,0’inin Numune Hastanesi’nde ve %

23,0’ünün de Çukurova Hastanesi’nde çalıştıkları tespit edilmiştir. Katılımcıların,

% 42,0 oranında cerrahi yoğun bakım birimlerinde, % 58,0 oranında dahiliye

yoğun bakım birimlerinde çalışmaktadır. Eğitim durumları incelendiğinde

katılımcıların % 76,0’sının üniversite, % 24,0’ünün sağlık meslek lisesi mezunu

oldukları görülmektedir.

Katılımcıların Deontoloji/Tıp Etiği dersini alma durumları Tablo 3’de

verilmiştir.

Tablo 3. Katılımcıların Deontoloji/Tıp Etiği Eğitimi Alma Durumları

n % Meslek Lisesi veya Yüksek Okul Dersi 62 62,0 Kurs Katılımı 5 5,0 Toplantı Katılımı 12 12,0 Ders Almama 26 26,0

Birden fazla seçenek işaretlenmiştir.

Katılımcıların % 74,0’ü bir ya da birkaç düzeyde deontoloji/tıp etiği eğitimi

almış; % 26,0’sı ise bu konuda herhangi bir eğitim almamıştır. Deontoloji/tıp

etiği eğitimini okul dersi şeklinde alanların oranı % 62,0; kurs katılımı şeklinde

alanlarınki % 5,0; toplantı katılımı şeklinde alanlarınki % 12,0’dir.

4.2. Birinci Soruya Verilen Cevaplar

İlk soruda yer alan ifade “hastanın veya hasta yakınlarının ötanazi

talebinde bulunması” şeklindedir. Katılımcıların, hastanelere göre, ötanazi talebi

ile karşılaşma dağılımı Tablo 4’de yer almaktadır.

Tablo 4. Katılımcıların Ötanazi Talebi ile Karşılaşma Durumları

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)

Tüm Katılımcılar

(n=100) n % n % n % n %

Karşılaşan 11 22,9 2 7,1 4 17,3 17 17,0 Karşılaşmayan 38 77,1 26 92,9 19 82,7 83 83,0 Toplam 49 100,0 28 100,0 23 100,0 100 100,0

36

Balcalı Hastanesi’nde çalışan 49 hemşirenin 11’i (% 22,9), Numune

Hastanesi’nde çalışan 28 hemşirenin 2’si (% 7,1) Çukurova Hastanesi’nde

çalışan 23 hemşirenin 4’ü (% 17,3) ötanazi talebi ile karşılaşmışlardır. Üç farklı

hastanede çalışan katılımcıların bu durumla karşılaşma oranları arasında

istatistik açıdan anlamlı bir fark yoktur. Tüm katılımcılar ölçeğinde durum

değerlendirmesi yapıldığında 17 kişi (% 17,0) ötanazi talebiyle karşılaşmıştır.

Katılımcıların ötanazi talebiyle karşılaşma sorunu için verdikleri önem

puanlarının dağılımı Şekil 1’de yer almaktadır.

Şekil 1. Ötanazi Talebi Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların ötanazi talebi önem puanı dağılımına baktığımızda; 19 kişi

“0” puan, 2 kişi ”1” puan, 8 kişi “2” puan, 9 kişi “3” puan, 1 kişi “4” puan, 13 kişi

“5” puan, 4 kişi “6” puan, 3 kişi “7” puan, 9 kişi “8” puan,3 kişi “9” puan, 29 kişi

“10” puan vermiştir. Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 61’dir.

Sorunun önemseme puan ortalaması 5,48±3,84 bulunmuştur.

37

4.3. İkinci Soruya Verilen Cevaplar

İkinci soruda yer alan ifade “hasta hakkında resüsite edilmeme kararının

(DNR order) verilmesi” şeklindedir. Katılımcıların, hastanelere göre, resüsite

edilmeme kararı ile karşılaşma dağılımı Tablo 5’de verilmiştir.

Tablo 5. Katılımcıların Resüsite Edilmeme Kararı ile Karşılaşma Durumları

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100)

n % n % n % n % P Karşılaşan 41 83,6 17 60,7 11 47,8 69 69,0

0,001 Karşılaşmayan 8 16,4 11 39,3 12 52,2 31 31,0 Toplam 49 100,0 28 100,0 23 100,0 100 100,0


Hastanesi’nde çalışan 28 hemşirenin 17’si (% 60,7), Çukurova Hastanesi’nde

çalışan 23 hemşirenin 11’i (% 47,8) resüsite edilmeme kararı ile

karşılaşmışlardır. Üç farklı hastanede çalışan katılımcıların bu durumla

karşılaşma oranları arasında istatistik açıdan anlamlı fark bulunmaktadır. Tüm

katılımcılar ölçeğinde durum değerlendirmesi yapıldığında 69 kişi (% 69,0)

resüsite edilmeme kararı ile karşılaşmıştır.

38

Katılımcıların resüsite edilmeme kararıyla karşılaşma sorunu için verdikleri

önem puanlarının dağılımı Şekil 2’de yer almaktadır.

Şekil 2. Resüsite Etmeme Kararı Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların resüsite etmeme kararı önem puanı dağılımına

baktığımızda; 10 kişi “0” puan, 1 kişi “1” puan, 4 kişi “2” puan, 12 kişi “3” puan, 5

kişi “4” puan, 13 kişi “5” puan, 6 kişi “6” puan, 5 kişi “7” puan, 9 kişi “8” puan, 6

kişi “9” puan, 29 kişi “10” puan vermiştir. Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin

sayısı 68’dir. Sorunun önemseme puan ortalaması 6,17±3,4 bulunmuştur.

39

4.4. Üçüncü Soruya Verilen Cevaplar

Üçüncü soruda yer alan ifade “iyileşme olasılığı kalmayan hastanın

solunum desteğinin kesilmesi (ventilatörden ayrılması)” şeklindedir.

Katılımcıların, hastanelere göre, hastanın solunum desteğinin kesilmesi ile

karşılaşma dağılımı Tablo 6’da verilmiştir.

Tablo 6. Katılımcıların Solunum Desteğinin Kesilmesi ile Karşılaşma Durumları

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %

Karşılaşan 12 24,4 14 50,0 6 26,0 32 32,0 Karşılaşmayan 37 75,6 14 50,0 17 74,0 68 68,0 Toplam 49 100,0 28 100,0 23 100,0 100,0 100,0

Balcalı Hastanesi’nde çalışan 49 hemşirenin 12’si (% 24,4), Numune

Hastanesi’nde çalışan 28 hemşirenin 14’ü (% 50,0), Çukurova Hastanesi’nde

çalışan 23 hemşirenin 6’sı (% 26,0) solunum desteğinin kesilmesi ile

karşılaşmıştır. Üç farklı hastanede çalışan katılımcıların bu durumla karşılaşma

oranları arasında istatistik açıdan anlamlı bir fark yoktur. Tüm katılımcılar

ölçeğinde durum değerlendirmesi yapıldığında 68 kişi (% 68,0) solunum

desteğinin kesilmesi ile karşılaşmıştır.

40

Katılımcıların solunum desteğinin kesilmesi kararıyla karşılaşma sorunu

için verdikleri önem puanlarının dağılımı Şekil 3’de yer almaktadır.

Şekil 3. Solunum Desteğinin Kesilmesi Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların solunum desteğinin kesilmesi önem puanı dağılımına

baktığımızda; 17 kişi “0” puan, 4 kişi “1” puan, 5 kişi “2” puan, 6 kişi “3” puan, 4


kişi “9” puan, 35 kişi “10” puan vermiştir. Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin

sayısı 64’tür. Sorunu önemseme puan ortalaması 5,93±3,9 bulunmuştur.

41

4.5. Dördüncü Soruya Verilen Cevaplar

Dördüncü soruda yer alan ifade “solunum desteğinin, ihtiyaç duyan birden

fazla hastadan hangisine verileceğini kararlaştırma” şeklindedir. Katılımcıların,

hastanelere göre, solunum desteğinin hangi hastaya verileceğini kararlaştırma

ile karşılaşma dağılımı Tablo 7’de yer almaktadır.

Tablo 7. Katılımcıların Solunum Desteğinin Verilecek Hastanın Seçimi

ile Karşılaşma Durumları

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %



Hastanesi’nde çalışan 28 hemşirenin 11’i (% 39,2) Çukurova Hastanesi’nde

çalışan 23 hemşirenin 10’u (% 43,4) solunum desteğinin hangi hastaya

verileceğini kararlaştırma ile karşılaşmıştır. Üç farklı hastanede çalışan

katılımcıların bu durumla karşılaşma oranları arasında istatistik açıdan anlamlı

bir fark yoktur. Tüm katılımcılar ölçeğinde durum değerlendirmesi yapıldığında

42 kişinin (% 42,0) solunum desteğinin hangi hastaya verileceğinin

kararlaştırılması ile karşılaştığı görülmektedir.

42

Katılımcıların, solunum desteğinin hangi hastaya verileceğini kararlaştırma

sorununa verdikleri önem puanlarının dağılımı Şekil 4’te yer almaktadır.

Şekil 4. Solunum Desteği Verilecek Hastayı Seçme Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların, solunum desteğinin ihtiyacı olan hangi hastaya verileceğini

kararlaştırılma önem puanı dağılımına baktığımızda; 16 kişi “0” puan, 1 kişi “1”

puan, 5 kişi “2” puan, 6 kişi “3” puan, 4 kişi “4” puan, 7 kişi “5” puan, 6 kişi “6”

puan, 5 kişi “7” puan, 11 kişi “8” puan, 5 kişi “9” puan, 34 kişi “10” puan

vermiştir. Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 68’dir. Sorunu

önemseme puan ortalaması 6,24±3,7 bulunmuştur.

43

4.6. Beşinci Soruya Verilen Cevaplar

Beşinci soruda yer alan ifade “hastaya beyin ölümü tanısı konulması ve

durumun aileye bildirilmesi” şeklindedir. Katılımcıların, hastanelere göre,

hastaya beyin ölümü gerçekleşmesi ve durumun aileye bildirilmesi ile

karşılaşma dağılımı Tablo 8’de yer almaktadır.

Tablo 8. Katılımcıların Hastada Beyin Ölümü Gerçekleşmesi ile Karşılaşma Durumları

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %


Balcalı Hastanesi’nde çalışan 49 hemşirenin 34’ü (% 69,3), Numune


çalışan 23 hemşirenin 16’sı (% 69,5) hastada beyin ölümünün gerçekleşmesi ve

durumun aileye bildirilmesi ile karşılaşmıştır. Üç farklı hastanede çalışan



67 kişinin (% 67,0) beyin ölümünün gerçekleşmesi ve bunun aileye bildirilmesi

ile karşılaştığı görülmektedir.

44

Katılımcıların hastada beyin ölümünün gerçekleşmesi ve durumun aileye

bildirilmesi sorununa verdikleri önem puanlarının dağılımı Şekil 5’te yer

almaktadır.

Şekil 5. Beyin Ölümü Gerçekleşmesi Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların beyin ölümü gerçekleşmesi ve bu durumun aileye bildirilmesi

sorununa verdiği önem puanlarının dağılımına baktığımızda; 5 kişi “0” puan, 2


kişi “6” puan, 4 kişi “7” puan, 6 kişi “8” puan, 5 kişi “9” puan, 49 kişi “10” puan

vermiştir. Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 81’dir. Sorunu


45

4.7. Altıncı Soruya Verilen Cevaplar

Altıncı soruda yer alan ifade “beyin ölümü gerçekleşen hastanın

organlarını bağışlama konusunun ailesiyle görüşülmesi” şeklindedir.

Katılımcıların, hastanelere göre, beyin ölümü gerçekleşen hastanın ailesine,

organ bağışı önerisi iletilmesi ile karşılaşma dağılımı Tablo 9’da yer almaktadır.

Tablo 9. Katılımcıların Beyin Ölümü Gerçekleşen Hastanın Ailesine

Organ Bağışı Önerisi İletilmesi ile Karşılaşma Durumları

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %



Hastanesi’nde çalışan 28 hemşirenin 18’i (% 64,2), Çukurova Hastanesi’nde

çalışan 23 hemşirenin 14’ü (% 60,8) beyin ölümü gerçekleşen hastanın

organlarının bağışlanması hakkında ailesiyle görüşülmesi ile karşılaşmıştır. Üç

farklı hastanede çalışan katılımcıların bu durumla karşılaşma oranları arasında


değerlendirmesi yapıldığında 50 kişinin (% 50,0) beyin ölümünün gerçekleşmesi

durumunda aileyle organ bağışının görüşülmesi ile karşılaştığı görülmektedir.

46

Katılımcıların beyin ölümü gerçekleşen hastanın organlarını bağışlama

konusunun ailesiyle görüşülmesi sorununa verdikleri önem puanlarının dağılımı

Şekil 6’da yer almaktadır.

Şekil 6. Hasta Yakınlarına Organ Bağışı Önerisi Götürme Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların hasta yakınlarına organ bağışı önerisi götürülmesi sorununa

verdiği önem puanlarının dağılımına baktığımızda; ; 4 kişi “0” puan, 3 kişi “1”


puan, 1 kişi “7” puan, 8 kişi “8” puan, 8 kişi “9” puan, 53 kişi “10” puan vermiştir.

Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 53’tür. Sorunu önemseme puan

ortalaması 7,69±3,18 bulunmuştur.

47

4.8. Yedinci Soruya Verilen Cevaplar

Yedinci soruda yer alan ifade “hastanın öngörülen teşhis-tedavi işlemleri

hakkında bilgilendirilememesi veya onayının alınamaması” şeklindedir.

Katılımcıların, hastanelere göre, hastanın teşhis ve tedavi hakkında

bilgilendirilmemesi ve onayının alınmaması ile karşılaşma dağılımı Tablo 10’da

yer almaktadır.

Tablo 10. Katılımcıların Bilgi Verme ve Onam Alma Sürecinde Aksama

ile Karşılaşma Durumları

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %




çalışan 23 hemşirenin 11’i (% 47,8) hastanın teşhis ve tedavi hakkında

bilgilendirilmemesi ve onayının alınmaması ile karşılaşmıştır. Üç farklı



değerlendirmesi yapıldığında 46 kişinin (% 46,0) bilgilendirme ve onay

alınmaması ile karşılaştığı görülmektedir.

48

Katılımcıların hastaya bilgi verme ve onam alma sorununa verdikleri önem


Şekil 7. Bilgi Vermeme veya Onam Almama Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların hastaya bilgi vermeme veya ondan onam almama sorununa

verdiği önem puanlarının dağılımına baktığımızda; 17 kişi “0” puan, 3 kişi “2”


puan, 10 kişi “8” puan, 3 kişi “9” puan, 40 kişi “10” puan vermiştir. Beş ve

üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 70’tir. Sorunu önemseme puan


49

4.9. Sekizinci Soruya Verilen Cevaplar

Sekizinci soruda yer alan ifade “hastanın öngörülen teşhis-tedavi

işlemlerinden bazılarını reddetmesi” şeklindedir. Katılımcıların, hastanelere

göre, hastanın teşhis ve tedavi işlemlerinden bazılarını reddetmesi ile


Tablo 11. Katılımcıların Hastanın Tedaviyi Reddetmesi ile Karşılaşma Durumları

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %


Balcalı Hastanesi’nde çalışan 49 hemşirenin 44’ü (% 89,7), Numune


çalışan 23 hemşirenin 20’si (% 86,9) hastanın tedaviyi reddetmesi ile



ölçeğinde durum değerlendirmesi yapıldığında 85 kişinin (% 85,0) tedaviyi

reddetme ile karşılaştığı görülmektedir.

50

Katılımcıların hastanın tedaviyi reddetmesi sorununa verdikleri önem


Şekil 8. Hastanın Tedaviyi Reddetmesi Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların hastanın tedaviyi reddetmesi sorununa verdiği önem

puanlarının dağılımına baktığımızda; 9 kişi “0” puan, 4 kişi “1” puan, 1 kişi “2”


puan, 10 kişi “8” puan, 4 kişi “9” puan, 29 kişi “10” puan vermiştir. Beş ve

üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 70’tir. Sorunu önemseme puan


51

4.10. Dokuzuncu Soruya Verilen Cevaplar

Dokuzuncu soruda yer alan ifade “hastanın hayati tehlike bulunmasına

rağmen taburcu edilmeyi istemesi” şeklindedir. Katılımcıların, hastanelere göre,

hastanın hayati tehlikesi olmasına rağmen taburcu edilmeyi istemesi ile


Tablo 12. Katılımcıların Risk Altındaki Hastanın

Taburcu Edilmeyi İstemesi ile Karşılaşma Durumları

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %


Balcalı Hastanesi’nde çalışan 49 hemşirenin 40’ı (% 81,6), Numune


çalışan 23 hemşirenin 19’u (% 86,1) hastanın taburcu olma isteği ile



ölçeğinde durum değerlendirmesi yapıldığında 80 kişinin (% 80,0) hastanın

taburcu olmayı talep etme ile karşılaştığı görülmektedir.

52

Katılımcıların riskli hastanın taburcu olma isteği sorununa verdikleri önem

puanlarının dağılımı Şekil 9’da yer almaktadır.

Şekil 9. Riskli Hastanın Taburcu Olmayı Talep Etmesi Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların hastanın hayati tehlikesine rağmen taburcu edilmeyi

istemesi sorununa verdiği önem puanlarının dağılımına baktığımızda; 12 kişi “0”



puan vermiştir. Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 74’tür. Sorunu


53

4.11. Onuncu Soruya Verilen Cevaplar

Onuncu soruda yer alan ifade “hasta yakınlarının kötü prognozun

hastadan gizlenmesini istemesi” şeklindedir. Katılımcıların, hastanelere göre,

kötü prognozun hastadan gizlenmesinin istemesi ile karşılaşma dağılımı Tablo

13’te yer almaktadır.

Tablo 13. Katılımcıların Hasta Yakınlarının Kötü Prognozun Hastadan Gizlenmesini

İstemesi ile Karşılaşma Durumu

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %

Karşılaşan 35 71,4 19 67,8 16 69,5 70 70,0 Karşılaşmayan 14 38,6 9 32,2 7 30,5 30 30,0 Total 49 100,0 28 100,0 23 100,0 100 100,0


Hastanesi’nde çalışan 28 hemşirenin 19’u (% 67,8), Çukurova Hastanesi’nde

çalışan 23 hemşirenin 16’sı (% 69,5) kötü prognozun hastadan gizlenmesi

talebi ile karşılaşmıştır. Üç farklı hastanede çalışan katılımcıların bu durumla

karşılaşma oranları arasında istatistik açıdan anlamlı bir fark yoktur. Tüm

katılımcılar ölçeğinde durum değerlendirmesi yapıldığında 70 kişinin (% 70,0)

hastaya prognozunun söylenmemesi talebi ile karşılaştığı görülmektedir.

54

Katılımcıların kötü prognozun hastadan gizlenmesi sorununa verdikleri

önem puanlarının dağılımı Şekil 10’da yer almaktadır.

Şekil 10. Kötü Prognozun Hastadan Gizlenmesi Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların yakınları tarafından hastaya kötü prognozunun gizlenmesini

istemesi sorununa verdiği önem puanlarının dağılımına baktığımızda; 8 kişi “0”


puan, 10 kişi “6” puan, 3 kişi “7” puan, 11 kişi “8” puan, 8 kişi “9” puan, 31 kişi

“10” puan vermiştir. Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 76’dır.

Sorunu önemseme puan ortalaması 6,66±3,2 bulunmuştur.

55

4.12. On Birinci Soruya Verilen Cevaplar

On birinci soruda yer alan ifade “durumu daha kritik olanlara yer açmak

için stabil hastaların servislere çıkarılması” şeklindedir. Katılımcıların,

hastanelere göre, durumu kritik olanlara yer açmak amacıyla stabil hastaların,

servise çıkarılması ile karşılaşma dağılımı Tablo 14’te yer almaktadır.

Tablo 14. Katılımcıların Daha Kritik Hastalara Yer Açmak İçin Yoğun Bakımda Yatanların

Servise Transfer Edilmesi ile Karşılaşma Durumu

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %

Karşılaşan 48 97,9 27 96,4 22 95,6 97 97,0 Karşılaşmayan 1 2,1 1 3,6 1 4,4 3 3,0 Toplam 49 49 28 28 23 23 100 100,0



çalışan 23 hemşirenin 22’si (%95,60) daha kritik hastalara yer açmak için yoğun

bakımda yatanların, servise transfer edilmesi ile karşılaşmıştır. Üç farklı



değerlendirmesi yapıldığında 97 kişinin (% 97,0) durumu daha stabil olan

hastaların yoğun bakımdan servise transfer edilmeleri ile karşılaştığı

görülmektedir.

56

Katılımcıların kötü prognozun hastadan gizlenmesi sorununa verdikleri


Şekil 11. Yatak Açmak İçin Hastaların Servise Nakledilmesi Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların yatak açmak için hastaların servise nakledilmesi sorununa

verdiği önem puanlarının dağılımına baktığımızda 1 kişi “0” puan, 1 kişi “1”


puan, 5 kişi “7” puan, 9 kişi “8” puan, 9 kişi “9” puan, 50 kişi “10” puan vermiştir.

Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 88’dir. Sorunu önemseme puan


57

4.13. On İkinci Soruya Verilen Cevaplar

On ikinci soruda yer alan ifade “yoğun bakım hekimi ile konsültasyona

gelen hekim arasında mesleki görüş ayrılığı yaşanması” şeklindedir.

Katılımcıların, hastanelere göre, hekimler arasında mesleki görüş ayrılığı

yaşanması ile karşılaşma dağılımı Tablo 15’te yer almaktadır.

Tablo 15. Katılımcıların Yoğun Bakım Hekimi ile Konsültan Hekim Arasında Görüş

Ayrılığı Yaşanması ile Karşılaşma Durumu

Balcalı Hastanesi

(n=49)

Numune Hastanesi

(n=28)

Çukurova Hastanesi

(n=23)


(n=100) n % n % n % n %




çalışan 23 hemşirenin 17’si (% 73,90) hekimler arasında mesleki görüş ayrılığı

yaşanması ile karşılaşmıştır. Üç farklı hastanede çalışan katılımcıların bu

durumla karşılaşma oranları arasında istatistik açıdan anlamlı bir fark yoktur.

Tüm katılımcılar ölçeğinde durum değerlendirmesi yapıldığında 63 kişinin (%

63,0) hekimler arasında görüş ayrılığı yaşanması ile karşılaştığı görülmektedir.

58

Katılımcıların hekimler arasında görüş ayrılığı olma sorununa verdikleri


Şekil 12. Yoğun Bakım Hekimi ile Konsültan Hekim Arasında Görüş Ayrılığı Olması

Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların yoğun bakım hekimi ile konsültan hekim arasında görüş

ayrılığı olması sorununa verdiği önem puanlarının dağılımına baktığımızda 12



kişi “10” puan vermiştir. Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 59’dur.

Sorunu önemseme puan ortalaması 5,2±3,4 bulunmuştur.

59

4.14. On Üçüncü Soruya Verilen Cevaplar

On üçüncü soruda yer alan ifade “hekim tarafından yerine getirilmesi

gereken uygulamaların hemşirelere devredilmesi” şeklindedir. Katılımcıların,

hastanelere göre, hekimlerin yapmaları gereken uygulamaları hemşirelere

devretmesi ile karşılaşma dağılımı Tablo 16’da yer almaktadır.

Tablo 16. Katılımcıların Hekim Görevlerinin

Hemşirelere Devredilmesi ile Karşılaşma Durumu

Balcalı Hastanesi

Numune Hastanesi

Çukurova Hastanesi


n % n % n % n % Karşılaşan 42 85,7 25 89,2 21 91,3 88 88,0 Karşılaşmayan 7 14,3 3 10,8 2 8,7 12 12,0 Toplam 49 100,0 28 100,0 23 100,0 100 100,0

Balcalı Hastanesi’nde çalışan 49 hemşirenin 42’si (% 85,7), Numune


çalışan 23 hemşirenin 21’i (%91,3) hekim görevlerinin hemşirelere devredilmesi

ile karşılaşmıştır. Üç farklı hastanede çalışan katılımcıların bu durumla



hekim görevlerinin hemşirelere devredilmesi ile karşılaştığı görülmektedir.

60

Katılımcıların hekimin görevlerini hemşireye devretmesi sorununa

verdikleri önem puanlarının dağılımı Şekil 13’de yer almaktadır.

Şekil 13. Hekimin Görevlerini Hemşireye Devretmesi Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların hekimin görevlerini hemşireye devretmesi sorununa verdiği

önem puanlarının dağılımına baktığımızda 13 kişi “0” puan, 3 kişi “1” puan, 5


kişi “7” puan, 8 kişi “8” puan, 7 kişi “9” puan, 42 kişi “10” puan vermiştir. Beş ve

üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 73’tür. Sorunu önemseme puan


61

4.15. On Dördüncü Soruya Verilen Cevaplar

On dördüncü soruda yer alan ifade “hastalar arasında ziyaretçi ve

refakatçi kabulünde adil yaklaşımın olmaması” şeklindedir. Katılımcıların,

hastanelere göre, ziyaretçi ve refakatçi kabulünde adil davranılmaması ile


Tablo 17. Katılımcıların Ziyaretçi-Refakatçi Kabulünde

Adaletsizlik ile Karşılaşma Durumu

Balcalı Hastanesi

Numune Hastanesi

Çukurova Hastanesi Tüm Katılımcılar




çalışan 23 hemşirenin 16’sı (% 69,5) ziyaretçi-refakatçi kabulünde adaletsizlik

ile karşılaşmıştır. Üç farklı hastanede çalışan katılımcıların bu durumla



ziyaretçi-refakatçi kabulünde adaletsizlik ile karşılaştığı görülmektedir.

62

Katılımcıların ziyaretçi-refakatçi kabulünde adaletsizlik sorununa verdikleri

önem puanlarının dağılımı Şekil 14’te yer almaktadır.

Şekil 14. Ziyaretçi-Refakatçi Kabulünde Adil Olmama Sorunu Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların ziyaretçi-refakatçi kabulünde adil olmama sorununa verdiği

önem puanlarının dağılımına baktığımızda 20 kişi “0” puan, 2 kişi “1” puan, 5


kişi “7” puan, 9 kişi “8” puan, 4 kişi “9” puan, 27 kişi “10” puan vermiştir. Beş ve

üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 64’tür. Sorunu önemseme puan


63

4.16. On Beşinci Soruya Verilen Cevaplar

On beşinci soruda yer alan ifade “mesleki hiyerarşide alt basamaklarda

yer alanlara fazla iş (angarya) yüklenmesi” şeklindedir. Katılımcıların,

hastanelere göre, mesleki hiyerarşide alt basamaklarda bulunanlara fazla iş

yüklenmesi ile karşılaşma dağılımı Tablo 18’de yer almaktadır.

Tablo 18. Katılımcıların Mesleki Hiyerarşide Alt Basamaklardakilere

Fazla İş Yüklenmesi ile Karşılaşma Durumu

Balcalı Hastanesi

Numune Hastanesi

Çukurova Hastanesi Tüm Katılımcılar



Hastanesi’nde çalışan 28 hemşirenin 26’sı (% 92,8), Çukurova Hastanesi’nde

çalışan 23 hemşirenin 20’si (% 86,9) mesleki hiyerarşide alt basamakta

bulunanlara fazla iş yüklenmesi ile karşılaşmıştır. Üç farklı hastanede çalışan



87 kişinin (% 87,0) alt basamakta bulunanlara fazla iş yüklenmesi ile karşılaştığı

görülmektedir.

64

Katılımcıların mesleki hiyerarşide alt basamaklarda bulunanlara fazla iş

yüklenmesi sorununa verdikleri önem puanlarının dağılımı Şekil 15’te yer

almaktadır.

Şekil 15. Mesleki Hiyerarşide Alt Basamaklarda Olanlara Fazla İş Yüklenmesi Sorunu

Önem Puanı Dağılımı

Katılımcıların mesleki hiyerarşide alt basamaklarda bulunanlara fazla iş

yüklenmesi sorununa verdiği önem puanlarının dağılımına baktığımızda 15 “0”



puan vermiştir. Beş ve üzerinde önem puanı verenlerin sayısı 74’tür. Sorunu


65

4.17. Katılımcıların Yoğun Bakım Hemşireliğinde Yaşanan Etik

Sorunlar Konusunda Ekledikleri

Veri toplama formunun sonunda yer alan katılımcıların yoğun bakım

hemşireliğinde yaşanan etik sorunlar konusunda eklemek istediklerine ayrılmış

bölümde 6 katılımcı (% 6,0) görüş bildirmiştir. Burada toplam sekiz görüş dile

getirilmiş; hem bir katılımcının birden fazla görüş belirtmesi hem de bir görüşün

birden fazla katılımcı tarafından belirtilmesi söz konusu olmuştur. Dile getirilen

görüşler Tablo 19’da verilmiştir.

Tablo 19. Katılımcıların Ek Olarak Belirttiği Görüşler

n

Hemşirelerin görevlerinin ve sorumluluklarının fazla olduğu 3 Ziyaretçi kabulünün sınırlandırılması gerektiği 2 Hemşirelerin sadece kendi işlerini yapması gerektiği 1 Hastaya endikasyonu olmayan müdahalelerin yapılmaması gerektiği 1 Enfeksiyon riskine dikkat edilmesi gerektiği 1 Hemşire-hasta arasındaki iletişim sorunları yaşandığı 1 Hasta mahremiyetine önem verilmemesi gerektiği 1 Çalışmaların yeterince takdir edilmediği 1

Üç katılımcı hemşirelerin görevlerinin ve sorumluluklarının fazla olduğu;

iki katılımcı yoğun bakım birimlerinde ziyaretçi kabulünün sınırlandırılması

gerektiği; birer katılımcı sadece hemşirelik mesleğini ilgilendiren uygulamaları

yapmak istediği; endikasyon olmadan hastaya müdahale edilmemesi gerektiği;

enfeksiyon önlemlerinin arttırılması gerektiği; hemşireler ve hastalar arasında

iletişim sorunları yaşandığı; hasta mahremiyetine önem verilmediği;

hemşirelerin amirlerinden yeterince takdir göremediği, şeklinde görüş

bildirmiştir.

66

4.18. Etik Sorunların Karşılaşılma Sıklığı ve Önemsenme Puanı

Sıralamaları

Veri toplama formunda yer alan 15 soruya verilen cevaplar bir araya

getirilip etik sorunlarla karşılaşma durumları en sık olandan en nadir olana

doğru sıralandığında ortaya çıkan görünüm Tablo 20’de yer almaktadır.

Tablo 20. Etik Sorunların Karşılaşılma Sıklığı Sıralaması

Karşılaşma n %

Kritik hastalara yer açma için yoğun bakımdakileri servise nakledilmesi 97 97,0 Hekim görevlerinin hemşireye devredilmesi 88 88,0 Mesleki hiyerarşide alt basamaktakilere fazla iş verilmesi 87 87,0 Hastanın tedaviyi reddetmesi 85 85,0 Riskli hastanın taburcu edilmeyi talep etmesi 80 80,0 Hasta yakınlarının kötü prognozun hastadan gizlenmesi talebi 70 70,0 Hastalara yönelik adil yaklaşımın olmaması 73 73,0 Resüsite etmeme kararı 69 69,0 Beyin ölümü kararı 67 67,0 Hekimler arasında görüş ayrılığı yaşanması 63 63,0 Organ bağışı önerisi 50 50,0 Hastanın bilgilendirilmemesi, onamının alınmaması 46 46,0 Solunum desteğinin kime verileceğinin kararlaştırılması 42 42,0 Solunum desteğinin kesilmesi 32 32,0 Ötanazi talebi 17 17,0

Etik sorunlar en sık karşılaşılandan en seyrek karşılaşılana doğru

sıralandığında; kritik hastalara yer açmak için stabil yoğun bakım hastalarının

servise transfer edilmesi % 97,0; hekim görevlerinin hemşirelere devredilmesi %

88,0; mesleki hiyerarşide alt basamaklarda yer alanlara fazla iş verilmesi %

87,0; tedavinin reddedilmesi % 85,0; hayati tehlikeye rağmen taburcu olma

talebi % 80,0; yakınlarının hastadan kötü prognozun gizlemesi talebi % 70,0;

resüsite etmeme kararı % 69,0; beyin ölümü teşhisi % 67,0; müdavi ve

konsültan hekimler arasında görüş ayrılığı yaşanması % 63,0; organ bağışı

önerisinde bulunma % 50,0; hastanın bilgilendirilmemesi ve onamının

alınmaması % 46,0; ihtiyaç duyan birden fazla hastadan hangisine solunum

desteği verileceğini kararlaştırma % 42,0; solunum desteğinin kesilmesi % 32,0;

ötanazi talebi % 17,0, şeklinde bir diziliş ortaya çıkmaktadır.

67

Veri toplama formunda yer alan 15 soruya verilen cevaplar bir araya

getirilip etik sorunların önemsenme puanları en yüksek olandan en düşük olana

doğru sıralandığında ortaya çıkan görünüm Tablo 21’de yer almaktadır.

Tablo 21. Etik Sorunların Önemsenme Puan Ortalaması Sıralaması

Önem Puanı Kritik hastalara yer açma için yoğun bakımdakileri servise nakledilmesi 8,40 Organ bağışı önerisi 7,69 Beyin ölümü kararı 7,50 Mesleki hiyerarşide alt basamaktakilere fazla iş verilmesi 6,80 Hekim görevlerinin hemşireye devredilmesi 6,79 Hasta yakınlarının kötü prognozun hastadan gizlenmesi talebi 6,66 Hastanın bilgilendirilmemesi, onamının alınmaması 6,46 Riskli hastanın taburcu edilmeyi talep etmesi 6,43 Solunum desteğinin kime verileceğinin kararlaştırılması 6,24 Resüsite etmeme kararı 6,17 Hastanın tedaviyi reddetmesi 6,15 Solunum desteğinin kesilmesi 5,93 Hastalara yönelik yaklaşımın adil olmaması 5,63 Ötanazi talebi 5,48 Hekimler arasında görüş ayrılığı yaşanması 5,20

Etik sorunların önemseme puan ortalamaları en yüksekten en düşüğe

doğru sıralandığında; kritik hastalar için yoğun bakımda yer açmanın 8,40;

organ nakli önerisinin 7,69; beyin ölümü teşhisi koymanın 7,50; hiyerarşi

istismarının 6,80; hekim görevlerinin hemşirelere devredilmesinin 6,79;

hastadan bilgi gizlenmesi talebinin 6,66; bilgilendirmeme ve onam almamanın

6,46; riskli hastanın taburcu edilmesi talebinin 6,43; solunum desteği verilecek

hastanın seçilmesinin 6,24; resüsite etmeme kararının 6,17; tedavinin

reddedilmesinin 6,15; solunum desteğinin kesilmesinin 5,93; hastalara yönelik

yaklaşımın adil olmamasının 5,63; ötanazi talebinin 5,48; hekimler arasında

mesleki görüş ayrılığının 5,20 ortalama tutturduğu görülmektedir.

68

5. TARTIŞMA

Tartışma bölümünün ilk iki alt bölümünde olarak araştırmanın katılımcıları

hakkında genel bir değerlendirmeye ve tüm sorunlar genelinde karşılaşılma

sıklığı ve önemsenme derecesi sıralamalarının incelenmesine yer verilmiş;

sonraki alt bölümlerde katılımcıların sorunlar ya da sorun grupları karşısındaki

durumları ve yaklaşımları ayrı ayrı ele alınmıştır.

5.1. Katılımcı Profili Hakkında Değerlendirme

Araştırmaya katılan hemşirelerin demografik özellikleri incelendiğinde yaş

ortalamasının 30’un biraz altında olduğu yani verilerin genç olarak

nitelenebilecek bir gruptan elde edildiği görülmektedir. Genel gözlemlere dayalı

olarak, yaşı ilerleyen hemşirelerin yoğun bakım birimlerinin yorucu

temposundan uzaklaşma arayışına girerek farklı birimlere kaydığını söylemek

mümkündür.

Katılımcıların % 49,0’u Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Balcalı

Hastanesi yoğun bakım ünitelerinde çalışmaktadır. Bu durum Adana Numune

ve Çukurova Hastaneleri’nin yoğun bakım birimlerinin ve dolayısıyla bu

birimlerde çalışan hemşirelerin sayıca daha az olmasının bir yansımasıdır.

Katılımcıların yaklaşık üçte ikisi mezuniyet öncesi ders şeklinde tıp etiği

eğitimi almış bulunmakta, kurs ve toplantı katılımlarıyla bu oran dörtte üçe

yükselmektedir. Bu görece yüksek oranlar hemşirelik eğitiminde etik derslerine

verilen önemin ve hemşire camiasının mezuniyet sonrası sürekli eğitim

çerçevesinde etik eğitimi programlarına gösterdiği ilginin bir göstergesi olarak

değerlendirilebilir.

69

5.2. Etik Sorunların Karşılaşılma Sıklığı ve Önemsenme Dereceleri

Hakkında Tartışma

Veri toplama formunda yer alan 15 etik sorunun tümünün tıp etiğiyle ilgili

kuramsal-kavramsal çalışmalarda yer alan ikilemler olması söz konusu değildir.

Sorun listesinin hazırlanmasında sağlık profesyonellerinin mesleki eylemlerinin

tıp etiğinin konusu olduğu ve bu eylemlerle ilgili eksikliklerin, aksaklıkların etik

sorun niteliği taşıdığı görüşünden hareket edilmiştir. Tez yazarının yoğun bakım

deneyimleri listenin hazırlanmasında önemli rol oynamıştır.

Sorunların karşılaşılma sıklıkları listesi incelendiğinde, kuramsal

çalışmalarda değinilmeyen birimin gündelik işleyişiyle ilgili sorunların üst

sıralarda yer aldığı görülmektedir. Sorunların önemsenme dereceleri listesi,

karşımla sıklığı listesine kabaca paralel olmakla birlikte bir dizi yer değişikliği

meydana gelmiş, uygulamacılar kadar kuramsal çalışmacıların da üzerinde

durduğu kimi sorunların daha üst sıralara çıkmış olduğu dikkat çekmektedir.

Dikkate değer bir başka husus, önemsenme puan ortalamalarının tüm

sorunlar için % 50’nin üzerinde olmasıdır. Bu durumu katılımcıların etik sorunlar

konusundaki bilinç ve duyarlılık düzeylerinin yüksek oluşuna bağlamak uygun

görünmektedir. Hemşirelerin daha fazla aktif katılımda bulunmak, görüş

bildirmek, karar mekanizmasında rol almak durumunda olduğu sorunların

önemsenme puan ortalamalarının daha yüksektir. Hemşirelerin salt gözlemci

pozisyonunda kaldığı sorunlarda ise düşük puan ortalamaları söz konusudur.

5.3. Ötanazi Talebi Hakkında Tartışma

Katılımcılarımızın büyük kısmının hastanın veya ailesinin ötanazi talebinde

bulunması ile karşılaşmadığı görülmekte, bu sorun karşılaşma sıklığı

sıralamasında son basamakta yer almaktadır. Bu konumun bir sonucu olarak da

değerlendirilebilecek şekilde, katılımcıların ötanaziyi önemseme puan

ortalaması da oldukça düşüktür ve puan sıralamasında sondan ikinci

basamakta yer almaktadır.

70

Çağdaş dünyada ötanazi talebinde bulunan kişilerin varlığı ve bunlara

yönelik olarak yapılması gereken konusunda ikilem yaşama, genel olarak

insanlığın özel olarak tıbbın, hukukun ve felsefenin önündeki önemli bir

sorundur. Sorunun önemi niceliksel değil niteliksel boyutundan

kaynaklanmaktadır ve bu bağlamda ortaya çıkış sıklığı çok da anlamlı bir

gösterge değildir. Bununla birlikte araştırmamızda ötanazi için verilen önem

puanlarının düşüklüğü üzerinde durulmaya değer bir bulgudur ve bu durumu

açıklamada ilk akla gelen konunun üzerinde derinlemesine düşünülmediğidir.

Bir yandan yasal düzenlemelerin ve dini inançların ötanazi karşıtı oluşu diğer

yandan özerkliğe saygının geleneksel kültürün benimsediği bir değer

durumunda bulunmayışı konunun ayrıntılı olarak irdelenmesinin önündeki

önemli engellerdir.

Asch tarafından Amerika Birleşik Devletleri’nde 852 yoğun bakım

hemşiresi üzerinde yürütülen çalışmada, hastanın veya ailesinin ötanazi ya da

yardımlı intihar uygulanması talebiyle karşılaşma oranı % 17,0 bulunmuştur69.

Bu oranın araştırmamızda bulunana eşit olması dikkat çekicidir. Aynı ülkede

828 hekim üzerinde yapılan bir başka çalışmada ise bu yönde taleple

karşılaşma oranı daha yüksek bulunmuş; katılımcıların 156’sı yardımlı intihar,

58’i ötanazi talebiyle karşılaştığını bildirmiştir70. Ötanaziden farklı bir kavram

olarak yardımlı intiharın, ülkemiz ölçeğinde toplum geneline de sağlık camiasına

mal olmuş bulunması nedeniyle araştırmamızda onunla ilgili ayrı soruya yer

verilmemiştir.

Asai ve arkadaşları tarafından Japonya’da yapılan bir çalışmada

hekimlerin % 54,0’ü, hemşirelerin % 53,0’ü hastaların ötanazi talebinde

bulunmasıyla karşılaştığını belirtmiştir64. Hemşirelerin % 61,0’i ötanazi talebinin

yasal olmadığı için reddedilmesi gerektiğini ifade etmiştir64. Bu çalışmada

saptanan karşılaşma oranlarının araştırmamızda saptananlardan daha yüksek

oranda olması, iki ülke arasında kültürel ve hukuki yapı farkına bağlanabilir.

Ötanazi konusunda Türkiye’de yapılmış çok sayıda çalışma

bulunmaktadır. Bunların sadece biri yoğun bakım birimi elemanları üzerinde

yürütülmüştür. Tepehan ve arkadaşları tarafından yoğun bakımda çalışan hekim

ve hemşireler üzerinde yürütülen bu çalışmanın ötanazi talebiyle karşılaşmayla

71

ilgili bulguları araştırmamızınkilerle uyumludur71. Anılan çalışmada böyle bir

talebe muhatap oluş oranı hekim katılımcılarda üçte bir, hemşire katılımcılarda

dörtte bir bulunmuştur71.

Ulusal literatürde yer alan bir dizi araştırmada saptanan ötanazi talebiyle

karşılaşma oranlarının çalışmamızda bulunanla uyumlu olması dikkat çekicidir.

Kumaş’ın hemşireler üzerinde yaptığı çalışmada katılımcıların yarıdan fazlası

meslek yaşamları boyunca hastanın veya ailesinin ötanazi isteği ile hiç

karşılaşmadığını belirtmiştir29. Ataç ve Erdem’in yaptığı çalışmada ise katılımcı

hekimlerin dörtte birinin bir ya da birkaç kez ötanazi talebi ile karşılaştığı, talebin

çoğunlukla bizzat hastadan geldiği saptanmıştır72. Özkara ve arkadaşlarının

çalışmasında hekimlerin ötanazi talebiyle karşılaşma oranı beşte bire yakın

bulunmuş, Karagöz ve arkadaşları da benzer bir düzey saptamıştır73,74.

Işıkhan’ın yaptığı çalışmada da katılımcı sağlık personelinin dörtte bir oranında

bu taleple karşılaştığı belirlenmiştir75.

Araştırmamızda ve diğer çalışmalarda bulunan beşte bir ila üçte bir arası

karşılaşma oranları, fazla yüksek olmamakla birlikte dikkate alınması gereken

toplumsal bir talebin varlığını gösterir düzeydedir. Görece yüksek oranda sağlık

profesyonelinin halen yasa dışı bir uygulama olmasına rağmen ötanaziye sıcak

bakıyor oluşu da bu bağlamda anlamlıdır. Ersoy ve Altun’un 1998 yılında

Kocaeli’nde hemşireler üzerinde yaptığı çalışmada intihar yardımını destekleme

oranı üçte birin üzerinde bulunmuştur15. Bahçecik ve arkadaşlarının 1997

yılında İstanbul’da çeşitli hastanelerde görev yapan 287 hemşire üzerinde

yürüttüğü çalışmada ise bireylerin ölme hakkının olması gerektiğini belirtenlerin

oranı dörtte üçün üzerinde çıkmıştır76

5.4. Resüsite Etmeme Kararı Hakkında Tartışma

Araştırmamızın katılımcılarının resüsite etmeme kararıyla karşılaşma

oranları oldukça yüksek olup bu sorunun önemsenme puanı ise orta sıralarda

yer almaktadır. Karşılaşma oranının özellikle Balcalı Hastanesi’nde çalışan

72

katılımcılarda yüksek oluşu, kritik terminal dönem hastalarının bu merkezde

yoğunlaşmasıyla açıklanabilir.

Uluslararası ölçekte literatür taraması yaparak, yoğun bakım birimlerinde

yürütülmüş resüsite etmeme kararıyla ilgili pek çok çalışmaya ulaşmak

olanaklıdır. Bunlardan Koh ve arkadaşlarının çalışmasında bu durumla

karşılaşma oranı % 18,0 olarak bildirilmiştir77. Hem Omery ve arkadaşları hem

de Corley ve arkadaşları tarafından yoğun bakım hemşireleri üzerinde yürütülen

çalışmalarda, resüsite etmeme kararının katılımcılar tarafından bir etik sorun

olarak görüldüğü tespit edilmiştir78,79.

Türkiye’den farklı olarak Batı örneklerinde resüsite etmemenin hastanın ya

da onun adına hareket edenlerin talebi doğrultusunda da gerçekleşmesi söz

konusudur. Kararın hastanın ya da yakınlarının talebine dayanması durumunda,

talepte bulunanın kim olduğu önem kazanmaktadır. Evans ve arkadaşlarının 72

resüsite etmeme kararını incelediği çalışmada, 20 vakada hastanın, 15 vakada

ise hastanın ve ailesinin talebinin söz konusu olduğu belirlenmiştir80.

Hastaların resüsite edilmeme direktifi verme oranlarının bildirildiği birçok

çalışma bulunmaktadır. Lipton tarafından yapılan çalışmada uzun süre yatarak

tedavi gören hastalarda bu oran % 3,0 olarak saptanmıştır81. Zimmerman ve

arkadaşları tarafından geniş bir vaka serisi üzerinde yapılan araştırmada

bulunan oran ise % 5,4’dür82. Youngner ve arkadaşları tarafından yoğun

bakımda yatan hastalar üzerinde yapılan araştırmada ise direktif verme oranı

%14,0’e çıkmaktadır83.

Resüsite etmeme kararının hastanın talebi olmaksızın tıbbi ekibin yaptığı

durum değerlendirmesiyle alınması çerçevesinde bir yürütülmüş bir araştırmada

Bedell ve arkadaşları kardiyo pulmoner arrest gelişen 521 hastanın % 75,0’inde

resüsite etmeme kararı verildiğini ve bu kararlardan sadece % 10,0’unda

hemşirelerin katılımı olduğunu saptamıştır84.

Resüsite etmeme kararı konusunda ulaşılabilen Türkiye’de yapılmış tek

çalışma olan Çobanoğlu ile Algıer’in yoğun bakım hekimlerinin ve hemşirelerinin

etik sorun deneyimleri araştırmasında katılımcıların yarıya yakını bu kararı bir

etik sorun olarak değerlendirdiğini bildirmiştir29.

73

5.5. Solunum Desteğinin Kesilmesi Hakkında Tartışma

Solunum desteğinin kesilmesi klinik ve etik açıdan incelikli

değerlendirmelerle alınması gereken dramatik bir karardır. Araştırmamızın

katılımcılarının bu durumla karşılaşma oranları üçte bir olup verdikleri

önemseme puanlarının ortalaması ise orta-alt düzeydedir. Gerek karşılaşılma

oranının gerekse önemsenme puanının daha yüksek olmayışı araştırmamızın

yürütüldüğü yoğun bakım birimlerinin tümünde solunum desteği verme

düzeneğinin bulunmamasıyla açıklanabilir.

Elpern ve arkadaşlarının katılımcılardan etik problemleri 7’li Likert ile

değerlendirmelerini istediği çalışmasında, solunum desteğinin kesilmesiyle

karşılaşma sıklığının puan ortalaması 4,63 ve bu durumun önemsenme puan

ortalaması ise 5,57 bulunmuştur68. Solunum desteğinin çekilmesiyle orta sıklıkta

karşılaşıldığını ve konunun etik açıdan önemsendiğini gösteren bu bulgular,

araştırmamızınkilerden farklıdır. Konunun yoğun bakım hemşireleri tarafından

etik sorun olarak kabul edilip önemsenmesini teyit eden bulgulara, Çobanoğlu

ile Algıer, Söderberg ve arkadaşları tarafından yürütülen çalışmalarda da

ulaşılmıştır28,39. Ferrand ve arkadaşları tarafından Fransa’da yapılan çalışma ise

solunum desteğinin kesilmesinin yanı sıra hiç verilmemesi gibi bir seçeneğin de

bulunduğunu gündeme getirmektedir85.

5.6. Kaynaklarının Paylaşımında Adil Olma Hakkında Tartışma

Sınırlı kaynakların adil paylaşımı araştırmamızın iki sorusunda gündeme

gelmiş olup bunların biri solunum desteğinin verileceği hastanın seçimi, diğeri

yoğun bakım biriminde yer açmak için durumu stabil hastaların servise transferi

hakkındadır. Solunum desteği verilecek hasta konusunda seçim yapma

durumuyla karşılaşma oranı beşte ikiden biraz fazla olup bu durumun

önemsenme derecesi ise orta sıralarda yer almaktadır. Daha kritik hastalara yer

açmak için stabil olanların servise transfer edilmesi ise en sık karşılaşılan ve en

fazla önemsenen sorunlu durumdur.

74

Tıp etiğiyle ve özellikle adalet ilkesiyle bağlantılı olmakla birlikte tam

anlamıyla bir etik ikilem niteliği taşımayan servise transfer uygulamasının,

katılımcılarımız tarafından önemli bir sorun olarak algılanmasında hastaya

haksızlık etme ve onun zarar görmesine zemin hazırlama kuşkusuz öncelikli

nedenlerdir. Ancak bunların yanı sıra servise hasta göndermenin ve kimi zaman

kısa bir süre sonra onu geri almanın, yoğun bakım birimi hemşirelik hizmetleri

açısından bir tür ek iş yükü olması da göz önünde bulundurulması gereken bir

husustur.

Literatürde yoğun bakım birimlerinde sınırlı olanakların adil biçimde

dağıtılmasını farklı açılardan ele alan çalışmalar bulunmaktadır. Çobanoğlu ile

Algıer’in çalışmasında hemşire katılımcıların üçte birinden fazlası bu tür

sorunlarla karşılaştığını belirtmiştir39. Akpınar’ın çalışmasında ise yoğun bakım

çalışanlarının beşte bire yakınının sıklıkla, beşte üçten fazlasının ise zaman

zaman yetersiz kaynakları hastalara adil olarak dağıtma konusunda sorun

yaşadığı belirlenmiştir86. Akca ile Erigüç’ün çalışmasının hekim katılımcıları bu

tür sorunların ortaya çıkışında hastanelerdeki malzeme, makine, personel, yer,

bütçe yetersizliklerinin rolüne dikkat çekmiştir59.

5.7. Beyin Ölümünün Gerçekleşmesi Hakkında Tartışma

Beyin ölümü tanısının konulması ve aileye bildirilmesi süreciyle

katılımcılarımızın üçte ikisi karşılaşmıştır. Bu sürecin sorun olarak önemsenme

puan ortalaması, sıralamada üçüncü basamakta yer almaktadır. Beyin ölümü

tanısı, bir yandan organ bağışı önerisini diğer yandan yaşam desteğinin

kesilmesi gündeme getirmekte, her iki bağlamda da aileyle yoğun bir iletişime

geçmeyi gerektirmektedir.

Bu noktada hasta yakınlarıyla iletişim konusunda hemşirelerin ön plana

geçmesi şeklindeki genel gözleme dayalı olarak puan ortalaması yüksekliğine

açıklama getirmek olanaklıdır. Beyin ölümü tanısına gitmenin sıklaşması

bağlamında ise hem ileri yaşam desteği vermenin yaygınlaşmış hem de organ

aktarımı uygulamalarının artmış olmasının etkisi söz konusu edilebilir.

75

Çobanoğlu ile Algıer’in çalışmasında hemşire katılımcıların beyin ölümü ile

karşılaşma oranlarının araştırmamızdakine göre hayli düşük bulunmuş

olmasını, iki çalışma arasındaki çok da uzun olmayan zaman dilimiyle

açıklamak zordur39.

5.8. Organ Bağışı Önerisi Hakkında Tartışma

Beyin ölümü gelişen hastanın yakınlarına organ bağışı önerisinin

götürülmesi, beyin ölümünün bildirilmesiyle devamlılık hatta bütünleşme

gösteren ikinci bir zorlu süreçtir. Katılımcılarımızın yarısı bu önerinin

götürülmesi ile karşılaşmış olup konunun önemsenme puan ortalaması

sıralamada ikinci basamakta yer almaktadır.

Araştırmamızda bulunan karşılaşma oranı ve önemseme puan ortalaması,

farklı çalışmalarda elde edilenlere göre oldukça yüksektir. Elpern ve arkadaşları,

Koh ve arkadaşları, Çobanoğlu ve Algıer tarafından yürütülen araştırmalar bu

çerçevede yer almaktadır39,68,77. Saptanan farkı açıklamada araştırmamızın

yürütüldüğü Adana’nın organ nakli konusunda hareketli bir merkez olmasının

etkisinden söz edilebilir. Karşılaşma oranı vermeksizin organ bağışı

yapılmasının önemi ve gerekliliği konusundaki inancı saptamış olan kimi

araştırmaların bu bulgularının da araştırmamızda bulunan yüksek puanla

uyumlu olarak değerlendirilmesi olanaklıdır51,87.

5.9. Bilgilendirmeme ve Onam Almama Hakkında Tartışma

Bilgilendirme ve onam alma süreci tıp etiği ve tıp hukuku tarafından çok

üzerinde durulan konular olmanın ötesinde kliniklerde de kuvvetle benimsenmiş

bulunmaktadır. Katılımcılarımızın yarıdan azının bu süreçlerle ilgili aksamalarla

karşılaşmış olması, yoğun bakım birimi hastalarının iletişim kurma ve bilinçli

olma sorunları da göz önüne alındığında, benimseyişi teyit eden bir oran olarak

76

yorumlanabilir. Sorunun önemsenme puan ortalamasının görece yüksek olması

da bu yorumu desteklemektedir.

Bilgi verme konusundaki hassasiyet çerçevesinde dikkate değer bir bulgu,

Turla ve arkadaşlarının hastalar üzerinde yürüttüğü araştırmada elde edilmiştir.

Bu araştırmanın katılımcılarının bilgilendirilme oranının % 89,9 ancak verilen

bilgiyi tatmin edici bulma oranı % 25,8’dir88. Bu makasın yoğun bakım

koşullarında daha da açılacağını düşünmek mümkündür.

5.10. İlişki Yönetimi ve Hiyerarşi Sorunları Hakkında Tartışma

Sağlık profesyonelleri arası ilişkiler klasik deontolojinin ana konularından

biridir. Bu ilişkilerin öngörülen düzenin dışında gerçekleşmesi veya kimi

aksamalara uğraması, her zaman ikilem karakteri taşımamakla birlikte etik

sorun olarak nitelenebilir. Araştırmamızda bu anlamda üç sorun gündeme

getirilmiş; katılımcılardan müdavi ve konsültan hekimler arasında görüş ayrılığı

yaşanmasıyla, kimi hekim görevlerinin hemşirelere devredilmesiyle ve

hiyerarşinin alt basamaklarında yer alanların fazla iş yüküne maruz

bırakılmasıyla ne sıklıkta karşılaştıklarını ve bu sorunları ne ölçüde

önemsediklerini bildirmeleri istenmiştir.

Yoğun bakım hekimi ile konsültan hekim arasında mesleki görüş ayrılığı

yaşanması ile karşılaşan katılımcıların oranı üçte ikiye yakın olup bu sorunun

önemsenme puan ortalaması sıralamanın sonunda yer almaktadır. Orta sıklıkta

rastlanan bir sorunun önemsenme puan ortalamasının bu kadar düşük olması,

büyük olasılıkla hemşirelerin sürece taraf değil dışardan gözlemci olarak

katılmasından kaynaklanmaktadır. Çobanoğlu ile Algıer’in çalışmasında,

araştırmamızın bulgusuyla kısmen uyumlu şekilde, hekim katılımcıların beşte

ikiden fazlası mesleki görüş ayrılığı sorununu dile getirmiş, hemşire katılımcılar

ise bu yönde bir bildirimde bulunmamıştır39. Hekim görevlerinin hemşireye devredilmesi karşılaşılma sıklığı

sıralamasında ikinci, önemsenme sıralamasında beşinci basamakta yer

almaktadır. Karşılaşma sıklığını teyit eden bir bulgu Çobanoğlu ile Algıer’in

77

çalışmasında saptanmış olup hemşire katılımcıların beşte dörtten fazlası

hekimlerle hiyerarşik sorunlar yaşadığını bildirmiştir39. Hemşirelik bağımsız bir

sağlık mesleği olma yolunda dramatik bir ilerleme kaydetmiş bulunmakla

birlikte, görevi hekime yardımcı olmak onun direktiflerini yerine getirmek olan

Nighthingale dönemi hemşire imajının canlılığını korumaktadır. Bu imaj ve ek

olarak ülkemiz özelinde hemşire eğitim standartlarının oluşamamış bulunması,

hemşirelere yönelik hekim davranışlarında çeşitli olumsuzluklara yol

açabilmektedir.

Katılımcılarımızın mesleki hiyerarşide alt basmaklarda yer alanlara fazla iş

(angarya) yüklenmesi durumuyla karşılaşma oranları sıklık sıralamasında

üçüncü basamakta yer almaktadır. Bu durumun sorun olarak önemsenme puan

ortalaması da hayli yüksek olup sıralamanın dördüncü basamağında

konumlanmıştır. Bununla uyumlu olarak, Çobanoğlu ile Algıer’in çalışmasında

hemşirelerin meslektaşları iletişim ve hiyerarşi sorunları yaşadığı ve bunları

yoğun bakımlarda etik problem olarak nitelendirdiği saptanmıştır39.

Bu noktada sağlık profesyonellerinin yaşadığı iletişim sorunları, hiyerarşik

problemler, meslek içi ya da meslekler arası çatışmalar hakkındaki bir dizi

çalışmayı kısa değinmelerle anmak uygun olacaktır: Brett’in çalışmasında

hemşirelerin % 57,0’sinin grup içinde iletişim problemi yaşadığı, Kalvemark ve

arkadaşlarının çalışmasında ise statü farkının çeşitli sorunlara neden olduğu

bildirilmiştir60,89. Türkiye özelinde hemşireler üzerinde yapılan iki çalışmada ise

katılımcılar statü farkının önemli bir çatışma nedeni olmadığı yönünde görüş

bildirmiştir59,90. Biri Akca ve Erigüç, diğeri Ergün tarafından yürütülen bu

çalışmalar, sağlık profesyonelleri arasında yaşanan çatışmaların nedenlerini

belirlemeye yönelik olmak yönünden önem taşımaktadır59,90. Aslan’ın aynı

amaca yönelik çalışmasında hemşirelerin ekip çalışmasını, özellikle ekip içi

iletişim yetersizliğini çatışma sebebi olarak gördüğü bulunmuştur91. Aynı

çalışmada hemşireler tarafından görev tanımlarının olmayışı bir çatışma nedeni

olarak gördüğü, hekimlerin ise böyle bir sorunu bulunmadığı belirlenmiştir 91.

78

5.11. Kötü Prognozun Hastadan Gizlenmesi Hakkında Tartışma

Genel olarak bilgilenmeme hakkı ve onun özel bir versiyonu olarak hasta

yakınlarının tolere edemeyeceğini öne sürerek kötü prognozun hastadan

gizlenmesini talep etmesi halinde ne yapmak gerektiği tıp etiği çerçevesinde

tartışılagelen konulardır. Çalışmamızın katılımcılarının üçte ikiden fazlası hasta

yakınlarının kötü prognozun hastadan gizlenmesi talebiyle karşılaşmıştır. Bu

durumun önemsenme puan ortalaması orta-üst sıralarda yer almaktadır.

Araştırmamızda elde edilenle kısmen uyumlu bir bulgu, Özdemir ile

Göze’nin yaptığı çalışmada katılımcı hemşirelerin üçte birine yakınının hastadan

bilgi gizlenmesini onaylamamasıdır92. Bir yandan hastanın bilgi alma hakkı

konusundaki hassasiyetin diğer yandan hastayla aralarında çıkar çatışması

olması da olası yakınlarının güvenilirliğiyle ilgili tereddütlerin önemsenme

puanının yüksek olmasında ve talebe sıcak bakılmamasında etkili olduğu

düşünülebilir.

79

6. SONUÇ

Tez çalışması çerçevesinde yürütülen araştırmanın sonucunda,

katılımcıların çalıştıkları yoğun bakım birimlerinde çeşitli etik sorunlarla oldukça

sık şekilde karşılaştıkları ve bunlar konusunda bilinçli-duyarlı oldukları

görülmüştür. Yoğun bakım birimlerinde yaşanan etik sorunların kendilerine

atfedilen önem açısından karşılaştırılarak değerlendirilmesinde gündelik

işleyişte sık yaşanan sorunlar öne çıkmaktadır. Sorunların karşılaşılma sıklığı ile

önemsenme dereceleri arasında kabaca bir paralellik olduğunu söylemek

mümkündür. Kimi sorunların daha az önemsenmesinde, hemşirelerin bunlarla

ilgili süreçlerde gözlemci durumunda kalmasının; karar mekanizmalarının

dışında olmasının etkili olduğu görülmektedir.

Sık yaşanan ve fazla önem verilen sorunların birçoğunun derin felsefi

kaygılardan veya çözülmesi-çözümlenmesi çok zor ikilemlerden değil birimlerin

olanaklarındaki eksikliklerinden, koşullarındaki olumsuzluklardan, ilişki

düzenlerindeki aksamalardan kaynaklandığı saptamasını yapmak mümkündür.

Bu durum bir bakıma sorunların daha kolay çözüme ulaştırılabilir olduğunu; ekip

ve ekipman açısından takviye yapma, eğitim ve yönetim ile ilgili destekler

sağlama yoluyla giderebileceğini göstermektedir.

Yoğun bakım birimlerinde yaşanan etik sorunların ortadan kaldırılması,

özellikle bu birimlerin daha etkili ve verimli çalışmasını sağlayacak olma

bakımından önem taşımaktadır. Tez çalışmasından ve benzeri araştırmalardan

bu yönde yararlanılması yerinde olacaktır. Böylesi çalışmaların farklı birimlerde

ve belirli zaman aralıklarında yinelenmesi, tıp etiğinin klinik tıbba, geri besleme

yoluyla, destek sağlaması bakımından uygun ve gereklidir.

80

KAYNAKLAR 1. Hastane. Türk Dil Kurumu. Erişim: [http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=

hastane&ayn=tam]. Erişim Tarihi: 29.05.2009.

2. Arabacıoğlu C. Hekimlik ve Hastanecilik. Adana: Çukurova Üniversitesi Yayınları, 1991: 1-54.

3. Straus EW, Straus A. Tıbbi Mucizeler. Çeviren Özalp F. İstanbul: Domingo Yayıncılık, 2009: 246-253.

4. History of Hospital. Britannica Online Encylopedia. Erişim: [http://www.britannica.com/ EBchecked/topic/272626/hospital]. Erişim Tarihi: 01.11.2008.

5. Ülman YI. Yaşamın Sonu ile İlgili Tıp Etiği Sorunları. Editör: Sarı N, Altıntaş A, Başağaoğlu İ, Özaydın Z, Doğan H, Ülman YI, Dinç G, Hot İ. Tıp Tarihi ve Tıp Etiği Ders Kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2007: 381-386.

6. Aydın E. Dünya ve Türk Tıp Tarihi. Ankara: Güneş Kitabevi, 2006.

7. Atabek EM, Görkey Ş. Başlangıcından Rönesansa Kadar Tıp Tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, 1998.

8. Bayat AH. Tıp Tarihi. İzmir: Sade Yayınları, 2003: 53.

9. Eren N, Uyer G. Sağlık Meslek Tarihi ve Ahlakı. 5. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi, 1993.

10. Öner C. Reanimasyon ve Yoğun Tedavi. İstanbul: Bayrak Matbaacılık, 1988: 49-51.

11. Özyurt G. Yoğun Bakım. Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi, 1992: 1-9.

12. Hatipoğlu S. Cerrahi Yoğun Bakım Hemşireliği İlkeleri. Gülhane Tıp Dergisi, 2002; 44 (4): 475-479. Erişim: [http://www.gulhanemedicaljournal.org/pdf/pdf_GMJ_23.pdf]. Erişim Tarihi: 17.01.2008.

13. Çelikel T. Türkiye’de ve Dünya’da Yoğun Bakım Uzmanlığı. Yoğun Bakım Dergisi, 2001; 1(1): 5-9. Erişim:[http://www.dcyogunbakim.org.tr/yayinlar/]. Erişim Tarihi: 29.10.2008.

http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime

http://www.britannica.com/

http://www.gulhanemedicaljournal.org/pdf/pdf_GMJ_23.pdf

http://www.dcyogunbakim.org.tr/yayinlar/

81

14. Akpir K. Türkiye’de Yoğun Bakım. Türk Anesteziyoloji ve Reanimasyon Derneği Dergisi, 2004; 32: 335-343. Erişim: [http://www.turkishanaesthesia.org]. Erişim Tarihi: 29.10.2008.

15. Ersoy N, Altun İ. Hemşirelerin Yardımlı İntihar Hakkında Görüşleri ile İlgili Bir Çalışma. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği Dergisi, 2001; (8) 9: 49-55.

16. Şehsuvaroğlu B, Terzioğlu A. Tıbbi Deontoloji. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Vakfı Yayınları, 1986.

17. Hanson CW, Durbin CG, Maccioli GA, Deutschman CS, Sladen RN, Pronovost PJ, Gattinoni L. The anesthesiologist in critical care medicine. The Journal of American Society of Anesthesiolog, 2001; 95: 781-788. Erişim: [http://journals.lww.com/anesthesiology/]. Erişim Tarihi: 01.06.2009.

18. Arıboğan A, Bilgen S. Reanimasyon “Kritik = Yoğun Bakım” Kavramı ve Yapılanma Özellikleri. Erişim: [http:// www.cu.edu.tr/anestezi/reanimasyonnot/newpage12.htm]. Erişim Tarihi: 11.02.2008.

19. Sağlık Bakanlığı Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yoğun Bakım Ünitelerinin Standartları Genelgesi. 2007. Erişim: (http://www.saglik.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F 8892433CFFAAF6AA8498 16B2EF34DB62F0B84E69A8). Erişim Tarihi: 01.11.2008.

20. Booij L. End-of-life decisions during intensive care treatment. Curr Opin Anaesthesiol, 2003; 16: 221-225.

21. Oğuz YN, Tepe H, Büken NÖ, Kırımsoy Kucur D. Ötanazi. Biyoetik Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 2005:193-194.

22. Çobanoğlu N. Tıp Etiği. Ankara: İlke Yayınevi, 2007.

23. Aydın E. Tıp Etiğine Giriş. Ankara: Pegem-A Yayıncılık, 2001.

24. Ersoy N. Yaşamın Sonu ile İlgili Etik Konular. Editör: Demirhan Erdemir A, Öncel Ö, Aksoy Ş. Çağdaş Tıp Etiği. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2002: 358-389.

25. Kadıoğlu S. “Etik, Etik…” Dedikleri. III. Kolo-Proktoloji & Stoma-Terapi Sempozyumu. Adana-Türkiye, 12-14 Nisan 2007: 86-88.

26. Yıldırım G, Kadıoğlu S. Etik ve Tıp Etiği Temel Kavramları. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 2007; 29 (2): 7-12. Erişim: [http://www.cumhuriyet.edu.tr./edergi/makale/ 1569pdf]. Erişim Tarihi: 03.11.2008.

http://www.turkishanaesthesia.org

http://journals.lww.com/anesthesiology/

http://www.cu.edu.tr/anestezi/reanimasyonnot/newpage12.htm

http://www.saglik.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F

http://www.cumhuriyet.edu.tr./edergi/makale/

82

27. Şahinoğlu H, Yoğun Bakım Etiği. Editör: Şahinoğlu H. Yoğun Bakım Komplikasyonları. Nobel Matbaacılık, 2008: 243-246.

28. Söderberg A, Norberg A. Intensive care: Situations of ethical difficulty. Journal of Advanced Nursing, 1993; 18 (12): 2008-2014.

29. Kumaş G. Adana İlindeki Çeşitli Hastanelerin Yoğun Bakim Ünitelerinde Çalışan Hemşirelerin Ötanazi Hakkındaki Düşünceleri. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Adana, 2005.

30. Çobanoğlu N. Tıp Etiği. Ankara: Eflatun Yayınevi, 2009: 203-215

31. Terzioğlu A. Ötanazi ve Getirdiği Etik Sorunlar. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi, 1994; 2 (1): 16-21.

32. Öz F. Ötanazi. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi, 1998; 6 (1): 40-47.

33. Aydın E. Tıp Etiği. Ankara: Güneş Kitabevi, 2006: 104-113.

34. Erkekol ÖF, Numanoğlu N, Ural GÖ, Kaya A. Yoğun Bakım Ünitelerine İlişkin Etik Konular. Toraks Dergisi, 2002; 3 (3): 307-316. Erişim: [http://www.toraks.org.tr/journal/text]. Erişim Tarihi: 18.01.2008.

35. Büyükkoçak Ü, Çakırca M. Yoğun Bakım ve Anestezi ile İlgili Etik Konular. Türkiye Klinikleri J Anest Reanim, 2007; 5: 19-30. Erişim: [http://www.tipdizini.turkiye klinikleri.com]. Erişim Tarihi: 29.10.2008.

36. Baştürk E. Do Not Resusciatate (DNR) Talimatının Temel Etik İlkeler Açısından Değerlendirilmesi. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği- Hukuku- Tarihi, 2003;11: 12-21.

37. Elçioğlu Ö. Erdemir AD. Klinik Uygulamalarda Her Durumda Ortaya Çıkan Etik Yükümlülükler. Editör: Erdemir AD, Oğuz NY, Elçioğlu Ö, Doğan H. Klinik Etik. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2001: 104-148.

38. Çelebi H. Beyin Ölümü. Erişim: [www.med.gazi.edu.tr/uploading/akademik/anabilim dallari/anestezi/dersnot/hulyacelebi-beyinolumu.pdf]. Erişim Tarihi: 28.12.2008.

39. Çobanoğlu N, Algıer L. A qualitative analysis of ethical problems experienced by physicians and nurses in intensive care unit in Turkey. Nursing Ethics, 2004; 11 (5): 444-456. Erişim: [http://nej.sagepub.com]. Erişim Tarihi: 19.02.2008.

40. Workman S, McKeever P, Harvey W, Singer PA. Intensive care nurses’ and physicians’ experiences with demands for treatment: some implications for clinical practice. J Crit Care, 2003; 18: 17-21.

http://www.toraks.org.tr/journal/text

http://www.tipdizini.turkiye

http://www.med.gazi.edu.tr/uploading/akademik/anabilim

http://nej.sagepub.com

83

41.Council on Ethical and Judicial Affairs, American Medical Association. Guidelines for Appropriate Use of Do Not Resuscitate Orders. JAMA, 1991; 265:1868-71.

42. Hardart G, Truog R. Ethical issues in the intensive care unit. Seminars in anesthesia. Perioperative Medicine and Pain. 1999; 18 (3): 254-262.

43. Hov R, Hedelin B, Athlin E. Being an intensive care nurse related to questions of withholding or withdrawing curative treatment. Journal of Clinical Nursing, 2007; 16: 203-211.

44. Uysal N. Yoğun Bakımda Yaşam Desteğinin Sonlandırılması. Yoğun Bakım Dergisi, 2004; 4(4): 211-214. Erişim: [http://www.dcyogunbakim.org.tr/yayinlar/]. Erişim Tarihi: 29.10.2008.

45. Berker M. Beyin Ölümü. Türk Nöroşirurji Derneği Bülteni. Erişim: [http://www.turkishneurosurgicalsociety.org/pdf/beyinolumu.pdf]. Erişim Tarihi: 01.11.2008

46. Özdağ N. Organ Nakli ve Bağışına Toplumun Bakışı. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2001; 5 (2): 46-55.

47. Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği. Resmi Gazete, Tarih: 11.03.2009, Sayı: 27166.

48. Görkey Ş. Organ Naklinde Organların Ticari Amaçla Kullanılması ve Tıbbi Etik. Terzioğlu A. Tıbbi Etik Yıllığı III. İstanbul: 1994: 95.

49. Elçioğlu ÖŞ. Organ Aktarımı ve Etik. Editör: Erdemir AD, Öncel Ö, Aksoy Ş. Çağdaş Tıp Etiği. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2003: 309-327.

50. Akın HŞ. Çukurova Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi ve Eğitim Fakültesi Öğrencilerinin Temel Biyoetik Konuları Hakkındaki Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Adana, 2007.

51. Şahin D, Taylan S, Alan S. ÇÜ Balcalı Eğitim ve Araştırma Hastanesinde Çalışan Sağlık Profesyonellerinin Organ Nakli ve Bağışına İlişkin Görüşleri. Editör: Demirhan Erdemir A, Öncel Ö, Zeytin Z, Öztürk Türkmen H, Erer S, Ertin H, Atıcı E. Organ ve Doku Naklinde Tıp Etiği ve Tıp Hukuku Sorunları, I. Uluslararası Tıp Etiği ve Tıp Hukuku Kongresi Bildiri Kitabı. Antalya: Tıp Etiği ve Tıp Hukuku Derneği Yayını, 2007: 913-921.

52. Hohenleitner R. Critical care nurses’ role in code status discussion. Dimens Crit Care Nurs, 2002; 21: 140-143.

53. Alan S. Adana’da Eğitim Hastanelerinde Sağlık Hizmetini Alanlar ile Verenlerin Hasta Özerkliğine Saygı ve Paternalizme Yatkınlıkları. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Adana, 2005.

http://www.dcyogunbakim.org.tr/yayinlar/

http://www.turkishneurosurgicalsociety.org/pdf/beyinolumu.pdf

84

54. Ersoy N. Aydınlatılmış Onam. Editör: Erdemir AD, Öncel Ö, Aksoy Ş. Çağdaş Tıp Etiği. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2003: 204-231.

55. Ersoy N. Aydınlatılmış Onam Öğretisinin Gelişimi. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi, 1995; 1: 1-5.

56. Kişioğlu AN, Tüfekçi F, Uskun E, Bakır B. Bir Devlet Hastanesinde Yatan Hastaların Bilgilendirilme ve Aydınlatılmış Onam Durumunun Değerlendirilmesi. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği, Hukuku, Tarihi Dergisi, 2001; 9 (2): 98-101.

57. Harris J. Hayatın Değeri. Çeviren: Sertabiboğlu S. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1998.

58. Taylan S. Özerklik İlkesi Çerçevesinde Hemşirenin Bağımsız Rolleri. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, 2009.

59. Akca C, Erigüç G. Hastane Çalışanlarının Yöneticileri Ve Çalışma Arkadaşları İle Yaşadıkları Çatışma Nedenlerine Yönelik Bir Araştırma. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 2006; 9: 2.

60. Brett AS. Problems in caring for critically and terminally ill patients: Perspectives of physicians and nurses. HEC Forum, 2002; 14: 132-147.

61. Brandt J. Yoğun Bakım Tıbbı ve Hasta Bakımı. Editör: Engelhardt D. Tıbbın Günlük Yaşamında Etik. Çeviren: Namal A. Nobel Tıp Kitabevleri, 2001: 173-170.

62. van der Arend AJG, Remmers-van den Hurk CHM. Moral problems among Dutch nurses: a survey. Nursing Ethics, 1999; 6: 468-482. Erişim: [http://nej.sagepub.com]. Erişim Tarihi: 19.02.2008.

63. Oberle K, Hughes D. Doctors’ and nurses’ perceptions of ethical problems in end-of-life decisions. J Adv Nurs, 2001; 33: 707-715.

64. Asai A, Ohniski M, Nagata SK, Tanida N, Yamazaki Y. Doctors’ and nurses’ attitudes towards and experiences of voluntary euthanasia: Survey of members of the Japanese Association of Palliative Medicine. J Med Ethics, 2001; 27: 324-330.

65. Akdur R. Sağlık Hizmetleri ve Sınırlı Kaynakların Dağıtımı. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği, Hukuku, Tarihi Dergisi, 2000; 8 (1): 38-45.

66. Atıcı E. Sağlık Kaynaklarının Dağıtımı ile İlgili Etik Sorunlar. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği, Hukuku, Tarihi Dergisi, 2006; 14: 111-115.

67. Aydın E, Ersoy N. Tıbbi Etik’te Adalet İlkesi. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi, 1994; 2 (2): 61-64.

http://nej.sagepub.com

85

68. Elpern EH, Covert B, Kleinpell R. Moral distress of staff nurses in a medical intensive care unit. Amercian Journal of Critical Care. 2005: 14: 523-530. Erişim: [cjcc.aacnjournals. org]. Erişim Tarihi: 28. 5. 2009.

69. Asch DA. The role of critical care nurses in euthanasia and assisted suicide. The New England Journal of Medicine, 1996; 334: 1374-1379.

70. Back AL, Wallace JI, Starks HE, Pearlman RA. Physician assisted suicide and euthanasia in Washington State: Patient Request and Responses. JAMA, 1996; 275: 919- 925.

71. Tepehan S, Özkara E, Yavuz MF. Attitudes to euthanasia in ICUs and other hospital departments. Nursing Ethics, 2009; 16: 319.

72. Ataç A. Erdem L. Ötanazi ile İlgili Bir Anket Çalışması. Hekimler Birliği Vakfı Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi; 1996; 4 (2): 79-81.

73. Özkara E, Özdemir Ç, Hancı H, Dalgıç M, Civaner M, Yağmur F. Ankara’da Çalışan Hekimlerin Ötanaziye Yaklaşımı. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2002; 51 (4): 207-214.

74. Karagöz MY, Özkara E, Atılgan M, Dalgıç M, Oğuz H. Antalya’da Çalışan Hekimlerin Ötanaziye Yaklaşımı. Türkiye Klinikleri Adli Tıp Dergisi, 2004; 1: 31-35.

75. Işıkhan H. Kanser Hastalarıyla Çalışan Sağlık Personelinin Ötanaziye İlişkin Düşüncelerinin Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2002.

76. Bahçecik N, Alpar EŞ, Yıldırım Y, Temiz G, Özen Ç, Keleş S. Hemşirelerin Ötanazi Konusundaki Görüşleri. III. Tıbbi Etik Sempozyumu Bildirileri. Ankara:1998: 339-348.

77. Koh Y, Ku EY, Koo YM, Kim OJ, Lee SH, Lee SI, Han OS. Ethical issues identified in intensive care units of a universty hospital. Editor: Song S, Koo YM, Macer DRJ. Asian Bioethics in the 21st Century. Erişim: [www.Eubios.info/ABC4/abc4108.htm] Erişim Tarihi: 28. 05. 2009.

78. Omery A, Henneman E, Billet B, Luna, RM, Brown SK. Ethical issues in hospital-based nursing practice. J Cardiovasc Nursing,. 1995; 9: 43-53.

79. Corley MC, Minick P, Elswick RK, Jacobs M. Nurse moral distress and ethical work environment. Nursing Ethics, 2005; 12: 381-390.

80. Evans AL, Brody BA. The do not resuscitate order in teaching hospitals. JAMA, 1985; 253: 2236-2239.

http://www.Eubios.info/ABC4/abc4108.htm

86

81. Lipton HL. Do not resuscitate decisions in a community hospital: Incidence, implications and outcomes. JAMA, 1986; 256: 1164-1169.

82. Zimmerman JE, Knaus WA, Sharpe SM, Anderson AS, Draper EA, Wagner DP. The use and implications of do not resuscitate orders in intensive care units. JAMA, 1986; 255: 351-356.

83. Younger SJ, Lewandowski W, McClish DK, Juknialis BW, Coulton C, Bartlett ET. Do not resuscitate orders. JAMA, 1985; 253: 54-57.

84. Bedell SE, Pelle D, Maher PL, Cleary PD. Do not resuscitate orders for critically ill patients in the hospital: How are they used and what is their impact. JAMA, 1986; 256: 233-237.

85. Ferrand E, Robert R, Ingrand P, Lemaire F. Withholding and withdrawal of life support in intensive care units in France: A prospective survey. The Lancet, 2001; 357: 9-14.

86. Akpınar A, Ersoy N. Yoğun Bakım Ünitelerinde Çalışan Hekim ve Hemşirelerin Yoğun Bakım Kaynaklarını Paylaştırmakla İlgili Tutum ve Görüşleri ile Çağdaş Adalet Kurumlarının İlişkisi. Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Kocaeli, 2005.

87. Göz F, Gürelli ŞŞ. Yoğun Bakım Hemşirelerinin Organ Bağışı ile İlgili Düşünceleri. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 2007; 2: 5.

88. Turla A, Karaaslan B, Kocakaya M, Pekşen Y. Hastalara Yeterince Aydınlatma Yapılıp Yapılmadığı ve Onam Alınması Durumunun Saptanması. Türkiye Klinikleri Adli Tıp Dergisi, 2005; 2: 33-38.

89. Kalvemark S, Höglund A, Hansson MG, Westerholm P, Arnetz B. Living with conflicts- ethical dilemmas and moral distress in the health care system. Soc Sci Med, 2004; 58: 1075- 1084.

90. Ergün YA. Hastanelerde Hekim–Hemşire İlişkilerinde Yaşanan Çatışma Kaynaklarının Belirlenmesi ve Çözüm Önerileri. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Fakültesi Hastane ve Sağlık Kuruluşlarında Yönetim Bilim Dalı. İstanbul: 1999.

91. Aslan Ş. Hastanelerde Örgütsel Çatışma: Teori ve Örnek Bir Uygulama. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2004; 11: 599-617.

92. Özdemir K, Göze F. Bandırma’da Hemşirelerin Sağlık Etiği Algılamaları. Erişim: [http://www.etikturkiye.com/etik/meslek/ozdemir.pdf]. Erişim Tarihi: 10.01.2008.

http://www.etikturkiye.com/etik/meslek/ozdemir.pdf

87

ÖZGEÇMİŞ

Derya Şahin Gezer, Adana-Kozan’da doğdu. İlkokul ve ortaokul

eğitimlerini aynı yerde tamamladı. 1999’da Kozan Sağlık Meslek Lisesi’nden

mezun olarak hem Çukurova Üniversitesi Balcalı Hastanesi Cerrahi Yoğun

Bakım Ünitesi’nde çalışmaya hem de Çukurova Üniversitesi Adana Sağlık

Yüksek Okulu Hemşirelik Bölümü’nde yüksek öğrenim görmeye başladı.

Lisans eğitimini 2004 yılında tamamladı. İki yıl sonra Çukurova

Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı’nda

yüksek lisans eğitimine başladı. Yoğun bakım ünitesindeki çalışma yaşamını,

“Yoğun Bakım Hemşirelerinin Yaşadıkları Etik Sorunlar Konusunda Adana

Ölçeğinde Bir Araştırma” başlıklı yüksek lisans tezini yazmaya başladığı 2007

yılına kadar sürdürdü. Halen aynı hastanenin II. Cerrahi Kliniği’nde sorumlu

hemşirelik görevini yürütmektedir.

Derya Şahin Gezer evlidir. İngilizce bilmektedir.

88

EK: VERİ TOPLAMA FORMU

YOĞUN BAKIM HEMŞİRELERİNİN YAŞADIKLARI ETİK SORUNLAR HAKKINDAKİ DEĞERLENDİRMELERİ

ÇALIŞMASI VERİ TOPLAMA FORMU Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı’nda yürütülmekte olan bu araştırma çerçevesinde, yoğun bakım ünitelerinde çalışan hemşirelerin hangi etik sorunlarla ne sıklıkla karşılaştıklarının ve yaşadıkları/yaşayabilecekleri sorunların önem derecesiyle ilgili değerlendirmelerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Sonuçları bilimsel amaçla kullanılacak ve katılımcılarına ait kişisel bilgiler gizli tutulacak olan bu araştırmaya katılma ya da katılmama konusundaki karar tamamen size aittir. İlginiz için teşekkür ediyoruz.

Derya Şahin Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi

_______________________________________________________________________________________________

o Cinsiyetiniz: E ( ) K ( ) o Yaşınız: o Çalıştığınız Hastane: o Çalıştığınız Birim: o Birimdeki Pozisyonunuz: Sorumlu Hemşire ( ) Klinik Hemşiresi ( ) o Mezun Olduğunuz Okul: o Mezuniyet Olduğunuz Yıl: o Yoğun Bakım Ünitesinde Çalışma Süreniz o Deontoloji / Tıp Etiği Eğitimi Aldınız mı? Evet [Okul Dersi ( ) Kurs ( ) Toplantı Katılımı ( )]

Hayır [ ] _______________________________________________________________________________________________

Aşağıda yoğun bakım ünitelerinde karşılaşılması olası tıp etiği açısından sorunlu 11 durum yer almaktadır. Lütfen bu durumlarla meslek yaşamınızda karşılaşmış olup olmadığınızı ilk satırda; bu durumların

karşılaşmasanız dahi sizin açınızdan önem derecesini (hiç önem vermediğiniz 0 puan, en fazla önem verdiğiniz 10 puan olacak şekilde) ikinci satırda rakamı yuvarlak içine alarak belirtiniz.

1. Hastanın veya hasta yakınlarının ötanazi talebinde bulunması.

KARŞILAŞTIM ( ) KARŞILAŞMADIM ( ) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2. Hasta hakkında resüsite edilmeme kararının (DNR order) verilmesi.


3. İyileşme olasılığı kalmayan hastanın solunum desteğinin kesilmesi (ventilatörden ayrılması).


89

4. Solunum desteğinin, ihtiyaç duyan birden fazla hastadan hangisine verileceğini kararlaştırma. KARŞILAŞTIM ( ) KARŞILAŞMADIM ( )

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 5. Hastaya beyin ölümü tanısı konulması ve durumun aileye bildirilmesi.


6. Beyin ölümü gerçekleşen hastanın organlarını bağışlama konusunun ailesiyle görüşülmesi.


7. Hastanın öngörülen teşhis-tedavi işlemleri hakkında bilgilendirilememesi veya onayının alınamaması.


8. Hastanın öngörülen teşhis-tedavi işlemlerinden bazılarını reddetmesi.


9. Hastanın hayati tehlike bulunmasına rağmen taburcu edilmeyi istemesi.


10. Hasta yakınlarının kötü prognozun hastadan gizlenmesini istemesi.


11. Durumu daha kritik olanlara yer açmak için stabil hastaların servislere çıkarılması.


12. Yoğun bakım hekimi ile konsültasyona gelen hekim arasında mesleki görüş ayrılığı yaşanması.


13. Hekim tarafından yerine getirilmesi gereken uygulamaların hemşirelere devredilmesi.


14. Hastalar arasında ziyaretçi ve refakatçi kabulünde adil yaklaşımın olmaması


15. Mesleki hiyerarşide alt basamaklarda yer alanlara fazla iş (angarya) yüklenmesi.


90

Yoğun bakım hemşireliğinde yaşanan etik sorunlar konusunda eklemek istedikleriniz varsa, lütfen aşağıda belirtiniz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Documents

YOĞUN BAKIM HEMŞİRELERİNİN YAŞADIKLARI ETİK SORUNLAR ... · yapan meslektaşlarıma karşılaştıkları etik sorunları çözümleme ve çözme konusunda yarar sağlamasını