Kamila Stanisz

Nr albumu 1028

Wpływ migracji zarobkowej na rozwój gospodarczy kraju.

Republika Irlandii po roku 1973

Praca licencjacka na kierunku Stosunki Międzynarodowe

w zakresie Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze

Praca przygotowana pod kierunkiem dr Katarzyny Kosior

Kraków, lipiec 2008

2

Wprowadzenie _______________________________________________________________ 4

1 Aspekty teoretyczne migracji międzynarodowych ________________________________ 6

1.1 Podstawowe pojęcia z zakresu migracji __________________________________ 6

1.2 Makroekonomiczne podejście do migracji międzynarodowych _______________ 7 1.2.1 Podstawowe prawa migracyjne _______________________________________ 7 1.2.2 Model grawitacyjny ________________________________________________ 7 1.2.3 Teoria push-pull theory _____________________________________________ 8 1.2.4 Teoria systemu światowego _________________________________________ 8 1.2.5 Teoria dualnego rynku pracy _________________________________________ 9

1.3 Mikroekonomiczne podejście do migracji międzynarodowych _______________ 10 1.3.1 Nowa Ekonomiczna Teoria Migracji _________________________________ 11 1.3.2 Zjawisko relatywnej deprywacji _____________________________________ 11 1.3.3 Teoria Skumulowanej Przyczynowości ________________________________ 13

1.4 Skutki migracji międzynarodowych ____________________________________ 16

2 Początki państwa irlandzkiego ______________________________________________ 18

2.1 Pierwsi osadnicy ____________________________________________________ 18

2.2 Utrata niezależności _________________________________________________ 18

2.3 „Wielki głód” _______________________________________________________ 19

2.4 Ku niepodległości ____________________________________________________ 21

2.5 Najmłodsze państwo _________________________________________________ 21 2.5.1 Republika Irlandii Południowej ______________________________________ 21 2.5.2 Długofalowy program odbudowy Republiki Irlandii _____________________ 22

3 Od rolnictwa do software’u ________________________________________________ 24

3.1 Irlandia płynie do Wspólnoty __________________________________________ 24 3.1.1 Po pierwsze – koniec protekcjonizmu państwowego _____________________ 25 3.1.2 Po drugie – Zielona Wyspa stawia na rolnictwo _________________________ 25 3.1.3 Po trzecie – unijne dotacje __________________________________________ 28 3.1.4 Po czwarte – fundusze unijne a wzrost gospodarczy ______________________ 29

3.2 Fiskalna niegospodarność rządu _______________________________________ 31

3.3 Pierwsze bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) ______________________ 33 3.3.1 Działalność Urzędu Rozwoju Przemysłowego __________________________ 34 3.3.2 Inwestycyjny boom _______________________________________________ 34

3.4 Przyczajony tygrys __________________________________________________ 36

3.5 Umowy społeczne – instrument utrzymujący stały rozwój gospodarczy _______ 37 3.5.1 Program Odrodzenia Narodowego ___________________________________ 38 3.5.2 Program na Rzecz Dobrobytu i Sprawiedliwości ________________________ 38

3

3.5.3 Kontynuacja Rozwoju _____________________________________________ 39 3.5.4 W kierunku roku 2016 _____________________________________________ 39

4 Wpływ migracji zarobkowej na rozwój gospodarczy Irlandii ______________________ 41

4.1 Sytuacja na irlandzkim rynku pracy do końca lat 90. ______________________ 41

4.2 Irlandia – kraj migracji netto __________________________________________ 45

4.3 Irlandia – „Eldorado” dla imigrantów __________________________________ 47 4.3.1 Przyczyny otwarcia granic dla imigrantów zarobkowych __________________ 47 4.3.2 Irlandia otwiera granice ____________________________________________ 48 4.3.3 Sprawa Irish Ferries _______________________________________________ 52 4.3.4 Specjaliści wysokich kwalifikacji – potrzebni od zaraz! ___________________ 53

Podsumowanie ______________________________________________________________ 55

Bibliografia _________________________________________________________________ 58

Spis tabel i wykresów _________________________________________________________ 60

4

Wprowadzenie

W latach 80. XX wieku dynamika rozwoju Irlandii była najniższa w grupie krajów

członkowskich Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). W latach 1980-1986

tempo wzrostu irlandzkiej gospodarki nieznacznie przekroczyło 2 procent rocznie. Jednocześnie

pogłębiały się różnice pomiędzy poziomem Produktu Krajowego Brutto (PKB) per capita

w Irlandii a w krajach najbardziej rozwiniętych, należących do G7. Dodatkowo, irlandzka

gospodarka straciła zdolność tworzenia nowych miejsc pracy, na co wskazują malejące

wskaźniki wielkości zatrudnienia (w latach 1980-1986 zmniejszyły się one o ponad 5 procent)

oraz wysoka stopa bezrobocia sięgająca 17,6 procent w roku 1987.

Jednak już w latach 90. Irlandia mogła poszczycić się najszybciej rozwijającą się gospodarką

w OECD: w ciągu dekady PKB tego kraju podwoił się, a zatrudnienie wzrosło łącznie o ponad 33

procent. Nie dziwi zatem fakt, iż państwo o tak gwałtownym wzroście gospodarczym,

szacowanym na 140 proc. w latach 1987-2000, doczekało się określenia „Celtycki Tygrys”.

Analogicznie do nazwy „Tygrysy Azjatyckie” - terminu używanego w stosunku do Korei

Południowej, Singapuru oraz Tajwanu z przełomu lat 80. i 90 XX wieku, gdy nastąpił ich

niezwykle szybki rozwój gospodarczy.

Według socjologów Adriana Favella i Ronalda Hansena, z Uniwersytetu w Kalifornii,

tendencja międzynarodowej mobilności pracowników oraz swobodny przepływ osób, w tym

pracowników, okazały się sednem europejskiego rozwoju gospodarczego. Państwem

wyróżniającym się jest Republika Irlandii, która od 1998 roku ma dodatnie saldo migracji

utrzymujące się na stabilnym poziomie ok. 20 tys. osób rocznie.

Migracja zarobkowa jest zjawiskiem, które w Polsce wzbudza liczne kontrowersje oraz

skrajne opinie i emocje. W kraju o ujemnym saldzie migracji, skala zjawiska emigracji

zarobkowej, jej charakter i skutki dla gospodarki i społeczeństwa są przedmiotem debaty

publicznej. Z jednej strony toczy się zasadniczy spór o skalę emigracji zarobkowej po wejściu

Polski do Unii Europejskiej; z drugiej, politycy przekonują obywateli, że nasz kraj ma szansę

powtórzyć sukces irlandzki.

Celem pracy jest wskazanie w jaki sposób wzrost nakładów pracy, a w szczególności napływ

imigrantów zarobkowych wpłynął na przyspieszenie wzrostu PKB w Irlandii w latach 90.

Oczywiście, ów irlandzki cud gospodarczy zależał także od innych czynników, tj. od ogólnego

5

wzrostu zatrudnienia, zwiększonej akumulacji kapitału zagranicznego, podniesienia poziomu

technologicznego gospodarki oraz zrównoważonej polityki rządu. Dlatego według autora

niniejszej pracy, może się ona okazać pomocna w kształtowaniu poglądu dotyczącego casusu

Irlandii w warunkach polskich, w których ekonomiczne konsekwencje emigracji młodych

i wykształconych Polaków oraz zasięg ich oddziaływania na polską gospodarkę są tematem

drażliwym.

By w sposób przejrzysty odnieść się do wpływu migracji zarobkowej Republiki Irlandii po

roku 1973, pierwszy rozdział pracy został poświęcony teoriom migracji. Omawiane są w nim

podejścia mikroekonomiczne oraz makroekonomiczne do migracji międzynarodowych.

Szczególną uwagę poświęca autor koncepcji skumulowanej przyczynowości, znajdującej się na

pograniczu obu nurtów ekonomicznych. Według tej teorii indywidualny, racjonalny rachunek

kosztów i korzyści oraz odpowiedni dodatni efekt netto migracji są warunkami koniecznymi dla

przepływu siły roboczej.

W rozdziałach drugim oraz trzecim przedstawiono trudną drogę kraju o ujemnym saldzie

migracji, jakim była Irlandia na początku XX. wieku, do Wspólnot Europejskich. Kolejny

rozdział opisuje przekształcenie Irlandii z kraju „najbiedniejszego wśród najbogatszych”

w „Celtyckiego Tygrysa”1. W ostatnim rozdziale autor przedstawił strukturę grup imigrantów

zarobkowych przybywających do Irlandii oraz odpowiada na pytanie dlaczego rząd zdecydował

się na promowanie polityki zatrudniana „pracowników wysoko wykwalifikowanych”.

Taka struktura pracy umożliwia wykazanie schematu szczegółowych powiązań pomiędzy

rozwojem gospodarczym Irlandii a jej polityką migracyjną, który z powodzeniem może zostać

wykorzystany przy konstruowaniu programów społeczno-gospodarczych w innych krajach Unii,

w tym Polski.

1 The Economist przedstawił dwa raporty specjalne na temat Irlandii: pierwszy, z roku 1988, opisywał ją jako najbiedniejszy kraj we Wspólnotach Europejskich i zatytułowany został ‘Poorest of the rich’; drugi, z roku 1997, analizował nagły wzrost gospodarczy Irlandii nadając jej przydomek ‘The Celtic Tiger: Europe’s shining light’.

1 Aspekty teoretyczne migracji międzynarodowych

1.1 Podstawowe pojęcia z zakresu migracji

Migracje to podstawowa forma i element mobilności czasowo-przestrzennej ludności.

Złożoność tego zjawiska ma swoje odzwierciedlenie w dwoistości charakteru procesu

migracyjnego będącego:

• ruchem ludzi w przestrzeni terytorialno-geograficznej, który najczęściej jest formą

adaptacji społeczno-ekonomicznej jednostki w odpowiedzi na ewolucję nierównowagi

w otoczeniu,

• kumulowaniem bądź ubytkiem wędrującej ludności, przejawiającego się

w racjonalnych zachowaniach, celem których jest maksymalizacja dobrobytu

społeczno-ekonomicznego danej jednostki2.

Przy przeprowadzaniu analizy autor pracy będzie posługiwał się podstawowymi pojęciami

z analizy zjawiska migracji3. To jest:

• emigracja4 – długofalowy odpływ ludności z danego terytorium;

• imigracja – monitorowany napływ ludności na dane terytorium, który jest mierzony

za pomocą ilości wydanych (odpowiednich) pozwoleń;

• imigrant – cudzoziemiec legalnie mieszkający w danym kraju;

• migracja netto – różnica w wielkości napływu brutto oraz wielkości odpływu brutto.

Międzynarodowe migracje zarobkowe są dynamicznym oraz wieloetapowym procesem

społecznym mającym swoje źródła w szeregu uwarunkowań o różnorodnym charakterze, tj.:

ekonomicznym, społecznym, politycznym i demograficznym. Ze względu na wielość teorii oraz

koncepcji, które podejmują tematykę migracji międzynarodowych, w pracy zostaną

zaprezentowane dwa poziomy metodologii, które mają charakter komplementarny:

a) poziom strukturalny, zwany podejściem makroekonomicznym, poddający analizie

warunki konieczne do podjęcia migracji międzynarodowej;

2 M. Okólski, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s.82-83. 3 Więcej na temat pojęcia migracji oraz typologii migracji i migrantów zobacz A.Górny, P. Kaczmarczyk, Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetlne wybranych koncepcji teoretycznych, ISS WP 2003, Seria: Prace migracyjne, nr 49, s. 5-13. oraz M. Okólski, op.cit., 81-88,162-174. 4 M. Okólski, podaje, że „emigracja jest w kanonie podstawowych praw człowieka, w demokratycznym państwie nie może być ograniczana, a zatem trudno poddaje się kontroli, a tym samym rejestracji”, M.Okólski, op.cit., s.165.

7

b) poziom jednostkowy, zwany podejściem mikrospołecznym, w którym analizie poddawane

są warunki wystarczające do podjęcia migracji międzynarodowej5.

1.2 Makroekonomiczne podejście do migracji międzynarodowych

1.2.1 Podstawowe prawa migracyjne

Pierwsze koncepcje migracyjne na poziomie makroekonomicznym powstały już pod koniec

lat 80. XIX wieku i były przedmiotem badań nauk geograficznych. E.G. Ravenstein – pionier

badań nad migracjami, zanalizował dane pochodzące z urzędowych źródeł statystycznych i na ich

podstawie stworzył tak zwane podstawowe prawa migracyjne w wymiarze ekonomicznym.

Wynika z nich, że:

a) wielkość strumienia migracyjnego jest odwrotną funkcją odległości, to znaczy, iż częstsze

są migracje na krótsze dystanse,

b) migracja przebiega etapami w kierunku ośrodków w coraz wyższym poziomie rozwoju,

c) ważnym czynnikiem sprzyjającym migracji jest technologia,

d) mieszkańcy miast cechują się mniejszą skłonnością do migracji niż mieszkańcy wsi,

e) oraz:

„Złe lub uciążliwe prawa, wysokie podatki, nieatrakcyjny klimat, nieodpowiednie otoczenie społeczne, a nawet przymus (handel niewolnikami, transport), wszystko to tworzyło i nadal tworzy przepływy migracyjne, lecz żaden z tych przepływów nie może równać się w swej masie z tym, który powstaje z pragnienia tkwiącego u większości ludzi do poprawienia sobie bytu pod względem materialnym”6.

1.2.2 Model grawitacyjny

Obserwacje Ravensteina stały się punktem wyjścia dla kolejnych teorii formułowanych już

w XX. wieku. Przede wszystkim dla modelu grawitacyjnego E. Kanta i G.K. Zipfa, istotą którego

jest twierdzenie, iż „wielkość strumienia migracyjnego jest wprost proporcjonalna do potencjału

5 Podział za: A.Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit. 6 Cyt. za A.Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit, s. 14; E.G Ravenstein, The Laws of Migration, Journal of the Royal Statistical Society 52(2), r.1889, s.286.

8

demograficznego, zarówno jednostki terytorialnej docelowej, jak i jednostki pochodzenia

migrantów, odwrotnie zaś proporcjonalna do fizycznego dystansu między tymi jednostkami”7.

1.2.3 Teoria push-pull theory

W połowie lat 60. XX wieku, wpisując się w model grawitacyjny uwzględniający dodatnią

korelację między intensywnością migracji a siłą przyciągania docelowej jednostki terytorialnej,

E. Lee sformułował socjologiczną teorię „push-pull theory”*. Zgodnie z nią wielkość przepływu

migrantów to funkcja czynników wypychających (push) i przyciągających (pull) właściwych

regionom zaangażowanym w migracje. Dodatkowo istnieją tak zwane przeszkody pośrednie

(intervening obstacles). Mogą one, w zależności od sytuacji, mieć albo niewielkie albo wręcz

decydujące znaczenie, często uniemożliwiając mobilność8. Przykładem „push-pull theory” jest

zróżnicowanie płac w miejscowości docelowej i miejscowości pochodzenia imigranta.

Według A.Górny, P. Kaczmarczyk „wykorzystanie modeli grawitacyjnych może być

uzasadnione do testowania teorii makroekonomicznej, przy założeniu, że analizuje się

homogeniczną populację, a podstawowym czynnikiem sprawczym jest zróżnicowanie stawek

płac”9. Natomiast według M. Okólskiego ramy koncepcyjne sformułowane przez E. Lee stały się

punktem wyjścia dla makroekonomicznej teorii migracji końca XX. wieku. Według niej źródłem

migracji są niedoskonałości mechanizmu rynkowego, a mobilność siły roboczej poprawia

alokację pracy (jako czynnika produkcji) wyrównując w ten sposób nierówności

w skali globalnej10.

1.2.4 Teoria systemu światowego

W ramach globalizmu, Wallerstein rozwinął teorię systemu światowego, według której

migracje zostały „wygenerowane” jako naturalny i nieodłączny element rozprzestrzeniającego się

systemu światowego kapitalizmu. Teoria ta, opiera się na założeniu istnienia systemu zależności

7 M. Okólski, op.cit.., s. 231. Według A.Górny i P. Kaczmarczyka: „modele grawitacyjne opierały się na założeniu, że mobilność powinna być traktowana jako zjawisko masowe, odnoszą się więc tylko do dużych agregatów”, A.Górny, P.Kaczmarczyk, op.cit., s.15. *M. Okólski posługuje się nazwą push pull factors hypothesis – Hipoteza czynników wypychających i przyciągajacych. M. Okólski, op.cit, s.232. 8Według A.Górny i P. Kaczmarczyka chodzi głównie o ograniczenia związane z odległością oraz aspekty polityczne, takie jak granice państwowe, s.40. 9 Ibidem, s.16. 10 M. Okólski, op.cit, s.231-233.

9

ekonomicznych: centrum-peryferie, w którym kraje centrum charakteryzują się popytem na tanią

i niewykwalifikowaną siłę roboczą. Ponieważ niskopłatnych stanowisk w mało atrakcyjnych, ale

niezbędnych sektorach gospodarki jak przemysł czy usługi, nie chcą zajmować wykwalifikowani

mieszkańcy centrum, pojawia się popyt na pracowników peryferii. Wallerstein uważa, że

przyczyną międzynarodowych migracji nie są różnice w wynagrodzeniach, ale następstwa

rozwoju światowego kapitalizmu. I chociaż teoria systemu światowego nie odnosi się

bezpośrednio do zagadnień związanych z mobilnością ludności, to wielokrotnie była

wykorzystywana w analizach migracyjnych11.

1.2.5 Teoria dualnego rynku pracy

Obserwując XX. wieczne przemiany pracowniczych rynków światowych, na przełomie lat

70. i 80. M. Piore rozwinął koncepcję systemu światowego, proponując teorię dualnego rynku

pracy. Stawia on tezę, że duże rozmiary migracji do krajów zachodnioeuropejskich i do USA,

można tłumaczyć przede wszystkim za pomocą akcji rekrutacyjnej, prowadzonej w celu

zaspokojenia popytu na pracę w określonych sektorach gospodarki. Podkreśla w ten sposób

znaczenie uwarunkowań strukturalnych związanych z funkcjonowaniem rynków pracy w krajach

przyjmujących imigrantów12.

Tabela 1 Sektor prywatny i wtórny w teorii dualnego rynku pracy

11 Za A.Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit, s. 26. Zob. także I. Wallerstein, The Modern World-System. Capitalist Agriculture and the Origins of the European World Economy in the Sixteenth Century, New York 1974: Academic Press. 12 Zob. A.Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit, ss. 29-34.

Sektor pierwotny Sektor wtórny

Wysokie płace Niskie płace

Dobre warunki pracy Złe warunki pracy

Stabilne, pewne zatrudnienie Niepewne, tymczasowe

zatrudnienie

Szanse mobilności wertykalnej Brak perspektyw kariery

zawodowej

Procedury administracyjne Brak reguł i procedur

źródło: opracowanie P. Kaczmarczyk, Migracje a rozwój współczesnych systemów społecznych i ekonomicznych, [z:]

http://www.ceeerc.wne.uw.edu.pl/~pk/orientalistyka_materialy.htm (9.09.2008).

10

Dualny rynek pracy, a więc taki, który jest podzielony na sektor pierwotny (podstawowy)

oraz sektor wtórny (drugorzędny), powstał poprzez zróżnicowanie produkcji i jego podziału ze

względu na wytwórczość (patrz tabela nr 1). Pracownicy zainteresowani podjęciem pracy

w sektorze wtórnym są to osoby, dla których praca jest zajęciem marginalnym lub ich role

społeczne nie są definiowane przez pracę (np. studenci, gospodynie domowe, rolnicy).

Pracownicy z sektora wtórnego często postrzegają swój pobyt w kraju docelowym jako

tymczasowy, ponieważ:

„czasowy charakter migracji zdaje się kreować silne zróżnicowanie między pracą z jednej a społeczną tożsamością pracownika z drugiej strony. Społeczna tożsamość jednostki jest związana z miejscem pochodzenia. Migracja do społeczeństwa przemysłowego i wykonywana tam praca ma charakter czysto instrumentalny i jest środkiem zgromadzenia dochodu (...). Z perspektywy migranta praca ma charakter aspołeczny: jest środkiem na drodze do pewnego celu. W tym sensie, migrant jest istotą ekonomiczną (true economic man)” 13.

Napływ imigrantów jest symptomem powstawania całego łańcucha migracyjnego: jedna

grupa migrantów pociąga za sobą kolejne. Dodatkowo, by zmniejszyć ryzyko, pojedyncze

gospodarstwa domowe kolektywnie desygnują do pracy za granicą wybrane osoby, wspomagają

i organizują ich wyjazd, tak by emigranci mogli zdobyć dochody i kwalifikacje przydatne

w przyszłości dla całej rodziny14.

1.3 Mikroekonomiczne podejście do migracji międzynarodowych

A. Górny i P. Kaczmarczyk uważają, że „przez długi czas w naukach społecznych

powszechne było przekonanie, że podstawowym poziomem, na jakim powinny być analizowane

procesy migracyjne jest poziom makro. Wynikało to przede wszystkim z przyjęcia

13 Cyt. za A.Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit, s. 30, według: M.J Piore, Birds of Passage. Migrant Labor and Industrial Societies, Cambridge 1979: Cambridge University Press, s.54. 14T. Rynarzewski, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze. Teoria wymiany i polityki handlu międzynarodowego, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006. rozdz. 6, s. 226.

11

neoklasycznego modelu* ekonomii i osadzenia mobilności pracy w kontekście teorii handlu

zagranicznego” 15.

1.3.1 Nowa Ekonomiczna Teoria Migracji

W przeciwieństwie do spojrzenia strukturalnego, podejście jednostkowe zakłada racjonalne

postępowanie pojedynczego aktora funkcjonującego na rynku pracy, dążącego do

maksymalizacji indywidualnej funkcji użyteczności. Pogląd ten, bazuje na pojęciu migracji jako

„inwestycji zwiększającej produktywność ludzkich zasobów”, i sformułowany został przez

przedstawiciela mikroekonomicznej teorii migracji L. Sjaastada16.

Przyjmując jednakże, że jednostki działają w układach odniesienia (np. rodzina czy

społeczność lokalna), a decyzja migracyjna ma charakter kolektywny a nie permanentny,

O. Stark zaproponował rozszerzenie powyższego podejścia, które w literaturze naukowej zwane

jest Nową Ekonomiczną Teorią Migracji17.

1.3.2 Zjawisko relatywnej deprywacji

Podstawą powyższej koncepcji jest zjawisko relatywnej deprywacji, według którego

satysfakcja danej jednostki z osiągniętego dochodu nie jest jedynie funkcją jej własnego

dochodu, ale również funkcją rozkładu dochodów innych osób w danej grupie odniesienia (por.

wykres nr 1)18.

* Według A.Górny i P. Kaczmarczyka: „W ujęciu neoklasycznym migracje są bardzo często traktowane jako skutek zróżnicowania płac, a z drugiej strony jako siła pozwalająca wyrównywać dysparytet stawek płac. W analizie keynesowskiej postulowano dodatkowo konieczność powiązania problematyki migracyjnej ze zróżnicowaniem stóp zatrudnienia/bezrobocia (przy założeniu doskonale elastycznych płac). Oznacza to, że rozmiary migracji były ściśle powiązane z potencjalnym bezrobociem (tzn. stopą bezrobocia jaka miałaby miejsce w końcu danego okresu jeżeli nie zaistniałaby migracja) oraz możliwościami zatrudnienia w innej lokalizacji”. A.Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit., s.17. 15 Ibidem, s.47. 16 Ibidem, s. 47, według: L.A. Sjaastad, The costs and returns of human migration, Journal of Political Economy 70, 1962. 17 Za A.Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit, s. 53-54, według: O.Stark, Discontinuity and the Theory of International Migration, KYKLOS 37(2), 1984, oraz O. Stark, The Migration of Labour, Cambridge: Basil Blackwell, 1991. 18 Zob. A.Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit, ss.53-55.

12

Wykres 1 Relatywna deprywacja

Na podstawie Socjologii zmian społecznych prof. Sztompki, autor stwierdza, iż wykres nr 1,

przedstawia relatywną deprywację typu aspiracyjnego. W tym przypadku:

„krzywa osiągnięć (F(x)) pozostaje mniej więcej na tym samym poziomie, natomiast krzywa oczekiwanych aspiracji (f(x)) w pewnym momencie zaczyna znacząco wzrastać. Może do tego dojść w wyniku napływu nowych ideologii (np. systemu wartości) wyznaczających nowe standardy tego, czego ludzie pragną i czego mają prawo oczekiwać (...). W rezultacie, mimo, że nic się nie zmienia w odniesieniu do rzeczywistych warunków życia, zwiększone zostają oczekiwane standardy”19.

Na podstawie badań nad mobilnością pracowników w ramach Nowej Ekonomicznej Teorii

Migracji, które poddawały analizie gospodarstwa domowe oraz rynek pracy, sformułowano

wniosek, iż zróżnicowanie stawek płac nie jest koniecznym warunkiem wystąpienia migracji

zarobkowej, a dochód nie powinien być analizowany w kategoriach absolutnych. Dodatkowo

w kreacji strumieni migracyjnych duże znaczenie odgrywają niedoskonałości rynkowe, dlatego

też instytucje rządowe chociaż mają ograniczone możliwości bezpośredniego wpływania na skalę 19 P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, wyd. Znak, Kraków 2005, ss.287-290. Poza deprywacją typu aspiracyjnego, P. Sztompka wyróżnia także deprywację kryzysową będącą symetryczną przeciwieństwem deprywacji aspiracyjnej (aspiracje są mniej więcej na tym samym poziomie, następuje spadek rzeczywiście możliwych do osiągnięcia standardów życia). Trzeci typ deprywacji nosi nazwę progresywnego i jest kombinacją poprzednich dwóch mechanizmów.

źródło: opracowanie P. Kaczmarczyk, Migracje a rozwój współczesnych systemów społecznych i ekonomicznych, [z:]

http://www.ceeerc.wne.uw.edu.pl/~pk/orientalistyka_materialy.htm (9.09.2008).

13

i formy migracji, mogą na nią wpływać w sposób pośredni np. poprzez działania mające na celu

zmniejszanie dysproporcji dochodowych oraz poprawę jakości instytucji kredytowych20.

A. Górny i P. Kaczmarczyk zauważają, że „kiedy mamy do czynienia z natężoną mobilnością

pomiędzy wybranymi krajami (...), warunek uznawany za konieczny dla zaistnienia migracji

zarobkowych, jakim jest różnica w poziomie dochodów pomiędzy dwoma obszarami traci na

znaczeniu. Innymi słowy zmniejszenie się, a w skrajnych przypadkach zanik, różnic

w dochodach nie powstrzymuje migracji z uwagi na jej wewnętrzną dynamikę. Dlatego też

społeczny kontekst był włączany do niektórych koncepcji teoretycznych mikropoziomu”21.

Według nich, kontekst społeczny uwzględnia również model wartość-oczekiwanie opisujący

mechanizm indywidualnych decyzji migracyjnych.

1.3.3 Teoria Skumulowanej Przyczynowości

Socjolog D. Massey uważa, że siedem głównych teorii migracyjnych kształtowało przez lata

poglądy dotyczące mobilności (por. wykres 2). Teorie rynku światowego, dualnego rynku pracy

oraz neoklasyczna skupiają się na wyjaśnieniu, dlaczego kraje rozwinięte są atrakcyjne dla

migrantów. Teorie kapitału społecznego oraz rynku światowego przedstawiają sposób powiązań

łączący kraje zaangażowane w migracje. By zrozumieć jak warunkowane są motywacje

migrantów i ich skłonność do mobilności, według Masseya powinno się skorzystać z teorii

neoklasycznej oraz Nowej Ekonomicznej Teorii Migracji.

By wyjaśnić w jaki sposób migracje przyczyniają się do zmian warunków wyjściowych,

zwłaszcza w kierunku sprzyjającym migracjom, w 1999 roku D.S. Massey przedstawił teorię

skumulowanej przyczynowości (Cumulative Causation) wskazującą na indywidualny, racjonalny

rachunek kosztów i korzyści oraz odpowiedni dodatni efekt netto migracji jako warunki

konieczne przepływu siły roboczej22.

20 Więcej na temat relatywnej deprywacji zob.: S. McAnulla, Struktura a podmiotowość, [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsh, G. Stoker, Teorie i metody w naukach politycznych, tłum. J. Tegnerowicz, Kraków 2006, ss.273-294; oraz C. Hay, Structure and Agency, [in:] ed. D. Marsh, G. Stoker, Theory and Methods in Political Science (1st edition), Palgrave 1995, p. 189-206. 21 A.Górny i P. Kaczmarczyk, zaliczają teorię skumulowanej przyczynowości do mezo-społecznego poziomu, odnoszącego się do zasad społecznych (norm, wartości, ustalonych wzorców zachowań) rządzących migracjami i wypracowanych na poziomie wybranej społeczności lub dwóch społeczności: wysyłającej i przyjmującej; obejmującego również stosunki i interakcje społeczne, jakie mają miejsce przy okazji migracji. Mezo-poziom jest również uważany za istotny łącznik pomiędzy mikro i makro-poziomem analizy migracji. Zob. A. Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit., s. 61-75. 22 Ibidem, s.53-55.

14

Według Masseya rzetelne i teoretyczne wnioski dotyczące migracji powinny zawierać:

• analizę czynników strukturalnych, które skłaniają ludzi do opuszczenia miejsc stałego

zamieszkiwania (push factors),

• analizę czynników strukturalnych, które są odpowiedzialne za popyt na pracę

imigrantów (pull factors),

• analizę motywacji, celów i reakcji potencjalnych migrantów na strukturalne

uwarunkowania,

• analizę struktur społecznych i ekonomicznych, które powstają na skutek procesów

migracyjnych w społecznościach wysyłających i przyjmujących migrantów czyli

analizę skutków migracji23.

Ponadto źródeł migracji powinno się szukać w różnorodnych okolicznościach, gdyż:

„migracje międzynarodowe mają swój początek w transformacji społecznej, ekonomicznej,

kulturowej bądź politycznej, która towarzyszy penetracji społeczeństw nierynkowych

(prerynkowych) przez społeczeństwa rynkowe (rynki kapitalistyczne)”, a także: „migracja

międzynarodowa nie jest wynikiem braku rozwoju ekonomicznego, ale wręcz przeciwnie wynika

z tego rozwoju”24.

Wybitny polski znawca demografii prof. Marek Okólski opisuje teorię skumulowanej

przyczynowości następująco:

„Warunkiem koniecznym do przepływu siły roboczej jest indywidualny rachunek kosztów i korzyści oraz oczekiwanie odpowiedniego dodatniego efektu netto migracji. Określony efekt netto w wyniku takiego rachunku (tym samym powstanie motywacji do migracji) jest przede wszystkim skutkiem międzynarodowego zróżnicowania wynagrodzeń. Nie jest to jednak wystarczająca motywacja. Obserwuje się bowiem, że występowanie podobnie silnych bodźców ekonomicznych do poszukiwania pracy za granicą nie oznacza podobnego zainteresowania migracja we wszystkich kategoriach siły roboczej, np. licznie migrują młodsi, a nie starsi wiekiem, czy też kobiety, a nie mężczyźni (lub na odwrót). W pierwszym przypadku ma to podłoże psychologiczne i kulturowe – młodzi ludzie są znacznie bardziej skłonni do podejmowania ryzyka związanego z mobilnością aniżeli starsi. (...) W drugim przypadku istotne są przesłanki biologiczne i ekonomiczne. Często np. młode kobiety są mniej mobilne (...), ponieważ ich ewentualną migrację ogranicza macierzyństwo, ale mogą być też bardziej mobilne, gdy na rynku pracy, (...), występuje względna obfitość ofert w zawodach kobiecych” 25.

23 Ibidem, s.79. Zob. także D. Massey, Why Does Migration Occur? A Theoretical Synthesis, w: Hirschman, Ch., 1999. 24 Cyt. za A.Górny, P. Kaczmarczyk, op.cit s.80, [w:] D. Massey, op.cit, s.48. 25 M. Okólski, op.cit, s. 234.

Wykres 2 Wkład teorii migracyjnych w wyjaśnienie procesów mobilności według D. Masseya

Teoria systemu światowego

Teoria dualnego rynku pracy

Teoria neoklasyczna

Teoria kapitału społecznego

Teoria systemu światowego

Teoria neoklasyczna

Nowa Ekonomika Migracji

Pracowniczych

Teoria skumulowanej przyczynowości

Wyjaśnienie, dlaczego kraje

rozwinięte są atrakcyjne dla

imigrantów

Wyjaśnienie, w jaki sposób

powstają powiązania łączące

kraje zaangażowane w migracje

Wyjaśnienie, jak warunkowane

są motywacje migrantów

i skłonność do mobilności

Wyjaśnienie, w jaki sposób

migracje przyczyniają się do

zmian warunków wyjściowych

źródło: opracowanie P. Kaczmarczyk, Migracje a rozwój współczesnych systemów społecznych i ekonomicznych, [z:] http://www.ceeerc.wne.uw.edu.pl/~pk/orientalistyka_materialy.htm (9.09.2008).

16

Dalej w tekście prof. Okólski przedstawia wniosek, który wyciągnął Massey z postulatu

Wallersteina i jego teorii systemu gospodarki światowej. Dotyczy on istnienia jednego

rodzaju migracji pracowniczych przewyższającego liczebnie inne. Jest to siła robocza słabo

wyposażona w kapitał ludzki, która ma skłonność do przemieszczania się w jednym kierunku:

z peryferii do centrów (lub biegunów wzrostu) gospodarki światowej26.

Zagłębiając się w przyczyny mobilności podstawowej części migrującej siły roboczej

czyli pracowników o niskich kwalifikacjach, prof. Okólski dostrzega w teorii Masseya także

wpływy koncepcji Piore’a dotyczącej dualnego rynku pracy. Z punktu widzenia koncepcji

skumulowanej przyczynowości szczególnie istotny jest postulat teorii Nowej Ekonomii

Migracji Pracowniczych*, zgodnie z którym ”predysponowana do wyjazdu za granicę jest siła

robocza, której stabilność egzystencji w peryferyjnym kraju jej funkcjonowania została

w jakiś sposób silnie naruszona”27.Według prof. Okólskiego takimi czynnikami mogą się

okazać: ekspansja kapitalistycznych enklaw lub/i kraj będący w trakcie gospodarczej

transformacji systemowej.

Chociaż Massey podkreśla zmiany w czynnikach mikro i makro jako efekt tworzącej się

kultury migracji, to niemniej, koncepcja skumulowanej przyczynowości jest tylko

kandydatem do roli wielo-poziomowej i kompleksowej analizy migracji. Jej przedmiotem jest

bowiem wycinek procesu migracyjnego: rola kapitału społecznego w kształtowaniu

wewnętrznej dynamiki migracji.

1.4 Skutki migracji międzynarodowych

Do emigracji dochodzi często nie z powodu braku pracy i dramatycznej sytuacji

ekonomicznej, lecz z powodu poszukiwania lepszych warunków życia. Otwierając się na

imigrantów, społeczeństwa oczekują różnych korzyści: uzupełnienia luki na rynku pracy,

pozyskiwania wysokiej klasy specjalistów, wzbogacenia własnej kultury poprzez kontakt

z przedstawicielami innych kultur. Dlatego też, proces migracji można analizować z punktu

widzenia kraju migracji netto, a więc o dodatnim saldzie migracji (jakim jest obecnie

Republika Irlandii) oraz z punktu widzenia kraju emigracji brutto, kraju o ujemnym saldzie

migracji (np. Polska).

26 Ibidem. * prof. Okólski pisze o wspomnianej wcześniej Ekonomicznej Teorii Migracji. Różnica w nazewnictwie wynika pradopodonie z tłumczenia New Economics of Labour Migration. 27 Ibidem.

17

Należy pamiętać, że żaden proces nie pozostaje bez wpływu na społeczeństwo oraz

gospodarkę danego państwa. Tym bardziej migracje ludności wpływające na zasoby

demograficzne, od których zależą potęga i dobrobyt państwa.

Tabela 2 przedstawia najistotniejsze dla państwa i migrantów pozytywne oraz negatywne

ekonomiczne skutki migracji siły roboczej.

Tabela 2 Ekonomiczne skutki migracji siły roboczej

Kraj o dodatnim saldzie migracji Kraj o ujemnym saldzie migracji

SKU

TK

I PO

ZY

TY

WN

E

• powiększenie podaży siły roboczej,• przyspieszenie wzrostu

gospodarczego, poprzez pokonanie ograniczenia deficytu pracowników,

• większe zyski pracodawców, • napływ młodej siły roboczej, która

już nie korzysta ze świadczeń obciążających podatnika, a płaci podatki,

• wykorzystanie unikatowych kwalifikacji imigrantów, co pozwala na zwiększenie oferty rynkowej danego kraju.

• zmniejszenie podaży na wewnętrznym rynku pracy,

• podniesienie poziomu płac, • transfer części zarobków

emigrantów do kraju macierzystego,

• brain gain - powrót wykwalifikowanych pracowników oraz inwestowanie ich zasobów kapitałowych,

• transfer dochodów – zabezpieczenie przed ryzykiem rynkowym, zwiększenie dochodu narodowego (bezpośrednio) oraz dochodu jednostek (pośrednio).

SKU

TK

I NE

GA

TY

WN

E

• spadek poziomu płac, • trudność ze znalezieniem pracy, • wzrost dyscypliny pracy oraz

wzrost wymagań pracodawcy, • obniżenie stawek płac, • koszty dostosowania imigranta do

życia w nowych warunkach (np. finansowanie kursów języka),

• społeczne koszty asymilacji imigrantów (np. powstawanie gett narodowych, wzrost przestępczości, a także ksenofobia czy zamieszki na tle etnicznym).

• straty pracodawców: zmniejszenie mobilności terytorialnej pracowników, utrata kapitału ludzkiego,

• eksport bezrobocia, • emigracja ludzi młodych, którzy

skorzystali z nieodpłatnych świadczeń zapewnianych przez państwo (np. studia) i nie pracowali na tyle długo, by koszty tych świadczeń, poprzez podatki, zwrócić,

• brain drain – emigracja osób o najwyższych kwalifikacjach,

• zagrożenie dla wypłacalności systemu emerytalnego,

• transfer dochodów – zmniejszenie się skali produkcji np. w rolnictwie.

źródło: opracowanie własne na podstawie A.Budnikowski, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.

18

2 Początki państwa irlandzkiego

2.1 Pierwsi osadnicy

Już ponad sześć tysięcy lat przed naszą erą do wybrzeży Irlandii przybyli pierwsi

bałkańscy osadnicy. Jednak najbardziej znaną grupą mieszkańców osiadłych na wiecznie

wilgotnej wyspie byli Celtowie28. Kultura tego wysoko rozwiniętego społeczeństwa, opartego

na hodowli i handlu zagranicznym z Brytanią i Galią, okazała się nieodporna na wpływy

chrześcijaństwa, które szerzył w Irlandii św. Patryk29. Kiedy w V wieku upadło imperium

rzymskie, Europa Zachodnia pogrążyła się w mrokach średniowiecza. Irlandia, wręcz

przeciwnie, stała się wyspą-schronieniem dla chrześcijańskich uczonych, którzy kultywowali

naukę i piśmiennictwo.

2.2 Utrata niezależności

Siedem wieków później, Irlandia była już krajem rozwiniętej hodowli oraz rybołówstwa,

samowystarczalnym pod względem żywności, eksportującym nadwyżki i sprowadzającym

luksusowe towary z Anglii i Kontynentu. Za towary płacono metalowymi monetami, bitymi

od połowy IX wieku w Dublinie30. Taka powstająca po sąsiedzku z Brytanią handlowa

potęga, z która związana była pomyślność wielu angielskich portów, nie mogła ujść uwadze

królowi Anglii Henrykowi II. W roku 1171 papież Aleksandra III nadał jemu tytuł „pana

Irlandii”31.

W ten oto sposób Irlandia, jako część składowa Zjednoczonego Królestwa powstałego

w roku 1800, została politycznie uzależniona od Anglii, która jednocześnie całkowicie

28 Już w IX wieku p.n.e. w Iliadzie Homera pojawia się wzmianka o mieszkańcach dzikiej, wiecznie wilgotnej wyspy, „kraju mgły i mroku”. Niepochlebnie o irlandzkich Celtach wyrażali się żeglarze (np. Kartagińczyk Hamilkar) oraz geografowie (np. Grek Strabon). Najbardziej szczegółowy opis celtyckiego społeczeństwa znajduje się w Wojnie galijskiej Juliusza Cezara który, zawarł w nim liczne obserwacje na temat stylu życia, organizacji społecznej i sposobu walki Celtów. Więcej na temat kultury celtyckiej zobacz: http://www.celts.prv.pl/ (18.02.08). Więcej na temat historii Irlandii zob.: J. O’Beirne Ranelagh, Historia Irlandii, seria: Narody i cywilizacje, wyd. Marabut, Warszawa-Gdańsk 2003. 29 Św. Partyk jest patronem Irlandii. Uważa się, że to on ustanowił białą koniczynę jednym z symboli kraju, używając jej trzech liści do wyjaśnienia tajemnicy Trójcy Świętej. Zob. J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s.33-36. 30Na temat najazdu Normanów zob.: S. Grzybowski, Historia Irlandii, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 2003, s. 64-65 oraz s. 78. 31 Na temat rządów dynastii Andegawenów, Tudorów i Stuartów w Irlandii w latach 1171 do 1800 roku zob. S.Grzybowski, op.cit., s.84-93 oraz J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s.43-51.

19

zmonopolizowała odbiór irlandzkiej wełny, co skutecznie rozbiło celtycki przemysł32. Toteż

u schyłku XIX wieku różnice ekonomiczne zaczęły w Irlandii dominować nad różnicami

religijnymi i kulturowymi. W porównaniu z resztą kraju najlepiej prosperowała prowincja

Ulster. Głównym źródłem dobrobytu był przemysł lniany, stanowiący przed 1800 rokiem

ponad 70 procent irlandzkiego eksportu33.

2.3 „Wielki głód”

W XVII wieku kwitł handel pomiędzy Irlandią a Anglią34, a rewolucja przemysłowa

zagwarantowała pracę wielu irlandzkim robotnikom w angielskich miastach oraz umożliwiła

rozwój bankowości*. Jak podaje historyk Stanisław Grzybowski, na początku XIX wieku

„Irlandia nie posiadała przemysłu metalurgicznego ani rud żelaza; pokłady węgla były niewielkie, a wydobycie ich wobec konkurencji brytyjskiej nieopłacalne (...). Konkurencja wyrobów wełnianych i bawełnianych podcięła całkowicie jej [produkcje włókienniczą w Irlandii przyp. aut.] dalszy rozwój35”.

Utrata samodzielności politycznej początkowo miała korzystny wpływ na irlandzką

gospodarkę.

Wykres 3 Liczba ludności w Irlandii w latach 1801 -1851

32 W 1696 roku brytyjski parlament wydał akt zakazujący bezpośredniego importu do Irlandii towarów z kolonii. W 1699 roku nałożono ogromne cła na irlandzkie produkty wełniane, umożliwiając przędzenie lnu, ponieważ nie zagrażało to konkurentom angielskim. Zob. J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s. 78-79. 33 Ibidem, s.93. 34 „Między 1700 a 1800 rokiem obroty w handlu angielsko-irlandzkim wzrosły dziesięciokrotnie: z 800 tysięcy do 8,3 miliona funtów rocznie”. Składał się na to przede wszystkim dochód z handlu lnem, eksportu wołowiny m.in. do Ameryki oraz nielegalny eksport wełny do Francji. Zob.: J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s.94-95. * Pierwszy bank w Irlandii powstał w roku 1783. 35 S.Grzybowski, op.cit., s.229.

źródło: opracowanie własne na podst. S. Grzybowski op.cit. oraz M.Okólski op.cit.

20

Przejawiał się on w gwałtownym wzroście powszechnego dobrobytu mierzonego wzrastającą

liczbą ludności. Wykres 3 ilustruje wzrost ludności irlandzkiej, w kolejnych dekadach

pierwszej połowy XIX wieku. W latach czterdziestych liczba ludności przekroczyła osiem

milionów osób.

Ta pozytywna tendencja rozwoju gospodarczego utrzymała się do roku 1845, w którym

uprawy ziemniaków dotknęła wielka klęska nieurodzaju. Ze względu na swoje tragiczne

konsekwencje historiografowie nazwali ją „wielkim głodem”36. „Wielki głód” i choroby

będące jego następstwem zabiły półtora miliona Irlandczyków; a kolejny milion

wyemigrował. Spis ludności z roku 1951 wykazał 6 552 328 mieszkańców37.

Wykres 4 Przeciętna roczna liczba emigrantów w latach 1800- 1966

Skutki „wielkiego głodu” były zróżnicowane i bardzo poważne. Przede wszystkim w celu

uniknięcia śmierci głodowej i nędznej egzystencji zapoczątkowana została emigracja (patrz

wykres 4) do Stanów Zjednoczonych i Australii38. Ponadto, głód położył kres powszechnemu

36 W XIX wieku głód kilkakrotnie dotykał Irlandię: w 1807, 1817, 1821-1822,1830-1834 i 1839. Rola ekonomiczna Irlandii – zaplecza agrarnego Brytanii o silnie monokulturowej (ziemniak) specjalizacji– dodatkowo przyczyniła się do klęski głodu z lat 1845-1849. Zob. J. O’Beirne Ranelaghh, op.cit., s.113-122, 36 S.Grzybowski, op.cit., s. 240-249 oraz M.Okólski, op.cit., s.164. 37 S.Grzybowski, op.cit., s. 244. J. O’Beirne Ranelagh podaje, że liczba emigrantów wzrosła z 75 000 w 1845 do 250 000 w 1851. Zob. też: J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s.115. 38 W liście do Fryderyka Engelsa z 1856 roku, Karol Marks analizował sytuację ciemiężonej ludności Irlandii w kategoriach walki klasowej: „W wyniku stałego ucisku zostali sztucznie obróceni w zupełnie zdemoralizowany naród, który teraz pełni niechlubną funkcję, dostarczając Anglii, Ameryce, Australii itd. prostytutek, wyrobników, rajfurów, złodziei, oszustów, żebraków i podobnej hołoty” [w:] Podróże marzeń: Irlandia. Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa 2006, s.35.

źródło: S.Grzybowski, op.cit., s.230.

21

używaniu języka irlandzkiego. Od połowy XIX wieku w Irlandii zaczęto powszechnie

używać języka angielskiego, symbolu sukcesu i dobrobytu, języka handlu i krewnych-

emigrantów.

2.4 Ku niepodległości

Przez siedemdziesiąt lat po klęsce głodu następowały gruntowne zmiany społeczne,

gospodarcze i polityczne. Pod koniec lat 80. XIX wieku, Thomas Croke, katolicki arcybiskup

Cashel, podkreślał, że Irlandia:

importowała z Anglii nie tylko produkty przemysłowe, których sama nie wytwarzała, ponieważ była praktycznie pozbawiona środków do wytwórczych, ale także tamtejsze mody, akcent, występna literaturę, tańce i różnorodne maniery, jak również gry i rozrywki39.

Ostatecznie Anglia poniosła klęskę i nie podporządkowała sobie irlandzkiej wyspy.

W roku 1916 wybuchło krwawe antybrytyjskie powstanie*, efektem którego był traktat

ustanawiający Wolne Państwo Irlandzkie o statusie brytyjskiego dominium40. W ten sposób

katolicy zamieszkujący południową cześć wyspy z dniem 1 stycznia 1922 roku zyskali

niepodległe państwo.

2.5 Najmłodsze państwo

2.5.1 Republika Irlandii Południowej

W okresie międzywojennym sytuacja gospodarcza i społeczna Irlandii była tragiczna.

Utrzymujące się na wysokim poziomie bezrobocie, łagodziły wysokie współczynniki

emigracji oraz śmiertelności wśród dzieci. Dodatkowo powstanie Irlandii Północnej

pozbawiło Wolne Państwo przemysłu, co skutecznie uniemożliwiło realizację celu

dotyczącego samowystarczalności ekonomicznej państwa.

Siedem lat przed II Wojną Światową pomiędzy Wolnym Państwem a Wielką Brytanią

wybuchła „wojna ekonomiczna”, która opierała się na wzajemnym nałożeniu ceł 39 J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s.152. Arcybiskup katolicki Cashel, to sławny ksiądz patriota, patron założyciel Irlandzkiego Towarzystwa Archeologicznego (GAA). * Tzw. Powstanie Wielkanocne, w trakcie którego zginęło 64 rebeliantów, 134 policjantów i żołnierzy oraz 220 cywili, a centrum Dublina legło w gruzach. Zob. więcej J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s.130-201 oraz S.Grzybowski, op.cit., s. 268-282. 40 Składające się z 26 hrabstw niepodległych od rządu w Londynie. Pozostałe sześć hrabstw, część prowincji Ulster, zostało wcielone w nowopowstałe Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.

22

towarowych41. Pogorszenie się warunków życia ludzi sprawiło, że w końcu lat trzydziestych

szybko rosła emigracja. W latach 1936-1946 z Irlandii emigrowało średnio 18 711 osób

rocznie, w porównaniu ze średnią 16 675 w latach 1926-193642. Jak kolejna fala emigracji

odbiła się na populacji Irlandii można odczytać z wykresu 5.

Pośrednim skutkiem porozumienia zwartego w roku 1938, które ustanawiało warunki

rozwoju współczesnej Irlandii43, było proklamowanie państwa republiką w roku 1948.

Wykres 5 Populacja w Irlandii w XX wieku

0

500 000

1 000 000

1 500 000

2 000 000

2 500 000

3 000 000

3 500 000

4 000 000

liczba ludności 3 221 823 3 139 688 2 971 992 2 968 420 2 955 107 2 960 593 2 818 341 2 978 248 3 443 405

1901. 1911. 1926. 1936. 1946. 1951. 1961. 1971. 1981.

2.5.2 Długofalowy program odbudowy Republiki Irlandii

Rządowy projekt długoterminowego planowania z roku 1948 zakładał rozruszanie

gospodarki. Uważano, że oparta na przemyśle Irlandia powinna eksportować i importować by

przetrwać. W tym samym roku został uchwalony Akt o finansach, który wprowadził

motywujące podatki dla eksporterów44.

Jednak sytuacja gospodarcza kraju pogarszała się z każdym rokiem. W obliczu stale

rosnącego deficytu w handlu zagranicznym (z 80 milionów funtów w roku 1958 do 130

41 Więcej na temat „wojny ekonomicznej” zob. J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s.215-216. 42 Ibidiem. 43 Dzięki temu porozumieniu przywódcy Irlandii – Eamon De Valera (prezydent Irlandii w latach 1959-1973) oraz Fianna Fail – partia rządząca, przyjęli do wiadomości fakt, że Irlandia jest gospodarczo zależna od Wielkiej Brytanii. Dlatego też, swoboda polityczna w sprawach wewnętrznych jak i w polityce zagranicznej została połączona z gospodarczą współpracą z Brytanią. Więcej zob. J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s.216. 44 Więcej na temat Ireland’s long term recovery programme oraz sytuacji gospodarczej Irlandii w drugiej połowie XX wieku zob. http://www.allbusiness.com/specialty-businesses/1002841-1.html (20.05.08).

źródło: opracowanie własne na podstawie danych [z:] http://www.cso.ie/statistics/Population1901-2006.htm (10.05.2008).

23

milionów w 1965) jedynie import kapitałów zagranicznych stał się sposobem zaradzenia

bankructwu gospodarczemu i bezrobociu oraz umożliwienia modernizacji.

W roku 1958 opublikowano dokument „Rozwój gospodarczy” (Economic development),

w którym:

• firmom zagranicznym zaoferowano okresy zwolnienia z podatku, zanim się

umocnią i rozpoczną produkcję w Irlandii,

• podjęto stanowcze środki administracyjne usprawniające instytucje państwowe,

• zaprezentowano wachlarz przywilejów podatkowych, dzięki którym możliwy

był rozwój przemysłu produkującego na eksport.

Dodatkowo rząd naciskał na banki, by kredytowały rozwój gospodarczy i znosiły wszelkie

ograniczenia.

Długofalowy program odbudowy Irlandii szybko przyniósł dodatnie efekty. Przede

wszystkim zanotowano 82 procentowy wzrost produkcji w przemyśle, dzięki czemu znacząco

spadło bezrobocie. W latach 1962-1965 napływ inwestycji zagranicznych wzrósł o prawie 30

milionów funtów, a w 1972 roku kapitał amerykański stanowił 50 procent wszystkich lokat

zagranicznych na terenie Irlandii, gdy brytyjski tylko 26 procent45.

Okres prosperity, zapoczątkowany w drugiej połowie XX wieku, stworzył podstawy dla

rozwoju gospodarczego w małym i zależnym od handlu kraju. Irlandia zamieniła politykę

ekonomicznego nacjonalizmu na ekonomiczny internacjonalizm.

45 S. Grzybowski nie odmawia korzyści gospodarczych jakie przyniósł proces zmiany struktury własności kapitalistycznej w Irlandii, ale trafnie zauważa, że wraz z nią nastąpiło wchłonięcie rodzimych firm przez międzynarodowe monopole co szło w parze z demolowaniem całych zabytkowych dzielnic pod bezstylową i spekulacyjną zabudowę współczesną. S.Grzybowski, op.cit., s. 292.

24

3 Od rolnictwa do software’u

3.1 Irlandia płynie do Wspólnoty

Jeszcze w XIX wieku Irlandia była najbliższym Wielkiej Brytanii spichlerzem

i zapewniała Imperium coraz większe plony rolne. Smutnym dodatkiem tej rabunkowej

gospodarki była już wspomniana powracająca zaraza ziemniaczana, która niszcząc zbiory

powodowała regularne klęski głodu. W wiek XX. Irlandia weszła z olbrzymimi zaległościami

cywilizacyjnymi i gospodarczymi. Republika Irlandii aż do połowy lat 70. nie była

samodzielna na arenie europejskiej oraz zmuszona do pełnej współpracy jako, że ograniczały

ją ścisłe relacje z Wielką Brytanią na płaszczyźnie gospodarczej i politycznej. Jak głęboka

była to zależność wskazują dane: jeszcze w latach 60. XX wieku ponad 50 procent

irlandzkich towarów eksportowano na rynek brytyjski, a 75 procent brytyjskiego importu

pochodziło z Irlandii. Wymiana handlowa pomiędzy tymi krajami, przed akcesją do

Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oscylowała w granicach 70 procent.

Rysunek 1 Rozszerzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej 1973

Irlandia - kraj głównie rolniczy, bez subsydiów i obłożony cłami, dla którego głównym

rynkiem zbytu był rynek brytyjski, nie mógł konkurować z gospodarkami Francji czy

Holandii. Dopiero osiągnięcie sukcesu w procesie integracji z Europejską Wspólnotą

źródło: Murschetz, Zu neuen Ufern, in Süddeutsche Zeitung. 14.12.1971, No 298, p. 4. [z:] http://www.ena.lu/ (05.05.2008).

25

Gospodarczą, podczas którego Irlandia jak cień podążała za Wielka Brytanią (obawiając się

ewentualnej utraty bogatego partnera i sponsora), pozwoliło jej osiągnąć większą wolność

polityczno-gospodarczą oraz uzyskać nowych partnerów handlowych.

Kiedy w 1973 roku Irlandia wstępowała do EWG nadal połowa irlandzkiego eksportu

dotyczyła produktów rolnych, a gospodarka była najmniej rozwinięta ze wszystkich

pozostałych ośmiu członków Wspólnoty. Istniało niebezpieczeństwo, iż to zapóźnienie

gospodarcze może mieć poważny wpływ na adaptację kraju do nowych warunków. Irlandzcy

rolnicy chcieli skorzystać z przywilejów jakie oferowała im Wspólna Polityka Rolna

i zapewnić sobie dostęp do nowych rynków zbytu, co jednoznacznie zredukowałoby

zależność od Wielkiej Brytanii oraz przyciągało w przyszłości zagranicznych inwestorów.

3.1.1 Po pierwsze – koniec protekcjonizmu państwowego

Irlandia stała się członkiem EWG w momencie jednego z największych kryzysów

naftowych w historii świata oraz pojawienia się w gospodarkach światowych niebezpiecznych

procesów stagflacji. Dzięki członkostwu we Wspólnotach Irlandia została zmuszona do

porzucenia, obowiązującej od 1932 roku polityki państwowego protekcjonizmu, co

przyczyniło się do wzmożenia i dywersyfikacji wymiany handlowej. Początkowy okres

poakcesyjny nie przyniósł jej natychmiastowych korzyści, gdyż aż do końca 1977 roku

obowiązywały okresy przejściowe na znoszenie wszystkich kontyngentów i ceł. W tym czasie

Irlandia zobligowana była do ujednolicenia taryf celnych i wyrównania cen produktów

rolnych46.

3.1.2 Po drugie – Zielona Wyspa stawia na rolnictwo

Zanim Irlandia przystąpiła do EWG, rolnictwo było podstawowym sektorem gospodarki

kraju. W ok. 260 tysiącach gospodarstw o powierzchni nie przekraczającej czasami 15 akrów

pracowało 35 proc. ogółu zatrudnionych (por. wykres 6). Konserwatywni i niewykształceni

rolnicy często wzbraniali się przed nowymi metodami upraw. Jednym z powodów dla których

Irlandia starała się o członkostwo we Wspólnotach było przekonanie, że dzięki niemu

irlandzkie rolnictwo znacznie zyska i powiększy przychód gospodarstw rolnych.

W latach 1973 – 2003 irlandzkie gospodarstwa otrzymały prawie 31 miliardów euro

dopłat wyrównawczych, zawierających dopłaty bezpośrednie. Rolnicy skorzystali z dostępu

46 I. Grabowska, Transformacja rynku pracy w kontekście rozwoju gospodarczego Irlandii, Studia Europejskie 4/2005, s.104-105.

26

do wyższych cen na rynku unijnym, przy czym eksport na rynki światowe był wspomagany

poprzez unijny system refundacji eksportu. W ramach WPR Irlandia osiągnęła szczególnie

dużo, doprowadzając do tak ciekawej anomalii, że otrzymywała więcej dopłat niż wynosiła

sprzedaż produkcji rolnej!

Wykres 6 Procentowy udział zatrudnienia ludności w sektorach irlandzkiej gospodarki

Z olbrzymich unijnych pieniędzy płynących do Irlandii 2/3 transferów stanowiły

fundusze z tytułu Wspólnej Polityki Rolnej w tym zwłaszcza z Funduszu Gwarancji.

Fundusze te były najłatwiejsze do wykorzystania, nie wiązały się z realizacją

skomplikowanych projektów i w uproszczeniu stanowiły niemalże bezpośredni transfer

gotówki z Brukseli do irlandzkiej wsi. Od akcesji do UE w 1973 r. Irlandia objęta była

wszelkimi możliwymi środkami pomocowymi47.

Z całej powierzchni kraju, która wynosi 6,9 milionów hektarów, użytki rolne zajmują

prawie 5 milionów ha (72,5 proc.), z tego 91 proc. to łąki i pastwiska a 9 proc. to grunty orne.

Produkcja wołowiny i mleka to 58 proc. całej produkcji rolniczej Irlandii.

Samowystarczalność Irlandii w produkcji masła to 1016 proc., a wołowiny 820 proc.

47 Więcej na ten temat zobacz: http://www.business2000.ie/cases/cases_8th/case22.htm (15.04.2008), http://www.bankier.pl/wiadomosc/Rolnictwo-irlandzkie-1679341.html (15.04.2008) oraz http://www.psz.pl/content/view/7909/ (15.04.2008).

źródło: opracowanie własne na podstawie Ireland and the EU 1973-2003: Economic and Social Change; [z:] www.cso.ie/releasespublications/documents/statisticalyearbook/2004/ireland&theeu.pdf (15.04.2008).

27

Tabela 3 Produkcja upraw i żywego inwentarza w roku 2005

Produkt/gatunek

Produkcja (w tys.

kilogramów)/

sztuki (w tys.)

Buraki cukrowe* 1395

Jęczmień 1025

Pszenica 798

Ziemniaki 422

Owies 111

Kurczaki 12700

Bydło rogate 6888

Owce 4557

Świnie 1681

Indyki 1650

Niestety, irlandzkie rolnictwo jest uzależnione od koniunktury na światowym

i europejskim rynku wołowiny oraz mleka, choć właśnie te produkty stanowią największe

pozycje eksportowe Irlandii wśród artykułów rolno-spożywczych (wartościowo ponad

1 miliarda euro każda z nich). Z upraw największe znaczenie mają jęczmień, pszenica, buraki

cukrowe, ziemniaki i len (por. tabela 3).

Obecnie w Irlandii rolnictwo nadal jest jednym z ważniejszych sektorów gospodarki.

Gospodarstwa rolne są wysoko zmechanizowane, a średnia powierzchnia gospodarstwa

wynosi ok. 32 ha. W 2002 roku w Irlandii gospodarkę rolną prowadziło 136 500 farm, na

których pracowało ok. 240 tysięcy zatrudnionych Chociaż udział rolnictwa w wytwarzaniu

irlandzkiego PKB ciągle spada, a zatrudnienie w rolnictwie zmniejsza się, jeszcze w 2002

roku udział rolnictwa w PKB wynosił 3 procent.

* Przyznany Irlandii przez Wspólnotę Europejską limit produkcji cukru wynosił około dwustu tysięcy ton, przy czym plantacje burków cukrowych zajmują 20 tysięcy hektarów powierzchni państwa. Limit ten obowiązywał do 2006 roku. Jeszcze w 2005 roku z jednego hektara uprawy buraków pozyskiwano 45000 kilogramów cukru. Reforma unijnego rynku cukru weszła w życie 1 lipca 2006 r. i będzie obowiązywać do 30 września 2015 r. Wprowadziła ona drastyczne obniżenie cen cukru, skupu buraków cukrowych oraz zachętę do rezygnacji z produkcji cukru. Irlandia skorzystała z unijnej zachęty i 15.03.2006 całkowicie zrezygnowała z produkcji cukru występując o wypłatę funduszy restrukturyzacyjnych. Więcej na temat unijnego rynku cukru przed reformą: http://ww2.tvp.pl/4914,20051110266670.strona (28.04.2008) oraz po reformie: www.stc.pl/dhttp.php?co=nowakowski_2007_05_23.pdf (28.04.2008) oraz http://www.solidarnosc.org.pl/spspoz/?page=news&typ=9 (28.04.2008).

źródło: opracowanie własne na podstawie Production Indicators, Agriculture, Ireland [z:] http://www.fita.org/countries/ireland.html (05.05.2008).

28

Działania irlandzkiego programu rozwoju obszarów wiejskich koncentrują się na

promowaniu gospodarstw spełniających określone standardy gospodarowania zgodne

z wymogami ochrony środowiska oraz zmierzają w kierunku wzrostu konkurencyjności

producentów. Irlandzcy producenci rolni nie korzystają ze specjalnych, finansowanych

z budżetu systemów ubezpieczeń majątkowych, czy społecznych. Dodatkowo są zobowiązani

do płacenia normalnego podatku dochodowego. Znaczna część środków przeznaczana jest na

wcześniejsze emerytury i pomoc dla młodych farmerów48.

3.1.3 Po trzecie – unijne dotacje

To, że Irlandia na przełomie lat 80. i 90. XX wieku była najbiedniejszym krajem w

bogatej północno-zachodniej części Europy miało zaletę. Republika korzystała z różnych

unijnych programów pomocy finansowej, których celem było przygotowanie państwa na

członkostwo

w Jednolitym Rynku Europejskim oraz w Unii Monetarnej. W pogłębianiu procesu integracji

Irlandia wykorzystała następujące fundusze unijne:

a) Fundusz Spójności (in. Kohezyjny)

b) Fundusze strukturalne

Już w „Deklaracji w sprawie sytuacji gospodarczej i przemysłowej w Irlandii” złożonej

przez A. Moro, Ministra Spraw Zagranicznych Republiki Włoskiej w imieniu delegacji

Wspólnoty, zostało podkreślone, że „do podstawowych celów Wspólnoty należy stała

poprawa warunków życia i pracy Obywateli Państw Członkowskich oraz harmonijny rozwój

gospodarczy tych krajów”49. W związku z tym, że Irlandia stała w obliczu poważnych

zakłóceń ekonomiczno-społecznych o charakterze regionalnym i strukturalnym, wspólne

polityki i różnorodne instrumenty stworzone przez Wspólnotę, miały umożliwić pozytywną

realizację następujących celów:

a) wyrównania poziomu życia w Irlandii z poziomem występującym w innych

krajach europejskich,

b) likwidowanie bezrobocia,

c) progresywne wyrównywanie różnic regionalnych pod względem poziomu

rozwoju50.

48 Zobacz: http://www.dublin.polishembassy.ie/gospodarka.htm (23.10.2007). 49Dokumentacja Akcesyjna. Dokumenty dotyczące przystąpienia do Wspólnot Europejskich Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii oraz Grecji. Tom I red. tomu J. Plaňavová-Latanowicz. Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, 1998, s.180-181. 50 Dokumentacja Akcesyjna, op.cit., Protokół nr 30 w sprawie Irlandii, s.163.

29

Dodatkowo w „Protokole nr 30” Traktatu Akcesyjnego zapisano, że cele ekspansji

ekonomicznej i podnoszenia poziomu życiowego ludności Irlandii zostaną szczególnie

uwzględnione przy stosowaniu artykułów 92 i 93 Traktatu EWG51.

Od momentu przystąpienia do EGW Irlandia otrzymała ponad 17 miliardów euro

z funduszu spójności i funduszy strukturalnych52. Z początku środki te nie były imponująco

wielkie (47 milionów euro w roku przystąpienia), ale konsekwentnie zwiększane praktycznie

z każdym rokiem (do 1997 roku, kiedy to owe środki osiągnęły wysokość 3,190 miliardów

euro). Dodatkowo dofinansowanie irlandzkiego rolnictwa poprzez fundusze ze Wspólnej

Polityki Rolnej, pomagały zróżnicować agri-export.

Płatnikiem netto do budżetu UE Irlandia została dopiero w roku 200753.

3.1.4 Po czwarte – fundusze unijne a wzrost gospodarczy

Pierwszym kluczem do sukcesu okazało się umiejętne wykorzystanie środków unijnych.

Z wykresu 7 można odczytać, że najważniejszą rolę w irlandzkiej gospodarce odegrały one

w latach 80., osiągając wartość 700 milionów funtów oraz na początku lat 90., kształtując się

na poziomie 1,6 miliarda funtów.

Wykres 7 Przychody netto Irlandii z Unii Europejskiej w latach 1973-2000 ( procent PKB)

51 Ibidem. Artykuły 92 i 93 z Dokumentów Akcesyjnych, podrozdział XII „Wołowina i cielęcina”, s.99-100. 52Fundusze Strukturalne w Irlandii: http://www.csfinfo.com/viewdoc.asp?fn=/documents/eu_structural_funds/overview/structural_funds.htm&mn=eusa&nID=3 (31.03.2008). 53 J. Wojciechowski, Co z tą Irlandią?,[z:] http://www.psz.pl/content/view/7757/ (31.03.2008). Unijny płatnik netto to kraj, który znacznie więcej wpłaca do unijnego budżetu, niż z niego otrzymuje z powrotem.

źródło: opracowanie własne na podstawie J.B. Burnham, op.cit., s.546.

30

„Porównując z innymi krajami Unii, Irlandia była najprawdopodobniej najbardziej

uprzywilejowanym odbiorcą funduszy unijnych per capita”54.

Badania z 1999 roku, cytowane przez Burnham’a wskazują, że wkład unijnych funduszy

strukturalnych we wzrost dochodu był bardzo niski, „1/2 procenta rocznie, 3-4 procent

w ciągu wszystkich lat”55. Wykres 8, potwierdza spostrzeżenia Burnham’a oraz obserwacje

Powella, iż „jeśli unijne transfery byłyby główną przyczyną irlandzkiego wzrostu

gospodarczego, można by się spodziewać, że Irlandia zanotowałaby najwyższy wzrost

gospodarczy w latach, w których otrzymywała najwięcej funduszy”56.

Wykres 8 Przychody netto z UE oraz współczynnik wzrostu dla Irlandii w latach 1973-2000

Wykres 8 jasno obrazuje, że współczynnik wzrostu oraz przychody netto z Unii jako

procent PKB, poruszają się w całkowicie przeciwnych kierunkach podczas najszybszego

54 J.B.Burnham, Why Ireland Boomed, The Independent Review, v.VII, n.4, Spring 2003, s. 545. 55 Ibidem, s.546. Według J.Winieckiego, (Unijne pieniądze niewiele znaczą, Rzeczpospolita, 2005 nr 134 s. B5, Warszawa 11.06.2005), pod względem ekonomicznym unijne fundusze są instrumentem mało istotnym. Natomiast w Irlandii kapitał funduszy unijnych stanowił uzupełnienie oszczędności krajowych, a to w momencie przyspieszenia irlandzkiej gospodarki okazało się kluczowe. M.Lisak uważa, iż fundusze unijne były jednym z błogosławieństw, które Irlandczycy wykorzystali w pełni. Zob. M.Lisak, Cud, nie cud?, Polityka nr 46, 17.11.2007, s. 54 56B. Powell, Economic Freedom and Growth: The case of the Celtic Tiger, Cato Journal, vol.22, no.3, Winter 2003 s.443.

źródło: opracowanie własne na podstawie J.B. Burnham, op.cit., s.444.

31

rozwoju gospodarczego Irlandii, a więc w latach 9057. Irlandzka gospodarka wzrastała

w latach, w których przychody netto z funduszy unijnych zaczęły spadać.

3.2 Fiskalna niegospodarność rządu

Pomimo tego, że w roku 1973 Irlandia była postrzegana jako mały kraj na obrzeżach

zachodniej Europy, aktywnie wspierała pozostałych członków Wspólnoty w ekonomicznej

i politycznej integracji58. Zanim zakończył się proces transformacji z kraju wyizolowanego

w świetnie prosperujące państwo unijne, to w większej części okresu pomiędzy 1973 a 1986

rokiem charakteryzowała się wdrażaniem polityki keynesowskiej59, która doprowadziła do

kryzysu fiskalnego.

Administracja państwowa poległa na ożywianiu irlandzkiej ekonomii próbując podnieść

wartość popytu zagregowanego poprzez zwiększenie wydatków rządowych (zob. wykres 9).

Prowadząc ekspansyjną politykę fiskalną do roku 1977 rząd doprowadził do rozdęcia deficytu

Wykres 9 Wydatki rządu, procent PKB

57Powell zauważa także, że jeżeli pieniądze z funduszy unijnych byłyby faktycznie przyczyną nagłego rozwoju gospodarczego Irlandii, można by się spodziewać, że również inni unijni beneficjenci zanotują podobny wzrost. Tymczasem Grecja, przychody unijne której wyniosły 4% PKB miała tylko 2.2% wzrostu PKB w latach 1990-2000. Podobnie Hiszpania (przychody 2,3%, wzrost PKB 2,5%) oraz Portugalia (przychody 3,8%, wzrost PKB 2,6%) nie zbliżyły się nawet do poziomu wzrostu PKB w Irlandii w tych samych latach (ok. 12%). B.Powell, op.cit., s.444-445. 58G. O’Reilly, Economic Globalizations: Ireland in the EU – 1973-2003, Acta geographica Slovenica, 44-1, 2004, s. 53-54. 59Jej społeczną istotą jest koncepcja gospodarczego interwencjonizmu państwowego, nastawionego na likwidację bezrobocia. Ta polityka zakłada podjęcie przez państwa narodowe aktywnego planowania, prowadzenie polityki przemysłowej, ingerowanie w życie gospodarcze, gdy tylko pojawiłyby się oznaki kryzysu. Zob. m.in. J. Sloman, Podstawy Ekonomii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 332-333.

źródło: The Economic and Social Research Institute, Dublin, Ireland.

32

w saldzie obrotów bieżących, które poskutkowały powiększeniem się deficytu sektora

publicznego (z 10 procent Produktu Narodowego Brutto do 17 procent60) w następnych

latach61. Utrzymująca się przez długi czas wysoka stopa oprocentowania międzynarodowych

kredytów zaalarmowała irlandzkich pożyczkodawców, którzy zażyczyli sobie dodatkowej

zapłaty za wysokie ryzyko.

Wykres 10 PKB realne w proc. w Irlandii w latach 1961-2000

Stopy procentowe pod koniec lat 70. były o 15 procent wyższe w Irlandii niż

w Niemczech62. Irlandzki wzrost gospodarczy w latach 1973-1986 był tak samo fatalny jak

kondycja fiskalna państwa (por. wykres 10).

60 J.B. Burnham podaje, że „jeszcze w latach 80. analitycy ekonomiczni czarno widzieli przyszłość Irlandii, a to dlatego, że deficyt budżetowy w połowie lat 80. osiągnął 12 procent Produktu Krajowego Brutto (PKB)”. Zobacz Why Ireland Boomed, The Independent Review, v. VII, n.4, Spring 2003, ISSN 1086-1653, 2003, s.540-541. 61 B. Powell, op.cit., s.433-434. 62 Ibidem, s.434.

Źródło: opracowanie własne na podstawie J.B. Burnham, op.cit., s.539 i 541.

33

Wykres 11 Stopa bezrobocia w proc. w Irlandii w latach 1961-2000

Rząd rozpoczął kontrolę wydatków, co umożliwiło opanowanie zbliżającego się

kryzysu, ale wpłynęło negatywnie na stopę bezrobocia, która w roku 1986 osiągnęła poziom

prawie 17 procent (por. wykres 11). W tym samym czasie zatrudnienie zaczęło spadać

i nastąpiła ponowna migracja obywateli. W roku 1989 liczba emigrantów wyniosła

czterdzieści cztery tysiące63.

Reakcją rządu na stale powiększający się deficyt było zwiększenie podatków od

świadczenia pracy (wydatki na obligatoryjne ubezpieczenia społeczne, tzw. Social Isurence)

oraz od konsumpcji (VAT). Fundamenty pod późniejszy rozwój gospodarczy zostały

położone.

3.3 Pierwsze bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ)

„Nierentowne rolnictwo i archaiczne wytwórstwo ustąpiły miejsca przemysłowi

opartemu na wysokich technologiach, a na wyspę ściągnęły największe światowe koncerny:

Microsoft, Dell, Apple, Google, Pfizer, Roche i wiele innych. Irlandia jest dziś globalną

potęgą w produkcji oprogramowania komputerowego i zaawansowanych leków, np.

Viagry”64. Zanim Irlandia stała się potentatem w rozwoju przemysłu wysokich technologii

informatycznych, elektronicznych, chemicznych, farmaceutycznych, musiała przejść drogę

dostosowawczą.

63 J.B. Burnham, op.cit., s.540-541. 64 M. Lisak, op.cit., s. 54.

źródło: opracowanie własne na podstawie J.B. Burnham, op.cit., s.539 i 541.

34

3.3.1 Działalność Urzędu Rozwoju Przemysłowego

Urząd Rozwoju Przemysłowego (Industrial Development Authority)65 założony pod

koniec lat 40., mający na celu przyciągnięcie do Republiki Irlandii zagranicznego kapitału,

także nie uchronił się od krytyki. Przede wszystkim, zarzucano jemu, że sprzyja inwestycjom

wymagającym dużego nakładu kapitałowego, np. firmom farmaceutycznym, stosując kary

pieniężne wobec przedsiębiorstw, które nie spełniają wymagań dotyczących zatrudnienia

i dyskryminują irlandzkich dostawców. Jednak już w połowie lat 80., IDA skoncentrowała się

na sektorze usług, a w szczególności na wysokiej technologii informatycznej. I tak do 1985

roku, w Irlandii powstały wysokorozwinięte centra IBM, Lotus i Microsoft, podczas gdy trzy

wyspecjalizowane koncerny amerykańskie: AT&T (firma telekomunikacyjna), Black and

Decker (producent elektronarzędzi) oraz Hyster (producent wózków widłowych), wycofały

się z rynku irlandzkiego66.

3.3.2 Inwestycyjny boom

Telecom Éireann* – były irlandzki monopolista telekomunikacyjny, był pierwszym

i najważniejszym składnikiem zbliżającego się gospodarczego boomu. Umożliwił on

wykonywanie zagranicznym inwestorom niedrogich, ale wysokiej jakości połączeń

telefonicznych i internetowych

Drugim czynnikiem były tanie linie lotnicze. W 1985 roku niewielka irlandzka firma

kupiła samolot Embraer i uruchomiła własne połączenia z Anglią. Niskimi cenami

zdeklasowała dużych przewoźników, a z Dublina uczyniła swój port macierzysty. Dzisiaj

Ryanair przewozi 40 milionów pasażerów rocznie i jest największym tanim przewoźnikiem

w Europie67. Ekonomiczne skutki pojawienia się Ryanaira na irlandzkim niebie były

zaskakujące: szacunki rządu podają, iż w latach 1987 - 1993 wzrost liczby turystów o 60

procent wzbogacił Irlandię o 560 milionów funtów i zagwarantował zatrudnienie dwudziestu-

65 Celem IDA było planowanie i wspomaganie inwestycji oraz rozwój przemysłu. Urząd stał się wzorem dla innych państw, gdyż udało mu się połączyć przedsięwzięcia prywatne i państwowe: w 1979 roku wynegocjował 1500 nowych projektów przemysłowych, mających zapewnić 35 tysięcy nowych miejsc pracy w ciągu następnych pięciu lat. J. O’Beirne Ranelagh, op.cit., s.225. 66 J.B. Burnham, op.cit., s.540-541. * Telekomunikacyjny lider na rynku europejskich usług telefonicznych pod koniec lat 80. Komisja Europejska wprowadziła długoterminowy plan zwiększenia konkurencyjności na rynku telekomunikacyjnym w Irlandii i bbecnie Telecom Éireann jest własnością Vodafone-Ireland (od 2001 roku). 67 M. Lisak, op.cit. s.54-56.

35

pięciu tysiącom pracowników68. Drastyczny i nagły spadek kosztów prowadzenia

przedsiębiorstw zaczął przyciągać zagranicznych inwestorów.

Zachętą dla alokacji kapitału obcego były także: niska inflacja, która poza jednym

przypadkiem na przełomie lat 70. i 80. nie przekroczyła 5 procent69 (zob. wykres 12) oraz

podpisanie przez Irlandię Traktatu z Maastricht. W tym przede wszystkim zobowiązanie

przestrzegania kryteriów konwergencji, a szczególnie dwóch z nich dotyczących deficytu

budżetowego na poziomie nie przekraczającym 3 proc. PKB państwa oraz długu publicznego

niższego od 60 proc. PKB kraju.

Wykres 12 Inflacja w Irlandii w latach 1961-2000

Działania irlandzkiego rządu przyniosły widoczny efekt już w latach 1988 – 1999. W tej

dekadzie poziom napływu BIZ był tak wysoki, że żaden kraj – nie tylko z obszaru Europy –

nie mógł się nawet równać pod tym względem z Irlandią. Inwestorzy amerykańscy do roku

1994 ulokowali w Irlandii ponad 10 miliardów dolarów, a do roku 1997 firmy o kapitale

zagranicznym stanowiły 30 procent irlandzkiej gospodarki i eksportowały prawie 40 procent

wszystkich towarów. W samym roku 1997 Irlandia przyciągnęła aż 17 procent wszystkich

amerykańskich światowych inwestycji. Łącznie ponad 1300 firm rozpoczęło swoją

działalność na terenie tego kraju, dając tym samym zatrudnienie dla 120 tysięcy osób70.

68 J.B. Burnham, op.cit., s.545. 69 Do utrzymania niskiej inflacji Irlandia zobowiązała się poprzez przystąpienie do Europejskiego Systemu Monetarnego w roku 1979. 70 B.Niedzielski, Irlandia w Polsce? Na pewno nie za cztery lata, [z:] http://www.bankier.pl/wiadomosc/Polska-druga-Irlandia-Na-pewno-nie-za-cztery-lata-1666256.html, (12.11. 2007).

źródło: opracowanie własne na podstawie J.B. Burnham, op.cit., s.539 i 541.

36

3.4 Przyczajony tygrys

W latach 80. położone zostały fundamenty pod nadzwyczajną ekspansję ekonomiczną

kraju, która rozpoczęła się w latach 90. Przede wszystkim radykalnie zmieniono politykę

fiskalną, by zapobiec stale rosnącej stopie bezrobocia oraz ukrócić spekulacje na temat coraz

słabszych finansów państwa. Rząd mniejszościowy partii Fianna Fail* w roku 1987, ku

zaskoczeniu obywateli, pokaźnie zredukował wydatki państwa (m.in. poprzez anulowanie

podwyżek dla pracowników służby cywilnej) i usunął stanowiska w kilku wysokich

agencjach państwowych. Fianna Fail obniżyła także podatki i wprowadziła amnestię

podatkową dla chronicznie unikających rozliczenia się z fiskusem, co według Burnhama

odegrało bardzo ważną rolę w polityce ekonomicznej państwa i wzbogaciło budżet państwa

o dodatkowe 500 milionów funtów irlandzkich71.

W tabeli 4 przedstawiono jak zmieniała się skala podatkowa w Irlandii na przełomie

wieku XX i XXI.

Tabela 4 Wysokość podatku od przedsiębiorstw i od osób fizycznych w Irlandii

Przed rokiem 1987 koszty „łatania” dziury budżetowej pochłaniały 1/3 przychodów

państwa z podatków oraz 90 procent przychodów z podatku dochodowego. Realne stopy

procentowe wynoszące 10 procent, doprowadzały inwestorów do rozpaczy. Gospodarcza

bessa została przełamana podczas rządów Fianna Fail.

* Fianna Fail jest największą odnoszącą polityczny sukces partią w Irlandii. Została założona w roku 1926 – tuż po wojnie domowej – by zachowywać ”polityczną niepodległość zjednoczonej Irlandii jako republiki”, wpłynąć na odrodzenie języka irlandzkiego oraz by uczynić z Irlandii kraj samowystarczalny gospodarczo. 71 J.B. Burnham, op.cit., s.542. * Większość pracowników w Irlandii płaci podatki poprzez system PAYE (ang. Pay As You Earn – płać w miarę, jak zarabiasz). Oznacza to, że pracodawca potrąca z pensji pracownika kwotę podatku i płaci ją bezpośrednio urzędowi skarbowemu. Urząd skarbowy zajmuje się zbieraniem podatków od obywateli w imieniu rządu irlandzkiego.

Rok

Wysokość podatku od

przedsiębiorstw

Wysokość podatku od osób

fizycznych

przed 1987 50% 58%, 65%

1987 43% 35%, 45%, 55%, 60% i 65%

2003 12,5% 20% i 41%*

źródło: opracowanie własne na podst. J.B. Burnham, op.cit., s.542 oraz http://www.lowtax.net/lowtax/html/jirdctx.html (03.03.2008) oraz

http://www.taxireland.ie/irishtaxsystem/incometax.asp (03.03.2008) oraz http://acts.oireachtas.ie/zza9y1984.2.html#zza9y1984s3 (03.03.2008).

37

Pod koniec lat 80. XX wieku Irlandia zaczęła akceptować, że jej dochód narodowy na

poziomie 2/3 dochodu swoich sąsiadów może sfinansować usługi na poziomie tylko 2/3. Trzy

i pół miliona mieszkańców bezskutecznie próbowało wspierać energicznie rozwijający się

rynek wewnętrzny, a i tak brakowało stałych nadwyżek budżetowych, którymi można byłoby

spłacać dług zagraniczny. „Irlandia na nowo uczy się żyć skromnie” – podaje tygodnik The

Economist z roku 198872.

Zdaniem Benjamina Powella ograniczenie wydatków budżetowych było jedyną

możliwością rozwiązania kryzysu polityki fiskalnej państwa73. Z czasem makroekonomiczne

środowisko ustabilizowało się, co pozwoliło irlandzkiej gospodarce osiągnąć wzrost 4 procent

w roku 1989, imponujący jeśli porównać go z 1.9 procent w latach 1973-198674. Wykonanie

rządowego planu budżetowego, okazało się ważnym krokiem w kierunku ustabilizowania

rozchwianych jak dotąd finansów państwa i przywrócenia dobrej reputacji kraju na arenie

międzynarodowej oraz wśród zagranicznych inwestorów.

Jednak pomimo polepszenia się irlandzkiej koniunktury ekonomicznej, w roku 1988

The Economist opublikował artykuł „Republika Irlandii – najbiedniejszy wśród bogatych”75,

w którym uzasadniono wybór właśnie takiego tytułu. Jak podaje The Economist, PKB Irlandii

w roku 1987 wyniosło tylko 67 procent średniego PKB dla krajów Wspólnoty, a jej dług

publiczny był największy w Europie.

3.5 Umowy społeczne – instrument utrzymujący stały rozwój gospodarczy

Kontynuacją polityki utrzymania niskiego poziomu podatków były umowy społeczne

zawierane pomiędzy rządem, związkami zawodowymi oraz federacjami pracodawców76.

Umowy społeczne to dokumenty negocjowane przez partnerów społecznych i rząd,

zawierające kompromisowe rozwiązania w istotnych sprawach społecznych i gospodarczych.

Są odpowiedzią na szczególne wyzwania związane z rozwojem kraju, a dotyczą

planowanych, systemowych zmian wymagających podjęcia kompleksowych działań 72 Republic of Ireland: The poorest of the rich, The Economist, January 16, 1988. 73 Według B.Powell’a Irlandia nie mogła posłużyć się opcją upieniężnienia długu poprzez inflację, gdyż była członkiem Europejskiego Systemu Monetarnego i w roku 1986 udało się obniżyć inflację z 19.6 do 4.6 procenta. Także podniesienie podatków w latach 80. nie przyniosło oczekiwanego zmniejszenia długu publicznego. B.Powell, op.cit., s.435. 74 Ibidem, s.436. 75 Republic of Ireland: The poorest of the rich, op.cit.. B.Powell uważa, że to właśnie nowo wybrany w roku 1987 premier, Charles Haughey, który wcześniejszą kadencję (1979-1982) spędził na trwonieniu pieniędzy z budżetu, przyczynił się do powstania owego kryzysu opisywanego przez The Economist. B.Powell, op.cit., s. 434. 76 Liderzy Irlandzkiego Kongresu Związków Zawodowych (ICTU), wskazując na Wielką Brytanię, gdzie Thatcher „dziesiątkowała” związki zawodowe, uważali, że umowa społeczna ochroni związek przed podobnymi atakami ze strony irlandzkiego rządu. Więcej na temat Programme for National Recovery: http://www.geocities.com/capitolhill/2419/pnr.html (5.05.2008).

38

dotyczących całego społeczeństwa i pogodzenia wielu różnorodnych interesów, jednocześnie

zapewniając optymalne warunki dla rozwoju społecznego i gospodarczego.

W Irlandii zawierano umowy trójstronne, często też zwane paktami społecznymi, które

były instrumentem godzenia interesów rządu, pracodawców, pracowników i innych grup

społecznych oraz dobra wspólnego. Partnerstwo społeczne w Irlandii opiera się przede

wszystkim na negocjacjach, w których rząd odgrywa kluczową rolę, dzieląc się jednakże

częścią swojej władzy z partnerami społecznymi. Irlandzkie umowy społeczne

odzwierciedlają współzależność pomiędzy partnerami, którzy rozwiązują problemy na drodze

zawierania konsensusów. I wreszcie partnerstwo wymaga różnych uczestników w przypadku

różnych elementów agendy, począwszy od narodowej polityki makroekonomicznej do

lokalnego rozwoju77.

3.5.1 Program Odrodzenia Narodowego

Pierwszą tego typu umową był Programme for National Recover (Program Odrodzenia

Narodowego) zawarty w roku 1987. Jego celem było wypracowanie rozwiązań mających na

celu wyjście z kryzysu późnych lat osiemdziesiątych. Przeprowadzono reformy finansowo –

monetarne, pociągające za sobą wzrost gospodarczy. Wprowadzono sprawiedliwy system

podatkowy, zredukowano niesprawiedliwości społeczne i zapewniono wzrost liczby miejsc

pracy. Przyjęto 2,5 procentowy poziom wzrostu płac i rozpoczęto rozmowy nad czasem

pracy. Podjęto kroki w celu dochodzenia do standardów europejskich.

W latach dziewięćdziesiątych zawarto kolejno: Programme for Economic and Social

Progress (na lata 1991–1993), Programme for Competitiveness and Work (1994-1996),

a następnie Partnership 2000 for Inclusion, Employment and Competitiveness.

3.5.2 Program na Rzecz Dobrobytu i Sprawiedliwości

Kolejne trójstronne porozumienie programowe – Programme for Prosperity and Fairness

– PPF (Program na rzecz dobrobytu i sprawiedliwości), został zawarty w marcu 2000 roku (na

lata 2000-2003) przez rząd, Irlandzki Kongres Związków Zawodowych, Konfederację

Irlandzkiego Biznesu i Pracodawców (IBEC) oraz inne, mniejsze organizacje zrzeszające

partnerów społecznych. Głównym komponentem PPF jest zawarte na 33 miesiące

porozumienie (załączone do paktu) które przewiduje co najmniej 15 procentowy wzrost płac, 77 R. O’Donnell, Social Partnership: Principles, Institutions and Interpretations, in: Astonishing success: Economic growth and the labour market in Ireland (edited by Philip J. O'Connell) ILO 1999, [z:] www.dialogspoleczny.pl/files/File/Jak_paktuja_Irlandczycy.doc (20.03.2008).

39

rozłożony na trzy lata (5,5% w pierwszym roku, 5,5% w drugim roku i 4,0% w ciągu

ostatnich 9 miesięcy obowiązywania porozumienia). Osiągnięto również konsensus w sprawie

podwyższenia stawki minimalnego wynagrodzenia za pracę. PPF zawierało także

zobowiązania dotyczące systemu podatkowego – m.in. wprowadzenie podatku liniowego78.

3.5.3 Kontynuacja Rozwoju

„Kontynuacja rozwoju” to umowa społeczna zawarta w roku 2003, celem której było

zapewnienie spójnej strategii skupiającej się na zarządzaniu przenikającymi się elementami

gospodarki oraz polityki społecznej.

Głównym celem makroekonomicznym było osiągnięcie takiego wskaźnika wzrostu

w średniej perspektywie czasowej zapewniającego utrzymanie wysokiego poziomu

zatrudnienia oraz umożliwiającego tworzenie społeczeństwa rządzonego zasadami

sprawiedliwości. Kluczowe dla osiągnięcia tego celu było: utrzymanie niskiej inflacji,

utrzymanie finansów publicznych na zrównoważonym poziomie oraz zrównoważony rozwój

w kwestiach społecznych, gospodarczych i ochrony środowiska.

Dodatkowo, główną ideą Paktu zawartego w roku 2003 było tworzenie sprawiedliwego

i zintegrowanego społeczeństwa oraz zapewnienie ludziom środków i szans do godnego życia

oraz dostępu do usług publicznych wysokiej jakości, które wzmacniają te szanse79.

3.5.4 W kierunku roku 2016

Obecnie realizowane jest Dziesięcioletnie Porozumienie Ramowe o Partnerstwie

Społecznym 2006-2015, nazwane „W kierunku roku 2016”. Ogólnymi celami umowy

„W kierunku roku 2016” są:

a) troska o wzajemnie uzupełniający się stosunek między polityką społeczną i

dobrobytem ekonomicznym;

b) rozwój prężnej gospodarki opartej na wiedzy;

c) ponowne opracowanie i usytuowanie polityki społecznej Irlandii;

d) integracja gospodarki Wyspy Irlandii,

78 W ostateczności zdecydowano się na podatek progresywny, którego progi są tak ustawione, że dzień wolności podatkowej przypada 40 dni wcześniej niż w Polsce - pod koniec kwietnia. Więcej na temat umów społecznych zobacz: http://www.umowaspoleczna.gov.pl/?wyswietl=podanonewsa&poddzial=4&id=227 (5.05.2008)oraz http://www.ictu.ie/html/publications/pubagr.html (5.05.2008). 79 Więcej na temat paktu „Kontynuacja rozwoju” [z:] http://www.umowaspoleczna.gov.pl/filez/20070601113830_irlandia_Sustaining-Progress1.pdf (5.05.2008).

40

e) bardziej skuteczne radzenie sobie z kulturowym zróżnicowaniem, w tym

z imigracją80.

Umowy społeczne pozwoliły na uzyskanie szerokiej akceptacji społecznej

proponowanych działań i sposobów osiągnięcia założonego celu. Ich skuteczność sprawiła, że

stały się one w Irlandii stałym środkiem kształtowania i realizacji polityki społeczno-

gospodarczej kraju. W ciągu lat obowiązywania kolejnych paktów ich rola uległa zasadniczej

zmianie. Pierwotnie pomyślane jako środek radzenia sobie z kryzysem stopniowo

ewoluowały i przekształciły się w instrument służący utrzymywaniu stałego rozwoju

gospodarczego i realizacji rosnących oczekiwań społecznych. Rola paktów w rozwoju

gospodarczym jakiemu uległa Irlandia w latach dziewięćdziesiątych jest niepodważalna.

80 Więcej na temat „W kierunku roku 2016” na http://www.umowaspoleczna.gov.pl/filez/20070601114026_irlandia_Towards-2016PartnershipAgreement_pl.pdf (5.05.2008) oraz rozdział 4, s. 52-53.

41

4 Wpływ migracji zarobkowej na rozwój gospodarczy Irlandii

Gwałtowny rozwój gospodarczy Irlandii wymógł kompleksową transformację rynku

pracy. By utrzymać tempo i poziom rozwoju ekonomicznego kraju, Irlandia zaczęła w końcu

lat 90. XX wieku wypełniać powstałe niedobory zasobów pracy cudzoziemską siłą roboczą.

Nadwyżki średnio i nisko wykwalifikowanej siły roboczej (głównie z terenów rolniczych)

zostały zagospodarowane w przemyśle i usługach, a i tak tempo rozwoju gospodarczego

spowodowało powstanie niedoboru pracowników. Doszło do aktywizacji zawodowej

kolejnych grup społecznych, zwłaszcza zamężnych kobiet, a w ostatnich latach nisze na rynku

pracy zaczęli wypełniać imigranci. Konsekwentne od kilku lat zasilanie irlandzkiej

gospodarki przybyszami z innych krajów wpływa na utrzymanie stałego tempa rozwoju

gospodarczego81.

4.1 Sytuacja na irlandzkim rynku pracy do końca lat 90.

Podczas negocjacji pomiędzy Wspólnotą a Irlandią, w roku 1971, P.J. Hillery, Minister

Spraw Zagranicznych Irlandii wyraził następującą nadzieję:

„W warunkach irlandzkich, efektywność środków rozwojowych, realizowanych na poziomie krajowym lub wspólnotowym, należy oceniać w świetle postępu przy obniżaniu bezrobocia i emigracji oraz poprawy stopy życiowej. Wymaga ona zasadniczo zapewnienia naszej rosnącej sile roboczej niezbędnych możliwości zatrudnienia, bez których znaczna część najcenniejszych zasobów gospodarczych Irlandii pozostanie niewykorzystana lub utracona wskutek emigracji, zaś tempo rozwoju ekonomicznego ulegnie zahamowaniu”82.

Z deklaracji tej wynika, że już przed przystąpieniem Irlandii do Wspólnot w roku

1973, sytuacja na rynku pracy była tragiczna, wzmacniana dodatkowo niewłaściwą polityką

fiskalną lat 70. i 80. XX wieku. Konsekwencją był malejący, w zastraszającym tempie,

poziom zatrudnienia. W związku z tym rosła liczba rodzin, które były zależne tylko

i wyłącznie od jednego z jej członków. Malał przyrost naturalny, a emigracja rosła. Zmiany

w migracji netto na przełomie wieków przedstawia wykres 13.

Pod względem zmian w rynku pracy, lata 80. nie przyniosły oczekiwanych zmian –

problemy strukturalne nadal były największą bolączką Irlandii. Od 1979 roku stopa

81 I.Grabowska, op.cit, s. 102. 82 Dokumentacja Akcesyjna, op.cit., Deklaracja w sprawie sytuacji gospodarczej i przemysłowej Irlandii, s.180-183.

42

bezrobocia wzrosła dwuipółkrotnie i w 1986 roku wyniosła 17 procent. Ponad dwie trzecie

bezrobotnych pozostawało bez pracy dłużej niż sześć miesięcy, a ponad połowa powyżej

roku. Pod koniec lat 80. wielkość emigracji netto przekroczyła przyrost naturalny, co

spowodowało zmniejszenie się populacji83.

Wykres 13 Imigracja, emigracja i migracja netto w Irlandii w latach 1987-2003 (w tys.)

Jednocześnie od początku lat 80. irlandzka struktura zatrudnienia podlegała stopniowym

przemianom, by w latach 90. zmienić się radykalnie. Podczas gdy w latach 80. przeciętne

roczne tempo wzrostu siły roboczej nie przekroczyło 0,6 procent, to już w latach 90. wyniosło

2,9 procent84. W rezultacie, odsetek osób aktywnych zawodowo (w przedziale wiekowym 15-

64 lata), który w latach 80. wahał się pomiędzy 37-38 procent ogółu ludności, w ciągu

następnej dekady zwiększył się do ponad 45 procent. Szczególnie wysoki wzrost aktywności

zawodowej wystąpił wśród kobiet, odsetek których zwiększył się z około 28 procent w roku

1980 do ponad 40 pod koniec kolejnej dekady (por. wykres 14)85.

83 Ibidem, s.108. 84 A. Rzońca, Rachunek wzrostu na przykładzie gospodarki Irlandii w latach dziewięćdziesiątych, Materiały i studia, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2002, zeszyt nr 149, s.11. Podaje on, że w latach 1991-1995 roczne tempo wzrostu siły roboczej wyniosło 1,9 proc, a w latach 1996-2000 aż 4,0 proc. 85 Ibidem.

źródło: opracowanie własne na podstawie CSO Ireland.

43

Wykres 14 Rynek pracy w Irlandii - podstawowe wielkości w procentach w relacji do ogółu ludności

w wieku 15-64 lat, 1980-1999

0

10

20

30

40

50

60

70

1980

.19

82.

1984

.19

86.

1988

.19

90.

1992

.19

94.

1996

.19

98.

siła robocza wrelacji doogółu

siła robocza -kobiety

siła robocza -mężczyźni

Tak szybki wzrost siły roboczej nie był notowany w latach dziewięćdziesiątych

w żadnych z krajów OECD. Dodatkowo prognozuje się, że w roku 2020 na jedną osobę

w wieku aktywności zawodowej w Irlandii będzie przypadać najmniejsza liczba emerytów,

wśród wszystkich krajów OECD86.

Wzrost zatrudnienia o 60 procent w latach 1986–2003 wpłynął także na zmiany

w poszczególnych sektorach gospodarki. W latach 80. w rolnictwie pracowało 18,3 procent

ogółu osób zatrudnionych, w przemyśle 32,5 procent, a w usługach 48,5. W latach 90.

sytuacja uległa zamianie do tego stopnia, że w roku 2000 w rolnictwie zatrudnionych było już

tylko 7,3 procent ogółu zatrudnionych w gospodarce, w przemyśle 28,6 procent, a w usługach

63,5 procent. Oznacza to, że w ciągu dwóch ostatnich dekad XX wieku, zatrudnienie

w sektorach pozarolniczych wzrosło o 80 procent!87. Jeśli porównamy irlandzki wzrost

zatrudnienia ze średnim zatrudnieniem w Unii w tych samych latach, okaże się jak niezwykły

sukces odniosła Irlandia w tworzeniu nowych miejsc pracy (por. wykres 15).

Wpływ na tak spektakularny wzrost poziomu zatrudnienia miał przede wszystkim

globalny boom inwestycyjny w sektorach oprogramowania, komputerów i telekomunikacji.

86 Ibidem. 87 I.Grabowska, op.cit, s. 110.

źródło: opracowanie własne na podstawie danych w A. Rzońca, op.cit., s.15.

44

Wykres 15 Wzrost zatrudnienia w Irlandii w latach 1984-2000 (zmiana proc. w kolejnych latach)

Szacuje się, że prawie 70 procent nowych miejsc pracy w latach 90. zostało stworzonych

w firmach o zagranicznym kapitale (przede wszystkim z USA), gdzie 51 procent to

zatrudnienie w usługach związanych z handlem i finansami88.

Powstające w takim tempie nowe miejsca pracy wchłonęły znaczną część bezrobocia.

Liczba bezrobotnych zaczęła się zmniejszać od roku 1988, po raz pierwszy od dwudziestu

pięciu lat. Stopa bezrobocia obniżyła się z 15,1 procenta w roku 1990 do 4,3 procenta w roku

200089. Jednak zasób niewykorzystanej siły roboczej zaczął się wyczerpywać, do tego

stopnia, że odsetek wakatów w sektorze prywatnym poza rolnictwem sięgnął w roku 2000 aż

6 procent90.

Porównując Irlandię z innymi krajami Unii Europejskiej można zauważyć, że do

połowy lat. 90. Irlandia była jedynym krajem o ujemnym saldzie migracji i już w drugiej

połowie lat 90. uplasowała się na drugim miejscu w rankingu państw przyjmujących

imigrantów (na pierwszym miejscu był Luksemburg)91. By ten sukces osiągnąć, irlandzki rząd

w bardzo krótkim czasie musiał stworzyć podstawy prawne napływu siły roboczej spoza

Zielonej Wyspy.

88 J.B. Burnham, op.cit., s.549. 89 A. Rzońca, op.cit, s.14. 90 Ibidem. 91 Obecnie, jak wskazują dane OECD, udział imigrantów w populacji Irlandii znacznie przewyższa ich udział w takich krajach jak Wielka Brytania czy Francja. M.Ruhs, Ireland: A Crash Course in Immigration Policy, [z:] http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=260 (20.03.2008).

Źródło: J.B. Burnham, op.cit., s.548.

45

4.2 Irlandia – kraj migracji netto

Wykres 16 przedstawia roczne dane szacunkowe dotyczące migracji netto w Irlandii na

przestrzeni ostatnich lat. Pierwsza połowa lat 90. to wyraźne zmniejszenie się ilości

emigrantów, natomiast po roku 1995, do Irlandii zaczęli napływać imigranci (por. tabela 5).

Wykres 16 Migracja netto w Irlandii w latach 1984-2000 (dane w tysiącach)

Na stronach amerykańskiego think-tanku „Migration Policy Institute” zajmującego się

migracją92 można przeczytać, że:

„zmiana zachodząca w społeczeństwie Irlandii od połowy lat 90.uznawana jest za zmianę o wielkiej wartości. A wszystko dlatego, iż Irlandia z kraju o ujemnym saldzie migracji (emigrating society) przekształciła się w społeczeństwo migracji netto (immigrating society). Ponad 200 tysięcy imigrantów, stanowiących 5 procent populacji, przybyło na Zieloną Wyspę od roku 1996”.

Pisząc o migracji dotyczącej Irlandii nie można zapomnieć o historycznej predestynacji

migracyjnej tego kraju, na terenie którego zjawiska emigracji i imigracji są nie tylko dobrze

znane, ale także szeroko udokumentowane93.

92 Tłumaczenie własne na podstawie M.Ruhs, op.cit. 93 O emigracji piszą m.in. J. O’Beirne Ranelagh, op.cit. oraz S. Grzybowski, op.cit. Literatura poświęcona emigracji irlandzkich kobiet na stronie: http://www.mith2.umd.edu/WomensStudies/Bibliographies/19c-irish-women(20.05.2008). O emigracji do Stanów Zjednoczonych Ameryki można także przeczytać w książce Jewett, Sarah Orne, The Irish Stories Of Sarah Orne Jewett, Southern Illinois Univ., © 1996.

Źródło: J.B. Burnham, op.cit., s.548.

46

Tabela 5 Imigracja do krajów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej/Unii Europejskiej i Wielkiej Brytanii

w latach 1960-2000

Imigracja netto*

Liczba cudzoziemców mieszkających

legalnie (2000)**

1960-64 1965-69 1970-74 1975-79 1980-84 1985-89 1990-94 1995-99 2000 w tys. procent populacji

UE 15 208,2 -29,4 194,4 277,7 54,1 457,8 1026,9 709,7 933,3 18 692 5,0 Francja 303,4 95,3 114,8 33,8 52,3 49,8 22,5 0,0 50,0 3 263 5,6

Hiszpania -109,7 -30,1 -32,1 28,3 0,8 -19,7 20,1 95,4 352,1 801 2,0 Irlandia -20,9 -14,8 10,3 10,1 -6,6 -32,9 -1,4 15,8 26,5 127 3,3 Niemcy 162,9 220,7 175,1 12,6 1,8 332,2 562,6 204,5 167,9 7 344 8,9 Włochy -89,5 -94,3 -45,2 6,0 -27,8 -2,5 108,9 118,9 181,3 1 271 2,2 Wielka

Brytania 59,9 -44,6 -32,0 -11,3 -11,6 60,0 72,8 137,3 200,1 2 298 3,9

* dla lat 1960-1999 dane średnioroczne ** Francja – 1999, Wielka Brytania – 1999, UE 15 – 1999 źródło: European Social Statistics, Demography 2002, European Commission, Luxemburg 2002; The Social Situation in the EU 2003, European Commission, Luxemburg 2003, [w:] M. Okólski, op.cit. s. 171.

47

Emigracja netto wpływała niekorzystnie na populację Irlandii już od 1871 roku. Pod

koniec XIX wieku na Zielonej Wyspie żyło 4,4 milionów Irlandczyków, ale ta liczba

zmniejszyła się do 2,8 milionów w połowie XX wieku. Sytuacja zaczęła się poprawiać

dopiero w latach 70. XX wieku. Wtedy, po raz pierwszy w całej historii Irlandii pojawiło się

zjawisko migracji netto – czyli więcej osób przyjechało na wyspę niż z niej wyjechało94.

Tabela 5 przedstawia dane dotyczące imigracji netto w krajach europejskich w drugiej

połowie XX wieku. Charakterystyczną cechą migracji w podanych w tabeli krajach jest

zmiana salda ich migracji z ujemnego na dodatnie. Wszystkie one w latach 60. były dawcami

migrantów, by na przełomie lat 70. i 80. stać się ich biorcami.

Ciekawy jest przykład Irlandii, z której jeszcze w późnych latach 80 wyjeżdżało więcej

osób niż do niej napływało. W 2000 roku, odsetek imigrantów na Zielonej Wyspie wyniósł

niecałe 3 proc. wszystkich imigrantów, którzy wybrali kraje Unii.

4.3 Irlandia – „Eldorado” dla imigrantów

4.3.1 Przyczyny otwarcia granic dla imigrantów zarobkowych

Rozwój nowych gałęzi przemysłu (przede wszystkim przemysłu wysokich technologii),

wąska specjalizacja w rolnictwie (produkcja mięsa wołowego) oraz rozwój usług (głównie

usługi finansowe, turystyczne i edukacyjne) spowodowały liczne zmiany w strukturze

zatrudnienia w poszczególnych sektorach i kategoriach zawodowych w Irlandii. Następstwem

tych zmian była tzw. mobilność społeczna w strukturze zatrudnienia. Skutkiem szybkiego

tempo przemian było opuszczenie przez wielu Irlandczyków tradycyjnych sektorów

gospodarki, w tym przede wszystkim sektora tradycyjnych usług, i wypełnienie nowych np.

sektora nowoczesnych technologii.

94 Liczba reemigrantów rośnie nieprzerwanie od 1987 roku i osiągnęła liczbę 27 tysięcy w roku 2002. Szacuje się, że ciągle ponad milion rodowitych Irlandczyków mieszka poza granicami swego państwa, a ponad 70 milionów ludzi na całym świecie przyznaje się do irlandzkich korzeni. Krajami, gdzie jest największe skupienie tej narodowości są Wielka Brytania, oraz Stany Zjednoczone. Również w Australii, Nowej Zelandii i Kanadzie, jak również w krajach afrykańskich, oraz w Ameryce Południowej są obecne społeczności irlandzkie Irlandzcy emigranci mieli swój wkład w rozwój innych krajów. Wielu z nich pracowało w budownictwie, oraz brało udział w tworzeniu infrastruktury, na której dane kraje budowały swoją potęgę ekonomiczną. Inni zaistnieli w przemyśle, biznesie, jak również sztuce. Irlandzcy misjonarze adoptowali w nowych społecznościach wiedzę z zakresu edukacji, jak i służby zdrowia. Należy w tym miejscu wspomnieć, że poczucie tożsamości narodowościowej było zawsze silne wśród Irlandczyków, co owocowało tworzeniem swoistych centrów kulturalnych i naukowych, które miały na celu pielęgnowanie historii i tradycji ich ojczystego kraju. Ireland in Brief, Publication of Department of Foreign Affairs s.72-74. [z:] http://foreignaffairs.gov.ie/home/index.aspx?id=383 (23.04.2008).

48

Dodatkowo, Irlandczycy bez większych obaw zmieniali pracę, co często wiązało się

z podwyższeniem kwalifikacji zawodowych, konsekwencją których był awans. Wynikiem

tego procesu stały się niedobory siły roboczej i powstawanie nisz dla imigrantów

zarobkowych95.

Niedobory siły roboczej w poszczególnych kategoriach zawodowych, głównie wśród

wykwalifikowanych pracowników przemysłu i usług zarówno rynkowych, jak

i pozarynkowych (np. usługi medyczne) obecnie są już na tyle znaczące, że trudno rekrutować

pracowników z istniejącej siły roboczej. Ciągle rozwijająca się irlandzka gospodarka będzie

coraz bardziej zależna od znaczących napływów imigranckiej siły roboczej96.

4.3.2 Irlandia otwiera granice

Wstępując do EWG Republika Irlandii musiała zaakceptować Traktat Rzymski z 1957

roku, a wraz z nim prawo do swobodnego przepływu osób w obrębie Europejskiej Wspólnoty

Gospodarczej, gdyż:

„Swoboda przepływu osób, oprócz swobody przepływu towarów, kapitału i usług, stanowi jedną z fundamentalnych zasad integracji europejskiej. Z jednej strony, jest ona czynnikiem rozwoju gospodarczego państw członkowskich. Elastyczna, mobilna, wykształcona siła robocza, która może swobodnie przemieszczać się w ramach wspólnego rynku stanowi bez wątpienia jedną z gwarancji wspomnianego rozwoju. Z drugiej strony, z punktu widzenia obywateli Unii, ma ona wymiar ekonomiczny, społeczny i polityczny. Umożliwia zdobycie dochodu, zaspokajając potrzebę wolności przemieszczania się i pobytu w wybranym państwie. Wolności te zostały zaliczone do prerogatyw obywatelstwa Unii”97.

Jak słusznie zauważa Tomasz Rynarzewski, szczególne warunki dla migracji

pracowników powstają w ramach wspólnego rynku, którego najbardziej dojrzałą formą jest

jednolity rynek europejski. Bez wątpienia tworzy on „nową jakość w dziedzinie przepływu

pracowników, gdyż gwarantuje pełną wolność szukania i podejmowania pracy, zapewnia

wysoki poziom bezpieczeństwa socjalnego, ograniczający ryzyko związane z migracją,

otwiera rynki pracy dla pracowników o różnych kwalifikacjach”98.

Znaczący wpływ na imigrację i zatrudnienie obcokrajowców miały ewolucyjne zmiany

jakie zaszły w polityce imigracyjnej Irlandii od końca lat 90. Przede wszystkim, Irlandzki Sąd

95 I.Grabowska, op.cit, s. 115-116. 96 Ibidem, s. 116. 97 I. Boruta, Swoboda przepływu osób, w: Prawo Unii Europejskiej : zagadnienia systemowe, prawo materialne i polityki, omówienie wybranych orzeczeń ETS, Traktat o Unii Europejskiej, Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, pod red. J. Barcza , s.569. 98 T. Rynarzewski, op.cit, s. 227-228.

49

Najwyższy w styczniu 2003 roku zniósł prawo do otrzymania automatycznego obywatelstwa

Irlandii dzieci rodziców nie posiadających obywatelstwa kraju*. Po drugie, Irlandia utrzymała

jedne z najbardziej liberalnych praw w Europie dotyczących imigrantów zarobkowych. Brak

kwot ilościowych sprawił, że liczba pozwoleń na pracę dla obcokrajowców wzrosła z prawie

sześciu tysięcy w roku 1999 do około pięćdziesięciu tysięcy w roku 2003. Ponadto, znaczna

większość imigrantów zarobkowych była legalnie zatrudniona w zawodach wymagających

relatywnie niskich kwalifikacji, m.in. w sektorze usług (por. wykres 17). To jest o tyle ważne,

gdy porównamy Irlandię z innymi europejskimi programami imigracyjnymi, w których

regulacja kwotowa ilości przybywających imigrantów zarobkowych wyklucza zatrudnianie

ich w zawodach niewymagających wysokich kwalifikacji.

Wykres 17 Liczba wydanych pozwoleń na pracę w poszczególnych sektorach, Irlandia 1999-2007

Po trzecie, Irlandia zagwarantowała nowym członkom Unii Europejskiej swobodny

dostęp do irlandzkiego rynku pracy natychmiast po rozszerzeniu UE w maju 2004 roku. Ta

decyzja dawała prawa przede wszystkim nielegalnym imigrantom, dla których 1 maja 2004

roku był dniem amnestii. Irlandzki rząd dał jasno do zrozumienia, iż otwarcie się rynków

pracy na Zielonej Wyspie ma za zadanie zredukować liczbę imigrantów spoza UE, którzy * Negatywną konsekwencją tego orzeczenia było natychmiastowe zwiększenie ilości wniosków o azyl.

źródło: opracowanie własne na podstawie danych z irlandzkiego Departamentu Przedsiębiorstw, Handlu i Zatrudnienia [z:]

http://www.entemp.ie/labour/workpermits/statistics.htm (03.03.2008).

0

2 000

4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

14 000

16 000

1999 2000 2001 2002 2004 2007

Sektor usług

Catering

Rolnictwo/rybołóstwoPrzemysł

Medycna ipielęgniarstwoRozrywka

Służba domowa

Edukacja

Sport

50

wykonują fizyczną pracę w sektorze usług. Zanim programy imigracyjne zostały

wprowadzone, imigranci zarobkowi pochodzący spoza Unii Europejskiej byli najliczniejszą

grupą społeczną w Irlandii i stanowili połowę wszystkich migrantów (por. wykres 18).

Najczęściej przyjeżdżali pracownicy fizyczni (ok. 100 tysięcy w latach 2000 - 2003),

azylanci oraz studenci99. Poza Wielką Brytanią, Szwecją i Irlandią żaden inny kraj nie

zdecydował się znieść restrykcji dotyczących otwarcia rynków pracy, wykorzystując

zapewnione im prawnie okresy przejściowe.

Wykres 18 Grupy imigrantów spoza krajów UE posiadających przynajmniej 300 pozwoleń na pracę w Irlandii w 2000 r.

W roku 2000 w Irlandii zostało wydanych 18 006 krótkoterminowych pozwoleń na

pracę. Dwa lata później ponad 88 500 osób (co stanowiło 2 procent całej populacji państwa)

przebywających w Irlandii na stałe, zaznaczyło w powszechnym spisie ludności, że pochodzą

spoza Unii Europejskiej100 (por. wykres 19). Od roku 2005 do 2006 liczba imigrantów

z nowych krajów Unii wzrosła o prawie15 tysięcy, znacząco przewyższając pozostałe regiony

napływu ludności.

99 M.Ruhs, op.cit. Taka znacząca zmiana w ilości imigrantów nie mogła pozostać obojętna na kształt populacji Irlandii. Udział dzieci imigrantów w całościowej populacji Zielonej Wyspy wzrósł z 6 procent w 1991 roku do ponad 10 procent w 2002. 100 Ibidem.

źródło: opracowanie własne na podstawie Immigration into Ireland: Trends, Policy Responses, Outlook

[z:] http://migration.ucc.ie/irelandfirstreport.htm (03.03.2008).

51

Wykres 19 Imigranci w Irlandii na przełomie wieków (dane w tys.)

W roku 2006 przybyło do Irlandii w sumie 419 733 imigrantów z ponad dziesięciu

regionów świata. Najwięcej osób po Wielkiej Brytanii przybyło z Polski, Litwy oraz Łotwy

czyli z nowych członków Unii. Wykres 20 przedstawia wszystkie grupy imigrantów

w Irlandii, których imigracja przekroczyła 10 tysięcy w roku 2006 101.

Wykres 20 Główne grupy imigrantów w Irlandii w roku 2006 (dane w tys.)

101 P. Mac Éinrí, Immigration into Ireland, Trends, Policies, Responses, Outlook, [z:] http://migration.ucc.ie/irelandfirstreport.htm (18.03.2008).

źródło: opracowanie własne na podstawie danych Central Statistics Office, Ireland [z:] http://www.cso.ie/census/documents/PDR%202006%20Tables%2019-30.pdf (03.03.2008).

źródło: opracowanie własne na podstawie Central Statistic Office, Ireland [z:] http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/6646223.stm (14.05.2007).

52

Tak nagłe pojawienie się na wielką skalę zagranicznych pracowników szybko

uzmysłowiło przed jakimi problemami staje kraj po rozszerzeniu Unii i otworzeniu rynku

pracy.

4.3.3 Sprawa Irish Ferries

Pakt zawarty we wrześniu 2006 roku rozpoczęto negocjować z opóźnieniem, już po

wygaśnięciu poprzedniego (Paktu Stabilności). Przyczyniły się do tego napięcia między

partnerami społecznymi wynikające z pojawienia się na wielką skalę zagranicznych

pracowników. Modelowym przykładem konfliktu jest sprawa Irish Ferries, kompanii

założonej w roku 1972, która obecnie jest wiodącym przewoźnikiem wodnym na linii

Irlandia–Wielka Brytania-Europa Kontynentalna.

Reputacja firmy została nadwątlona w wyniku konfliktu pomiędzy irlandzkimi

związkami zawodowymi a kadrą zarządzającą Irish Ferries. Sednem sporu była chęć

zastąpienia ponad pięciuset irlandzkich żeglarzy pracujących w Irish Ferries, załogą

pochodzącą ze Wschodniej Europy. Celem było osiągnięcie oszczędności płacowych.

Konflikt rozpoczął się w listopadzie 2005 roku i trwał trzy tygodnie, w trakcie których

dotychczasowa załoga okupowała porty w Walii i Irlandii. Ostatecznie spór został rozwiązany

w grudniu 2005 roku, co otworzyło drogę do negocjacji nad paktem „W kierunku roku 2016”.

Rozwiązanie konfliktu było kompromisem dla każdej ze stron: pracodawca uzyskał

przyzwolenie na zatrudnianie obcych pracowników, przy czym pracę zachowali również

dotychczasowi zatrudnieni. Konflikt wpłynął przede wszystkim na tematykę negocjacji nad

nowym paktem, gdyż związki zawodowe podkreśliły kwestie związane z zachowaniem

standardów pracy w nowych warunkach.

W najnowszym porozumieniu społecznym po raz kolejny podkreślone zostało znaczenie

działań wszystkich negocjujących partnerów społecznych dla stabilności całej gospodarki.

Pakt przynosi także pogłębione analizy czynników, które mają podstawowe znaczenie dla

rozwoju kraju i zachowaniu jego konkurencyjności w globalnej gospodarce. Konkurencyjność

jest tu rozumiana bardzo szeroko. Nie jest to tylko wymiar funkcjonowania samej gospodarki,

ale również całego jej otoczenia, a zwłaszcza edukacji, systemu dokształcania, organizacji

pomocy społecznej i systemu chroniącego przed popadaniem w marginalizację społeczną.

Wiele zapisów jest bardzo szczegółowych, dotyczących zwiększenia liczby nauczycieli, czy

personelu w danych ośrodkach państwowych.

53

Zapisany wzrost płac o 10.37 procent w okresie 27 miesięcy w czterech fazach, nowe

ustawowe ciało regulujące przestrzeganie prawa pracy, który będzie miało możliwość

samodzielnego zlecania dochodzeń i śledztw, zwiększenie kary dla pracodawców nie

stosujących się do prawa pracy – to najważniejsze założenia umowy społecznej, które

gwarantują imigrantom zarobkowym minimalny poziom wynagrodzeń i godne warunki pracy.

Dodatkowo pracownicy napływowi mogą ubiegać się o pozwolenia o pracę osobiście. Ma to

zapobiec „przywiązaniu” pracującego imigranta do pracodawcy, który dotychczas posiadał

jego zezwolenie na pracę102.

4.3.4 Specjaliści wysokich kwalifikacji – potrzebni od zaraz!

Po pięciu latach znaczącej i uczciwej polityki imigracyjnej ad hoc, irlandzki rząd zdaje

się być w trakcie procesu formułowania bardziej ogólnego i wykonalnego stanowiska

w sprawie imigrantów zarobkowych. Zdecydował się on na promowanie polityki

„pracowników wysoko wykwalifikowanych”, która zaostrzy wymagania wśród pracowników

spoza Unii, a zwłaszcza wśród pracowników niskich kwalifikacji103.

Obliczenia, na jakie powołuje się I. Grabowska104, wskazują, że irlandzki rynek pracy

będzie coraz bardziej zależny od znaczących napływów imigranckiej siły roboczej. Kategorie

zawodowe, które będą najbardziej zależne od przypływów migracyjnych to zarówno wysoko

wykwalifikowani specjaliści, na których zapotrzebowanie w latach 1998-2005 wynosiło ok.

60 tysięcy, jak i wykwalifikowani robotnicy i rzemieślnicy – ok. 28 tysięcy.

W najbliższych latach w zawodach wymagających wysokich kwalifikacji pojawi się

43 tysięcy miejsc pracy, które najprawdopodobniej zajmą imigranci. Dodatkowo prawie

14 tysięcy stanowisk menedżerskich obejmą pracownicy głównie ze Stanów Zjednoczonych

oraz Kanady, bo właśnie stamtąd napływa najwięcej inwestycji. W efekcie irlandzki biznes

polega na młodych, wykształconych i otwartych na świat biznesmenach.

W przypadku pracowników niskich kwalifikacji zapotrzebowanie będzie rosło wprost

proporcjonalnie do zatrudnienia netto w ogóle. Dr Paweł Kaczmarczyk w jednym ze swoich

wykładów na temat „Ekonomiczno-społecznych uwarunkowań i skutków migracji

102 Sekcja 24 umowy „W kierunku roku 2016” pt. „Polityka w zakresie migracji zarobkowych” zob. [z:]http://www.umowaspoleczna.gov.pl/filez/20070601114026_irlandia_Towards-2016PartnershipAgreement_pl.pdf, s. 100, (5.05.2008). 103 Tłumaczenie własne na podstawie M.Ruhs, op.cit. 104 I.Grabowska, op.cit, s. 116.

54

zarobkowych”105 wymienia trzy typy prac, w których imigranci nie mogą być łatwo zastąpieni

przez rodzimą siłę roboczą w krajach zachodniej Europy. Są to prace 3xD (dirty, difficult and

dangerous), sfera usług oraz nie wymagające kwalifikacji prace w szarej strefie.

Dane szacunkowe sugerują, że największy napływ cudzoziemskiej siły roboczej jest

oczekiwany wśród pracowników usług (tylko w 2006 roku w Irlandii powstało 110 tysięcy

nowych miejsc pracy właśnie w sektorze usług!) – 19,7 tysięcy, zawodów wymagających

wysokich kwalifikacji – 43 tysiące, menadżerów – 13,9 tysięcy, urzędników – 16,6 tysięcy106.

Jednym z elementów polityki przyciągania „pracowników wysoko

wykwalifikowanych”, jest „Projekt Zielona Karta” (Green Card Scheme). Został

wprowadzony w życie w lutym 2007 roku, a jego celem jest pomoc imigrantom zarobkowym

spoza Unii Europejskiej w przekroczeniu europejskiej granicy i znalezieniu pracy w Irlandii,

w takich zawodach, w których obecnie występują niedobory.

„Zielona Karta” jest pozwoleniem na pracę, które umożliwia pracownikowi podjęcie

zatrudnienia w dokładnie sprecyzowanym na karcie zawodzie. Ustalono, że kartę tę mogą

otrzymać osoby, których roczna pensja początkowa wynosi co najmniej 60 000 euro, a praca

nie będzie szkodziła ogólnie pojętemu interesowi publicznemu. Dodatkowo każda osoba

starająca się o pozwolenie na pracę musi udokumentować swoje dotychczasowe

doświadczenie. „Zielona Karta” jest ważna przez dwa lata, po upływie których może zostać

przedłużona107.

105 Wykłady dr Kaczmarczyka z „Ekonomicznych aspektów współczesnych migracji międzynarodowych” dostępne na stronie http://www.ceeerc.wne.uw.edu.pl/~pk/orientalistyka_materialy.htm (10.09.2007). 106 I.Grabowska, op.cit, s. 116. 107 Więcej na temat projektu http://www.irishlinks.co.uk/green-card-work-permits-ireland.htm (5.05.2008).

55

Podsumowanie

Pod koniec lat 80. rząd irlandzki dokonał znacznych reform w zakresie finansów

publicznych, rynku pracy oraz systemu podatkowego. Zwiększył w ten sposób

konkurencyjność państwa i podniósł możliwość inwestycji kapitału zagranicznego. Owocem

reform był cud gospodarczy, w efekcie którego Irlandia zyskała przydomek „Celtycki

Tygrys” ze względu na 140 procentowy wzrost PKB w latach 1987 a 2000.

Rozwój gospodarczy Irlandii nie od razu wpłynął na poprawę sytuacji na rynku pracy.

Przez prawie dwie dekady kraj charakteryzowało zjawisko tzw. bezzatrudnieniowego wzrostu

gospodarczego (jobeless growth), polegające na braku generowania miejsc pracy

i utrzymującym się dość wysokim bezrobociu, przy zdecydowanej poprawie sytuacji

makroekonomicznej kraju. Autor zwraca uwagę, że z podobnym problemem stykamy się

obecnie w Polsce. Stopa wzrostu gospodarczego w naszym kraju, w zbyt małym stopniu

przekłada się na wzrost liczby miejsc pracy.

Wzrost nakładów pracy, a w szczególności napływ imigrantów zarobkowych wpłynął

pozytywnie na przyspieszenie wzrostu PKB w Irlandii w latach 90., gdyż irlandzki rynek

pracy przekształcił się w zaskakująco krótkim czasie z dysponującego nadwyżką siły roboczej

w potrzebujący jej dopływu z zewnątrz. Przyczyną tej sytuacji było zmniejszenie zatrudnienia

w rolnictwie, przy jednoczesnym rozwoju nowoczesnych, kapitałochłonnych oraz

pracooszczędnych gałęzi sektora wytwórczego. Tym samym nastąpił wzrost podaży pracy,

powstały m.in. w wyniku napływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Wypełniając

niedobory zasobów pracy cudzoziemską siłą roboczą Irlandia była w stanie utrzymać tempo

i poziom rozwoju gospodarczego.

83 procentowy wzrost PKB Irlandii w dekadzie 1994 – 2004 był możliwy dzięki

transformacji rynku pracy. Jednakże ten spektakularny „cud” nie udałby się gdyby nie

nastąpiły zmiany struktury rynku pracy oraz dostosowania jego zasobów do zmieniających się

potrzeb

i warunków gospodarowania. Do czynników, które uelastyczniły irlandzki rynek pracy,

należą:

progresywna struktura wieku – społeczeństwo młode demograficznie,

system edukacji, kształcący wysokiej jakości pracowników,

wzrost udziału kobiet na rynku pracy w latach1993-2002,

dialog i konsultacje społeczne, zwerbalizowane w szeregu umów społecznych,

56

otwarcie się rynku na imigrantów zarobkowych,

prewencyjne podejście do długotrwałego bezrobocia,

aktywna polityka rynku pracy, polegająca m.in. na ograniczeniu elementów

zasiłków socjalnych zachęcających do pozostawania bezrobotnym,

odciążenia podatkowe przy jednoczesnym wzroście płac.

Na przełomie 2001-2002 roku Republika Irlandii odnotowała spowolnienie

gospodarcze. Przede wszystkim ze względu na ogólnoświatowy kryzys w branży

informatyczno-elektronicznej. W rezultacie zmniejszyło się zapotrzebowanie na produkty

wytwarzane na wyspie przez firmy amerykańskie.

W ostatnich latach dużym wyzwaniem dla irlandzkiej gospodarki jest presja inflacyjna.

Wzrost wynagrodzeń przy jednoczesnych niedoborach siły roboczej, wzrost cen wynajmu

mieszkań i pomieszczeń biurowych oraz wciąż niewystarczająca infrastruktura techniczna

i rosnące ceny energii sprawiają, że Irlandia przegrywa pod względem konkurencyjności

z gospodarkami Europy Środkowo-Wschodniej oraz Chin.

Na początku kwietnia 2008 roku, Międzynarodowy Fundusz Walutowy podał, że wzrost

gospodarczy Irlandii spadnie z 5,3 procent w roku 2007 do 2 procent w roku 2008, a inflacja

osiągnie poziom powyżej 5 procent. Pomimo to, prognozy dla sytuacji gospodarczej Irlandii

są pomyślne, choć proste możliwości rozwoju gospodarczego oraz wzrostu dobrobytu powoli

się wyczerpują. George Soros uważa, że Irlandia odniosła największy sukces gospodarczy w

Unii Europejskiej i przetrwa obecny kryzys gospodarczy, gdyż w odpowiednim momencie

zainwestowała w niszowy sektor wysokich technologii informatycznych108.

Trafnym podsumowaniem potwierdzającym, że to właśnie migracje zarobkowe były

kluczowym elementem mającym wpływ na rozwój gospodarczy Republiki Irlandii po roku

1973, są według autora pracy słowa D. Massey’a: „migracja międzynarodowa nie jest

wynikiem braku rozwoju ekonomicznego, ale wręcz przeciwnie wynika z tego rozwoju”.

Przywołując teorię skumulowanej przyczynowości Masseya można określić, że

niezależnie od uwarunkowań globalizacji, koniunktury i pomysłu na rozwój gospodarczy

największe znaczenie dla obecnej prosperity Irlandii miały inwestycje w kapitał ludzki. I to

ten kapitał wypłacił z nawiązką. Współcześnie wzrastająca siła nabywcza Irlandczyków,

wspierana niskimi podatkami dochodowymi, napędza popyt w kraju, a sektor budowlany

108 Tłumaczenie własne na podstawie wywiadu dla Irish Independent [z:] http://www.independent.ie/business/european/soros-warns-ireland-not-to-leave-eurozone-1346294.html, (15.04.2008).

57

i usługowy tworzą obecnie tak wiele nowych miejsc pracy, że aby je obsadzić Irlandia zdana

jest wyłącznie na imigrantów109.

Zaprezentowane w pracy doświadczenia Irlandii mogą zostać wykorzystane przy

konstruowaniu programu społeczno-gospodarczego Polski. Autor nie podziela sceptycyzmu

niektórych analityków gospodarczych, według których prawdopodobieństwo osiągnięcia

równie spektakularnego sukcesu jak irlandzki jest znikome. Chociaż prawdą jest, że skok

Celtyckiego Tygrysa jest ewenementem na skalę europejską, to wydaje się, że Polska ma

szansę go powtórzyć. Duże znaczenie dla przyszłego sukcesu gospodarczego naszego

państwa będą mieć migranci zarobkowi (zarówno re-emigranci oraz imigranci z Europy

Wschodniej i Azji), którzy – podobnie jak w Irlandii – zasilą wykwalifikowaną kadrę

menedżerską oraz zajmą miejsca w sektorach pracy „3xD”.

109 Zob. R. Susło, Celtycki Tygrys znowu atakuje, [z:] http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/celtycki;tygrys;znow;atakuje,192,0,234176.html (15.10.2007).

58

Bibliografia

1. Dokumenty:

Dokumentacja Akcesyjna. Dokumenty dotyczące przystąpienia do Wspólnot Europejskich Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii oraz Grecji. Tom I red. tomu J. Plaňavová-Latanowicz. Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, 1998. Ireland in Brief, Publication of Department of Foreign Affairs [z:] http://foreignaffairs.gov.ie/home/index.aspx?id=383 (23.04.2008). Umowa społeczna „Kontynuacja rozwoju” [z:] http://www.umowaspoleczna.gov.pl/filez/20070601113830_irlandia_Sustaining-Progress1.pdf (5.05.2008). Umowa społeczna „W kierunku roku 2016” na http://www.umowaspoleczna.gov.pl/filez/20070601114026_irlandia_Towards-2016PartnershipAgreement_pl.pdf (05.05.2008) The Economic and Social Research Institute, Dublin, Ireland [z:] http://www.esri.ie/ (12.02.2008). Mac Éinrí, P., Immigration into Ireland, Trends, Policies, Responses, Outlook, [z:] http://migration.ucc.ie/irelandfirstreport.htm (18.03.2008). 2. Druki zwarte: Boruta, Irena, Swoboda przepływu osób, [w]: J. Barcz (red.) Prawo Unii Europejskiej : zagadnienia systemowe, prawo materialne i polityki, omówienie wybranych orzeczeń ETS, Traktat o Unii Europejskiej, Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, Warszawa : Wydaw. Prawo i Praktyka Gospodarcza, 2004. Budnikowski, Adam, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003. Burnham, B., James, Why Ireland Boomed, The Independent Review, volume VII, number 4, Spring 2003, ISSN 1086-1653. Favell, Adrian, Hansen, Randall, Markets against politics: migration, EU enlargement and the Idea of Europe, w: Journal of Ethnic and Migration Studies, Vol. 28, No. 4, 2002. Górny, Agata, Kaczmarczyk, Paweł, Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych w świetlne wybranych koncepcji teoretycznych, ISS WP 2003, Seria: Prace migracyjne, nr 49. Grabowska, Izabela, Lusiński Cezary, Transformacja rynku pracy w kontekście rozwoju gospodarczego Irlandii, Studia Europejskie 4/2005. Grzybowski, Stanisław, Historia Irlandii, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Kraków 2003. Hay, Colin, Structure and Agency, [w:] ed. D. Marsh, G. Stoker, Theory and Methods in Political Science (1st edition), Palgrave 1995, s. 189-206. Massey, Douglas, Why Does Migration Occur? A Theoretical Synthesis, [w:] Hirschman, Ch., 1999. McAnulla, Stuart, Struktura a podmiotowość, [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsh, G. Stoker, Teorie i metody w naukach politycznych, tłum. J. Tegnerowicz, Kraków 2006, s.273-294. Okólski, Marek, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2005. O’Reilly, Gerry, Economic Globalizations: Ireland in the EU – 1973-2003, Acta geographica Slovenica, 44-1, 2004. Piore,J., Michael, Birds of Passage. Migrant Labor and Industrial Societies, Cambridge 1979: Cambridge University Press Powell, Benjamin, Economic Freedom and Growth: The case of the Celtic Tiger, Cato Journal, vol.22, no.3, Winter 2003. Ranelag, O’Beirne, John, Historia Irlandii, wyd. Marabut, Warszawa-Gdańsk 2003. Rudnicki, Bogdan, Podróże marzeń: Irlandia. Biblioteka Gazety Wyborczej, Warszawa 2006. Ravenstein, Ernest, George, The Laws of Migration, Journal of the Royal Statistical Society 52(2), r.1889. Rynarzewski, Tomasz, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze. Teoria wymiany i polityki handlu międzynarodowego, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006. rozdz. 6. Rzońca, Andrzej, Rachunek wzrostu na przykładzie gospodarki Irlandii w latach dziewięćdziesiątych, Materiały i studia, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2002, zeszyt nr 149. Sjaastad, A., Larry, The costs and returns of human migration, Journal of Political Economy 70, 1962.

59

Sloman, John, Podstawy Ekonomii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001. Stark, Oded,, Discontinuity and the Theory of International Migration, KYKLOS 37(2), 1984, Stark, Oded,, The Migration of Labour, Cambridge: Basil Blackwell, 1991. Sztompka, Piotr, Socjologia zmian społecznych, wyd. Znak, Kraków 2005. Wallerstein, Immanuel, The Modern World-System. Capitalist Agriculture and the Origins of the European World Economy in the Sixteenth Century, New York 1974: Academic Press. 3. Artykuły: Lisak, Marcin, Cud, nie cud?, Polityka nr 46, 17.11.2007. Niedzielski, Bartosz, Irlandia w Polsce? Na pewno nie za cztery lata, [z:] http://www.bankier.pl/wiadomosc/Polska-druga-Irlandia-Na-pewno-nie-za-cztery-lata-1666256.html, (12.11.2007). O’Donnell, Rory, Social Partnership: Principles, Institutions and Interpretations, in: Astonishing success: Economic growth and the labour market in Ireland (edited by Philip J. O'Connell) ILO 1999, [z:] www.dialogspoleczny.pl/files/File/Jak_paktuja_Irlandczycy.doc. Republic of Ireland: The poorest of the rich, The Economist, January 16, 1988. Ruhs, Martin, Ireland: A Crash Course in Immigration Policy, [z:] http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=260. Winiecki, Jan, Unijne pieniądze niewiele znaczą, Rzeczpospolita, 2005 nr 134 s. B5, Warszawa 11.06.2005. Wojciechowski, Jakub, Co z tą Irlandią?,[z:] http://www.psz.pl/content/view/7757/ (31.03.2008).

4. Strony internetowe http://acts.oireachtas.ie/zza9y1984.2.html#zza9y1984s3 (03.03.2008). http://www.allbusiness.com/specialty-businesses/1002841-1.html (20.05.08). http://www.bankier.pl/wiadomosc/Rolnictwo-irlandzkie-1679341.html (15.04.2008). http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/6646223.stm (14.05.2007). http://www.business2000.ie/cases/cases_8th/case22.htm (15.04.2008) http://www.psz.pl/content/view/7909/ (15.04.2008). http://www.celts.prv.pl/ (18.02.08). www.cso.ie/releasespublications/documents/statisticalyearbook/2004/ireland&theeu.pdf (15.04.2008). http://www.cso.ie/census/documents/PDR%202006%20Tables%2019-30.pdf (03.03.2008). http://www.cso.ie/statistics/Population1901-2006.htm (10.05.2008). http://www.csfinfo.com/viewdoc.asp?fn=/documents/eu_structural_funds/overview/structural_funds.htm&mn=eusa&nID=3 (31.03.2008). http://www.dublin.polishembassy.ie/gospodarka.htm (23.10.2007). http://www.ena.lu/ (05.05.2008). http://www.entemp.ie/labour/workpermits/statistics.htm (03.03.2008). http://www.fita.org/countries/ireland.html (05.05.2008). http://www.geocities.com/capitolhill/2419/pnr.html (5.05.2008). http://www.ictu.ie/html/publications/pubagr.html (5.05.2008). http://www.irishlinks.co.uk/green-card-work-permits-ireland.htm (5.05.2008). http://www.lowtax.net/lowtax/html/jirdctx.html (03.03.2008). http://migration.ucc.ie/irelandfirstreport.htm (03.03.2008). http://www.mith2.umd.edu/WomensStudies/Bibliographies/19c-irish-women (20.05.2008). http://www.taxireland.ie/irishtaxsystem/incometax.asp (03.03.2008). http://www.umowaspoleczna.gov.pl/?wyswietl=podanonewsa&poddzial=4&id=227 (5.05.2008) http://www.solidarnosc.org.pl/spspoz/?page=news&typ=9 (28.04.2008). www.stc.pl/dhttp.php?co=nowakowski_2007_05_23.pdf (28.04.2008). http://ww2.tvp.pl/4914,20051110266670.strona (28.04.2008). Kaczmarczyk, Paweł, Migracje a rozwój współczesnych systemów społecznych, [z:] http://www.ceeerc.wne.uw.edu.pl/~pk/orientalistyka_materialy.htm (9.09.2007). Susło, Robert, Celtycki Tygrys znowu atakuje, [z:] http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/celtycki;tygrys;znow;atakuje,192,0,234176.html (15.10.2007).

60

Spis tabel i wykresów

Rysunek 1 Rozszerzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej 1973 _________________ 24 Tabela 1 Sektor prywatny i wtórny w teorii dualnego rynku pracy _____________________ 9 Tabela 2 Ekonomiczne skutki migracji siły roboczej _______________________________ 17 Tabela 3 Produkcja upraw i żywego inwentarza w roku 2005 _______________________ 27 Tabela 4 Wysokość podatku od przedsiębiorstw i od osób fizycznych w Irlandii _________ 36 Tabela 5 Imigracja do krajów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej/Unii Europejskiej i Wielkiej Brytanii __________________________________________________________ 46 Wykres 1 Relatywna deprywacja ______________________________________________ 12 Wykres 2 Wkład teorii migracyjnych w wyjaśnienie procesów mobilności według D. Masseya _______________________________________________________________________ 15 Wykres 3 Liczba ludności w Irlandii w latach 1801 -1851 __________________________ 19 Wykres 4 Przeciętna roczna liczba emigrantów w latach 1800- 1966 _________________ 20 Wykres 5 Populacja w Irlandii w XX wieku _____________________________________ 22 Wykres 6 Procentowy udział zatrudnienia ludności w sektorach irlandzkiej gospodarki ___ 26 Wykres 7 Przychody netto Irlandii z Unii Europejskiej w latach 1973-2000 ( procent PKB) 29 Wykres 8 Przychody netto z UE oraz współczynnik wzrostu dla Irlandii w latach 1973-2000 30 Wykres 9 Wydatki rządu, procent PKB _________________________________________ 31 Wykres 10 PKB realne w proc. w Irlandii w latach 1961-2000 ______________________ 32 Wykres 11 Stopa bezrobocia w proc. w Irlandii w latach 1961-2000 __________________ 33 Wykres 12 Inflacja w Irlandii w latach 1961-2000 ________________________________ 35 Wykres 13 Imigracja, emigracja i migracja netto w Irlandii w latach 1987-2003 (w tys.) __ 42 Wykres 14 Rynek pracy w Irlandii - podstawowe wielkości w procentach w relacji do ogółu ludności w wieku 15-64 lat, 1980-1999 ________________________________________ 43 Wykres 15 Wzrost zatrudnienia w Irlandii w latach 1984-2000 (zmiana proc. w kolejnych latach) __________________________________________________________________ 44 Wykres 16 Migracja netto w Irlandii w latach 1984-2000 (dane w tysiącach) ___________ 45 Wykres 17 Liczba wydanych pozwoleń na pracę w poszczególnych sektorach, Irlandia 1999-2007____________________________________________________________________ 49 Wykres 18 Grupy imigrantów spoza krajów UE posiadających przynajmniej 300 pozwoleń na pracę w Irlandii w 2000 r. __________________________________________________ 50 Wykres 19 Imigranci w Irlandii na przełomie wieków (dane w tys.) ___________________ 51 Wykres 20 Główne grupy imigrantów w Irlandii w roku 2006 (dane w tys.) ____________ 51