· Web viewPortrettintervju 186 Eksempel på portrettintervju 187 Oppgåver/Test deg sjølv 188 Kurs 2: Å førebu eit intervju 189 Oppgåver/Test deg sjølv 190 Kurs 3: Å gjennomføre

Infofil: Merknad, forord, innhold, ordforklainger, kilder, stikkordKontekst 8–10. Basisbok ISBN 978-82-05-32871-6

Innhold for dette dokumentet i e-boka:{{Bruk markørhenter for å gå direkte til valgt overskrift.}}xxx1 Merknad til den tilrettelagte boka

xxx2 Hierarkixxx2 Sidetallxxx2 Diverse symboler

xxx1 Informasjon frå orginalbokaxxx2 Tittelinformasjonxxx2 Frå bokomslaget

xxx3 Samfunnxxx4 Jernalder i Noreg (200-1200 e. Kr.)xxx4 Middelalder i Noreg (1200-1500 e. Kr.)xxx4 Renessansen (1500-1700 e. Kr.)xxx4 Opplysningstid (1800-1800)xxx4 Dansk-Norsk union (ca. 1810-1820)xxx4 Svensk-Norsk (ca. 1820-1905)xxx4 Oppløysing av unionen med Sverige (1905-1945)xxx4 1945-2000

xxx3 Kulturxxx4 Den greske antikken (400 f. Kr. -år 0)xxx4 Den romerske antikken (0-400 e- Kr.)xxx4 Middelalder i Europa (400-1400 e. Kr.). Romansk periode (1.000-1.200). Gotikken (1200-1870)xxx4 Renessansen – harmoni og skjønnheit (1400-1600)xxx4 Barokken – dramatikk og kjensler (1600-1700)xxx4 Nyklassisismen – det reine og klarexxx4 Romantikken – Nasjonalromantikken – Fantasi og kjensler (1800-11870)xxx4 Realismen – Samfunnskritikk (1870-1910)xxx4 Modernismen – brudd og eksperimentering (1910-1950)xxx4 Postmodernismen – mangfald (1950-2000)

xxx3 Litteraturxxx4 400 f. Kr.-600 e. Kr.xxx4 600 e. Kr.-1300xxx4 1300-1500xxx4 1500xxx4 Barokken (1600)xxx4 Opplysningstid (1700-1800)xxx4 Romantikken (1800-1830)xxx4 Nasjonalromantikken (1830-1860)xxx4 Realismen (1860-1870)xxx4 Naturalismen (1870-1880)xxx4 Nyromantikken (1880-1900)xxx4 Nyrealismen (1900-1920)

xxx4 Mellomkrigstid (1920-1940)xxx4 Modernisme (1940-1960)xxx4 Sosialrealisme (1960- 1980)xxx4 Postmodernisme (1980-2000)

xxx3 Språkxxx4 400 f. Kr.-400 e. Kr.xxx4 Urnordisk tid (400 e. Kr.-1000)xxx4 Norrøn tid (1000-1300)xxx4 Mellomnorsk tid (1300-1550)xxx4 Dansketid (1550-1820)xxx4 1820-1840xxx4 1840-2005

xxx1 Forordxxx1 Innholdxxx1 Ordforklaringerxxx1 Kilderxxx1 Stikkord

xxx1 Merknader til den tilrettelagte bokaDenne boka er tilrettelagt for synshemmede. Ifølge lov om opphavsrett kan den ikkje brukas av andre. Kopiering er forbudt. Overtredelser blir anmeldt.Oslo 2019-06-21 Statped sør østTilrettelagt av MBKFormat: Word

xxx2 HierarkiOriginalboka er inndelt etter eit hierarkisk overskriftssystem. I databoka har vi ikkje muligheiter for dei same typografiske virkemidler som på trykk. Det er i tillegg brukt synlege symboler for å angi overskriftstyper. Disse består av fire tegn, og er plassert først på linja, før overskriften. I boka er følgande symboler brukt for å angje overskriftenes rang (høyeste rang først): xxx1 xxx2 xxx3 xxx4

xxx2 SidetallSidetalet er plassert øvst på sidan, med open linje over, og angjer kor sideskiftet er i svartboken. I enkelte tilfelle har det vore nødvendig å justera dette noko for å tilpassa boka best mogleg for brukaren. Sideskift angjes på denne måten, f. eks:

--- 29 til 45Dette tyde at vi oppheld oss på side 29 i svartboken, av i alt 45 sider i denne delen.

xxx2 Diverse symboler_ uthevingsteikn. Eksempel: _Denne setningen er uthevet._?? utfyllingsteikn. Her er det meningen at eleven skal fylle ut selv.-- står i punktmerkede lister istedenfor "bullet" (prikk) i vanlig trykk.-> pil til høyre.>>> markerer nummererte spørsmål/oppgåver.!!! førekjem i noen overskrifter, og markerer for overskrifter som i

originalboka er markert med utropstegn. Teksten som kommer innunder denne typen overskrifter står i originalboka på grønn bakgrunn.

{{...}} markerer kommentarar til lesaren av den elektroniske boka. Innanfor klammeparentesane står tekst som ikkje finst i boka i vanleg trykk, og dessutan opplysningar om verkemedel i vanleg trykk som skil seg frå brødteksten forresten. I denne boka finst blant anna {{Bilete:}}, som markerer at det kjem eit bilde, {{Rammetekst:}}, som markerer tekst i ramme, {{Tabell}}, som markerer tabell, {{Figur:}}, som markerer for ein figur, {{Margtekst:}} som markerer tekst i marg, {{Teikneserie:}} som markerer for ein teikneserie og {{Ordforklaringar:}} som markerer for vanskelege ord som blir forklart. Ordforklaringane er plasserte i nærleiken av der dei vanskelege orda førekjem, slik at eleven lett skal kunna finna ut tydinga av dei. Kommentarar frå tilretteleggjar avsluttast generelt med {{Slutt}}.

I tillegg til dei nemnde typane opplysningar nemnt over, vil det dukka opp andre som ikkje er nemnt her. Desse er relativt sjølvforklarande, og følgjer same mønster som dei allereie nemnde.

°C grader celsius. Døme: 200°C betyr 200 grader celsius.

---- 1 til 2xxx1 Informasjon frå originalbokaxxx2 Tittelinformasjon

Norsk for ungdomstrinnet. Kathinka Blichfeldt, Tor Gunnar Heggem og Ellen Larsen

Kontekst 8-10. Basisbok.

xxx2 Fra bokomslaget{{På baksida av boka står det skreve en del generell informasjon om boka, samt kva for andre bøker som finst i Kontekst 8-10-serien:}}_Kontekst 8-10 - éi basisbok for heile ungdomstrinnet:Kontekst _Basisbok: dekkjer fagstoffet og har mange øvingar for ungdomstrinnet. Fagstoffet er samla i kapittel som er delt inn i _Kurs_ med tydelege læremål. Kursa, oppsummeringane og dei ulike oppgåvenivåa sikrar progresjonen og differensieringa. Denne organiseringa gjer det lett å bruke boka – uavhengig av nivået.

_Kontekst 8-10 omfattar i tillegg:

-- _Tekstar 1_ - tekstar fram til 1980, kronologisk ordna i perioder, med innleiingar som viser litterære og kulturelle straumdrag

-- _Tekstar 2_ - tekster frå 1980 og fram til i dag, organiserte etter sjanger

-- _Oppgåver_ - ekstra oppgåver til basisbok og tekstsamlingar-- _Ressursperm_ - forslag til undervisningsopplegg,

kopieringsoriginalar og transparentar-- _CD-ar_ - musikk, innlesne tekstar, dialektprøver-- _Nettstad_ - www.gyldendal.no/kontekst

Tilleggsbøker:Kontekst 8-10 _Grammatikk og rettskriving_Kontekst 8-10 _Nynorskboka_

{{På innsida av forsida og baksiden på boka, er det ei tidslinje som tar for seg dei fire emnane _samfunn, kultur, litteratur_ og _språk_ i perioden 400 f. Kristus til i dag. Tidslinja er sett opp på følgjande måte i elektronisk versjon: Først er namnet på emneområdet sett som hovedoverskrift, så kjem dei ulike periodane med tidsangivelse som underoverskrifter:}}

xxx3 Samfunnxxx4 Jernalder i Norge (200-1200 e.Kr)-- Rike jernalderfunn i Norden (200-400).-- Romerrikets fall (400).-- Arabisk ekspansjon (600).-- Folkevandring og uro (600-800).-- Landnåmstid. Vikingtokter. (800-1000).-- Slaget på Stiklestad (1030) Olav den Heilage-- Noreg vart sanla og kristendommen innført.

xxx4 Middelalder i Norge (1200-1500 e.Kr.)-- Korstog, riddartid (1200).-- Thomas Aquinas (1225-1274).-- Hanseatene dreiv handel i Bergen.-- Svartedauden (1300).-- Boktrykkjarkunsten. Johann Gutenberg (1397-1468).

xxx4 Renessansen (1500-1700 e. Kr.)-- Noreg i union med Danmark (1500-1600. Til ca. 1820.).-- Martin Luther (1483-1546). Reformasjonen vart innført.-- Oppdagarar: Vasco da Gama (1460-1524). Christoffer Columbus

(1451-1506).-- Naturvitskap: Nikolaus Kopernikus (1473-1543).-- Eineveldet vart innført i Noreg-Danmark (1600).-- Ludvig 14. (1638-1715). Solkongen.-- Reneé Descartes (1596-1650).-- Isac Newton (1642-1727).

-- Jean-Jacques Rosseau (1712-1778).

xxx4 Opplysningstid (1700-1800)-- Fornuft og vitskap.-- 1769: dampmaskina vart funne opp.-- 1776: den amerikanske sjølvstendeerklæringa.-- 1789: den franske revolusjonen.-- 1811: Universitetet i Oslo vart grunnlagt.-- 1814: Norge får eiga grunnlov, blir lausriving frå Danmark.

xxx4 Svensk-norsk union (ca. 1820-1905)-- Charles Darwin (1809-1882).-- Auka industrialisering i Noreg. Arbeidarørsla veks (1870-1890).-- 1884: Parlamentarismen vert innføres i Noreg.-- Utvandring til Amerika.

xxx4 1905-1945-- 1914-1918: 1. verdskrig.-- 1917: Den russiske revolusjonen.-- Sigmund Freud (1856-1939).-- Albert Einstein (1879-1955).-- Nazismen på frammarsj (1930).-- 1939-1945: 2. verdenskrig.-- 1945: første atombombe sprenges.

xxx4 1945-2000-- Gjenreising og velstandsauke i Noreg (1950-1980).-- Kvinnekamp (1960-)-- EF-debatt (1970).-- Våpenkappløp. Kald krig mellom aust og vest. (1960).-- Vietnamkrigen (1960).-- Politiske protestrørsler (1960-).-- Eksplosjon av nye teknologiske kommunikasjonsformer (1980-).-- 1989: Berlinermurens fall.--Oppløysing av Sovjetunionen.-- 1994: EU-debatt i Noreg.-- 1994: Apartheid opphører i Sør-Afrika.-- 2001: Terroråtaket på Twin Towers i New York.

xxx3 Kulturxxx4 Den greske antikken (400 f. Kr - år 0.)-- Amfiteater.-- Greske templer.

xxx4 Den romerske antikken (0-400 e. Kr.)-- Akvedukter.-- Pantheon i Roma.

xxx4 Middelalder i Europa (400-1400 e. Kr.). Romansk periode 1000-1200. Gotikken 1200-1400.

-- Middelalderborger.-- Handillustrerte bøker.-- Nordmenn samla kulturelle impulsar gjennom kontakt med andre

kulturar.-- Gregoriansk sang.-- Hildegard von Bingen (1098-1179).-- Stavkyrkjer i Noreg.-- Gjøglarar, omreisande teatergrupper.

xxx4 Renessansen - harmoni og skjønnhet (1400-1600)-- Leonardo da Vinci (1452-1519).-- Michelangelo Buonarroti (1475-1564).-- Salmesang vart innført i gudstjenesta.

xxx4 Barokken - dramatikk og kjensler (1600-1700)-- Skulptur og arkitektur.-- Lorenzo Bernini (1598-1680)

xxx4 Nyklassisismen - det reine og klare (1700-1800)-- Ludvig van Beethoven (1770-1827) - mot romantikken.-- Wolfgang A. Mozart (1756-1791) - wienerklassisismen.-- Johan Sebastian Bach (1685-1750)

xxx4 Romantikken – nasjonalromantikken - fantasi og kjensler (1800-1870)

-- Nasjonalromantikken: J. C. Dahl (1788-1857) og Hans Gude (1825-1903).

-- Adolph Tidemann (1814-1876).-- Ole Bull (1810-1880).

xxx4 Realismen - samfunnskritikk (1870-1910)-- Kunsten skulle forarge, ikkje berre vekkje behag.-- Edvard Grieg (1843-1907).-- Eduard Manet (1832-1883).-- Christian Krohg (1852-1925).-- Claude Debussy (1862-1918), impresjonisme.

xxx4 Modernismen - brudd og eksperimentering (1910-1950)-- Edvard Munch (1863-1944), ekspresjonisme.-- Non-figurativ og abstrakt kunst: Pablo Picasso (1881-1973),

Marcel Duchamp (1887-1968), Marc Chagall (1887-1985).-- Jazz og musikalar

xxx4 Postmodernismen - mangfald (1950-2000)-- Rock and roll.

-- Eksperimentering med uttrykk og oppløysing av form: - kunst, - musikk.

-- Popmusikk.-- Elvis Presley (1935-1977).-- The Beatles (1960).-- Installasjonar vanleg sjanger i kunsten.-- Hip-hop, rapp.-- _Ringenes Herre_, filmtrilogi (2000).

xxx3 Litteraturxxx4 400 f. Kr-600 e. Kr.-- Det gamle testamentet.-- Det nye testamentet.-- Bhagavadgita (200 f. Kr-200 e. Kr).-- Runeinnskrifter.-- Koranen.

xxx4 600 e. Kr-1300-- Norrøne tekstar: Gude- og heltedikt, ætte- og kongesagaer.--Den eldre Edda, håvamål, Trymskvida, Voluspå -- Beowulf (gammelengelsk dikt).-- Snorre Sturlason (1179-1241).-- Krøniker og hofflitteratur.

xxx4 1300-1500-- Giovanni Boccaccio (1313-1375).-- Francesco Petrarca (1304-1374).-- Dante Allighieri (1265-1321).-- Religiøse mysteriespel.

xxx4 1500-- Norske lovtekstar og diplom.-- Absalon Pedersson Beyer (1528-1575).-- William Shakespeare (1564-1616).-- Miguel Cervantes (1547-1616).

xxx4 Barokken (1600)-- Petter Dass (1647-1707).-- Dorothe Engelbretsdotter (1634-1716).-- Ludvig Holberg (1684-1754).

xxx4 Opplysningstid (1700-1800)-- Johan Herman Wessel (1742-1785).-- Det Norske Selskab i København.

xxx4 Romantikken (1800-1830)-- Henrik Wergeland (1808-1845).-- Johan S. Welhaven (1807-1873).

-- Asbjørnsen (1812-1885) og Moe (1813-1882) samlar folkediktning.-- H. C. Andersen (1805-1875).

xxx4 Nasjonalromantikken (1830-1860)-- Camilla Collett (1813-1895).-- Charles Dickens (1812-1870).-- Charles Baudelaire (1821-1867).

xxx4 Realismen (1860-1870)-- Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910).-- Henrik Ibsen (1828-1906).-- Alexander Kielland (1849-1906).-- Jonas Lie (1833-1908).-- Georg Brandes (1842-1927).

xxx4 Naturalismen (1870-1880)-- Sigbjørn Obstfelder (1866-1900).-- Amalie Skram (1846-1905).-- Arne Garborg (1851-1924).

xxx4 Nyromantikken (1880-1900)-- Mange av dei same som i Naturalismen.

xxx4 Nyrealismen (1900-1920)-- Knut Hamsun (1859-1952).-- Heimstaddiktning.-- Sigrid Undset (1882-1949).

xxx4 Mellomkrigstid (1920-1940)-- Interesse for psykologi.-- Arbeidardiktning: Oscar Braaten (1881-1939).

xxx4 Modernisme (1940-1960)-- Krigslitteratur: Arnulf Øverland (1889-1968), Inger Hagerup (1905-

1985), Stig Dagerman (1923-1954), J. R. R. Tolkien (1892-1973), Samuel Beckett (1906-1989).

xxx4 Sosialrealisme (1960-1980)-- Jens Bjørneboe (1920-1976).-- Tove Jansson (1914-2001). (Mummitrollene).-- Mikael Ende (1929-1995).

xxx4 Postmodernisme (1980-2000)-- Fantasy, filosofi, naivisme, ironi.-- Jostein Gaarder (f. 1952).-- Erlend Loe (f. 1969).-- Mats Wahl (f. 1945).

xxx3 Språkxxx4 400 f. Kr.-400 e. Kr.-- Ingen skriftlege kjelder i Noreg.-- De første skriftlige kildene i Norge (200 e. Kr.).

xxx4 Urnordisk tid (400 e. Kr.-1000)-- Dei første skriftlege kjeldene i Noreg.

xxx4 Norrøn tid (1000-1300)-- Det latinske alfabetet vart innført.-- Runeinnskrifter, Bryggen i Bergen.

xxx4 Mellomnorsk tid (1300-1600)-- 1350-1550: Det norske skriftspråket var sterkt svekka. Påverknad frå

andre språk (svensk, tysk).

xxx4 Dansketid-- 1550-1814: Dansk var skriftspråket i Noreg. Dei fleste nordmenn

snakka dialekt. I byane: danna daglegtale blant overklassen.

xxx4 1820-1840-- Språkstriden i Norge - krav om et eget norsk skriftspråk.-- Fornorskning, Henrik Wergeland, Knud Knudsen (1812-1895),

Asbjørnsen & Moe.-- Ivar Aasen (1813-1896) skapte landsmålet.

-- 1885: Jamstillingsvedtaket (landsmål - riksmål).-- 1906: Noregs mållag.-- 1907: Riksmålsforbundet.-- 1929: bokmål og nynorsk vert introdusert som omgreper. -- Forsøk med samnorsk.-- 1950-1970: Rettskrivingsreformer med mål om tilnærming mellom

bokmål og nynorsk. Lånord frå engelsk inn i språket. F. eks.: bacon, stress, software.

-- 1981: Rettskrivingsreform: Valfridom mellom former. -- Språklig mangfald, språklige minoritetar.-- 2005: Rettskrivingsreform.

--- 2 til 2(c) Gyldendal Norsk Forlag AS 20061. utgåve, 4. opplagDenne boka er ein del av læreverket _Kontekst 8–10._ Læreverket dekkjer måla for norsk etter læreplanen av 2006.Printed in India by Ajanta offset & Packaging Ltd, 2008ISBN 978-82-05-32871-6 Redaktør: Birgitte LarsenBiletredaktør: Kari Anne Hoen

Design, layout og omslagsdesign: Randi HoenOmslagsillustrasjon, omslagsbilete: PhotoDisc/GBA

Boka er omsett til nynorsk av Svein HøylandDet må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller avtalar om kopiering gjorde med KOPINOR, Interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging, og kan straffast med bøter eller fengsel. Spørsmål om publikasjonar frå forlaget kan rettast til:Gyldendal UndervisningGrunnskoleredaksjonenPostboks 6860, St. Olavs plass0130 Oslowww.gyldendal.no/undervisningE-post: [email protected]

--- 3 til 3xxx1 Forordxxx2 Til deg som skal bruke denne bokaOrdet _Kontekst_ kjem frå latin og vil seie «samanheng». Det blir gjerne brukt om den samanhengen språket blir nytta i. Når vi snakkar, og når vi les eller lytta r, så skjer det i en kontekst. Vi vel ord og uttrykk, og vi tolkar ytringane til andre ut frå konteksten. Sjølv ei uskuldig setning som «du er en god venn», kan bety nettopp det i en samanheng, men det stikk motsette i en annan samanheng. _KONTEKST_ 8–10 skal gi deg kunnskap om norsk, og gjere deg i stand til å bruke språket ditt endå betre, både skriftleg og munnleg. Alt dette skjer i eit samspel mellom deg og faget og andre språkbrukarar. Du lærer i en kontekst. Ny kunnskap om språk, kultur og litteratur vil utvide forståinga di. Du vil sjå samanhengar du før ikkje såg, du kan bruke innfallsvinklar du tidlegare ikkje visste om. Du vil kort sagt utvikle deg! Vi har ordna fagstoffet i Kurs. I samarbeid med læraren din vel du Kurs som høver deg og det du skal lære eller øve på. Oppgåver, testar, samandrag og ordforklaringar er meint som hjelp undervegs i tillegg til oppslagsdelen bak i boka. Tidslinjene framme og bak i denne boka – og i tekstsamlingane – vil hjelpe deg med å sjå samanhengar mellom språk, samfunn og litteratur i ulike historiske periodar. Det er din læreprosess, og _KONTEKST_ vil vere eit nyttig verktøy for deg! Med helsing forfattarane

{{Rammetekst:}}_Komponentoversikt KONTEKST 8–10_ -- Kontekst basisbok: Kunnskap om språk og sjanger. Skriftleg og

munnleg trening i det du lærer. Fagstoffet er ordna i Kurs.

-- CD (Basisbok)-- KONTEKST TEKSTAR 1: Kultur- og litteraturhistorie. Tekstar ordna

kronologisk fram til 1980 med forfattarportrett, ordforklaringar og oppgåver.

-- KONTEKST TEKSTAR 2: Tekstar frå 1980 fram til i dag ordna etter sjanger, med forfattarportrett, ordforklaringar og oppgåver.Tekstsamlingane er illustrerte med fotografi og kunstbilete.

-- CD 1–3 (Tekstar 1 og 2)-- KONTEKST oppgåver: Utfyllande oppgåver til KONTEKST BASISBOK

og KONTEKST TEKSTAR 1 og 2-- KONTEKST RESSURSPERM: Ressursperm med forslag til

undervisningsopplegg, kopieringsoriginalar og lysark-- KONTEKST NETTSTAD-- _Tilleggskomponentar_: KONTEKST Grammatikk og rettskriving

KONTEKST Nynorskboka{{Slutt}}

--- 4 til 7 xxx1 Innhald1. Muntleg kommunikasjon - I dialog 8 _Retorikk_ 10 Kurs 1: Kommunikasjon er samspel 11 Å forstå og ikkje forstå 11 Oppgåver/Test deg sjølv 13 Kurs 2: Munnleg framføring 14 Å halde foredrag 14 Å halde tale 17 Tolkande framføring 17 Drama og rollespel 18 Oppgåver/Test deg sjølv 20 Kurs 3: Debatt – å bryne meiningane sine 22 Debatteknikk 23 Oppgåver/Test deg sjølv 26 Kort sagt – munnleg kommunikasjon 27

2. Leseprosessen – ulike strategiar 28 _Å bli ein funksjonell lesar_ 30 Oppgåver 32 Kurs 1: Ulike lesestrategiar 32 Oppgåver/Test deg sjølv 34 Kurs 2: Bli en betre lesar 36 Automatisering 36 Lesefart 37 Leseforståing 37 Hald auge med di eiga lesing! 39 Lag dine eigne mål 39 Oppgåver/Test deg sjølv 40

_Å lese for å lære_ 42 Kurs 3: Førlesefasen 43 Idémyldring 43 Tankekart 43 Læresamtale 44 Oversikt over stoffet 45 Spørsmål og VØSL-skjema 45 Oppgåver/Test deg sjølv 46 Kurs 4: Lesefasen 47 Stikkord 47 Notatar 48 Logg 48 Oppgåver/Test deg sjølv 49 Kurs 5: Etterlesingsfasen 50 Strukturert tankekart 50 Styrkenotat 1 Ordkunnskap 51 Kolonnar 52 Venndiagram 54 Samandrag 54 Repetisjon 54 Oppgåver/Test deg sjølv 55 Kurs 6: Bruk av kjelder – å lese kritisk 56 Kjelder 56 Finne – å søkje etter kjelder 56 Vurdere – kjeldekritikk 59 Kritisk lesar 59 Fakta eller vurderingar 59 Tilvising – oppgi kjeldene 60 Opphavsrett 61 Oppgåver/Test deg sjølv 62 Kort sagt – leseprosessen 63

3. Ord, bilete og lyd – samansatte tekstar 64 _Informasjon_ 66 Test deg sjølv 68 Kurs 1: Grafisk design og web-design 69 Layout 69 Komposisjon 69 Web-design 72 Oppgåver/Test deg sjølv 76 Kurs 2: Bilete som språk 77 Skildring og tolkning 81 Bilete som lyg – biletmanipulering 83 Oppgåver/Test deg sjølv 84 Kurs 3: Reklame 85 «Skjult reklame» 88

Propaganda 88 Å lage reklame 89 Oppgåver/Test deg sjølv 90 Kurs 4: Teikneseriar 91 Å lage en teikneserie 94 Oppgåver/Test deg sjølv 94 Kurs 5: Film 95 Filmsjangrar 95 Å lage film 96 Oppgåver/Test deg sjølv 98 Kurs 6: Avis 99 Form og formål med aviser 99 Trykkjefridom og presseetikk 100 Korleis avisene ser ut – layout 101 Innhaldet i aviser 102 Å lage avis 103 Oppgåver/Test deg sjølv 104 Kort sagt – ord, bilete og lyd 105

--- 5 til 74. Skriveprosessen– frå tanke til tekst 106 _Skriveprosessen_ 108 Arbeid fram ideane 109 Planlegg teksten 110 Skriv! 111 Gi og ta mot respons 112 Omarbeid teksten 113 Ta vare på tekstane du skriv 113 Skriv ferdig, og skriv rett! 114 _Godt språk_ 114 Tekstbinding 115 Test deg sjølv 117 Kort sagt/Skriveråd – skriveprosessen 117 _101 Skriveoppgåver_ 118

5. Sjangarar og verkemiddel – form og effektar 124 Kurs 1: Inndeling i sjangrar 126 Å velje sjanger 128 Oppgåver/Test deg sjølv 130 Kort sagt – inndeling i sjangrar 132 _Litterære verkemiddel_ 133 Kurs 2: Gjentaking og kontrast 133 Oppgåver/Test deg sjølv 137 Kurs 3: Samanlikning og metafor 138 Oppgåver/Test deg sjølv 141

Kurs 4: Rim, rytme og linjedeling 143 Oppgåver/Test deg sjølv 147 Kurs 5: Humor 148 Oppgåver/Test deg sjølv 152 Kort sagt – litterære verkemiddel 153

6. Saktekstar – informere, skildre, grunngi 154 _Artikkel og foredrag_ 156 Test deg sjølv 157 Kurs 1: Fagartikkel – form og innhald 158 Eksempel på en fagartikkel 159 Oppgåver/Test deg sjølv 160 Kurs 2: Debattartikkel – form og innhald 161 Eksempel på debattartikkel 162 Oppgåver/Test deg sjølv 163 Kurs 3: Nyheitsartikkel – form og innhald 164 Oppgåver/Test deg sjølv 164 Eksempel på en nyheitsartikkel 165 Kurs 4: Å skrive småartiklar 166 Oppgåver/Test deg sjølv 167 Kurs 5: Å finne stoff og lage disposisjon 168 Oppgåver/Test deg sjølv 171 Kurs 6: Å skrive innleiing, overskrift og avslutning 172 Innleiing 172 Overskrift 173 Avslutning 173 Oppgåver/Test deg sjølv 174 Kurs 7: Å skrive fagartikkel og foredrag 175 Hovuddel 175 Avsnitt og eksempel 176 Temasetningar og kommentarsetningar 177 Nyansering 178 Oppgåver/Test deg sjølv 178 Kurs 8: Å skrive debattartikkel og diskusjonsinnlegg 179 Oppgåver/Test deg sjølv 181 Kort sagt/Skriveråd – artikkel og foredrag 182 _Intervju_ 183 Kurs 1: Intervju – form og innhald 184 Enkét eller rundspørjing 184 Eksempel på to enkétar 184 Sakintervju 184 Eksempel på sakintervju 185 Portrettintervju 186 Eksempel på portrettintervju 187 Oppgåver/Test deg sjølv 188 Kurs 2: Å førebu eit intervju 189 Oppgåver/Test deg sjølv 190

Kurs 3: Å gjennomføre eit intervju 190 Oppgåver/Test deg sjølv 191 Kurs 4: Å skrive intervju 192 Utbrodering av intervjuet 192 Overskrift, innleiing og avslutning 192 Oppgåver/Test deg sjølv 193 Kort sagt/Skriveråd – intervju 194 _Essay og kåseri_ 195 Kurs 1: Essay og kåseri – form og innhald 196 Essay 196 Eksempel på essay 197 Kåseri 198 Eksempel på kåseri 199 Oppgåver/Test deg sjølv 201

--- 6 til 7 Kurs 2: Å skrive essay og kåseri 202 Innleiing og hovuddel 203 Hovuddel og avslutning 204 Oppgåver/Test deg sjølv 205 Kort sagt/Skriveråd – essay og kåseri 205 _Brev, søknad og cv_ 206 Kurs 1: Brev, søknad og CV – form og innhald 206 Privatbrev 206 Formelle brev 207 Eksempel på forretningsbrev 207 Søknad 208 CV – curriculum vitae 208 Eksempel på søknad 209 Eksempel på CV 210 Oppgåver/Test deg sjølv 211 Kurs 2: Å skrive brev, søknad og CV 211 Oppgåver 212 Kort sagt/Skriveråd – brev, søknad og CV 212 _Referat og rapport_ 213 Kurs 1: Referat og rapport – form og innhald 214 Referat 214 Eksempel på referat 215 Rapport 216 Test deg sjølv 216 Eksempel på rapport 217 Kurs 2: Å skrive rapport og referat 218 Oppgåver 218 Kort sagt/Skriveråd – referat og rapport 219

7. Skjønnlitteratur – fantasi og røyndom 220 _Forteljing_ 222 Kurs 1: Grunntrekk i forteljingar 223 Oppgåver/Test deg sjølv 227 Kurs 2: Handlinga i ei forteljing 227 Oppgåver/Test deg sjølv 229 Kurs 3: Korleis ei forteljing kan ta til 230 Ta til med byrjinga 230 Ta til midt i handlinga 230 Ta til med slutten 231 Oppgåver/Test deg sjølv 233 Kurs 4: Å skrive spennande 234 Utvid augneblinken 234 Vis i staden for å seie 236 Ikkje avslør alt med en gong 236 Frampeik 237 Auk tempoet 237 Bygg opp spenninga mot slutten 238 Oppgåver/Test deg sjølv 239 Kurs 5: Ulike måtar å fortelje på 240 Tre måtar å fortelje på 240 Ytre spenning 241 Indre spenning 242 Oppgåver/Test deg sjølv 243 Kurs 6: Synsvinkel, tid og parallellhandling 245 Personleg synsvinkel 245 Autoral synsvinkel 245 Tid 24 Parallellhandling 246 Oppgåver/Test deg sjølv 247 Kurs 7: Å skrive novelle 248 Tema 248 Symbol 248 Sjangertrekk i noveller 249 Eksempel på novelle Oppgåver/Test deg sjølv 250 Kort sagt/Skriveråd – forteljingar 251 _Skriveoppgåver – forteljingar_ 252 _Lyrikk_ 254 Kurs 1: Lyrikk – form og verkemiddel 255 Det poetiske språket 255 Rim 256 Rytme 257 Lyd og klang 258 Linjedeling 260 Metafor 260 Symbol 262

Oppgåver/Test deg sjølv 263 Kurs 2: Frå assosiasjonar til poetisk språk 264 Oppgåver/Test deg sjølv 264 Kurs 3: Frå ord til mening 266 Oppgåver 266 Kurs 4: Dikt med rim 267 Oppgåver 267 Kurs 5: Mange typar dikt 268 Oppgåver 268 Kort sagt/Skriveråd – lyrikk 271 _Drama_ 272 Kurs 1: Dramatisk dikting – form og innhald 273 Dramatiske sjangrar 277 Oppgåver/Test deg sjølv 278 Kurs 2: Vi dramatiserer 279 Oppgåver/Test deg sjølv 282 Kort sagt/Skriveråd – drama 283

--- 7 til 78. Språk i endring – frå runer til sms 284 Kurs 1: Språket endrar seg 286 Fleirkulturelt samfunn 287 Kven avgjer språkendringar? 288 Språket tar sine eigne vegar 289 Slang 289 Språkvanar 290 Språk og identitet 291 Samisk språk og kultur 291 Oppgåver/Test deg sjølv 293 Kurs 2: Å omsetje språk 294 Språk er kultur 294 Omsetje eller gjendikte? 295 Eksempel på omsetjingar 295 Oppgåver 298 Kurs 3: Kor stammar språket vårt frå? 300 Kort om språkutviklinga i Noreg 302 Fornorsking eller nytt språk? 304 Språkdebatt 304 To språksyn vinn fram 305 Sjølvstendig nasjon – to språk 306 Nyare tid 306 Oppgåver/Test deg sjølv 307 Kurs 4: Dialektar og sosiolektar 308 Inndeling av dialektane i Noreg 309 Oppgåver/Test deg sjølv 311 Kort sagt – språk i endring 313

9. Bokmål 314 Kurs 1: Skrivemåten i bokmål 316 Ord som er forskjellig på bokmål og nynorsk 317 oppgåver 319 Kurs 2: Substantiv og adjektiv 320 oppgåver 322 Kurs 3: Verb 323 oppgåver 325 Kurs 4: Pronomen og determinativ 326 oppgåver 328 Kurs 5: Vi skriver bokmål 329 Kort sagt/skriveråd – bokmål 33110. Oppslagsdel 332 _Gramatikk_ 334 Ordklassane 334 1 Verb 335 2 Substantiv 342 3 Adjektiv 344 4 Pronomen 345 5 Determinativ (bestemmarord) 347 6 Adverb 349 7 Konjunksjonar (sideordningsord) 350 8 Subjunksjonar (underordningsord) 350 9 Preposisjonar 351 10 Interjeksjonar 351 Setningsledd 352 Verbal og subjekt 353 Direkte objekt 353 Indirekte objekt 353 Predikativ 354 Adverbial 354 Formelt subjekt 354 Setningslære 355 _Rettskriving_ 356 Å eller og 357 Då eller når 358 Enkel eller dobbel konsonant 358 Samansette ord: Eitt eller to ord 359 Stor eller liten bokstav 360 Forvekslingsord 361 _Teiknsetjing_ 362 _Å analysere_ 366 Å analysere lyrikk 366 Å analysere ei novelle eller en roman – bokmelding 367

Å analysere film 368 Å analysere bilete 368 _Å arbeide med språklege og litterære emne_ 370 _Sjangertrekk_ 372 Saktekstar 372 Skjønnlitteratur 373 _Ordforklaringar_ 376 _ Kjelder_ 380 _Stikkord_ 383

--- 376 til 387xxx1 OrdforklaringarA:abonnement: bestilling, slik at en får avisa levert i postkassaabonnent: en som abonnerer på nokoabonnere: bestille for ei viss tidakt: en hovuddel av skodespeletallitterasjon: bokstavrimanimasjon: bilete eller grafikk i rørsleapatisk: sløv, likegyldigargumentere: gjere sannsynleg at noko er sant eller rettartikulasjon: uttale av språklydarartikulere: uttale eller forme lydassosiasjon: en tanke som dukkar opp, for eksempel når en ser på noko og set det i samband med noko annaassosiere: knyte saman tankar og førestellingar, tenkje fritt rundt eit tema og komme på ord som har med emnet å gjereaudiovisuell: som nyttar både lyd og bileteauditivt virkemiddel: verkemiddel som har samband med det du høyrerautoritet: her: nokon som har makt i samfunnetavgrensa taletid: kvar talar får berre bruke ei viss tid på innlegget sittavkode: finne samanheng mellom bokstav og lyd

B:besjeling: språkleg verkemiddel der en gir naturen eller daude ting liv og menneskelege eigenskaparbiletspråket: språket som blir formidla gjennom bil

D:deadline: en siste tidsfristdebatt: utveksling av synspunkt, diskusjon, ordskiftedebattant: en person som er med i en diskusjon eller debattdesign: formgjeving

dialekt: einsarta talemål innanfor eit geografisk områdedisposisjon: en plan over rekkjefølgja til opplysningane kjem i, liste med punkt og underpunkt over det du vil ha meddistribuere: spreie, dele utdobbelkommunisere: vi seier éin ting med stemma og noko anna med kroppsspråketdokumentere: stadfeste, fortelje sannferdig omdrama: teaterstykkje, skodespeldugleik: evne til å gjere noko, noko du meistrar

E:ekspansiv: av ekspandere: bli større, auke, vekse, breie segengasjere: vekkje interesseenkét: eller enquete, rundspørjing om eit aktuelt emne (blir uttalt angk'et etter fransk _enquete_, frå latin _inquirere_: spørje ut)essay: kort avhandling eller artikkel med personleg og gjerne vittig preg (kjem frå fransk: _essai_, og betyr forsøk)etikk: læra om korleis menneske bør oppføre seg overfor kvarandreetnisk folkegruppe: ei folkegruppe som ser på seg sjølv som ei sjølvstendig gruppe i høve til andre

F:fakta: objektiv sanning, opplysningar som er til å lite påfeature: namn på en type stoff vi finn i aviser og tidsskrift, forteljande journalistikk som ofte er lett å lese (frå engelsk og tyder «trekk»)fiksjon: forteljingar som er oppdiktafenomen: noko som er uvanleg eller noko som finst eller henderforkunnskap: det du kan på førehandformell: etter reglane, korrektformelt brev: brev med faste krav til oppsett og utforming; forretningsbrev, offentleg brev

--- 377 til 387formål: endeleg mål, siktemålfragment: brotstykke, mindre delfullformat: aviser i stort formatfunksjon: oppgåve, formålførforståing: det en veit om temaet eller emnet du skal lese om – før du tek til å lese

G:germanar: en nordeuropeear som høyrer til en av dei stammane som frå gammal tid har budd i Tyskland og Skandinaviagjendikting: dikting som er omsettgermansk: som har med germanarane å gjereglobal: som har med heile verda å gjeregransk: som gjeld skriveog teiknekunsten, det som har å gjere med det å gi att tekst og bilete på papir

H:habil: dyktighaiku-dikt: japansk diktsjanger, kortdikt på tre linjerharselere: gjere narr av, drive ap medhorisontal: vassretthypertekstuell tekst: tekst som er sett saman i eit nettverk ved hjelp av lenkjer, en kan lenkje både til eigne sider og til sider som andre har

I:identitet: kjerna i eit menneske, den du eigentleg erimprovisere: lage eller gjere noko utan at en har planlagt det på førehandi medias res: ta til midt i handlinga (frå latin og tyder rett på sak)indre spenning: spenning på det indre planet, vi blir interessert i kva personar tenkjer og føler, og korleis dei reagerer på kvarandre og det som er rundt deiingress: eit kort samandrag av en tekst, står ofte over en brødtekst for at lesaren skal få en smakebit på det som kjeminnlegg: meiningsytringintens: sterk, heftig, fortettaintensitet: med stor energi, styrkeintensjon: tanke, meiningintervju: samtale som for eksempel en journalist har med en eller fleire (frå engelsk _interview_, som vil seie å kome saman, samtale)ironisere: spotte, gjere narr av

K:karakter: person, rollefigur, skapningkarikatur: type som er skildra på en nokså overdriven måtekategori: gruppeklisjé: slite, ofte stivna uttrykkkommentarsetning: setning som kjem etter ei temasetning og utdjupar dennekommunikasjon: samtale, det å vere i samband med (frå latin: communicare som vil seie å gjere felles)kommunikasjonssituasjonen: den situasjonen bodskapen skal formidlast ikommunisere: snakke, samtale, meddele, vere i samband, vere på talefotkompensere for: yte vederlag for, erstattekompetanse: kunnskap, ekspertisekomposisjon: oppbygging av en tekst eller eit biletekonstatere: slå fast, stadfestekonstruktiv: oppbyggjande, positivkontekst: tekst eller tankesamanheng, samanhengen noko opptrer ikontrast: motsetning, motstykkekriterium: avgjerande kjenneteikn

kulisse: dekorasjon på ei teaterscenekåsør: en som framfører eit kåseri

L:layout: utforming, særleg om bok- og avissiderlese mellom linjene: forstå noko som ikkje er direkte sagt eller skriveleseforståing: å trekkje meining ut av tekstarlesestrategi: plan for korleis du skal gå laus på en ny tekstlogo: eit bilete eller symbol for noko, for eksempel ei bedrift eller eit klesmerke

--- 378 til 387lydhermande ord: ord som hermar etter lyd, også kalla onomatopoetikon.Eksempel: WroomlKræsj! Bang!lyrikk: kjenslerik, stemningsfull dikting, ofte i verseformlæringstrategi: medviten plan for å nå eit læringsmållånord: ord som kjem frå eit framandt språk

M:manipulere: påverke andre ved hjelp av skjulte knepmarkedsføre: gjere ei vare kjend for publikummassemedium: middel som gjer det mogleg å nå eit stort publikum, for eksempel aviser, tv, filmmedium: middel som noko blir spreidd gjennom, for eksempel bøker, aviser, brev, radio, telefon, filmmetafor: ord eller uttrykk som blir brukt i biletleg eller overført tyding, kan og kallast språkbilete eller berre bilete (frå gresk og tyder _overføring_ eller _flytting)_ meny: her: liste med oversikt over innhaldet på nettstadmimikk: grimasar, bruk av andletetmonolog: en som snakkar, einetalemonoton: einsformig, utan variasjonmuezzin: en prest som syng ut frå tårnet i moskeen at no er det bønetid

N:negativt ladd ord: ord som har en negativ klang eller meining. Motsett: positivt ladd ordnyanse: liten, fin skilnad eller variasjonnådegåve: talent, spesiell evne som somme er fødde med

O:objektiv: nøytral, upartiskoffentleg: det motsette av privat, for alleordstyrar: en person som held oversikt over kven som står for tur til å ha ordet

P:poesi: diktekunst, lyrisk diktningpositivt ladd ord: motsett av negativt ladd ordpresseetikk: retningslinjer for korleis dei som arbeider i pressa, skal opptre for ikkje å krenkje einskildmenneske eller grupper i samfunnetpressen: fellesnemning for trykte medium (aviser, blad og tidsskrift)privilegium: fordel, særrettpro et contra: for og imotprofesjonell: som gjeld yrke, arbeid eller leveveg; øvd, rutinertprofesjonell forfattar: forfattar som lever av å skrive, som har skriving som yrkepropaganda: einsidig framstilling av informasjon for at folk skal få ei bestemt oppfatning, eller ei bestemt innstilling til ei sakprosa: språk som ikkje er diktprosess: utviklingsgangpåliteleg: til å lite på

R:radikal: ytterleggåande (det motsette er konservativ)refleksjon: grundig gjennomtenking, ettertankereflektere: tenkje omkring, tenkje tilbake påregional: som har å gjere med eit bestemt område, en regionregissør: en person som avgjer korleis eit drama skal framførast, eller korleis en film skal lagastrekvisitt: en gjenstand som blir brukt når en dramatisererrelevant: noko som kjem saka ved, er av interesse; viktig sentralrepetere: gå tilbake til stoff du har lese før, og gå igjennom det på nyttreplikk: det skodespelaren seier i eit dramaretorikk: talekunst, det å vere flink til å ordleggje segretrospektiv forteljeteknikk: teknikk der forteljaren ser tilbake og avslører det som har skjedd førrubrikk: tekstbit, avsnitt eller likande, med eiga overskrift

S:sakleg: held seg til saka utan personlege omsyn, upartisk og nøkternsamansett tekst: tekst der ord, bilete og/eller lyd opptrer saman

--- 379 til 387Sametinget: folkevalt forsamling av samar i Noregsatire: tekst, teaterstykke eller ei anna uttrykksform som latterleggjer noko eller nokonscene: frå gresk «skene» opphaveleg en scenebygning. Sidan har ordet kome til å bety sjølve staden eit teater eller skodespel blir framført. Vi bruker også ordet om eit avsnitt i en film eller eit teaterstykke, og om en situasjon eller eit opptrinnsentral: viktig for samanhengensjanger: teksttype

sjargong: ordbruk som er spesiell for ei mindre gruppe, og som ikkje alltid er forståeleg for andreskriftspråket: det språket vi skrivsoftware: programvaresosiolekt: en variant av den lokale dialekten, men han blir farga av sosial status, alder, kjønn, utdanning eller yrke til brukarenspalte: vertikalt felt med brødtekst på bokeller bladsiderspontan: ikkje planlagdstillbilete: bilete som ikkje er i rørslestrategi: plansupplement: tilleggsymmetrisk: at noko er likt på begge sider av en midtaksesynonymer: ord som betyr det same eller nesten det same

T:tabell: kort oversikt over tal eller ord, gjerne i kolonnar eller rutertabloidformat: aviser som er 28 × 40 cmtalarliste: oversikta til en ordstyrar over dei som ønskjer å seie noko i en debatttalemål: det språket vi snakkar«teikne seg til innlegg»: be om å få halde eit innlegg i en debatttekstreferat: kort oppsummering av hovudinnhaldet i en teksttemasetninger: viktig informasjon i starten av kvart avsnitt i en artikkeltillitvekkjande: som er til å stole påtolkande framføring: for eksempel det å fortelje ei historie, lese eller deklamere eit dikt eller framføre eit rollespel

U:uformell: uhøgtideleg, det motsette av formellupartisk: nøytral, som ikkje tek stillingupåliteleg: ikkje til å stole på

V:verbalspråket: tale- og skriftspråkversalar: store bokstavarvertikal: loddrettvisuell: det som har med synet å gjere, det som byggjer på synsinntrykkvisuelt verkemiddel: knep du kan bruke når du skal lage eit bilete eller utforme ei flate

Y:ytre spenning: ytre hendingar som skaper spenning

Å:åndsverk: alt som blir laga av tekstar, bilete, kunst, grafiske skjema og musikk

--- 380 til 387xxx1 Kjelder{{Tabell omgjort til liste}}_Tekst_ og _Side_Ambjørnsen, Ingvar: Utdrag frå _Hevnen fra himmelen._

Cappelen 1994, s. 237Asbjørnsen og Moe: Utdrag frå «Presten og klokkeren» i

_Asbjørnsen og Moe: Eventyr._Kagge Forlag 2002, s. 280Bjerke, André: «Fru Nitters datter» frå _Moro-vers_. Aschehoug 1980,

s.259Blackman, Malorie: Utdrag frå _Noughts and Crosses._

Doubleday, trykt med løyve frå The Random House Group Ltd. s. 296, 299

Bringsværd, Tor Åge: «Den som er i vinden» frå _Apachepikene farer frem over sletten, Blondt hår, Vinden, og andre tekster. _ Den norske Bokklubben 1976, s. 257

Brown, Dan: Utdrag frå _Engler og demoner._ Bazar 2004, s. 237Børli, Hans: Frå «Makeba synger» i _Brønnen utenfor Nachors stad._

Aschehoug 1966, s. 138Christensen, Lars Saabye: Utdrag frå _Halvbroren_.

Cappelen 2002, s. 38Egeberg, Kristoffer: _MMS er mobbernes nye våpen._

Dagbladet 15.02.2004 (Omsett til nynorsk for denne boka.), s.165Eidsvåg, Bjørn: Utdrag frå «To små planeter» frå albumet

_Skyfri Himmel,_ 2004, s. 12Fidjestøl, Bjarne (omsetjar): Utdrag frå _Soga om

Ramnkjell Frøysgode._ Det Norske Samlaget 1972, s. 245Fosse, Jon: Utdrag frå _Vakkert_. Det Norske Samlaget 2001, s. 276Garborg, Arne: Frå «Om pengar», henta frå _Ord for dagen i Norsk

rikskringkasting._ Aschehoug 1952, s. 136Gaup, Ailo: Utdrag frå _Trommereisen_. Gyldendal 1988, s. 242Hagerup, Inger: «Alle elefanter» frå _Det tatoverte hjerte._

Den norske Bokklubben 1969, s. 267Hamsun, Knut: «Ringen» frå _Siesta_. Gyldendal København 1897,

s. 249Hartz, Kine B.: _Musikalen om Annie._ Dagbladet 18.06.2004

(Omsett til nynorsk for denne boka.), s. 187Hauge, Olav H: «Du var vinden» frå _Dropar i austavind._

Norges boklag 1966, s. 261Haugen, Tormod: Utdrag frå _Romanen om Merkel Hanssen og Donna

Winter og den store flukten,_ Gyldendal 1986, s. 230Heggem, Tor Gunnar: «Framtiden ligger i havet». Kilder til artikkelen:

«Tromsøflaket» (http://www.uit.no/troms0flaket/2OOO.O9/OlSand4.html) og «Marin bioteknologi – på skattejakt i djuphavet», av Johan Roald Pettersen, _Utdanning & yrke_ 2004, s. 159

Hermstad, Arild; Gulowsen, Truls; Stolpestad, Ingrid: _Trenger vi enda mer energi?_ Aftenposten 24.09.2004 (Omsett til nynorsk for denne

boka.), s. 162 Hoem, Edvard: Utdrag frå _Gi meg de brennende hjerter._

Det Norske Samlaget 1987, s. 232Hofmo, Gunvor: Frå diktet «Ungdom», i _Fra en annen virkelighet._

Gyldendal 1948, s. 138Hovland, Ragnar: «Gitar», «Boyband», «Gutar», «Jenter» og «Kråke»

frå _Verdt å vite (trur eg)._ Gyldendal Tiden 2002, s. 166Hovland, Ragnar: Frå novellen «Over fjellet» i _Bussen til Peking._

Det Norske Samlaget 1984, s. 139Ibsen, Henrik: Utdrag frå _Peer Gynt._ Gyldendals skoleutgaver 1962,

s. 274Ingulstad, Frid: Utdrag frå _Nissen: den norske nissens forunderlige liv

og historie._ Gyldendal 1991 (Omsett til nynorsk for denne boka.), s. 49

--- 381 til 387Jacobsen, Rolf: «Landskap med gravemaskiner» frå _Hemmelig liv._

Gyldendal 1954, s. 261Jacobsen, Rolf: «Lyktestolpen» frå _Hemmelig liv._ Gyldendal 1954,

s. 141Jacobsen, Rolf: Frå «Tett snevær» i _Stillheten efterpå._

Gyldendal 1965, s. 139Jacobsen, Rolf: Utdrag av diktet «Langsomt» frå _Stillheten efterpå._

Gyldendal 1965, s. 260Jotun, Greta Aune: Utdrag frå _Tuva_. Aschehoug 1996, s. 244Kelsey, Alice Geer (omsett av Rikka Bjølgerud Deinboll): «Varmen fra

et lys» frå _Hodja. Tyrkiske eventyr._ Aschehoug 1955 (Omsett til nynorsk for denne boka.), s. 224

Kolerud, Arnfinn: Utdrag frå _Den som ikkje har gøymt seg no_ Det Norske Samlaget 2004, s. 40

Langeland, Nils Rune: Utdrag frå: «Dei første og dei siste», «Den avmektige fienden», «Eit svart hol til å sjå gjennom», «Krigens idyll» og «Skulen er død» frå _Kveldseta. Historiske essay._ Damm 2003, s. 203

Lie, Rasmus: «Eg hadde en gong ei vorte» frå _Lita grøn grasbok._ Det Norske Samlaget 1972, s. 267

Lind, Idar: Utdrag frå _Stengte dører._ Tiden Norsk Forlag 1982, s. 241

Lindstad, Aksel: «En vanskelig oppgave» (Omsett til nynorsk for denne boka.), s. 197

Loe, Erlend: Utdrag frå _L_. Cappelen 1999, s. 146Loe, Erlend: Utdrag frå _Naiv. Super._ Cappelen 1996, s. 134Lorentsen, Sveinung og Ragna Ådlandsvik (red.): «Svart blod» frå

_Krisetid og kvisetid:_ _Dikt av ungdomsskoleelever._ J.W. Eide Forlag 1979, s. 165

Lorentzen, Gustav: «Sangbok» frå _Hest i huset._ Gyldendal Tiden 1999, s. 143

Lorentzen, Gustav: «Seng» frå _Hest i huset._ Gyldendal

Tiden 1999, s. 141Michelet, Jon: Utdrag frå _Orions belte._ Forlaget Oktober 1977,

s. 232Mitlid, Kaja: «En storesøsters skjebne» (Omsett til nynorsk for denne

boka.), s. 199Mo, Arne: Utdrag frå «Avdrift» frå _Caps og andre noveller for

ungdom._ Det Norske Samlaget 1994, s. 242Mykland, Knut: Utdrag frå _Norges Grunnlov i 175 år._ Gyldendal

1989 (Omsett til nynorsk for denne boka.), s. 40Newth, Eirik: Utdrag frå _Fremtiden: Hva vil skje etter år 2000?_

Gyldendal Tiden 1999, s. 20Nilsson-Brånnstrom, Moni: Utdrag frå _Tsatsiki och morsan._

Natur och kultur 1995, s. 299_Norvengelsk_ (3 utdrag). Foreningen !les 2003, s. 296 Nyquist, Arild: «Ensomhet» frå _Kelner_! Aschehoug 1979, s. 134Obstfelder, Sigbjørn: «Kan speilet tale?» frå _Digte_. 1893, s. 257Osland, Erna: Utdrag frå _Kniv_. Det Norske Samlaget 2003, s. 237Rai, Bali: Utdrag frå _Avlyst (Arrangert) ekteskap._

Gyldendal 2001, s. 240Riis, Annie: Utdrag frå _Katrines bok._ Aschehoug 1996, s. 232Rowling, J.K. (omsett av Torstein Bugge Høverstad): Utdrag frå

_Harry Potter og mysteriekammeret,_ Damm 2000, s. 298Rowling, J.K.: Utdrag frå _Harry Potter and the Chamber of Secrets,_

Bloomsbury Publishing Plc 1998. ©J.K. Rowling 2008, s. 297Sande, Jakob: «Gjenta» frå _Dikt i samling._ Gyldendal 1929, s. 147

--- 382 til 382Scicolone, Michele (omsett av Kyrre Haugen Bakke, Eva Storsveen)

Utdrag frå _Til bords i Italia._ Gyldendal 2000 (Omsett til nynorsk for denne boka.), s. 130

Sem, Ingebjørg Dahl: Utdrag frå _Fløyten og tårnet._ Aschehoug 1993, s. 232

Si;D: «Det å være fjortis» og «Penger i vasken» fra Aftenposten 25.04.2005 og 21.04.2005 (Omsett til nynorsk for denne boka.),

s. 181Si;D: «Respektløst» frå Aftenposten, s. 179Sirowitz, Hal (Omsett av Erlend Loe): «Leselekse» frå _Sa mor._ Cappelen 1997, s. 35Skjæraasen, Einar: Frå _Danse mi vise, gråte min sang._ Aschehoug

1949, s. 135Skote, Inger: Utdrag frå _livredd_. Det Norske Samlaget 1978, s. 237Skott, Staffan: Utdrag frå _Sykkel_. Schibsted 1983 (Omsett til

nynorsk for denne boka.), s. 34Sodo (oversatt av Paal-Helge Haugen): «I haust og måneskinn» frå

_Blad frå en austleg hage._ _Hundre haiku-dikt._ Det Norske Samlaget 1965, s. 255

Sokki, Risten: «Dovddan» frå _Bondn bondn soga suonaid._ Gyldendal 1996, s. 292

Solberg, Liv Nelle: Frå _Sanger og regler fra Pakistan._ Informasjonssenteret for språkundervisning 1985, s. 258

Steen, Sverre: Utdrag frå _Langsomt ble landet vårt eget._ Cappelen 1967, s. 136

Staalesen, Gunnar: Utdrag frå _Bitre blomster._ Gyldendal 1991, s. 236

Staalesen, Gunnar: Utdrag frå _I mørket er alle ulver grå._ Gyldendal 1983, s. 142

Sund, Torvald: Utdrag frå _Grensejegarar_. Forlaget Oktober 1987, s. 232, 235

Sverdrup, Harald: «Kjøp et par mennesker» frå _Samlede dikt 1._ Aschehoug 2000, s. 152

Sverdrup, Harald: Utdrag frå «Øvelser i hjemlig diskriminering» i _Samlede dikt 1._ Aschehoug 2000, s. 151

Torkelsen, Per Inge: Utdrag frå _Forelska, forlova, forgifta, forvirra,_ Det Norske Samlaget 1994, s. 319

Vesaas, Halldis Moren: Utdrag av «No plantar kvinna» frå _Treet_. Aschehoug 1947, s. 262

Vold, Jan Erik: «Dag og natt – 2» frå _Sirkel, sirkel: boken om prins Adrians reise._ Gyldendal 1979, s. 20

Vold, Jan Erik: «Dråpen» frå _Vannselgerens liv._ Den norske Bokklubben 1981, s. 146

Vold, Jan Erik: «Funny» frå _Mor Godhjertas glade versjon : ja._ Gyldendal 1968, s. 270

Wessel, Johan Herman: «Digterens gravskrift over seg selv». Frå _Digte B1._ Gyldendal 1918, s. 257

Østby, Andreas E.: Utdrag frå _Kebabnorsk ordbok._ Gyldendal 2005 (Omsett til nynorsk for denne boka.), s. 290

Øverby, Morten: «Tørrpinn». Magasinet Dagbladet 30.10.2004 (Omsett til nynorsk for denne boka), s. 185

{{Slutt}}

Forlaget har ikkje lykkast i å komme i kontakt med rettshavarane til somme av tekstane. Vi ber personar eller forlag som har rettmessige krav om å kontakte oss.

--- 383 til 387xxx1 StikkordA: abonnement 99 abonnent 100 abonnere 100 AIDA-prinsippet 85 akt 273 allitterasjon 144 allusjon 200 analysere 105, 366, 367, 368, 81 andrespråk 287

animasjon 73 anslag 97, 98 antihelt 87 apatisk 136 apokope 311 argument 25 argumenterande artikkel 161 argumentere 180, 27 artikkel 127, 156, 372 artikulasjon 15 artikulere 15 assonans 144 assosiasjon 81 assosiere 264 atmosfære 18 audiovisuell 72 auditive verkemiddel 66 aust-nordisk 303 autoral synsvinkel 245 autoral 251 autoritet 52 avis 101, 103, 105, 99 avissj anger 103, 105 avkode 36 avsendar 11 avslutning 158, 172, 173, 174, 204 avsnitt 176

B: besjeling 140, 153 bestemmarord 347 bilete 368 biletutsnitt 97 bindeord 357 biperson 223 blaut konsonant 309 bodskap 11, 129, 68 bokmelding 367 bokmål 305, 313 bokstavrim 144, 153, 258 brain storming 289 brev 126, 127, 211, 212, 373 bruksrettleiing 127

C: cliffhangerprinsippet 98 curriculum vitae 208 CV 208, 210, 211, 212, 373

D: dagbok 127 dansketida 303 debatt 22 debattant 161, 179 debattartikkel 156, 161, 162, 179, 182 debattere 27 den fjerde statsmakt 100, 105 design 69 det gylne snitt 70 determinativ 326, 346 dialekt 308, 313 digital 78 dikt 127, 254, 255 diskusjon 27 diskusjonsinnlegg 103, 127, 179 disposisjon 74, 110, 168, 169, 170, 176, 182 dobbel bestemming 334 dobbeltkommunisere 12 dogmefilm 96 dokumentar 96 dokumentere 101 drama 18, 95, 272, 273, 283, 375 dramatikk 273 dramatisere 279 dramatisk presens 246 dreiebok 96

E: eiendomsord 347 eigedomsord 331, 334, 337 ekspandere 136 ekspertargument 180 elevrapport 217 enderim 143, 255, 257, 258, 260 engasjere 234, 235 enkét 103, 127, 183, 184 e-post 289 essay 127, 195, 196, 197, 202, 203, 205, 372 estetisk kompetanse 72 etikk 100 etnisk folkegruppe 291 etterlesingsfase 42, 50 eventyr 127, 224

F: fabel 127, 374 fagartikkel 156, 158, 159, 166, 175, 182

faglitteratur 127 fakta 59 faktaargument 180 faktaspråk 166 fantasy 95 fast ordstilling 352 feature 102 femrader 269 fenomen 54, 342 figurdikt 269 fiksjon 127, 132, 222 film 95, 96, 105, 368, filmmanus 127 filmsjanger 105 finsk-ugrisk språkfamilie 301 fleir-kolonne 52 fleirspråkleg 287 fleirtalsargument 180 folkeeventyr 224, 374 foredrag 5, 16, 157, 175, 182, 372 forfattarskap 48, 370 format 79 formell 22, 207 formelt brev 207, 208 formelt essay 196 formelt subjekt 354 fornorsking 304 fornuftsargument 180 forretningsbrev 127, 207 forteljerteknikk 241 --- 384 til 387forteljing 126, 127, 222, 223, 227, 230, 251, 373 fortetta språk 140 fortidsprøve 357 forvekslingsord 361 fragment 355 framføring 19, 157 frampeik 237 froskeperspektiv 80, 92, 97 fugleperspektiv 79, 92, 97 fullformat 101 fullrim 143 funksjon 82, 352 funksjonell lesar 30 fyllord 54 førforståing 38, 63 førlesingsfase 42 førstespråk 287

G: genitiv 320, 343 germanar 301 germansk 301, 313 gjendikting 295 gjentaking 133, 134, 153 grafikk 75 grafisk design 105 grafisk 69, 101

H: habil 175 haiku-dikt 255 halvrim 144 handling 223, 227, 251, 273 handlingsgang 228 harselere 198 helleristning 77 hjelpeverb 335 Hollywood-modellen 98 hovuddel 158, 204 hovudperson 223 hovudverb 335 humor 148, 149, 150, 153 hyggjelesing 33, 39 hypertekst 73, 105 høgdepunkt 238 høyrespel 127

I: idédugnad 289 idémyldring 110, 289 identitet 291, 308 improvisere 189 in medias res 230, 251 indirekte tale 192 indo-europeisk 300, 301, 313, 242 informasjon 88, 173 ingress 101, 102, 164, 182 innlegg 23 innleiar 23 innleiing 158, 172, 174, 193, 203 intens 145 intensitet 234, 235 interaktiv 73 Internett 58, 59 intervju 103, 127, 183, 184, 189, 190, 192, 194, 372

intervjuar 186 intervjuobjekt 183, 186, 189 ironi 151, 153 ironisere 198

J: jamvekt 310

K: kabaret 277 kameravinkel 97 kanal 11, 85, 89 128, 129 karakter 19, 96 karikatur 92 kinetoskop 97 kjelde 56, 59, 60, 169 kjeldekritikk 59, 63 kjeldeliste 60 klisjé 139 komedie 95, 277 komedie 95 kommentarsetning 158, 177 kommunikasjon 11, 27 kommunikasjonssituasjon 11, 128, 129 kommunisere 128 komparativ 139 kompetanse 288 komposisjon 69, 79, 136 konflikt 223, 228, 251 konjunksjon 350, 252 konservativ 305 konstruktiv 112 kontekst 82, 148 kontrast 72, 135, 153 kriterium 20 kritisk haldning 66 kronikk 103 kroppsspråk 15, 16 kryssklipping 97 kulisse 18 kunsteventyr 224 kåseri 127 195, 198, 199, 202, 205, 372 kåsør 198

L: landsmål 305, 313 laussalavis 101 layout 69, 101, 105

lesarinnlegg 127, 179 lesefart 37, 63, 42, 47 leseforståelse 37, 63 leseretning 71 lesestrategi 30, 32 linjedeling 143, 146, 153, 256, 260 litterære verkemiddel 66, 133, 153 litterært emne 370, 371 logg 48, 127 logo 36 lokalavis 102 lydhermande ord 92 lydintervju 191 lydrett språk 357 lyrikk 254, 255, 271, 366, 375 læresamtale 44 læringsstrategi 42, 63 lånord 286, 289, 303, 313

M: manipulere 83, 88, 105 manus 16, 273 manuskript 273 marknadsføringslova 88 massemedium 89, 99 medium 128, 127, 129 mellomnorsk tid 303 mengdeord 348 meny 74, 75 metafor 140, 153, 204, 255, 260, 261 mimikk 14 minoritetsspråk 287, 306 monolog 273 monoton 14, 115 --- 385 til 387morsmål 287 motiv 79, 81 mottakar 11, 129 mottakarspråk 294 munnleg framføring 14 munnleg sjanger 126 musikal 95, 277 myte 127, 223 møtereferat 214, 215 målgruppe 68, 89,105 målmerke 309

N:

nettavis 100, 101 nettside 74, 105 nettskikk 61 Noregs Mållag 306 normalperspektiv 92, 97 norrønt 303 norvagisere 288, 313 notat 48 notis 103 novelle 127, 248, 249, 367, 374 nyanse 114 nyansering 178 nyhetsartikkel 103, 156, 164, 182 nynorsk 305, 313, 316 nærlesing 33 nøkkelsetning 48 nådegave 150

O: objektiv 60, 88, 156 objektsform 346 offentleg 31 omsetjing 295 omskriving 344 onomatopoetikon 92, 105 opera 277 operette 277 oppfølgingsspørsmål 190 opphavsrett 61 Opplæringslova 291 oppskrift 127 ordklasse 334 ordkunnskap 51 ordstyrar 23 oversettelse 295 overskrift 172, 173, 182, 192

P: palatalisering 311 parallellargument 180 parallellhandling 246 parverb 336 pedagogisk artikkel 156 peikeord 347 personleg brev 127 personleg essay 196 personleg pronomen 310 personleg synsvinkel 245

personskildring 240 personvern 61 petit 103, 198 poesi 127, 254, 255 poetisk språk 255, 256 portrettintervju 183, 186, 187, 189 pregjournalistikk 102 presentasjon 68 presse 99, 105 presseetikk 100 privatbrev 206 profesjonell forfattar 114 profesjonell 67, 228 propaganda 88, 105 propagandafilm 96 propagandatekst 56 prosa 127, 255 prosess 108, 112 prosjekt 223, 227, 228, 251 punktlesing 33 påliteleg kjelde 56 påstand 25, 161

R: radikal 305 rapport 127, 213, 216, 218, 219, 373 redigere 97 referanse 208 referat 127, 213, 214, 218, 219, 373 refleksjon 49 reflektere 44 regionavis 102 regissør 18 reiseskildring 127 reklame 85, 86, 89, 105 reklametekst 127 rekvisitt 18, 279 relevant 43, 168 replikk 18, 23, 241, 273 reportasje 103, 127 respons 112, 113, 117 retorikk 10, 27 retrospektiv forteljerteknikk 231 revy 277 riksdekkjande avis 102 riksmål 305, 313 Riksmålsforbundet 306 rim 143, 153, 256, 267

rimord 144 rollefigur 96 rollespel 18 roman 127, 367, 374 rubrikk 71 rulle-r 309 rundspørjing 183, 184 rune 302, 313, 143, 145, 153, 256, 257

S: sakintervju 183, 184, 185 sakleg 25, 56, 156 sakprosa 127 saktekst 127, 132, 372 samandrag 54 samanlikning 138, 139, 153, 204 samansett form 335 samansette tekstar 66 Sametinget 292 samnorsk 306 samskriving 344 satire 83 scene 273 sceneanvisning 273 sceneinstruktør 18 science fiction 95 segn 127, 223, 374 sendar 129 seriff 75 setje strek 24 sirkelkomposisjon 173, 193, 204 sjanger 132 sjangertrekk 372, 373 sjargong 86, 87 skarre-r 309 sketsj 127, 277 skildre 240 skjult reklame 88 skjønnlitteratur 127, 132, 373 --- 386 til 387skodespel 127 277 skrekkfilm 95 skrift 71 skriftleg sjanger 126 skriftspråk 286, 304, 313 skrivemappe 113 skriveprosess 108, 117 skumlesing 33

skålvektprinsippet 70 slang 289, 313 sms-språk 289 software 289 sosiolekt 308, 313 spalte 71, 198 spelefilm 277 spenning 234 spenningsfilm 95 spontan 22 spontanskriving 110 språkbilete 140, 153, 260 språkdebatt 304, 306 språkleg emne 370, 371 stadsskildring 240 startside 74 stemmebruk 14 stikkord 47, 48 stillbilete 77, 78, 95, 105 storyboard 96 strofe 256 strukturert tankekart 50 stumfilm 96 styrkenotat 51 subjektiv 196 subjektsform 346 subjunksjon 350, 352 symbol 81, 248, 255, 262 symmetrisk 70 synonym 54, 114 synsvinkel 79, 80, 92, 245 søkjeord 58 søknad 127, 208, 209, 211, 212, 373

T: tabell 52 tabloidformat 101 talarliste 23 tale 17, 126, 127 talemål 286, 308, 313 taleråd 17 taletid 24 tankekart 43, 110 teikneserie 91, 92, 94, 105 tekstbinding 115, 158 tekstreferat 214 teksttype 127, 132 tema 81, 248

temasetning 158, 177 tid 245, 246 tjukk 1 310 to-kolonne 52 tolkande framføring 17, 27 tospråkleg 287 tragedie 277 trykjefridom 100

U: uformell 22 upartisk 56 upåliteleg kjelde 56 upåliteleg 56 urnordisk 302 urspråk 300, 313 utvid augneblinken 234

V: vendepunkt 238 venndiagram 54 Ver varsam-plakaten 100 verbalspråk 77 verkemiddel 86, 92 versal 71 vest-nordisk 303 visuell 16, 43 visuelle verkemiddel 66, 79, 80, 105 VØSL-skjema 45

W: web-design 69, 72 105 western 96

Y: ytre spenning 241 ytringsfridom 100

Ø: øyreprøve 113, 117

Å: åndsverk 61 åndsverklova 61

--- 8 til 9{{Bilete:}}

Nærbilde av andleta til tre ungdomskoleelever, alle jenter, som smiler og ler. Bildet dannar bakgrunnen for heile side 8 og 9.}}{{Slutt}}

xxx1 Kapittel 1: Munnleg kommunikasjon – i dialogxxx2 _I dette kapitlet skal du lære_-- å forstå korleis kommunikasjon fungerer-- korleis du kan ordleggje deg godt-- korleis du kan arbeide med munnleg framføring-- om debatteknikk

--- 9 til 387Kontakt og samspel mellom menneske er avhengig av kommunikasjon. Kommunikasjon blir utvikla i det samspelet han er i. Når to eller fleire er saman, er all framferd kommunikasjon på eit eller anna nivå. Å kommunisere kan vere å helse, be om noko, trekkje på skuldrene, smile til nokon, sukke og stønne, fortelje om noko, klage, kommentere, gi beskjedar, krangle, diskutere, erte, tulle, fortelje vitsar, gåter eller historier, stille spørsmål eller snakke om interesser en har. Dette kapitlet tek for seg ulike sider ved kommunikasjon. Du kan lese om reglar for debatt, og få råd om korleis du kan framføre en bodskap på en god måte.

--- 10 til 10{{Rammetekst:}}Kapittel 1: Dette kapitlet er delt inn i tre Kurs. Rekkjefølgja vel du sjølv ut frå kva du alt kan, og kva du skal øve på eller lære.Kurs 1: Kommunikasjon er samspelKurs 2: Munnleg framføringKurs 3: Debatt – å bryne meiningane sine{{Slutt}}

xxx2 Retorikk{{Ordforklaring:}}aktet: verdsett, beundra{{Slutt}}

_Retorikk_ vil seie å vere veltalande eller det å vere flink til å ordleggje seg. I antikken, for meir enn to tusen år sidan, var dette en kunstart på lik linje med diktekunst og biletkunst. Kunne en snakke godt, vart en høgt akta i samfunnet. Retorikk blir i dag ofte sett i samband med kunsten til å overtale nokon, altså å bruke velvalde ord. Når en eller annan blir skulda for å bruke «berre retorikk» – talemåtar utan innhald – kan uttrykket få en negativ klang. På den måten blir det opphavelege omgrepet misbrukt. Retorikk betyr nemleg å kunne ordleggje seg klart og tydeleg.

{{Bilete:}}

Bilettekst: _Sokrates_ (470–399 f.Kr.) var en av dei største filosofane i antikken. Han stilte spørsmål når han snakka med folk, men lot det vere opp til dei sjølv å finne svara. På den måten brukte han samtalen for å få folk til å tenkje og forstå meir av seg sjølv og livet.

Forklaring: Ei byste av Sokrates i stein. Sokrates har kraftig skjegg og bart, og blank isse.{{Slutt}}

{{Margtekst:}}_Demosthenes_ (384–322 f.Kr.) var politikar i Aten og kjend som den største talaren i antikken. I utgangspunktet hadde han problem med stemma og pusten. Derfor øvde han seg på å snakke tydeleg med munnen full av småstein. {{Slutt}}

--- 11 til 27xxx3 Kurs. 1 _Kommunikasjon er samspel_I dette kurset skal du lære-- kva kommunikasjon er-- korleis kommunikasjon fungerer

{{Ordforklaring:}}kommunikasjon: samtale, det å vere i samband med (frå latin: _communicare_ som vil seie å gjere felles){{Slutt}}

Ein enkel modell for kommunikasjon kan sjå slik ut:

{{Bilete:}} Teikning av ein gut og ei jente som kommuniserer via mobiltelefon. Guten, som er _avsender_, sender ei melding til jenta, som er _mottaker_. Både guten og telefonen til jenta er merkt _kanal_. _Budskapet_ som blir sendt er tydelegvis knytt opp til kjærleik, for dette er representert ved eit hjarte. {{Slutt}}

Tenk deg at du vil invitere en venn på kino. Du er _avsendar_ (som inviterer), og du har en _bodskap_ (invitasjon) til en _mottakar_ (vennen din). Kanalen er måten du formidlar bodskapen på. Det kan gjerast på mange måtar: Du kan snakke med vennen din ansikt til ansikt, ringje eller sende en sms, eller kanskje sende en e-post. Du vurderer _kommunikasjonssituasjonen_, altså den situasjonen bodskapen skal formidlast i, og du vel kanal ut frå kva som høver best. Du får tilbakemelding, og du og vennen din har dermed skifta roller som avsendar og mottakar. Stort sett er kommunikasjon en langt meir komplisert prosess; det er eit samspel mellom dei som snakkar saman. Du høyrer etter, snakkar, gir tilbakemelding og får stadfesting på at det du seier blir oppfatta av

andre. Gjennom små signal som nikk, blikk, ei skuldertrekning eller eit «mm» kan samtalen ta ulike retningar, og du finn ut om du blir forstått eller ikkje. Du vurderer mottakaren, og du vel sikkert andre ord og uttrykk når du snakkar med bestemora di, enn når du er saman med venner på din eigen alder.

xxx4 _Å forstå og ikkje forstå_For at bodskapen din skal nå fram, må mottakaren tolke bodskapen din slik du har meint. Det kan lett bli misforståingar. Du har kanskje høyrt om nordmannen som var på ferie i London? Han gløymde alt om venstrekøyring og sprang ut i trafikken utan å sjå seg for. – Have you come here to die? skreik ein politimann. – No, I came yesterday, svarte mannen. Denne mannen var ikkje god nok i engelsk, men språklege misforståingar skjer sjølv om en har same morsmål. Nokre gonger kan det vere morosamt, men det kan og føre til pinlege og utrivelege situasjonar.

--- 12 til 27{{Bilete:}} 7 personar i ulike aldrar, både kvinner og menn, med ulik klesstil, står stilt opp mot ein grå mur. Det ser ut som dei ventar på bussen. Nokon snakkar saman, éin stirar ut i lufta, ein tar på seg leppestift og ein tittar på klokka.}}{{Slutt}}

Av og til _dobbelkommuniserer_ vi. Vi seier då éin ting med stemma og noko anna med kroppsspråket. Tenk deg at en venn kjem med ny hårsveis og du ikkje liker det du ser. Kva gjer du? Seier du det du meiner, eller seier du at det var fint, for ikkje å såre vennen din? Ofte vel vi det siste, men blikk, tonefall og kroppsspråk kan likevel fortelje noko anna. Kommunikasjon handlar mykje om å kunne stole på andre. Vi kjenner oss trygge når vi opplever at folk er ærlege mot oss.

{{Bilete:}} To stolar står med ca. 2 meters avstand. På stolen til venstre sit det ein mann, og på stolen til venstre sit det ei kvinne. Dei har vendt seg frå kvarandre, og det ser ut som om dei har problem med å kommunisera.}}{{Slutt}}

{{Margtekst:}}I skjønnlitteratur, og særleg innan dikt, gir tvitydige ord og uttrykk – ord en kan forstå på ulike måtar – en ekstra verdi til teksten. Til dagleg er det likevel en fordel å kunne ordleggje seg mest mogleg presist. (Sjå kapittel 7 Skjønnlitteratur, «Lyrikk» og kapittel 6 Saktekstar, «Artikkel»)

{{Slutt}}

{{Dikt:}}_Du sa visst jo_ – _eg hørte nei_. _Du so ikkje tole om_ _eg hørte okey_. _Du so kjære_ – _eg hørte slask_. _Du sa kos_ – _eg hørte helgevask_.

Frå «To små planeter» av Bjørn Eidsvåg, frå albumet Skyfri Himmel, 2004.

{{Slutt}}

Utdraget frå songen «To små planeter» av Bjørn Eidsvåg fortel om kor vanskeleg det kan vere å ha ei felles oppfatning, sjølv om en snakkar same språk. Misforståingar skjer fordi vi ser hendingar og ting på ulike måtar, då er det lett å oppfatte same situasjon eller utsagn ulikt:

--- 13 til 27– _Eg liker betre fele enn piano._ – _Det gjer eg også._ – _Speler du i orkester?_ – _Nei, eg arbeider i flyttebyrå!_

Det er ei rekkje ord og uttrykk i språket vårt som kan tolkast på mange måtar. Oftast forstår vi meininga ut frå samanhengen. Ofte er vitsar basert på at ord og uttrykk kan tolkast på ulike måtar, og det er nettopp det som skaper poenget og gjer vitsane morosame. Her er to eksempel: – _Har du høyrt om sjakkspelaren som vart heilt matt då han tapte?_ – _Sjakkspelarar er fullkomne leigebuarar, dei flytter så sjeldan._

xxx3 OppgåverSjå også: Tekstar 1, Tekstar 2, Oppgåver og Ressursperm.

>>> 1Kor mange måtar kan to menneske kommunisere med kvarandre på? Lag ei liste over alt du kjem på.

>>> 2 Fleire saman: Øv på å fortelje og høyre etter. Eleven som fortel, skal fortelje i eitt minutt om ei hending i kvardagen, den andre høyrer etter. Byt på å vere god og dårleg lyttar. Skift rolle. Korleis var det å fortelje til en god lyttar? Til en dårleg lyttar? Lag ei punktliste om kva som kjenneteiknar en god lyttar.

>>> 3 Fleire saman: Vis kvarandre ulike sinnsstemningar gjennom kroppsspråk og mimikk: Ver overraska, sjalu, sjenert, nysgjerrig, hald noko hemmeleg ... Byt på å gjette kva slags sinnsstemning den andre forsøker å gi uttrykk for. Kor mange ulike uttrykk kan de lage?

_Noko å bryne seg på:_>>> 4 Finn eksempel på situasjonar der samtale ansikt til ansikt høver betre enn kommunikasjonsformer som sms, e-post og telefon.

>>> 5 Kroppsspråket taler ofte sterkare enn ord. Lag rollespel der de får fram at verbalspråket og kroppsspråket ikkje fortel det same (dobbelkommunikasjon). Eksempel på slike situasjonar kan vere: Å gi tilbakmelding til en som har ny genser, å ta imot ei gåve du eigentleg ikkje liker. >>> 6 Fleire saman: Lag eit rollespel der de tek utgangspunkt i biletet på side 12. Det startar med at personane snakkar saman i mindre grupper. Nokon snakkar kanskje med seg sjølv? La det skje noko som gjer at alle blir opptekne av noko i fellesskap. Korleis reagerer dei ulike personane på situasjonen?

_Test deg sjølv:_>>> 1 Forklar desse orda: avsendar, mottakar, bodskap, kanal.

>>> 2 Forklar orda kommunikasjon og kommunikasjonssituasjon.

>>> 3 Kva gjer vi når vi dobbelkommuniserer?

>>> 4 Finn eksempel på tvitydige ord eller uttrykk.

--- 14 til 27xxx3 Kurs 2 Munnleg framføringI dette Kurset skal du lære:-- korleis du kan bruke stemme, artikulasjon og kroppsspråk når du

skal halde foredrag-- nokre gode råd som du kan bruke når du skal halde tale

kva du bør leggje vekt på når du arbeider med tolkande framføring

{{Ordforklaring:}}mimikk: grimasar, bruk av ansiktet

monoton: einsformig, utan variasjon{{Slutt}}

{{Bilete:}} Bilettekst: Kroppsspråk og mimikk har stor betydning når du skal framføre noko munnleg. Standupkomikar Lisa Tønne (alias Ali Reza) i aksjon.

Forklaring til 2 bilete: 1. Det første viser komikar Lisa Tønne, som er i 30-åra. Ho står

ikledd ein stor boblejakke og ein lua. Ho har teikna ein tynn bart i andletet, og står og gestikulerer veldig. Ho har eit engasjert andletsuttrykk.

2. Det andre bildet viser ein ung mann. Bildet er sett saman av tre ulike bilde og viser andletet til mannen når han er sint, nøytral og blid.

{{Slutt}}

Munnleg framføring kan vere å halde eit foredrag, å framføre eit dikt, å lese eller fortelje ei historie, eller å framføre eit rollespel. 1 alle høve betyr det at en må bruke og utnytte stemma si best mogleg, og vere klar over kroppsspråket sitt. Dette er noko en kan lære seg. Innhaldet er sjølvsagt det viktigaste når du skal formidle noko, men framføringa er og viktig, og det er viktig å øve seg. I dette Kurset finn du råd om kva du bør tenkje på når du skal førebu deg til å formidle noko munnleg.

xxx4 _Å halde foredrag_Skal du leggje fram eit prosjekt eller presentere noko for eit publikum, minner det om å halde eit foredrag. Kanskje du skal halde eit foredrag en gong? Då må du tenkje på desse punkta:

xxx5 StemmebrukNår du skal formidle noko, er stemma den viktigaste reiskapen du har. Mange menneske snakkar i for lyst toneleie, og får pipete stemme når dei snakkar høgt. Mange, særleg jenter, kan arbeide med å leggje stemmeleiet lågare. Å variere stemma er også viktig. Ein jamn, _monoton_ stemme vil kjede dei som høyrer på. Om du står, er det lettare å få kraft i stemma enn om du sit. Stå avslappa og støtt – på begge beina.

xxx5 Tempo og pausarI eit foredrag er det viktig å ikkje snakke for fort. Du bør puste roleg og leggje inn pausar. Du kan skifte tempo for å få variasjon i det du seier. Å snakke seint er en måte å understreke noko viktig på. Løft blikket innimellom og få kontakt med dei som høyrer på.

--- 15 til 27{{Ordforklaring:}}

artikulasjon: uttale av språklydar{{Slutt}}

xxx5 Snakk tydeleg!Det er viktig med god artikulasjon. Å _artikulere_ vil seie å uttale eller forme lydar. Tydelege konsonantar gir klarare tale. God artikulasjon er avhengig av at du bruker tunga, kjevane og leppene godt.

xxx5 KroppsspråkKom i hug at heile kroppen din snakkar! I undersøkingar er det påvist at 60 til 80 prosent av inntrykket du gir, skuldast kroppsspråket. Frå du reiser deg og gjer deg klar til å seie noko, signaliserer du noko med kroppsspråket. Subbande steg og slapp kroppshaldning fortel publikum at du anten er lite interessert i det du skal fram og gjere, eller så er du uopplagd og trøytt. Slikt påverkar publikum. Rak rygg, spenstige steg og blikkontakt fortel noko heilt anna. Det er viktig å vere medviten dette. Då får du med deg publikum frå første stund. Mimikken – uttrykket i ansiktet ditt – er en del av kroppsspråket.

xxx3 !!!_Gode råd når du skal halde foredrag_-- Gå fram med rak haldning og løfta hovud. På den måten syner du at

du er trygg på oppgåva du skal utføre. Stemma di får også betre klang.

-- Pust roleg og konsentrer deg fullt og heilt om oppgåva.-- Sjå på publikum. La blikket sveipe over forsamlinga, og møt blikket

til einskilde personar i salen. Det kan vere lurt å ta til med nokon du føler deg trygg på.

-- Prøv å virke avslappa og naturleg, men likevel engasjert.Ikkje len deg til veggen eller noko anna i nærleiken.

-- Unngå å vende ryggen mot publikum eller å skyggje for eit lerret eller andre hjelpemiddel.

-- Hald hendene unna lommane. La dei heller hengje rett ned viss du ikkje bruker dei når du snakkar. Stå ikkje med armane i kross.

-- Unngå forstyrrande fakter (fikle med en penn, snurre hår rundt fingrar, tyggje tyggegummi).-- Framføringa er viktig, men ho kan ikkje dekkje over eit dårleg

innhald.Derfor: Arbeid grundig med innhaldet!

--- 16 til 387xxx5 Bruk av manusFor dei fleste kjennest det tryggare å ha eit manus framfor seg når dei snakkar. Til meir du kan frigjere deg frå manus når du framfører, jo betre er det. For mange fungerer det fint med små ark med stikkord. Du treng berre kaste eit raskt blikk på arket for å vite kva du skal snakke om. Det er meir interessant å høyre på folk som fortel fritt, enn å høyre på nokon som les opp frå eit manuskript. Øv deg heime; og få nokon til å høyre på deg.

{{Ordforklaring:}}visuell: det som har med synet å gjere{{Slutt}}

xxx5 Andre hjelpemiddel{{Bilete:}}Forklaring: Ein person står bak ei kvit tavle som har bein. Han held ein tusj i den eine handa, og med han skriv han på tavla, sjølv om han ikkje kan sjå kva han skriv. På tavla står det skrive: Når du held foredrag er det du som skal bli lagd merke til og vere i fokus. Hugs at stemma og kroppsspråket er dei viktigaste reiskapane dine. Det kan likevel vere lurt å nytte visuelle hjelpemiddel, som bilete eller noko anna som forklarar eller viser kva du fortel om. Pass på å gi publikum nok tid til å sjå det du syner fram. Det kan vere ganske irriterande om en foredragshaldar klikkar seg vidare før en har sett kva det førre biletet inneheldt. {{Slutt}}

{{Margtekst:}}I kapittel 3 _Ord, bilde og lyd_ finn du meir om det du bør tenka gjennom når du skal presentera noko.{{Slutt}}

--- 17 til 27xxx4 _Å halde tale_Tale er en munnleg sjanger som vi bruker i situasjonar der vi vil skape høgtid og stemning. Talar held vi i samband med hyggjelege samlingar som konfirmasjon, bryllaup eller bursdag, men også i meir alvorlege eller høgtidlege situasjonar, som i gravferder eller på 17. mai. Dei fleste vil en eller annan gong halde tale, mange held sin første tale i samband med sin eigen konfirmasjon. Det finst inga fast oppskrift på korleis en god tale skal vere, men det er gode råd å ta med seg.

{{Margtekst:}} _Taletråd_Du må ha noko på hjartet. Du må ha noko du ønskjer å seie til dei som høyrer på. Fokuser på bodskapen din; dropp tomme ord og uttrykk som seier lite. Talen kan gjerne vere kort. Tenk på kven du skal snakke til, og hugs å snakke direkte til dei. Om det høver, er det fint å krydre med små historier eller små sitat. Øv godt på framføringa. Råd om munnleg framføring gjeld også her.Ikkje unnskyld deg når du tek til!{{Slutt}}

xxx4 _Tolkande framføring_xxx5 _Opplesing og forteljing_

Med tolkande framføring meiner vi mellom anna å fortelje ei historie, lese eller deklamere eit dikt eller framføre eit rollespel. Ein har andre krav enn berre å lese opp en tekst. Ei tolkande framføring vil seie at han eller ho som framføre teksten, må leve seg inn i han og gi si personlege tolking av teksten. Ho eller han blir eit bindeledd mellom tekst og publikum. Slik kan en tilføre teksten noko heilt nytt. Det er viktig å førebu seg godt. Anten du skal lese eller fortelje, er det viktig at du øver deg. Sjølv om du skal lese ei historie, må du vere så trygg på teksten at du kan rive deg laus frå manus og sjå opp en gong iblant. Å ha kontakt med publikum er viktig. Du vil merkje om du har dei med deg, og kva reaksjon du får. Hugs at pausane kan vere like viktige som orda du formidlar.

{{Bilete: }} Frå eit ungdomsskuleklasserom. Ein gut har reist seg ved pulten og lesar høgt frå ei bok. Rundt han sit dei andre elevane og ser ut til å følgja veldig godt med. Alle kikkar mot den som les og gir han merksemd.{{Slutt}}

--- 18 til 27Anten du les eller fortel, er det viktig at du klarer å leve deg inn i det du skal formidle. Bruk av stemme, kroppsspråk og mimikk seier noko om innlevinga di. Innlevinga i teksten er viktig for at det skal bli ei levande framføring. Hugs at du skal skape ei stemning som høver til teksten, og overføre stemninga til publikum. Medviten bruk av lys, musikk eller lydar kan forsterke stemninga. Korleis dei som høyrer på er plassert i rommet, og korleis du plasserer deg i høve til dei, kan også ha en del å seie for kva slags _atmosfære_ du greier å skape. Tenk over dette før du tek til, viss du kan påverke det.

{{Ordforklaring:}}atmosfære her: stemning{{Slutt}}

xxx4 Drama og rollespelEit drama er skrive for å bli framført på en scene, og det viktigaste er _replikkane_. Du kan lese meir om sjangeren på side 272. Eit rollespel har også replikkar. Slik som i dramaet går handlinga for seg her og no. Hovudoppgåva når en framfører eit drama eller eit rollespel, er å gi publikum ei oppleving av en situasjon. Ved sida av replikkane kan lys, lyd, _kulissar, rekvisittar_, kostymar, kroppsspråk og mimikk vere viktige delar av framføringa.

{{Ordforklaringer:}}replikk: det skodespelaren seier i eit dramakulisse: dekorasjon på ei teaterscenerekvisitt: en gjenstand som blir brukt når en dramatiserer

Det skal lite til av kulissar og rekvisittar for å få publikum med på en situasjon: Ein hatt eller en annan enkel rekvisitt signaliserer at nokon har ei bestemt rolle. Eit rom kan bli kva som helst ved hjelp av en stol eller to, eller eit bord på høgkant. Ein kan fortelje publikum kva dei skal forestille seg – at dei er i en skog, på eit slott eller i eit land langt borte.regissør: en person som avgjer korleis eit drama skal framførast, eller korleis en film skal lagastkarakter: person, rollefigur, skapning{{Slutt}}

xxx5 SamspelDet som tidlegare er skrive om kroppsspråk og mimikk, gjeld også for rollespel og drama: klar artikulasjon, variasjon i stemmebruk, innleving og blikkontakt. I tillegg er samspelet mellom dei som står på scenen viktig for opplevinga til publikum. Blikk og kontakt mellom dei som speler er like viktige som replikkane som blir utveksla. Dessutan er det viktig at det blir flyt i handlinga – at pausane som kjem, er planlagde. Det kan av og til vere nødvendig å _improvisere_, altså å finne på en replikk eller ei handling der og då. Sånt kan vere ei god redning om nokon har gløymt en replikk eller står fast i handlinga.

Ein regissør eller en sceneinstruktør vil sjå på scenen som en heilskap, og ikkje berre vere opptatt av kvar einskild rolleinnehavar. Sjølv om det er sjeldan en bruker instruktør eller _regissør_ når en har eit lite rollespel, bør en tenkje heilskap: Rommet må utnyttast,

--- 19 til 27og skodespelarane må plassere seg slik at dei snakkar mot publikum. Dei skodespelarane som ikkje har ordet, må vere medviten si rolle. Dei må ikkje ta mcrksemda til publikum frå dei som snakkar, men te seg naturleg ut frå kva _karakter_ dei speler. Dei bør tenkje på korleis dei kan byggje opp under det som elles skjer eller blir sagt på scenen.

xxx3 !!! Gode råd om framføring-- Gjer deg godt kjend med teksten.-- Bestem deg for korleis du vil formidle teksten: stemning,

stemmeleie, pausar, variasjon osv.-- Øv godt, gjerne framfor spegelen. Hugs kontakt med publikum.-- Organiser rommet slik at du får fram stemninga som høver, for

eksempel ved bruk av hjelpemiddel som lys, lyd, kulissar, rekvisittar og plasseringa av personane på scenen.

-- Er det fleire som deltek i framføringa, må det vere godt samspel mellom dei.

{{Bilete:}}Bildetekst: Den rette stemninga på scena kan skapast på ulike måtar. Bildet er frå ein skulerevy ved Vallar vidaregåande skule.

Bilettekst: Den rette stemninga kan skapast på ulike måtar. Biletet er frå en skolerevy ved Valler vidaregåande skule.

Forklaring: På scena, som er røykfull og badar i eit rødlig lys, er det fire personar. Til venstre i bildet er det ein dresskledd ung mann som nippar til eit glas champagne. Han ser roleg avbalansert ut. I midten av scena, er det ein annan ung mann som er ikledd militærstøvlar, militærskjørt og parykk. I hendene held han eit leikegevær. Andletsuttrykket hans er vilt. Til høgre ser vi ein tredje ung mann, òg han dresskledd. På eit lite bord føre han er det ein drinkmiksar og to glas. I bakgrunnen er det ein person som speler gitar.{{Slutt}}

--- 20 til 27xxx3 OppgåverSjå også Tekstar 1, Tekstar 2, oppgåver og ressursperm

>>> 1 Skriv ned punktvis kva som kjenneteiknar en god historieforteljar. >>> 2 Forfattaren Eirik Newth skriv dette om _tid_: Det er enklere å si hva tid_ikke_er. Vi vet at tiden ikke er en slags klokke som går. En klokke er berre en måte å måle tiden på. Det er også kalenderen og andre former for tidsregning. At klokken ikke er et godt mål på tid, vet vi av erfaring. Noen ganger virker det som om tiden går langsomt, andre ganger går den fort. Albert Einstein sa det slik: «Hvis hånden din kommer borti en brennvarm kokeplate, virker et sekund som en time. Hvis du sitter på en parkbenk med kjæresten din, virker en time som ett sekund!» Utdrag frå Eirik Newth: _Fremtiden – Hva vil skje etter år 2000?,_ Gyldendal Tiden 1999

Tenk deg at du skal framføre teksten i samband med eit foredrag. Gjer desse øvingane – gjerne saman med andre:a) Les først teksten i det vanlege toneleiet ditt. Les han så om igjen

i eit djupare toneleie, og til slutt i eit lyst toneleie. Kva verknad får det for han eller ho som høyrer på?

b) Les teksten, og ver medviten pausar og tempo. Kor høver det å leggje inn pausar? Finn ut om det er delar av teksten det er naturleg å lese raskare eller seinare.

c) Les teksten på nytt, og øv deg på tydeleg artikulasjon. Bruk tunga, leppene og kjeve for å uttale orda så klart du kan. Er det visse ord

du vil leggje trykk på? d) Les teksten, og ver medviten kroppsspråket ditt: Korleis kan du

nytte deg av mimikk og kroppsspråk for å streke under det du seier? Korleis fungerer framføringa viss du står «stiv som en stokk»?

>>> 3a) Gå gjennom råda du har fått for framføring i dette Kurset. Hald ei framføring av diktet under og forsøk å gjere alle feila du

kan greie!

{{Dikt:}}_Dag og natt – 2_Er kjærlighet det eneste som

interesserer? Ja, iblant er det slik, nesten alltid

er det slik. Den kjærlighetsom harså mange navn.Frå Jan Erik Vold: _Fra sirkel, sirkel._ Boken om prins Adrians reise_, Gyldendal 1979 {{Slutt}}

b) Framfør diktet til Vold en gong til. No skal du bruke råda du har lært om framføring så godt du kan.

>>> 4Lag ei liste – gjerne saman med andre – med _kriterium_ som bør gjelde for vurdering av ei munnleg framføring, for eksempel eit foredrag eller ei utgreiing om eit prosjekt. Snakk om kriteria, og bli samde om eit felles sett kriterium som kan brukast neste gong de skal framføre noko munnleg.

{{Ordforklaring:}}kriterium: avgjerande kjenneteikn{{Slutt}}

--- 21 til 27_Noko å bryne seg på:_>>> 5 Den vesle guten kom inn i en dyrebutikk og sa: – _Eg skal kjøpe papagoyemat._ – _Kom tilbake når du kan seie det rett, sa butikkmannen._ Neste dag kom guten tilbake.– _Eg skal kjøpe papagoyemat._

– _Kom tilbake når du kan seie det rett, sa butikkmannen._ Den tredje dagen kom guten tilbake og spurte:– _Vil du kjøpe en daud papagoye?_

Lær deg vitsen, og øv deg på å fortelje han på ulike måtar for en eller fleire tilhøyrarar:a) med jamn, monoton stemme, utan mimikk b) med overdriven variasjon i stemma c) i raskt tempo utan pausar d) i sakte tempo med mange pausar e) med store faktar og rørsler

Korleis verkar dei ulike metodane inn på innhaldet i vitsen?

{{Bilete:}}Vi ser ein Arapapegøye.{{Slutt}}

>>> 6Fleire saman: Ein og en vel eitt av stikkorda under (eller finn andre). Han eller ho som har trukke eit stikkord, skal snakke samanhengande i 30 sekund om emnet for resten av gruppa. Ein tek ansvaret for å seie «Stopp!» når tida er ute.

{{Ramme}}Blå, revolusjon, tånagl, pyramide, hestehale, karaoke, flugefiske, militæret, loppe, by, forelsking, tornado, campingplass, universet{{Slutt}}

>>> 7Fleire saman: Finn ei forteljing kvar. Det kan godt vere ei de kjenner frå før, eller ei de finn i ei bok. Øv på å framføre, og framfør forteljingane for kvarandre. Gi ei vurdering av kvarandre ut frå kriteria de har sett opp.

_Test deg sjølv_>>> 1Kva er dei viktigaste punkta du må tenkje på når du skal framføre noko munnleg?

>>> 2 Kva har kroppsspråket å seie for framføringa?

>>> 3 Forklar desse orda: regissør, replikk, rekvisitt, kulisse, mimikk, kostyme og improvisasjon.

>>> 4

Kva bør du tenkje på når du skal førebu en tale?

--- 22 til 27xxx3 Kurs 3. Debatt – å bryne meiningane sineI dette Kurset skal du lære-- spelereglane som gjeld for en debatt-- om argumentasjon og det å vere sakleg

{{Bilete:}}Fem ungdommar, to jenter og tre gutar, er samla rundt eit stort trebord og drikk frå nokon koppar. Alle tre gutane har på seg lua inne.{{Slutt}}

{{Ordforklaringar:}}debatt: utveksling av synspunkt, diskusjon, ordskiftespontan: ikkje planlagd{{Slutt}}

I en _debatt_ drøftar deltakarane ei sak og prøver å overtyde kvarandre om at dei har rett. Ordskifte kan kome opp overalt; for eksempel ved middagsbordet eller i vennegjengen. Då er det som oftast en _spontan_ debatt. Når debattane er planlagde, har deltakarane gjerne førebudd seg. På skulen skjer både dei spontane, _uformelle_, og dei planlagde, _formelle_, diskusjonane. Dei formelle diskusjonane har visse reglar, medan dei uformelle diskusjonane «flyt» fritt og er uhøgtidelege. Når vi deltek i diskusjonar, skjerpar og utviklar vi evna vår til å tenkje klart og fornuftig. Vi får tilbakemeldingar på synspunkta våre og får prøvd dei på andre. Det kan vere morosamt, men også utfordrande og provoserande. Ofte er det lettare å diskutere i små grupper. Då er det enklare å kome til orde, og for mange er det mindre skremmande å ta ordet i ei lita forsamling, enn i ei stor. Å øve fører til at en blir betre på dette feltet. Så er det berre å kaste seg ut i debattane.

--- 23 til 27xxx4 DebatteknikkDet er fleire spelereglar en må følgje i formelle diskusjonar. Å kjenne til debatteknikk gjer det lettare å ta ordet i ei forsamling.

xxx5 OrdstyrarI formelle debattar er det som oftast en _ordstyrar_. Ein flink ordstyrar held oversikt over kven sin tur det er til å ha ordet. oppgåva til ordstyraren er også å sørgje for at debattantane held seg til saka. I tillegg dreg han slutningar undervegs i diskusjonen, eller når diskusjonen er slutt.

xxx5 Innleiar_Innleiaren_ skal skaffe seg kunnskapar om emnet, og halde ei kort innleiing før debatten. Ofte kan det vere to eller fleire innleiarar for å få fram ulike synspunkt. Innleiarane kan godt setje synspunkta på spissen for å provosere fram interesse og reaksjonar hos publikum.

{{Ordforklaring:}}talarliste: oversikta til en ordstyrar over dei som ønskjer å seie noko i en debatt{{Slutt}}

xxx5 Innlegg og replikkDei som ønskjer å seie noko, må rette opp handa og be om å bli sett opp på _talarlista_. Ein kan be om å få halde eit _innlegg_ eller om å få kome med en replikk. Eit innlegg er ei meiningsytring. Under eit innlegg får du ei viss tid til å leggje fram synspunkta dine i ei sak. Signalet for å be om eit innlegg er å rette opp en finger slik at ordstyraren registrerer det. Du får ordet når turen kjem til deg.

{{Bilete:}} Bilettekst: «For det første, for det andre ...»

Forklaring: Vi ser hendene til ein person. Personen tel på fingrane som for å markera poenget med teksten over (for det første, for det andre).{{Slutt}}

--- 24 til 27{{Bilete:}}Fire unge gutar som står saman utandørs, med hovuda vendt saman som for å snakka. Bildet er tatt frå bakken og opp, slik at ein ser andletet til gutane, og den blå himmelen som bakgrunn. Ein av gutane har noko i handa som han viser fram til dei andre.{{Slutt}}

Ein replikk skal vere en kort kommentar eller eit spørsmål direkte knytt til eit innlegg. Det er vanleg å be om replikk under eller direkte etter at nokon har halde eit innlegg. Du teiknar deg til replikk ved å rette to fingrar i véret. Då vil ordstyraren la deg sleppe til før dei andre innlegga, slik at kommentaren eller spørsmålet kjem direkte i samband med innlegget det er knytt til. For å sikre framdrift i debatten er det som oftast avgrensa kor mange replikkar det kan vere til kvart innlegg. Ordstyraren skal ta seg av dette. Kjem du for seint til å teikne en replikk, kan du heller forme det du vil seie, som eit innlegg.

xxx5 Avgrensa taletidOm mange vil seie noko, og tida er knapp, kan det hende at ordstyraren gjer framlegg om _avgrensa taletid_. Det vil seie at kvar talar ikkje får snakke så lenge han vil. Talarane må gjere sitt for å

overhalde tida, men det er ordstyraren sitt ansvar å bryte av om det er nødvendig. Sjølvsagt er det best om folk får snakke ferdig, og ofte er det slett ikkje nødvendig å nytte avgrensa taletid.

xxx5 Å setje strekNår ordstyraren finn det nødvendig å avslutte diskusjonen, får debattantane melding om det når tida nærmar seg. Då set ordstyraren _strek_ for debatten. Det vil seie at deltakarane får vite at dei kan teikne seg til innlegg medan en person snakkar. Etter siste innlegg vil det ikkje lenger vere mogleg å kome til orde. Det er vanleg at ordstyraren dreg slutningar om debatten til slutt.

{{Margtekst:}}«å teikne seg til innlegg» seier vi om det å be om å få halde eit innlegg i en debatt.{{Slutt}}

--- 25 til 27{{Bilete:}}Forklaring: Ein klovn sit på ei scene. Ei rekke mikrofonar er plasserte på eit bord føre han. Klovnen, som er ikledd sort hatt, svart dress, raud klovnenese og har måla andletet sitt, set opp eit komisk andletsuttrykk medan han peikar opp i taket med ein finger.{{Slutt}}

xxx5 Å argumentereI en debatt argumenterer partane for synspunkta sine. Å argumentere vil seie å få lagt fram synspunkta sine som sanne eller rette. Vi skil mellom _påstand_ og _argument_.

{{Rammetekst:}}_Påstand_: Vi bør ha en time gym på skulen kvar dag. _Argument_: Elevane har godt av jamn fysisk aktivitet; det vil føre til at skuledagen blir meir variert, og dei får konsentrert seg betre i dei andre faga. {{Slutt}}

Argumenta byggjer under påstanden. Om du ikkje er samd med påstanden, kan du sikkert finne argument mot han også:

{{Rammetekst:}}_Motargument 1:_ Ikkje alle elevar vil trivast med å ha gym kvar dag. Det vil ta for mykje tid frå dei andre faga. {{Slutt}}

Argumenta rettar seg ofte til fornufta vår. Men dei kan også vinklast slik at dei skal treffe kjenslene våre:

{{Rammetekst:}}_Motargument 2:_ Det er ikkje rettferdig å tvinge elevar som ikkje liker gym, til å ha det kvar dag! {{Slutt}}

Innhaldsmessig er motargument 1 og motargument 2 nokså like. Men dei er bygde opp på ulike måtar. Motargument 2 inneheld negativt lada ord som _ikkje rettferdig_ og å _tvinge_, og rettar seg mot kjenslene våre meir enn mot fornufta.

{{Ordforklaring:}}negativt ladde ord: ord som har en negativ klang eller meining. Motsett: _positivt ladde ord_ {{Slutt}}

xxx5 Å vere saklegEin debatt bør vere _sakleg_. Det vil seie at debattantane må halde seg til saka. Ikkje bland inn noko som ikkje høyrer heime under emnet, og ikkje gå til personleg åtak. Det er dessutan viktig å skilje mellom sak og person. Om vi bruker nøytrale ord – ikkje positivt eller negativt ladde ord, blir debatten meir sakleg. Å avbryte andre kan vere fristande når temperaturen i debatten stig, men det blir rekna som uhøfleg, dessutan er det dårleg møteskikk.

{{Margtekst:}}Les også om påstandar og argument i kapittel 6 _Saktekstar_, «DebattartikkeI».{{Slutt}}

--- 26 til 27xxx3 OppgåverSjå også Tekstar 1, Tekstar 2, Oppgåver og Ressursperm

>>> 1 Lag ei liste over kriterium du meiner bør gjelde for en god debatt. Korleis bør debattantane, innleiarane og ordstyraren opptre? Drøft kriteria med andre etterpå.

>>> 2«Alle ungdomsskular bør ha en brusautomat.» Påstanden over blei møtt med desse argumenta i en klasse: – Brus er kjempegodt!– Ungdom må kunne bruke pengane sine til det dei vil.– På skular bør det vere eit sunt utval av mat og drikke.– Brusautomaten vil sikkert bli øydelagd med en gong.– Ungdommane blir urolege og ukonsentrerte av å få i seg mykje

sukker i løpet av dagen.– Då skal det i alle fall seljast cola.

– Skulen kjem til å bruke overskotet på heilt dustete ting!Sjå på argumenta: Kva argument byggjer under påstanden? Kva utsegn er argument mot påstanden? Kva argument meiner du er saklege? Kven er usaklege? Kva argument for og mot har du sjølv?

>>> 3Vel en av påstandane under, og finn flest mogleg argument for og mot: a) Jenter bør ha obligatorisk militærteneste. b) Skuledagen bør utvidast, slik at elevane kan gjere alt arbeid på

skulen. c) Ungdommar bør bli myndige når dei fyller 16 år.

>>> 4 «Eg spyr av korleis jula blir feira i Noreg. Vi meskar oss i overflod, veltar oss i gåver og julemat og spjåker ut byen med juggel, som blir kasta på dynga etterpå!» a) Finn negativt ladde ord i setningane framfor. b) Skriv ytringa om slik at innhaldet blir formulert med meir nøytrale

ord. c) Kom med argument for og mot julefeiring. Skriv ei liste.

_Noko å bryne seg på_>>>5Argument blir ofte inleidde med uttrykk som _fordi, for, derfor, dessutan, for det første, i tillegg, på grunn av .._. Les dei to påstandane under, og skriv eit innlegg der du argumenterer for ditt eige syn. Bruk fleire argument, og bind dei saman ved hjelp av nokre av uttrykka ovanfor. «Såpeseriar på tv er fordummande.» «Såpeseriar på tv er god underhaldning.»

>>> 6Sjå eit debattprogram på tv, og legg merkje til korleis ordstyrar og debattantane held reglar for god møteskikk. Sjekk dei i samband med dine eigne kriterium.

>>> 7Diskuter i stor eller lita gruppe. Del gruppa i to. Eine halvdelen førebur seg på å argumentere for påstandane, andre halvdelen førebur seg på å argumentere mot. De vel en eller fleire innleiarar til kvar gruppe. Vel også en ordstyrar. Vel mellom desse påstandane, eller finn på andre sjølv:a) Pengar blir en lukkeleg av. b) Monarkiet bør avskaffast. c) Toppidrett er samfunnsnyttig.

_Test deg sjølv_>>> 1

Kjenner du synonym til ordet debatt?

>>> 2Kva faste spelereglar gjeld i en formell debatt?

>>> 3 Kva meiner vi med å argumentere?

>>> 4Kva vil det seie å skilje mellom sak og person i en debatt?

--- 27 til 27xxx2 Kort sagt – munnleg kommunikasjon-- Retorikk vil seie det å vere veltalande. Det er læra om korleis en

kan få fram en bodskap på en tydeleg og klar måte.-- Kommunikasjon vil seie å meddele noko til nokon. Kommunikasjon

er eit samspel mellom to eller fleire personar. Det er ei utveksling av verbalspråk, kroppsspråk og mimikk for å skape kontakt mellom menneske.

-- Gjennom verkemiddel som stemmebruk, tempo, pausar, artikulasjon og kroppsspråk kan du øve opp evna til å snakke framfor ei forsamling.

-- Tolkande framføring vil seie at han eller ho som framfører en tekst, tolkar han og skaper innleving ved framføringa av teksten.

-- I ei dramatisering har kroppsspråk, mimikk, lys, lyd, kulissar og rekvisittar like mykje å seie som replikkane.

-- Å debattere er det same som å diskutere.-- I en diskusjon skil vi mellom påstandar og argument.-- Å argumentere er å gjere sannsynleg at noko er sant eller rett.-- Ved å diskutere skjerpar du evna di til å tenkje klart, og å uttrykkje

deg tydeleg.-- I planlagde debattar har vi reglar for god møteskikk.

--- 28 til 63xxx1: Kapittel 2: Leseprosessen – ulike strategiar{{Bilete:}}Forklaring: 9 unge menneske som sit eller ligg på ein grasplen og les i kvar si bok. Bildet er tatt ovanfrå, og dannar bakgrunnen for heile side 28 og 29.{{Slutt}}

Kvar dag les du noko: ei bokside heime eller på skulen, eit reklameskilt, en teikneserie eller teksten på eit fjernsynsprogram. Du har rett og slett behov for å lese. I dette kapitlet skal vi sjå at det å lese kan bety særs mykje. Og hugs: Du kan alltid bli en betre lesar!

--- 29 til 63

xxx2 I dette kapittelet skal du lære-- kvifor det er viktig å lese-- korleis du kan bli en betre lesar-- korleis du kan lese for å lære-- om kjeldekritikk

--- 30 til 63{{Rammetrekst:}}Kapitlet er delt i seks Kurs. Rekkjefølgja vel du ut frå kva du alt kan, og kva du skal øve på eller lære meir om.

Å bli en funksjonell lesarKurs 1: Ulike lesestrategiar Kurs 2: Bli en betre lesar

Å lese for å læreKurs 3: Førlesefasen Kurs 4: Lesefasen Kurs 5: Etterlesingfasen Kurs 6: Bruk av kjelder – å lese kritisk {{Slutt}}

xxx2 Å bli en funksjonell lesarFlesteparten av oss lærer å lese i løpet av dei første åra på skulen. I alle fall lærer vi «å knekkje lesekoden», som det heiter. Med det forstår vi kva lydar bokstavane står for, og vi klarer å trekkje dei saman til ord. Men for å kunne seie at vi kan lese, må vi også oppfatte det teksten vil fortelje oss. For å bli _funksjonelle lesarar_, må vi kunne lese slik at vi greier oss i dagleglivet: Vi må kunne lese aviser og bøker, finne fram til informasjon på Internett og i bruksrettleiingar, lese og forstå rutetabellar og oppskrifter, og forstå symbol og bilete.

xxx3 LeseutviklingÅ lesa er noko du utviklar. Det er ikkje slik at når vi lærer å lese, lærer vi det en gong for alle. Vi lærer stadig vekk nye _lesestrategiar_, og nye måtar å bruke lesing på. Sjølvsagt er det andre krav som blir stilt til en god lesar på sju år, enn en på atten. Derfor er det viktig at en i løpet av heile skulegangen utviklar lesinga si. Dei første åra i leseopplæringa blir det fokusert på å finne ei samanheng mellom bokstav og lyd, og på å forstå innhaldet i ord og setningar. Etter kvart bruker en meir tid på å arbeide med leseforståinga. For å bli en funksjonell lesar er det avgjerande med ei god leseforståing.

{{Ordforklaringar:}}dugleik: evne til å utføre noko, noko du meistrarlesestrategi: plan for korleis du skal gå laus på en ny tekst{{Slutt}}

--- 31 til 63{{Bilete:}}Forklaringar til 2 bilete:

1. Til venstre er det blinkande skrift i mange ulike fargar, mellom anna står det "TV" i raudt.

2. til høgre ser vi ein rulletrapp der det står nokre menneske. Det blinkar i nokon lysskilt i bakgrunnen, i raudt, grønt, blått og gult.

{{Slutt}}

xxx3 !!! Kvifor er det viktig å kunne lese? Du synest kanskje at både foreldre og lærarar maser på deg om kor viktig det er å lese. Lurer på på kvifor? Sjå på denne lista:

_Kunnskap_Lesing og læring blir ofte sett på som to sider av same sak. Å lese er en avgjerande _dugleik_ når du skal skaffe deg kunnskap om noko, og når du skal utvikle eigne evner.

_Informasjon_Du må lese for å halde deg orientert. Vi er alle en del av eit samfunn med mykje informasjon. Aviser, tidsskrift, plakatar, reklamemateriell, brosjyrar, tv, Internett og anna blir pøst over oss med informasjon som vi må kunne lese for å halde oss orientert.

_Samfunnsnytte_Kan du lese, kan du fungere i og vere en del av samfunnet. Samfunnet vårt er basert på at alle kan lese – på skulen og på arbeid, i private og _offentlege_ samanhengar.

_Reiskap i kvardagen_Du må av og til skaffe deg spesiell informasjon. Du treng å finne fram i togtabellar, bruksrettleiing og anna for å klare deg.

_Språkutvikling_Gjennom å lese utviklar du språket ditt. Du lærer å forstå fleire ord og uttrykksmåtar, og det gir deg eit rikare språk både når du snakkar og når du skriv.

_Eigenverdi_Å lese har en verdi i seg sjølv; det kan gi gode opplevingar. Når du les skjønnlitteratur, kan du lettare forstå fleire sider av livet. Du kan for eksempel forstå korleis andre menneske tenkjer og kva dei meiner, og korleis dei opplever hendingar i livet.

{{Ordforklaring:}}offentleg: det motsette av privat, for alle{{Slutt}}


>>> 1Mange oppfattar det å lese som _å lese ei bok_. Men det betyr langt meir enn det. Tenk gjennom din eigen kvardag. Skriv ned kva du les i løpet av en dag, og i kva situasjon du gjer det.

>>> 2Kva meiner vi med en _funksjonell_ lesar?

>>> 3 Drøft med en annan: Korleis les du når du les underteksten på en film, en fagtekst du har som heimearbeid, ei tekstmelding eller ei avis? Bruker du ulike lesemåtar?

>>> 4I løpet av en dag les du truleg både på skjerm (tv eller data) og på papir. Lag ei liste over fordelar og ulemper ved begge.

xxx3 Kurs 1. Ulike lesestrategiarI dette Kurset skal du lære:-- kjenneteikn på ulike lesestrategiar-- å velje rett lesestrategi ut frå planen med lesinga

Før du tek til å lese noko, bør du spørje deg sjølv kvifor du skal lese teksten: Kva er vitsen med lesinga? Kva skal eg bruke det eg les til? Svaret ditt vil seie noko om kva lesestrategi du bør bruke, altså korleis du bør gå laus på teksten. Tekstar er ulike, og vi les dei med ulikt formål. Det er viktig å kjenne til og øve på ulike lesemåtar. Då kan du ut frå målet med lesinga velje en strategi for korleis du skal lese. Med trening vil du etter kvart velje den beste lesestrategien automatisk – du treng ikkje tenkje på det.

--- 33 til 387xxx3 !!! Før du tek til å lese nokoVer medviten siktemålet med lesinga!

Skumlesing bruker du:-- når du skal merkje deg overskrifter, bilete og viktige ord for å få

med deg hovedinnhaldet i en tekst så fort som råd-- når du i en fart skal avgjere om en tekst er passande til eit eller

anna formål-- når du skal friske opp en tekst du har lese før

Punktlesing bruker du:-- når du skal søkje etter informasjon i en tekst eller tabell, som en

kinoannonse, en rutetabell for bussen eller ei kokebok

Nærlesing bruker du:-- når du skal fordjupe deg i eit emne-- når du skal studere en tekst grundig og skal forstå og hugse han. Nærlesing blir ofte forbunde med å notere stikkord, ta notat eller andre studieteknikkar

Hyggjelesing bruker du:-- når du skal lese for å hyggje deg; når du les faktabøker eller romanar, teikneseriar eller blad

{{Bilete:}}Forklaring: I ei trapp, utandørs, sit det om lag 10 elevar og ein lærar. Elevane held alle ei bok føre andletet som om dei les for harde livet. Læraren, som sit i midten, smiler til fotografen og gir tommel opp fordi elevane hennar er så glade i å lesa.{{Slutt}}


>>> 1Kvifor synest _du_ det er viktig å lese? Skriv ned punktvis, og ranger punkta med den viktigaste grunnen først og den minst viktige til slutt.

>>> 2 Kva lesestrategi trur du høver best i desse situasjonane: a) Du skal analysere eit dikt. b) Du skal raskt skaffe deg en oversikt over innhaldet i eit kapittel i ei

lærebok. c) Du les en reportasje i lokalavisa, for å finne ut kven som skåra måla

i en fotballkamp. d) Du skal finne eit telefonnummer i telefonkatalogen. e) Du les en roman. f) Du skal lese en avisartikkel som du skal presentere for medelevar

dagen etter. g) Du skal lese kinoannonsane på Internett for å bestille billettar.

>>> 3Vel ei tilfeldig nettside på Internett. Sjå på ho i kort tid, og svar på desse spørsmåla: a) Kva kan en finne av opplysningar på denne sida? b) Korleis er nettsida bygd opp? c) Kven kan ha glede av å lese denne nettsida? Kva lesestrategiar brukte du?

>>> 4 Gjer oppgåvene med utgangspunkt i teksten under:

{{Tekstutdrag:}}_Årsaka til at racersyklar ikkje har skjermar, er at skjermane gir meir luftmotstand. Det hindrar ikkje at andre syklistar også vel å sykle utan skjermar når vêret tillet det. Skjermar av metall gir ofte lyd frå seg, sjølv når dei er skrudd godt fast_. Når sykkelen ikkje har skjermar er det også lettare å halde sykkelen rein, og å undersøkje dekka.Men skjermar er sjølvskrivne på en stadardsykkel eller en langtursykkel. Om en har sykla på en sykkel utan skjermar i regn, veit en kvifor. Også mange racersyklar har feste for skjermar på gaffelenden framme og bak. Utdrag frå Staffan Skott: _Sykkel_, Schibsted forlag _1983_. Omsett til nynorsk.{{Slutt}}

a) Finn eit stikkord for kva teksten handlar om. b) Fortel hovudinnhaldet i éi setning. c) Kva typar syklar er nemnde i teksten? d) Nemn fire årsaker til at en ikkje bør ha skjermar på syklar.

>>> 5 Kva lesestrategiar brukte du for å løyse dei ulike deloppgåvene i oppgåve 4

{{Ordforklaring:}}konstatere: slå fast, seie{{Slutt}}

{{Bilete - Ei jente i raud genser syklar langs ein landeveg på ein raud sykkel. Jenta har på seg shorts, og på ryggen har ho ein sekk.}}

--- 35 til 63{{Tabell, 10 kolonner, 10 rader. Forklarande tekst kommer før sjølve tabellen:}}Teiknforklaring:Alle avgangane i rutetabellen er merkte med DX-K0DING som fortel kva dagar dei går. Kodane tyder:D = Dagleg (alle dagar)I = Stoppar ikkjeX = UnnatekeS = SkuledagarH = Helgedagar/søndagSfri = Skulefri1 = Måndag

2 = Tysdag3 = Onsdag4 = Torsdag5 = Fredag6 = Laurdag7 = Søndag

Km Stoppest. DX67 DX7 D D D DX6 DX6 DX60 Gjøvik s. 0455 0655 0855 1055 1255 1455 1655 18553 Bondelia 0500 0700 0900 1100 1300 1500 1700 190011 Nordlia 0505 0705 0905 1105 1305 1505 1705 190518 Lillo 0514 0714 0914 1114 1314 1514 1714 191422 Bilitt 0518 0718 0918 1118 1318 1518 1718 191825 Skreia 0523 0723 0923 1123 1323 1523 1723 192328 Stuve 0528 0728 0928 1128 1328 1528 1728 192830 Fjellhaug 0533 0733 0933 1133 1333 1533 1733 1933{{Slutt}}

>>> 6Tenk deg at det er laurdag, og at du skal ta buss frå Gjøvik skysstasjon til Skreia rutebilstasjon. Du vil reise så seint på dagen som mogleg. Sjå på tabellen, og finn ut når siste buss går frå Gjøvik til Skreia på laurdag. Når vil du vere framme på Skreia? Kva lesestrategi brukte du for å finne svar på spørsmålet?

_Noko å bryne seg på_>>> 7 Ta for deg eit kapittel i ei av samfunnsfagbøkene dine, og bruk det du har lært om ulike lesestrategiar: a) _Skumles_ ei side i kapitlet, og skriv kort kva teksten handlar om. b) Plukk ut eit sentralt ord i teksten. Gå raskt gjennom kapitlet, og

finn ut kor mange gonger ordet er brukt (_punktlesing)_. c) Les eit kort avsnitt grundig. Sørg for at du forstår innhaldet. Slå opp

ord viss det er nødvendig. Fortel kva teksten handla om til deg sjølv – eller fortel det til en medelev (_nærlesing)_.

>>> 8Les diktet «Leselekse». Er det livsvisdom her som det kan vere lurt å ta med seg? Kva fortel diktet om mødrer?

_Leselekse_{{Dikt:}}_For å bli en bedre leser, sa Mor,_ _må du lese alt du ser. Hvis_ _du går på gaten, bør du lese_ _trafikkskiltene. Hvis du er_ _på restaurant, bør du lese_

_frokostmenyen, selv om du egentlig bare er_ _der for å spise middag. Verden er en eneste_ _stor bok_. _Det er ord overalt. De er i skoen din_ & _på vaskelappen i undertøyet ditt_. _Og når du blir eldre, vil du bli i stand_ _til å lese ansiktsuttrykk_. _Men la meg med en gang advare deg om at_ _hvis en jente skulle komme til å smile til deg_, _så betyr ikke det at du skal lese så mye inn_ _i det_

Frå Hal Sirowitz: _Sa mor,_ Cappelen 1997 {{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1Kva er en lesestrategi?

>>> 2 Nemn nokre ulike lesestrategiar.

>>> 3 Kvifor bruker vi ulike lesestrategiar?

--- 36 til 63{{Bilete:}}Bilettekst: Du «held deg i form» ved å lese ofte. Om du sjeldan les, vil det vere vanskelegare å kome i gang med lesinga. Forklaring: Ei ung jente ligg på golvet, på magen, og les.{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Du "held deg i form" ved å lesa jamleg. Viss du sjeldan les, er det tyngre å komma i gang med lesingen.{{Slutt}}

xxx3 Kurs 2. Bli en betre lesarI dette Kurset skal du lære:-- kvifor du bør variere lesefarten-- kva faktorar som betyr noko for kva du får med deg av en tekst-- korleis du kan arbeide for å betre leseforståinga

Alle kan bli betre lesarar, for evna til å lese kan en øve opp. Dersom du skal bli en betre lesar, må du ha eit ønskje om å bli betre, og du må gjere en innsats. Læraren kan kome med gode råd og tips, hjelpe deg og leggje til rette for deg, men det viktigaste arbeidet må du gjere sjølv.

Nokre gonger krev lesing konsentrasjon. Det er viktig at du tenkjer over i kva situasjonar du konsentrerer deg best om lesinga. Må du ha det stille rundt deg? Greier du å konsentrere deg sjølv om andre pratar? Liker du best å lese med musikk i øyra? Korleis liker du best å sitje? Ved pulten med godt lys, eller har du mest sans for å liggje på sofaen? Om du slit med lesing, kan det vere at du manglar leseerfaring. Prøv å leggje forholda best mogleg til rette for lesinga di.

xxx4 AutomatiseringOfte er namnet vårt det første ordet vi lærer å lese. Små barn kjenner gjerne igjen namnet sitt som eit bilete eller en _logo_. Sidan lærer vi å kjenne igjen stadig fleire ord, og etter kvart kjenner vi igjen heile ord og delar av setningar med en gong vi ser dei – då seier vi at lesinga er _automatisert_. I mellomtida har vi lært å forstå samanhengen mellom lyd og boktavar. Då kan vi _avkode_ og lese sjølv ukjende ord ved å trekkje saman lydane. Ein god lesar bruker minimalt med tid og krefter på slik avkoding.

{{Ordforklaringar:}}logo: eit bilete eller symbol for noko, for eksempel ei bedrift eller eit klesmerkeå avkode: å finne samanheng mellom bokstav og lyd{{Slutt}}

--- 37 til 63xxx4 Lesefart{{Bilde: Bilde av ei rekke reklameskilt med logoane til ein del kjente verksemder. Skilta er utandørs og festet til nokre bygningar. Vi ser reklameskilt der det står skrive "Krogh Optikk", "Nikon, Kodak", "Pizza Hut" og "Free Record Shop".}}

Ein god lesar kan lese raskt. I mange høve er det en fordel å lese raskt. Kor fort du klarer å lese kjem an på kva type tekst det er. Mange vanskelege og ukjende ord vil gjere at du les seinare. Dersom du kan mykje om emnet du les om, og er interessert i det, kan det hende du les raskare enn du elles ville gjort – sjølv om teksten er vanskeleg. Ein god lesar er også flink til å tilpasse lesefarten til leseaktiviteten han eller ho held på med. Skal du skumlese en tekst for å finne ut om han er av interesse, bør du lese raskt. Du treng ikkje få med deg alt som står, du skal berre få eit inntrykk av kva teksten handlar om. Finn du eit avsnitt som du vil lese grundigare, er det naturleg å senkje tempoet. Når du nærles ny og vanskeleg tekst for å lære, må du lese seinare. Du kan godt måle lesefarten din for å finne ut kor fort du les. Finn en tekst du ikkje kjenner frå før, som går over nokre sider. Les i nøyaktig fem minutt, og finn så ut kor mange ord du les per minutt. Du kan telje kor mange ord det er på ei linje, og etterpå telje kor mange linjer du klarte å lese på dei fem minutta. Då kan du raskt rekne ut kor mange

ord du klarte å lese på fem minutt. Om du deler dette talet på fem, har du funne fram til kor mange ord du las per minutt. Det går an å øve opp lesefarten. Du kan måle han etter en periode med lesetrening, for å sjå om du har auka lesefarten din. Det viktigaste er likvel at du er flink til å variere tempoet etter kva _formål_ du har med lesinga.

xxx4 LeseforståingÅ forstå en tekst handlar ikkje berre om å leggje saman kva alle orda eller setningane som står i teksten tyder. I tillegg til informasjonen som ord og setningar gir, ligg det mange opplysningar «mellom linjene» i en tekst. Det er informasjon som vi forstår fordi vi har kunnskap om emnet frå før, eller fordi vi tolkar opplysningane som står «på linjene». Vi tek i bruk kjennskap til emnet, erfaringa vår og fantasien vår når vi les, og får på den måten skapt vår eiga meining i teksten. La oss sjå på eit lite utdrag frå romanen _Halvbroren_ av Lars Saabye Christensen:

{{Margtekst:}}Å lese mellom linjene vil seie å oppfatte det som ligg «bak» orda i en tekst.{{Slutt}}

{{Ordforklaringer:}}formål: hensiktleseforståing: å trekkje meining ut av teksten{{Slutt}}

--- 38 til 63{{Utdrag:}}_Og vi lister oss inn til mor. For går først, han har tent et stearinlys, men flammen er knapt synlig i solen som fyller våre rom. Boletta har bakt boller, i alle fall sier hun det, men jeg tror hun kjøpte dem på Majorstuen i går, og nå har hun berre varmet dem i ovnen og pyntet dem med en ekstra rosin. Fred og jeg har hver vår gave som vi skal gi til mor._ Utdrag frå _Halvbroren_ av Lars Saabye Christensen, Cappelen _2002_ {{Slutt}}

Ordet «bursdag» er ikkje nemnt i utdraget. Men er det ikkje nettopp det utdraget handlar om, viss vi skal tolke dei andre opplysningane? Eller er det kanskje snakk om en morsdag? Kva trur du? Ofte tek lesinga til før auga møter sjølve teksten. Skal du lese eit eventyr, har du mykje kunnskap om teksten før du tek til å lese. Du veit kva du har i vente. Du veit korleis eit eventyr skal ta til, at det vil vere en kamp mellom gode og vonde krefter, og at eventyret truleg vil ha en lukkeleg slutt. Vi seier at du har ei førforståing av det du skal lese. Denne kunnskapen gjer det lettare for deg å oppfatte innhaldet i det du les.

{{Margtekst:}}Motivasjon og bakgrunnskunnskap er viktig for leseforståinga. Korleis kan du bli motivert til å lese en tekst?{{Slutt}}

xxx3 !!! Å oppfatte tekstKva du får med deg av en tekst kjem altså an på fleire ting:-- kva du veit om emnet du skal lese om (førforståing)-- kor interessert du er i det du les-- om du konsentrerer deg om innhaldet når du les

For å forstå det du les best mogleg, må du trengje inn bak orda til det teksten eigentleg vil fortelje. Som lesar må du:-- samanlikne det du les, med det du veit frå før-- kople nye opplysningar til kunnskap du har frå før-- hente ut det som er viktig i teksten-- lese både på og mellom linjene-- kunne bruke det du les, til å endre tankar og oppfatningar du har frå før

{{Bilete:}}Forklaring: Ei ung kvinne sit i ein stol og les konsentrert i ei bok.{{Slutt}}

--- 39 til 387{{Bilete}}Forklaring: På eit bibliotek der vi ser igjennom ei bokhylle mellom bøker. På andre sida står ein gut og leser i ei bok. {{Slutt}}

xxx4 Hald auga med di eiga lesing!For å vere sikker på at du forstår det du les, må du heile tida «overvake» di eiga lesing. Stopp opp etter eit avsnitt, og spør deg sjølv om du forstod kva du las. Prøv å fortelje om innhaldet i avsnittet for deg sjølv. Forstod du ikkje avsnittet, kan du sjølvsagt be om hjelp, men det er en del du kan gjere på eiga hand: -- lese avsnittet om igjen-- lese avsnittet høgt for deg sjølv-- ta notat frå avsnittet-- lese vidare og sjå om du forstår etter kvart-- slå opp ord du ikkje forstår

xxx4 Lag dine eigne målI byrjinga av dette kapittelet las du om ulike lesemåtar. Vi skreiv at «hyggjelesing» er lesing for underhaldinga sin del. Sånn er det for mange; dei liker å setje seg ned med ei bok eller eit blad for å bli

underhaldt, eller for å leve seg inn i spennande historier. Andre slit med motivasjonen for å lese, og treng hjelp for å kome i gang. Ein kjem lett inn i en vond sirkel dersom en held opp å lese. Les du sjeldan, vil lesinga gå seint. Det blir vanskelegare å få med seg innhaldet, og lesing blir en lite triveleg aktivitet. Denne utviklinga går det an å snu. Bruk litt tid til lesing kvar dag. Lag mål for kor mykje og kor ofte du skal lese. Ta til med noko du har lyst til å lese! Etter kvart vil du bli en betre lesar.

--- 40 til 63xxx3 OppgåverSjå også Tekstar1, Tekstar 2. Oppgåver og Ressursperm

>>> 1 Når lesinga er _automatisert_, les vi så å seie alle ord som dukka r opp framfor oss. Sjekk om det stemmer! La blikket sveipe over ord i reklame, på skilt, på dataskjermen eller på tv og finn ut om lesinga di er automatisert.

>>> 2a) Det blir sagt at gode lesarar ikkje treng sjå alle bokstavane i eit

ord for å oppfatte innhaldet i teksten. Viss dei to første og dei to siste bokstavane i orda stemmer med rett skrivemåte, er det ikkje så nøye for forståinga om dei andre bokstavane er rette:

_Etxer savmxtalen plukcka Chasrxlotte oxxpp telenofkatlagogen og fafnn frxxm namsnet og tefelonnuxxmret txil nabcxoen. Hxo løgfta av røyrxet og sclo numweret. Oppxvtcattsiglaxnet skxreik i øyraa hennmxar._

Stemmer det? Forstod du innhaldet i desse linjene? Kan du, ut frå kva du no veit om avkoding, forklare kvifor?

b) Lag setningar med slike «halvgjorte» ord sjølv. La en annan elev lese dei. Kor mykje kan du endre på den opphavelege skrivemåten utan at meininga blir heilt borte?

>>> 3 Tekstar kan vere lette eller vanskelege å lese, alt etter korleis dei er bygd opp. Ei bokside med mange korte og vanlege ord vil vere lettare å lese enn ei med mange og lange ord. Om orda i tillegg er framande og vanskelege for deg, vil du bruke meir tid og krefter på avkodinga. Samstundes er det slik at det du kan noko om og er interessert i, kan vere lettare å lese. Les dei to tekstane under. La en medelev ta tida du bruker på å lese kvar tekst:

{{Første tekst}}

_På veg heim frå Per Tore neste kveld høyrte Odd bankelydar. Det måtte kome frå huset heime. Framme ved postkassa såg han at kjellardøra stod open. Det kom lys derifrå. Da han parkerte sykkelen, såg han en svart skøyteleidning som kraup ut av kjellaren og forsvann rundt hushjørnet. Odd følgde etter. Nedanfor huset letta leidningen frå bakken og steig eit par meter opp i lufta, til ned nedste fjøla i verandaen, der den snurra seg rundt en bøygd spikar._ Utdrag frå Arnfinn Kolerud: _Den som ikkje har gøymt seg no,_ Det Norske Samlaget 2004 {{Slutt}}

{{Andre tekst}}_Den franske grunnlova frå 1791, som på mange måtar har tent som modell for den norske, tek til med ei generell menneskerettsfråsegn. I Eidsvollgrunnlova er motstykket ei rekkje «Almindelige Bestemmelser» som står som avslutning på den norske forfatninga. I dei franske menneskerettane har fridomstanken fått sentral plass; dei «Almindelige Bestemmelser» legg større vekt på sosial likskap: allmenn verneplikt, forbod mot ny adel og forbod om nye, varige innskrenkingar i næringsfridomen._ Utdrag frå Knut Mykland: _Norges Grunnlov i 175 år,_ Gyldendal 1989. Omsett til nynorsk.{{Slutt}}

Tekstane er om lag like lange.Brukte du like lang tid på å lese dei?Kvifor, eller kvifor ikkje, trur du? >>> 4Les teksten «MMS – det nye mobbevåpenet» på side 165 eller teksten «Klokke på hjernen» i _Kontekst Tekstar 2_ eller en annan saktekst så fort du kan, og la en medelev ta tida. Lukk boka og skriv eit kort samandrag av teksten. Les den same teksten om igjen, og finn ut kor lang tid du bruker denne gongen. Er det ulikt sist? I så fall, kvifor?

--- 41 til 63_Noko å bryne seg på_>>> 5 Forventingane dine til en tekst er viktige for kva du får ut av han a) Tenk deg at du skal lese en artikkel med tittelen «Hjernen» i eit

populærvitskapeleg tidsskrift. Skriv ned nokre tankar om kva du forventar av innhaldet i artikkelen.

b) Ei av mellomoverskriftene i artikkelen er «Sju intelligensar». Kva trur du det avsnittet handlar om? List opp nokre punkt.

c) Kva kan du vente av _sjanger_ og språk når du veit at det er en artikkel du skal lese?

{{Ordforklaring:}}

sjanger: teksttype, eit mønster for korleis en tekst er utforma{{Slutt}}

>>> 6 Eit dikt har tre linjer. Dei to første er slik:

{{Dikt – utdrag:}}I den mørke gata glei en bil opp bak meg{{Slutt}}

a) Korleis trur du den tredje og siste linja er? Skriv ho! b) Diktet heiter «Haikudikt om savn». Skriv den tredje linja slik at

tittelen høver til diktet. c) Les heile diktet. Du finn det på side 146. Samanlikn den siste linja

med den linja du skriv. Kom du i nærleiken av det forfattaren skreiv i din versjon av siste linja? Skriv historia du meiner ligg mellom linjene i diktet.

>>> 7 Prøv over litt tid (3–4 veker) å auke lesefarten din. Les litt kvar dag og øv deg på å lese så raskt som mogleg. Test deg sjølv no og då, og finn ut om lesefarten aukar.

{{Bilete}}Forklaring: Bilete frå ei mørk gate. Vi ser lysa frå det som kan vera ein bil, lysa opp vegen delvis slik at beina på ein person blir synlege.{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1Kva vil det seie at lesinga er blitt automatisert?

>>> 2 Kvifor er det lurt å variere lesefarten?

>>> 3 Kva faktorar betyr noko for kva du oppfattar av en tekst du les?

>>> 4 Forklar korleis du bør gå fram viss du ikkje forstår en tekst.

--- 42 til 63{{Bilete:}}Forklaring: Ei jente og ein gut har plassert seg på ein grasplen, liggande på kvart sitt handklede ved sida av kvarandre. Guten har på seg hodetelefoner som er kopla til ein berbar CD-spiller, medan jenta ligg og les i ei bok.{{Slutt}}

xxx2 Å lese for å læreI dei tre neste Kursa (Kurs 3, 4 og 5), skal vi sjå på korleis du skal gå fram når du skal lese for å lære. Læring er en prosess som skjer i deg, og du må sjølv vere aktiv i læringsprosessen. Ofte lærer vi gjennom praktisk arbeid og erfaring frå kvardagen. På skulen og i studium er læring ofte knytta til lesing. Å lese for å lære krev noko anna enn lesing for hyggje. Du må ha en plan – en _strategi_ – for korleis du skal lære deg stoffet. Strategisk læring vil seie at du arbeider medvite for å nå eit konkret læringsmål. Målet for læringsprosessen kan vere å forstå eit kapittel i læreboka i naturfag eller en framgangsmåte i matematikk. Når du skal lese for å lære, må du ofte kombinere fleire metodar. Pc eller blyant kan vere naturlege reiskapar i læringsprosessen. Nokre er «skriftlege tenkjarar», og lærer best når dei skriv medan dei lærer inn nytt stoff. Andre er «munnlege tenkjarar», og liker best å lytte, lese og tenkje. I alle høve må du gjere kunnskapen til din eigen. Først når du er i stand til å fortelje det du kan, med eigne ord, har du lært det. Det kan du sjekke ved å forklare stoffet for andre. Vi skil mellom tre fasar: _førlesingsfasen, lesefasen_ og _etterlesingsfasen_. Det kan hende du vil nytte dei metodane som her blir foreslått i andre fasar enn dei som er nemde. Det er sjølvsagt lov. Du må finne dei metodane som er best til deg, og kome fram til læringsstrategiar som høver best i kvar einskild situasjon.

{{Margtekst:}}Korleis lærer du best? Åleine eller saman med andre? Ved å lytta, å sjå eller å gjera sjølv?}}{{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}læringsstrategi: medviten plan for å nå eit læringsmål{{Slutt}}

--- 43 til 63xxx3 Kurs 3. FørlesefasenI dette Kurset skal du lære-- korleis du kan aktivisere og utvikle kunnskapane dine gjennom samtale med andre-- korleis du kan bruke tankekart i idémyldringsfasen-- korleis få oversikt over emnet du skal lese om, og kva du skal lære deg

Læring skjer ved at du koplar ny kunnskap til det du kan frå før. Kan du mykje om eit emne, er det lettare å lære meir om det. Du må derfor aktivisere det du alt kan. Det kan du gjere på fleire måtar, og det er viktig at du tek deg tid til det.

xxx4 IdémyldringIdémyldring skjer best når fleire er saman. Ta likevel til med å skrive ned alt du kjem på sjølv i samband med aktuelle emne. Skriv stikkord eller korte setningar. Ikkje ver kristisk; ta med alt du meiner er _relevant_. I neste fase kan du diskutere notata dine med andre, samanlikne og endre det første utkastet ditt. Under samtalen vil du aktivere det du kan frå før, samstundes som du får ny kunnskap.

xxx4 TankekartEit tankekart er en _visuell_ oversikt over stikkord. Bruk eit heilt ark eller ei bokside. Hovudtema skriv du midt på arket, som ei «sol» som det går strålar ut frå. Yttarst på strålane set du stikkorda. Stikkorda kan du «strø» utover etter kvart som du kjem på dei. I neste omgang kan du «rydde» tankekartet: Du kan setje same tal ved stikkord som høyrer saman i undergrupper, eller du kan bruke ulike fargar for å gjere det tydelegare. Du kan teikne og setje inn kodar og symbol som gir meining for deg. Tankekartet er personleg, og det er ikkje nødvendig at andre forstår det.

{{Ordforklaringar:}}relevant: som har noko å seie for sakavisuell: det som har med synet å gjere, det som byggjer på synsinntrykk{{Slutt}}

{{Figur:}}Figurtekst: Eksempel på tankekart av New York City. Korleis ville du ha utforma tankekartet om byen?

Forklaring: Tankekartet består av ein blå sirkel i midten der det står "New York City", Derfrå kjem tankestrekar med ulike emne med stikkord:-- Storbyproblem: vald, narkotika, trafikk, kriminalitet-- Hovudsete for FN-- Storby (USAs største), metropol, hamneby, skyskraparar

-- Manhatten; Viktigaste bydel, øy mellom Hudson Riv og East Riv-- Bronx -- Queens -- Brooklyn -- Staten Island

-- 11. september 2001, "ground zero"-- Språk: amerikansk, spansk, afrikanske, asiatiske, arabisk, jødisk-- opplevingar

-- teater, musikalar-- kunst, museum-- musikk

-- jazz, pop-- natteliv, "byen som aldri søv",

{{Slutt}}

--- 44 til 387xxx4 LæresamtaleLæring er en aktiv prosess, og mange lærer godt i samhandling med andre. Å setje ord på det en les er lurt for å hugse stoffet. Å tenkje høgt og _reflektere_ (tenkje omkring, tenkje tilbake på) betyr også at en går djupare inn i kunnskapane sine, og det kan gi ny forståing og innsikt. Denne første metoden kan ikkje knytast til nokon spesiell fase i læringsprosessen. Han kan brukast i alle fasane. I skulen blir slike samtalar ofte organiserte av læraren, men du bør lære deg til å bruke metoden når du studerer på eiga hand også. Det er sjølvsagt ikkje nødvendig å vere innom alle punkta kvar gong. Bruk det som høver best til situasjonen.

{{Bilete:}}Forklaring: To kvinnelege elevar sit ved sida av kvarandre og har ein læresamtale.{{Slutt}}

xxx3 !!! Kva kan ein læresamtale innehalde? -- _Samtal med nokon før de tek til på emnet: Kva kan de om emnet

frå før?_ -- _Kva ønskjer de å lære meir om?_ -- _Les overskrifter, sjå på illustrasjonar og samandrag, og få eit

inntrykk av teksten de skal lese. Samtal om kva de trur teksten handlar om._

-- _Skumles teksten, og bli samde om å trekkje ut dei ti viktigaste orda – kvar og en. Samtal om orda de har kome fram til. Les teksten på nytt, og drøft listene med viktige ord. Vil de endre lista no?_

-- _Ta pausar i lesinga, og drøft med kvarandre: Kva tankar får de av det de les? Oppfattar de ting likt? Kan de hjelpe kvarandre med å forklare det som er vanskeleg? Drøft kva som er viktig, og kva som er mindre viktig informasjon i teksten._

-- _Les en del av teksten stille for deg sjølv. Fortel etterpå kva teksten handla om for en medelev._

-- _Lag spørsmål til kvarandre ut frå en tekst. Byt på å stille spørsmål og å svare._

-- _Lag tankekart saman. Eller lag tankekart om same tema kvar og en, forklar etterpå korleis de har tenkt._

-- _Ta ei oppsummering saman: Kva har de lært om emnet?_

--- 45 til 387xxx4 Oversikt over stoffetDette bør du gjere for å bli kjend med stoffet:-- Sjå gjennom kapitlet, eller dei sidene du skal lese. Merk deg korleis

kapitla er bygd opp; sjå på hovudoverskrifter og

mellomoverskrifter.-- Skriv gjerne ned overskriftene, det vil gi deg oversikt over

innhaldet.-- Sjå på illustrasjonane, les bilettekstane og sjå på tabellar.-- Les eventuelle spørsmål etter kvar tekstbolk i boka. Dei vil seie

mykje om kva det er venta at du skal kunne.-- Les eventuelle samandrag av teksten.-- Skumles teksten, og merk deg fagord og uttrykk som er viktige for

innhaldet.-- Noter faguttrykka. Viss dei er nye for deg, bør du finne ut kva dei

betyr.

{{Margtekst:}}Du lærer betre ved å setje ord på og snakke om det du har lært.{{Slutt}}

xxx4 Spørsmål og VØSL-skjemaDet er lettare å lære om du har eit mål med læringa. Stiller du spørsmål om noko du skal lese om, tenkjer du meir etter kva du skal søkje informasjon om. Har du vore gjennom idémyldring, og kanskje også har systematisert kunnskapane dine, er det lettare å stille spørsmål. Kva meir vil du vite om emnet? Eit VØSL-skjema (Veit om emnet, Ønskjer å vite om emnet, Slik vil eg lære det, har Lært om emnet) gjer det tydelegare kva du kan om emnet frå før, og kva du ønskjer å vite. Skjemaet har også en kolonne for korleis du vil lære. Du må altså tenkje gjennom og leggje en strategi for læringsprosessen. Skjemaet skal følgje deg gjennom heile prosessen; i siste kolonne set du ord på det du har lært.

{{Tabell: 4 kolonner, 2 rader}}Veit Ønskjer å lære Slik vil eg lære: har

LærtAmazonas:– er den lengste elva i verda– ligg i Sør-Amerika– renn gjennom mykje regnskog

– Kor lang er Amazonas?– Kva land renn elva gjennom?– Kva er regnskog?– Kva slags plante- og dyreliv finst rundt Amazonas?– Korleis er regnskogen rundt Amazonas truga?

– jobbe saman med fleire– søkje opplysningar i ulike kjelder: på biblioteket, Internett, kontakte Regnskogfondet– halde foredrag for dei andre elevane– skrive en artikkel om regnskogen i Amazonas til skuleavisa

(tom celle)

{{Slutt}}

--- 46 til 387xxx3 OppgåverSjå også Tekstar1, Tekstar 2, Oppgåver og Ressursperm

>>> 1 Ta for deg eit nytt kapittel i historieboka di. Denne oppgåva kan du også knyte til eit arbeid du held på med. Skaff deg oversikt over innhaldet ved å studere overskrifter, bilete og bilettekstar. Skriv ned alle overskriftene i kapitlet. Skriv med eigne ord kva du meiner kapitlet handlar om.

>>> 2 Sjå på tankekartet på side 43. Korleis er karte: organisert? Korleis ville du sjølv ha gjort det om du skulle lage eit tankekart om en by du kjenner? Lag tankekartet.

>>> 3 Fleire saman: Prøv ut tre av kulepunkta under _Kva kan en læresamtale innehalde?_ på side 44. Finn en tekst de kan arbeide saman om.

>>> 4 Lag eit VØSL-skjema om eit emne du kunne tenkje deg å lære noko om. Det treng ikkje vere eit emne som har noko å gjere med skulearbeid. Drøft skjemaet med en annan. Får de idear av kvarandre?

_Noko å bryne seg på_>>> 5 Vel en roman, gjerne frå biblioteket. Vurder tittel og framsideillustrasjon, og les samandraget bak på boka. Kva trur du romanen handlar om? Finn opplysningar om forfattaren og forfattarskapen i oppslagsbøker eller på Internett. Sjå gjennom eventuelle kapitteloverskrifter i romanen. Skumles dei første sidene i boka. Bruk opplysningane du får til å danne deg eit bilete av romanen. Lag en kort presentasjon av han, munnleg eller skriftleg. Presenter tema, persongalleri, hovudhandling, forfattaren og forfattarskapen og ditt inntrykk av språket. Sei også noko om kven du trur romanen høver best for.

>>> 6 Du skal halde eit foredrag om eit valfritt emne (for eksempel om en hobby, eit kjæledyr eller ei idrettsgrein). _Assosier_ fritt rundt emnet. Lag eit tankekart som viser assosiasjonane dine. Lag strålar ut frå hovudemnet, og plasser assosiasjonsorda i strålane. Ta utgangspunkt i tankekartet du har laga og lag en _disposisjon_ til foredraget ditt.

{{Ordforklaringar:}}å assosiere: her: å tenkje fritt rundt eit tema og kome på ord som har tilknyting til emnetdisposisjon: plan over hovudpunkta en skal arbeide etter{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er eit tankekart?

>>> 2 Gi eksempel på korleis du kan lokke fram kunnskap du alt har om emne som du skal lære noko om.

>>> 3 Gi eksempel på korleis du kan bruke en læresamtale for å styrkje læringa.

--- 47 til 387xxx3 Kurs 4. LesefasenI dette Kurset skal du lære:-- korleis du kan arbeide med stikkord og notata r for å styrkje læringa

medan du les-- korleis du kan bruke logg som læringsverktøy

Gjennom førebuingane skal du no ha danna deg eit inntrykk av kva som er hovudinnhaldet i teksten. Under lesinga er det viktig at du held fram med å tenkje på det som er sentralt. Stopp opp undervegs viss du ikkje forstår det du les. Stemmer det du les med inntrykket du alt har danna deg? Tenk på kva som er viktig informasjon i teksten. Still deg sjølv spørsmål undervegs. Høyr deg sjølv etter kvart avsnitt. Kva las eg no? Forklar med eigne ord for deg sjølv kva du har lese.

xxx4 StikkordStikkord er ord som er viktige for innhaldet i teksten. Å finne stikkord er trening i å vurdere kva som er viktig informasjon i teksten. Øv deg på å lese eit kort avsnitt, og finn fram til eitt eller to _sentrale_ ord i det du har lese. Les gjennom avsnittet en gong først. Les så gjennom avsnittet en gong til, og ta til med å notere stikkord. Noter orda på eit ark. Skriv ikkje ned heile setningar. Du kan også streke under ord i teksten med blyant. Etter å ha lese heile teksten repeterer du hovudinnhaldet ved hjelp av stikkorda du har skrive.

{{Ordforklaring:}}sentral: viktig for samanhengen{{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring til 2 bilete:

1. Til venstre ser vi to tannhjul. 2. Til høyre ser vi en gutt som sitter ved en skolebenk ved siden av

noen andre elever. Han leser i en bok.{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Sjå side 39: «Hald auga med di eiga lesing.» {{Slutt}}

I nokre artiklar startar kvart avsnitt med ei viktig setning, ei _temasetning_, og en lesar kan få med seg mykje av innhaldet --- 48 til 387ved å lese den første setninga (eller dei to første setningane) i kvart avsnitt.

{{Margtekst:}}Du finn meir om temasetningar i kapittel 6 _Saktekstar_, «Fagartikkel – form og innhald».{{Slutt}}

xxx4 NotatarNotatar er stikkord eller nøkkelsetningar som dekkjer hovudinnhaldet i en tekst. Det vil seie at du må finne fram til viktig informasjon i teksten. Du må også forstå teksten, slik at du klarer å skrive sentrale punkt i innhaldet med eigne ord. Notata skal vere dine personlege reiskapar; dei skal først og fremst lesast av deg sjølv. Derfor kan du skrive slik det passar deg. Du kan bruke forkortingar og lage ditt eige kodesystem. Notata kan også innehalde spørsmål til teksten. Det viktigaste er at notata gir meining for deg, når du går tilbake og ser over dei. Notata kan du skrive i arbeidsbok eller på eigne ark. Du kan også skrive på sjølvklebande lappar som du festar i læreboka.

{{Bilete:}}Forklaring: Ei notatblokk ligg open. Det er førebels ikkje skrive noko på dei kvite sidene. Ein spissa blyant ligg ved sida av notatblokka.{{Slutt}}

xxx4 LoggTidlegare har vi vore inne på at du lærer ved å vere en aktiv deltakar til det du les; ved å stille spørsmål og kople inn kunnskap og erfaring du har frå før. Ein leselogg kan vere en god reiskap for å samle slike tankar om en tekst. Du kan skrive ned spørsmål du har til teksten, tankar du gjer deg etter å ha lese han, og assosiasjonar du får ved å lese. Du kan også bruke leseloggen til å fortelje om det du har lært, for å sjekke at du faktisk har lært noko. Du kan gjerne teikne eller lage modellar, tankekart, kolonnar eller venndiagram for å betre lære det du har lese. Leseloggen kan ha verdi i seg sjølv, men han kan også brukast i kommunikasjon mellom deg og læraren, eller mellom deg og en medelev.

Logg er en reiskap som kan brukast i fleire fasar i læringsprosessen – både for å aktivisere _forkunnskap_ og for å reflektere under og etter lesinga.

{{Margtekst:}}Om venndiagram, sjå side 54.{{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}forkunnskap: det du kan frå før{{Slutt}}

--- 49 til 387xxx3 OppgåverSjå også: Tekstar 1, Tekstar 2, Oppgåver og Ressursperm

>>> 1 Under finn du en del understreka ord. Nokre er viktige for innhaldet i teksten, andre ikkje. Skriv ned dei orda du meiner kunne vore stikkord for dette avsnittet. Drøft gjerne utvalet med andre.

{{Utdrag}}_Heilt sidan oldtida har nissane brygd øl. Dei har seks sortar: Mjød, Munngodt, Humleøl, Pottøl. Spissøl og Bukkøl. Å bruke humle som smakstilsetiina i ølet lærte nissane av munkane på 800-talet. Sidan den gong har dei hatt humlehagar til dyrking av humleplanta. Likevel er det mjøden nissane liker aller best. Den er krydra med honning i staden for humle og er «stvggsterk som rottekrut,» som nissane seier. «Eit krus og du sig ned i golvhalmen og sovnar.» legg dei til._

Utdrag frå Frid Ingulstad: _Den norske nissens forunderlige liv og historie,_ Gyldendal 1991. Omsett til nynorsk.

{{Slutt}}

>>> 2 Kva setningar under meiner du best får fram hovudinnhaldet i teksten frå oppgåve 1? a) Heilt sidan oldtida har nissane brygd øl som er sterkt, og som dei

sovna av. b) Heilt sidan oldtida har nissane brygd øl med humle som

smakstilsetjing, men dei liker mjød best. c) Nissane krydra mjøden med honning, derfor likte dei mjød best. d) Munkane på 800-talet lærte nissane å bruke humle som smakstilsetjing i ølet.

>>> 3 Les teksten «Det røde mirakelet» i _Kontekst, Tekstar 2_ og skriv ned stikkord som dekkjer hovudinnhaldet. Fleire saman: Samanlikn stikkorda de har skrive. Forklar kvifor de har valt som de har gjort.

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Vel ut ei nyheitssending på tv eller radio. Ta notatar undervegs, og lag en kort presentasjon av nyheitene. Presenter for medelevar.

>>> 5Før systematisk logg over ei bok du les. Etter kvar leseøkt skriv du ned tankar du gjer deg. Det kan vere refleksjonar knytta til innhald, oppbygging og språk, spørsmål du ønskjer svar på, eller eigne vurderingar. Noter datoen kvar gong du skriv logg. Arbeidet med loggen vil vere eit godt forarbeid til ei bokmelding.

{{Ordforklaring:}}refleksjon: grundig gjennomtenking, ettertanke{{Slutt}}

_ Test deg sjølv_>>> 1 Korleis kan du arbeide med å styrkje minnet og læringa medan du les?

>>> 2 Kva er vanskeleg når det gjeld å finne gode stikkord til en tekst?

>>> 3 Kva nytte kan du ha av notata du har skrive?

>>> 4. Finn eksempel på korleis du kan bruke logg for å styrkje læringa.

--- 50 til 387xxx3 Kurs 5. Etterlesingsfasen

I dette Kurset skal du lære-- korleis du kan strukturere informasjon du har lese-- korleis du kan arbeide med forståing av ord og omgrep-- kva repetisjon har å seie for læringa

Metodane som blir presentert i dette Kurset, viser deg korleis du kan arbeide med og organisere ny kunnskap. Slik omarbeiding er viktig for at du skal hugse det du har lese, og gjere kunnskapen til din.

xxx4 Strukturert tankekartEit strukturert tankekart skil seg frå eit vanleg tankekart (sjå side 43) fordi det er rydda opp i omgrepa. Stikkorda er sortert og samla under hovudoverskrifter. Det gir betre oversikt over eit fagstoff. Du kan gjerne ta utgangspunkt i eit vanleg tankekart, i stikkord eller notat. I alle fall er det enklare å lage eit strukturert tankekart etter at du har

fått oversikt over stoffet; då er det lettare å vite korleis omgrepa kan ordnast. Ofte kan det vere vanskeleg å avgjere korleis en skal ordne og gruppere orda. Kva hovudområde skal en velje? Du vil også oppdage at mange av orda kan plasserast under fleire overskrifter. Det gjer ingenting! Medan du ordnar, grupperer og tenkjer, går det for seg en læringsprosessen i deg. Vurderingane du gjer, styrkjer læringa, og det har kanskje ikkje så mykje å seie om eit stikkord står her eller der på tankekartet.

{{Margtekst:}}Ny kunnskap festar seg betre dersom han blir organisert. Derfor er etterlesingsfasen viktig når du skal lære nytt stoff.{{Slutt}}

{{Figur:}}Figurtekst: Eksempel på eit strukturert tankekart.

Forklaring: I midten er det ein sirkel kor det står "1. Idrett". Talet 1 betyr her at idrett er det øvste nivået til tankekartet. Det er i alt 4 nivå. Ut frå sirkelen går det ein strek til venstre, og ein til høgre. Streken til venstre peikar mot "2. Sommaridrett" og streken til høgre mot "2. Vinteridrett". Sommaridrett (på venstre side) er delt inn i "3. Friidrett" (strek opp), og "3. Vassport" (strek ned). Friidrett er delt inn i "4. Sprint", "4. lengdehopp" og "4. høgdehopp". Vassport er delt inn i "4. Roing", "4. Padling" og "4. Seiling". Vinteridrett (på høgre side) er delt inn i "3. Skøyter" (pil opp) og "3. Ski" (pil ned). Skøyter er delt inn i "4. Lengdeløp" og "4. hockey". Ski er delt inn i "4. hopp", "4. utfor", "4. alpint" og "4. langrenn".}}{{Slutt}}

--- 51 til 387xxx4 StyrkenotatEin måte å vidareføre tankekartet på er å lage eit styrkenotat. I styrkenotatet ordnar du omgrep i eit system som gjer at du skil mellom det som er overordna, og det som er underordna. Ord og omgrep får _styrke_ alt etter kva nivå dei tilhøyrer. Du kan lage eit skjema, eller du kan merkje omgrepa med styrke 1, 2, 3 osv., slik illustrasjonen viser.

{{Figur:}}1: Idrett

2: Vinteridrett3: Skiaktivitetar

4: LangrennAlpintUtforHopp

{{Slutt}}

xxx4 OrdkunnskapEin fagtekst inneheld ofte vanskelege ord. For å forstå innhaldet i teksten må du forstå kva orda betyr. Til hjelp kan du lage ordkunnskapskort. Midt på kortet skriv du ordet du vil forklare. Frå ordet går det fire linjer i ulike retningar. Linjene peikar mot fire underpunkt: -- Kva betyr ordet (definisjon)?-- Kva eigenskapar har ordet?-- Samanlikning eller synonym-- Eksempel

Du skriv teksten inn på underpunkta på kortet. Er de fleire i lag, kan de trekkje kort og teste ordkunnskapen til kvarandre.

{{Figur:}} Figurtekst: Eksempel på ordkunnskapskort om demokrati.

Forklaring: I en sirkel står ordet; -- _Demokrati_ (med tankestrek opp)

-- _Kva er det_?-- Demokrati er ei styreform der befolkninga har røysterett, og der avgjerder skjer ved fleirtalsavgjerder.

-- (til høgre for demokrati) _Kva eigenskapar har det_?-- Folkevalde politikarar-- Val-- Fleirtalsvedtak

-- (under demokrati) _Eksempel_-- USA-- Noreg-- Det gamle Hellas

-- (til venstre for demokrati) _Ei samanlikning_-- Diktatur, einevelde

{{Slutt}}

--- 52 til 387xxx4 Kolonnar (to-kolonnar og fleir-kolonnar)

Kolonnar er en form for _tabell_. Du lagar dei på papir eller på datamaskin. Kolonnane er en annan måte å systematisere informasjon på for å få betre oversikt over innhaldet. Du kan for eksempel lage eit stikkord frå eit vanleg tankekart. Vi skal sjå på to eksempel her: to-kolonnar og fleir-kolonnar.

{{Ordforklaring:}}tabell: kort oversikt over tal eller ord, gjerne i kolonnar eller ruterautoritet: her: nokon som har makt i samfunnet{{Slutt}}

{Bilde:}}Forklaring: Teikning av ein frosk med menneskekropp. Han er pynta

i mørk dress, og smiler. Frosken helser ved å bukka og ta av seg flosshatten han har.{{Slutt}}

{{Utdrag:}}_Vi kan dele folkeeventyra inn i tre hovudgrupper:dei eigentlege eventyra, dyreeventyra og skjemteeventyra.Dei eigentlege eventyra er den største gruppa av eventyr. Dei fortel ei lang og komplisert historie og handlar ofte om overnaturlege vesen som tussar og troll. Dyreeventyra er korte, så korte at dei av og til berre er som en situasjon eller en episode. Hovudpersonane er dyr som har menneskelege eigenskapar. I skjemteeventyra har spotten en viktig plass. Skjemteeventyra gjer narr av personar og eigenskapar. Ofte er det autoritetar i lokalsamfunnet som blir utsette for spotten, for eksempel presten eller futen._ {{Slutt}}

Denne teksten kan plasserast slik i en _to-kolonne_:

{{Tabell, 2 kolonnar, 5 rader:}}_Hovudpunkt_ _Underpunkt_ _Hovudgrupper av folkeeventyr_

Dei eigentlege eventyra, dyreeventyr og skjemteeventyr

_Dei eigentlege eventyra_

Største gruppa av eventyr, lang og komplisert historie, overnaturlege vesen

_Dyreeventyr_ Korte; hovudpersonane er dyr med menneskelege eigenskapar

_Skjemteeventyr_ Gjer narr av personar og eigenskapar, gjerne autoritetar i samfunnet

{{Slutt}}

Du kan også bruke venstre og høgre kolonne i to-kolonnen på andre måtar-- vanskelege ord – forklaring-- årsak – verknad (for eksempel i historie)-- argument for eit synspunkt – argument mot_Fleir-kolonnar_ har, som namnet fortel, fleire enn to kolonnar. Kor mange kjem an på kor mange kategoriar det høver å lage.

--- 53 til 63Tenk deg at ei gruppe elevar skal presentere byen Oslo for ei gruppe utanlandske elevar. Dei lagar eit tankekart for å korne fram til kva dei ønskjer å presentere. Punkta dei får fram på tankekartet, er: hovudstad, geografisk plassering, innbyggjartal, Holmenkollen, Vigelandsparken, Slottet, Karl Johans gate, Stortinget, skiaktivitetar i

Nordmarka, badeliv ved sjøen og i marka, Frognerbadet, politisk styring, shopping, polarskipet Fram og Kon-Tiki-museet på Bygdøy, Norsk Folkemuseum, Vikingskiphuset, kafear og uteliv. Etterpå ønskjer dei å fordele punkta mellom seg. Dei vel å ordne punkta i ulike kategoriar:

{{Ordforklaring:}}kategori: gruppe{{Slutt}}

{{Tabell, 4 kolonnar, 5 radar:}}_Om byen_ _Attraksjonar_ _Kva kan du gjere?_ _Kunst og kultur_ Hovudstad Slottet Shopping VigelandsparkenGeografisk plassering

Karl Johans gate

Bade i vatn i marka, i sjøen eller i friluftsbada

Vikingskiphuset

Politisk styring

Holmenkollen Uteliv Polarskipet Fram og Kon-Tikimuseet

Innbyg-gjartal

Stortinget Skiaktivitetar Norsk Folkemuseum på Bygdøy

{{Slutt}}

{{Bilete:}}Bilettekst: Frå Aker brygge, Oslo

Forklaring: Ei rekke menneske er samla nede ved vatnet ein fin sommardag der det er blå himmel. Dei er på ein flytebrygge der det er plassert ei rekke bord og stolar, og det er servering. I bakgrunnen ligg det ein passasjerbåt som heiter "Prinsen", og vi ser og ei stor klokke festet til eit tårn lett synleg. På vatnet går det nokre småbåtar.{{Slutt}}

--- 54 til 387xxx4 VenndiagramEin liknande metode er _venndiagram_. Det høver best når du skal samanlikne to fenomen eller ting. Det gir en rask oversikt over fellestrekk og forskjellar med det du samanliknar. Vi kan for eksempel samanlikne to planetar i solsystemet, Mars og Jupiter:

{{Figur:}}Forklaring: Venndiagrammet består av to sirklar, som overlappar kvarandre litt. I det området der dei to sirklane overlappar, står det skrive "Planetar i solsystemet vårt", og denne teksten beskriv innhaldet i begge sirklane, fordi sirkelen til venstre inneheld faktum om planeten Jupiter, og sirkelen til høgre faktum om planeten Mars. I sirkelen til venstre står det: Jupiter: 5. planet frå sola. Gassplanet utan fast overflate. Den største planeten – 11 gonger større enn jorda. Gjennomsnittstemperatur: -120 grader. Har 16 månar.

I sirkelen til høgre står det: Mars: 4. planet frå sola. Raud overflate - "Den raude planeten". Halvparten av jordas storleik. Gjennomsnittstemperatur: -23 grader. Fast overflate. Har to månar.{{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}fenomen: noko usedvanleg som er eller som går for segsynonym: ord som betyr det same eller nesten det same{{Slutt}}

xxx4 SamandragEit samandrag av en tekst, er ei samanfatning av det viktigaste som står i teksten, med så få ord som mogleg. Det gjeld å finne fram til sentrale opplysningar, og kutte ut det som ikkje er viktig for hovudinnhaldet. Det kan vere vanskeleg. Når du øver deg på å lage samandrag, kan du ta til med mindre avsnitt og med motsett metode: Bruk blyant og strek over informasjon som ikkje er viktig for innhaldet i teksten. Stryk ut alle «fyllord» som ikkje er viktige, stryk ut gjentakingar og _synonym_. Etter kvart står du igjen med mindre informasjon, som du kan samanfatte til eit samandrag. Arbeid gjerne saman to og to når de øver på dette, og forsøk å bli samde om kva som er viktig, og kva som er mindre viktig informasjon i teksten.

Du bør lage munnlege samandrag av en tekst undervegs i lesinga for å sjekke at du har forstått det du les. For å finne ut om du har lært noko av det du har lese, kan du prøve å skrive eit samandrag.

{{Margtekst:}}Fyllord er ord som ikkje er viktige for innhaldet i en tekst, for eksempel: _jau, vel, akkurat, truleg, visstnok_. {{Slutt}}

xxx4 RepetisjonFor å hugse det du har lese, må du _repetere_. Å repetere vil seie å gå tilbake til stoffet du har lese før, og gå gjennom det på nytt. Det er mest effektivt å repetere i tida rett etter at du har lært noko nytt, det er då du gløymer mest. Faktisk er det slik at du i løpet av 24 timar har gløymt 75 til 80 prosent av det du har lært – om du ikkje repeterer. Når du møter stoffet en gong til, får du betre forståing for det, og du hugsar det betre. Det er lettare å knyte ny kunnskap til det du alt har inne. Repetisjon blir enklare om du lagar tankekart, stikkord eller notat på førehand. Då har du ei støtte når du les teksten på nytt.


>>> 1

Under finn du ei samling dyrenamn. Set dei inn i eit strukturert tankekart ved å ta til med ordet DYR i midten. Det kan vere fleire måtar å gruppere dyra på. Grupper dei slik du har lyst til, og gjer systemet ditt tydelegare ved å bruke ulike fargar eller tal på undergruppene. Arbeid saman med nokon, eller presenter for en annan etter at du er ferdig. Alternativt kan du lage eit styrkenotat i staden.

_gaupe – løve – rein – struts – kvalelefant – isbjørn – spissmus – tigerhund – sjøløve – laks – røyskattpingvin – kamel – ku – marsvinkenguru – gepard – sau – sjiraffkatt – gråsporv – hare – delfin – hubrolabrador – ørn – skjelpadde – flodhestlama – kvalross – krokodille – beverelg – svane – tunfisk – flamingopuddel_

>>> 2 Ta for deg filmar du har sett i det siste. Plasser dei i en fleir-kolonne (sjå side 53) ved å dele filmane inn i grupper. Del dei inn etter sjanger, etter korleis du likte dei, eller ut frå andre likskapstrekk. Finn passande overskrifter på undergruppene. >>> 3 Vel fem ord som du ikkje kjenner frå før, frå ordbanken under. Finn ut kva dei betyr, og lag eit ordkunnskapskort til kvart av dei.

_adel – adjektiv – akkord – kontrastinvestere – ornament – mediterekjetter – teknologi – improvisasjongotikk – eliminere – elite – demagogrennelykkje – strategisk – tyfon – visjontransvestitt – fordom – preventiv_

_Noko å bryne seg på_>>>4Samanlikn to av filmane frå oppgåve 2, eller to andre filmar du har sett. Finn kjenneteikn ved filmane som for eksempel dreier seg om sjanger, handling, oppbygging, persongalleri, skodespelarar, regissør, kven filmen er laga for eller filmmusikk. Finn trekk som er felles for filmane, og finn kjenneteikn som berre gjeld den eine eller andre filmen. Lag eit venndiagram (sjå side 54) og presenter kjenneteikna. Du kan også samanlikne to teikneseriar du kjenner godt. >>> 5 Finn en artikkel i ei avis eller på Internett. Skriv eit kort samandrag.

>>> 6Fleire saman: Lag ei liste over argument for og mot styreformene monarki og republikk. Drøft synspunkta med fleire, og lag kvar dykkar samandrag av meiningsutvekslinga. Presenter for kvarandre.

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er eit strukturert tankekart? >>> 2 Forklar korleis du kan bruke tokolonnar eller fleir-kolonnar.

>>> 3 Kva er viktig å tenkje på når du skal lage eit samandrag av en tekst?

>>> 4 Kvifor er det så viktig å repetere nytt lærestoff?

--- 56 til 387xxx3 Kurs 6. Bruk av kjelder – å lese kritiskI dette Kurset skal du lære-- kva kjelder er, og korleis du skal vurdere dei-- kva god nettskikk er-- kva det vil seie å vere en kritisk lesar

xxx4 KjelderKjelder er stader der du kan hente informasjon. Kjelder kan for eksempel vere leksikon, aviser, fagbøker, tidsskrift, Internett eller personar med kjennskap til det aktuelle fagområdet. Informasjonen du finn, må brukast med fornuft og kritisk sans. Det er viktig å skilje mellom _truverdige_ og _lite truverdige_ kjelder, det vil seie kva kjelder du kan lite på, og kven du ikkje kan lite på. Nokre kjelder er meir å lite på enn andre. Forskingsrapportar skal vere _upartiske_, og dei skal byggje på vitskaplege undersøkingar. Dei tilhøyrer dei mest _pålitelege_ kjeldene vi har. Oppslagsbøker byggjer også på forsking, og dei blir stadig fornya. Dette er også kjelder en kan lite på.

Faktabøker og faktatidsskrift er ofte skrive av ekspertar, og dei er som oftast _saklege_. Men det blir ikkje stilt like store krav til at dei skal vere upartiske. Her kan det vere lurt å sjekke kva andre forfattarar skriv om same emne. Det same gjeld avisartiklar. Sjølv om dei byggjer på faktastoff, vil ofte journalisten si vinkling av stoffet, og kanskje også journalisten sitt eige syn på saka, farge framstillinga. Internett er en samlingsstad for alle typar kjelder. Her finn du alt frå forskingsrapportar til reine _propagandatekstar_, det vil seie tekstar som har som einaste mål å overtyde lesaren. Dei kan ofte vere usaklege. Kven som helst kan leggje ut tekstar på Internett om kva dei vil. Når du hentar informasjon frå nettet, må du derfor vere ekstra

merksam på kven som står bak teksten, og vurdere om kjelda er til å lite på. Når du arbeider med kjelder er framgangsmåten slik:1. finne – søkje i relevante kjelder 2. vurdere – vurdere om stoffet er eigna 3. vise til – fortel kva kjelder du har brukt

{{Ordforklaringar:}}sakleg: held seg til saka utan personlege omsyn, upartisk og nøkternupartisk: nøytral, som ikkje tek stillingpåliteleg: til å lite påupåliteleg: ikkje til å lite på{{Slutt}}

xxx4 Finne – å søkje etter kjelderFor deg som elev er det vanlegaste å nytte seg av bøker eller Internett.

xxx5 Bøker bruker du– fordi du kan vere temmeleg trygg på at dei held eit visst fagleg nivå; eit forlag har godkjend innhaldet– fordi det går fort å gå rett til ei trykt kjelde, for eksempel eit leksikon

--- 57 til 387– fordi du ofte kan ta med deg boka dit du vil– fordi du her finn oversikt over innhaldet, og eit register som kan gi

god hjelp– når du ikkje har tilgang til datamaskin

{{Bilete - Vi ser ein ryggen og bakhovudet på ein ung mann som ser ut av eit vindauge. Ute er det lyst. På t-skjorta til mannen står det ".com".}}

xxx5 Internett bruker du– fordi du enkelt kan finne mykje informasjon– for å finne spesialisert informasjon som ikkje er så lett å finne andre

stader– fordi det er større sjanse for å finne oppdatert informasjon– fordi nettet har tilleggskvalitetar som grafikk, lyd og lenkjer

I tillegg bruker du aviser, fagtidsskrift eller personar.

--- 58 til 63{{Bilete:}}Forklaring: Vi ser ein finger som klikkar på ei datamus. Bildet dannar bakgrunn for heile side 58.{{Slutt}}

xxx3 !!! Råd om søk på internett

-- Bli kjend med en eller fleire søkjemotorar, som du bruker som verktøy når du skal søkje. Du kan bruke en internasjonal søkjemotor eller en som er særleg tilpassa norske forhold – med forklaringar og hjelpeinformasjon på norsk. Lær deg å navigere mellom dei ulike søkjemotorane (til dømes Google, Yahoo, Alta Vista og Kvasir).

-- Ver merksam på at på dei fleste søkjemotorane kan du sjølv velje språk.

-- Skriv inn søkjeord. Prøv å avgrense søket ditt slik at du får færre treff. Søk så presist som mogleg, og unngå vanlege ord og uttrykk.

-- Bruk gjerne fleire søkjeord saman – det gir meir presise søk.-- Ver nøye med stavinga. Datamaskinar gir deg berre det du ber om.

Du må for eksempel skilje mellom store og små bokstavar, og vere nøye med bruk av teikn.

-- Finn du sider som er nyttige for deg, kan du prøve lenkjer frå dei same sidene for å finne meir stoff.

_Eit eksempel på korleis du kan avgrense eit søk:_-- Søkjeordet _viking_ gav 35 000 000 treff då vi søkte ved hjelp av

en internasjonal søkjemotor.-- Søkjeordet _vikingar_ gav 233 000 treff ved hjelp av den same

søkjemotoren-- Søkjeorda _norske vikinggraver_ gav 50 treff – orda norske og

vikinggraver står saman eller kvar for seg i dokumenta.-- Søkjeorda «norske vikinggraver» gav berre tre treff. Her finn vi

berre dokument der orda opptrer saman. Dersom du ønskjer å finne stoff om norske vikinggraver, kan det hende at dette søket blei for snevert. Desse tala kan endre seg ofte. Desse tala endrar seg.

--- 59 til 63xxx4 Vurdere – kjeldekritikkÅ vurdere ei kjelde vil seie:– å vurdere om kjelda er påliteleg– å nærlese teksten med eit kritisk blikk

Du må vere særleg merksam når du vurderer kjelder som du finn på Internett.-- Finn ut kven som eig internettsida. Har avsendaren eit godt rykte?

Det sikraste er å bruke sider frå universitet, høgskular og andre offentlege institusjonar. Private nettstader kan vere meir usikre.

-- Gjer ei samanlikning av det du finn på Internett, med det du finn i andre informasjonskjelder, som bøker og blad, og med det du veit frå før.

-- Sjå etter dato på nettsida. Dersom internettsida er gammal, kan informasjonen ha gått ut på dato.

xxx4 Kritisk lesar

Å lese kritisk, eller medvite, vil seie å stille spørsmål til seg sjølv under lesinga: Kva er viktig informasjon i teksten? Kva er mindre viktig? Kva er hovudideen i teksten? Er dette relevant stoff for meg? Alt er ikkje like viktig i en tekst. Det er lurt å skumme gjennom teksten først, slik at du får auga på heilskapen (sjå side 33). Då veit du kva teksten i hovudsak handlar om, og du kan sjå etter informasjon som støttar opp om hovudtema. Du må også vere kritisk på en annan måte. Du må spørje deg sjølv om det du les er korrekt. Det gjeld innhaldet i aviser og bøker, men kanskje i særleg grad det som ligg på Internett. Der får vi tilgang til store mengdar stoff om det meste. Kvalitetskontrollen på tekstar som ligg på Internett, er ikkje like gode som på trykte tekstar som blir utgitt.

{{Ordforklaring:}}fakta: objektiv sanning, opplysningar som er til å lite på{{Slutt}}

xxx4 Fakta eller vurderingarDet å vere en kritisk lesar vil også seie å kunne skilje mellom _fakta_ og _vurderingar_. Nesten all tekst inneheld vurderingar, også tekstar som vi oppfattar som reine «faktatekstar». Ei framstilling av den franske revolusjonen i historieboka, byggjer delvis på fakta og delvis på forfattaren sine vurderingar.

Når du har funne informasjon om eit emne, må du som kritisk lesar spørje: Kan eg lite på informasjonen i det eg les? Kven er forfattaren bak teksten? Kva er formålet forfattaren har med teksten? Ein tekst vil alltid vere farga av synet forfattaren har på saka. --- 60 til 387Derfor bør du gå til fleire og finne stoff om det same emnet. Då kan du samanlikne og sjekke om opplysningane høver med kvarandre. Du får då eit betre grunnlag for å vurdre kva som er viktig, og kva som er mindre viktig, og på den måten betre finne ut kva som er _fakta_, og kva som er vurderingar. Kritisk lesing vil også seie at du tenkjer over kva du sjølv meiner om emnet.

xxx4 Tilvising – oppgi kjeldeneI samband med oppgåver, prosjekt og liknande må du alltid gi opp kjeldene du nyttar, både om du bruker sitat, omarbeider tekst eller berre hentar bakgrunnsinformasjon. Lag ei _kjeldeliste_ som du legg ved oppgåva di. Kjeldelista skal vere med slik at lesaren kan kontrollere kor du har opplysningane dine frå, men også for at lesaren skal kunne lese meir om emnet dersom han eller ho er interessert. Hugs å ta med alt du har brukt, anten det er bøker, artiklar, internettsider eller personar.

xxx5 Dette må du ha med-- _når du bruker trykte kjelder_:

Namn på forfattar eller forfattarar. Tittel på boka. Forlag eller annan utgivar. Utgivarstad. År boka om ut.

_Eksempel_: Hagerup, Klaus: _Markus og Sigmund,_ H. Aschehoug & Co., Oslo 2004

-- _når du bruker elektroniske kjelder_: Namn på forfattar eller forfattarar. Tittel på artikkelen. Heile interntettadressa. Dato for publisering. _Eksempel_: Ottmar, Tom: _Vestfold-vikinger tar verden._ http://forbruker.no/reise/articlel 011 821.ece. 07.04.05. -- _når du siterer_: Når du siterer – gir att ordrett – frå bøker eller personar, må du

alltid fortelje kva som er kjelda. Ikkje gjer som om det er ditt eige viss du har funne det en stad. Vis til personar eller til kjelda i teksten. Du kan for eksempel skrive «Eirik Newth hevdar det er ...» eller «I boka _Fremtiden_ skriv forfattaren Eirik Newth at ...». Sitat kan skape fin variasjon i en tekst, men du må ikkje overdrive. Då blir teksten fort oppstykka. Når du ikkje siterer, må du omarbeide stoffet og formulere setningane med dine eigne ord. Du kan oppsummere det personen har sagt, eller du kan omskrive det.

{{Rammetekst:}}Spørsmål du bør stille deg når du vurderer kjelder-- Ser det ut til å vere objektiv informasjon – ikkje farga av eit spesielt

syn?-- Gir informasjonen deg nye opplysningar?-- Er dette relevant stoff om emnet?-- Handlar stoffet om det du treng informasjon om?-- Er informasjonen godt nok oppdatert til det du skal bruke han til?

Dersom du må svare nei på eitt eller fleire av desse spørsmåla, bør du finne andre kjelder. Noter deg alltid kva kjelder du bruker – også internettadressar. {{Slutt}}

{{Bilete:}} Forklaring: Ei ung kvinne sit utandørs med ei berbar datamaskin på fanget. Ho bruker tastaturet til å skriva eitkvart.{{Slutt}}

--- 61 til 63{{Bilete:}} Forklaring: Ein dart-blink er hangen opp på trestamme i skogen. To piler står i blinken, og den eine har treft i midten.{{Slutt}}

xxx4 Opphavsrett

Alt som blir laga av tekstar, bilete, kunst, grafiske skjema og musikk, blir kalla _åndsverk_. Det er produkt av en skapande prosess. Slike produkt kan ikkje berre fritt brukast av andre. Han eller ho som har laga eit åndsverk, blir kalla opphavsmann. _Åndsverklova_ er ei lov som skal verne opphavsmenn. Lova fortel om kva reglar som gjeld når en skal bruke åndsverk, for eksempel tekst eller bilete som andre har laga. For deg som elev er det særleg aktuelt når du finn materiale på Internett som du ønskjer å bruke. Her er både tekst, bilete og lyd lett tilgjengeleg. I korte trekk er reglane slik:-- Du har lov til å bruke det du finn på Internett, til veggaviser, hefter

eller andre trykte medium til eige bruk dersom du fortel kva som er kjelda. Du kan ikkje trykkje ut tekst eller bilete frå Internett for å spreie det vidare.

-- Skal du leggje ut informasjonen elektronisk, må du vere meir forsiktig. Du må ta kontakt med forfattaren, eller opphavsmannen, for å få lov til å bruke verket. Når det gjeld bruk av bilete eller lyd, kan du berre bruke materiale som er «frigitt», om du ikkje betaler for det.

xxx3 !!! God nettskikk og personvernDet er lett å korne i kontakt med andre menneske når du surfar på nettet. Du kan treffe både seriøse og useriøse folk på Internett, og det er derfor viktig at du følgjer nokre reglar for god nettskikk: -- Ver forsiktig med å gi opplysningar om namn og adresse, eller andre

personopplysningar til folk du ikkje kjenner. Det gjeld både opplysningar om deg sjølv og opplysningar om andre.

-- Ver forsiktig med å leggje ut private bilete på Internett.-- Unngå å gjere avtalar om å møte folk som du treff gjennom

Internett, viss du ikkje kjenner dei. Få godkjenning frå en vaksen dersom du skal gjere avtalar med framande.

-- Ver høfleg, og bruk en vennleg tone når du kommuniserer med folk på Internett.

-- Sei frå til vaksne dersom du opplever noko du ikkje er trygg på, eller noko du trur er ulovleg, som truslar, mobbing eller liknande.

--- 62 til 63xxx3 OppgåverSjå også: Tekster 1, Tekster 2, oppgåver og Ressursperm

>>> 1 Kva meiner vi med opphavsrett? Sjå på bileta i dette kapitlet og finn ut kven som har opphavsrett til dei. >>> 2 Finn eksempel på tekstutdrag frå andre kjelder i denne boka. Korleis er kjeldene oppgitt?

>>>3 Tenk deg at du skal hente inn opplysningar om dei emna som står under her. Du må bestemme deg for kva kjelder du vil leite i. Set opp en oversikt over kor du vil hente stoff om kvart einskild emne, og forklar kvifor du vel akkurat desse kjeldene. -- Olympiske leikar-- Brot på menneskerettar i verda i dag-- Motorsport-- Amfibium-- Svartedauden i Noreg

Vel ut eit emne, og finn fram til dei kjeldene du sjølv har foreslått. Finn du nok stoff? Må du gå til andre kjelder enn du hadde tenkt? Lag ei liste over dei kjeldene du ville brukt. >>> 4Bestem deg for eit tema, og hent ut to forskjellige artiklar om temaet frå Internett. Les artiklane og samanlikn dei. -- Finn ut av kven som står bak artiklane.-- Legg artikkelforfatta ra ne vekt på det same? Viss ikkje, kva er

skilnadene?-- Ser det ut som informasjonen i artiklane står i høve til kvarandre,

eller er det motstridande opplysningar?

>>> 5 Finn en artikkel om eit emne i ei avis eller eit tidsskrift eller på Internett. Les artikkelen, og forsøk å skilje ut kva som er faktaopplysningar, og kva som er journalisten sine eigne vurderingar. Bruk marke ringstusj eller penn i ulike fargar, og marker forskjellane.

_Noko å bryne seg på:_>>> 6 Vel en aktuell nyheitssak, og finn ut korleis ulike aviser (papir- eller nettaviser) dekkjer han. -- Kva legg dei forskjellige avisene vekt på? >Korleis blir stoffet

vinkla?-- Korleis blir stoffet presentert? Fakta eller vurderingar?-- Korleis vurderer du objektiviteten? Grunngi svaret ditt.-- Kva avis dekkjer saka mest _tillitvekkjande_? Kvifor synest du det?

>>> 7 Fleire saman: Vel en kjendis – ei popstjerne, en skodespelar eller en politikar – og søk i eit breitt utval av kjelder for å finne opplysningar om vedkomande. De kan bruke aviser, vekeblad, tidsskrift og Internett. Finn eksempla på stoff frå kjelder som de meiner er truverdige. Finn også eksempel på stoff frå kjelder som er mindre truverdige. Grunngi synspunkta de har. Presenter eksempla for medelevar.

{{Ordforklaring:}}tillitvekkjande: som gir tillit, som er til å lite på{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er ei kjelde?

>>> 2 Kva vil det seie å vere en kritisk lesar?

>>> 3 Forklar skilnaden på faktaopplysningar og vurderingar.

>>> 4 Korleis kan du vurdere om ei kjelde er til å lite på?

>>> 5 Korleis set du opp ei korrekt kjeldeliste?

--- 63 til 63xxx2 Kort sagt – leseprosessen-- Vi les for å skaffe oss kunnskap, få informasjon, få større innsikt i

oss sjølv og andre – og for å få gode opplevingar.-- Ein funksjonell lesar tileignar seg kunnskap, nyheiter og informasjon

slik at han eller ho greier seg i samfunnet til dagleg.-- Vi varierer lesemåten etter kva formål vi har med lesinga

(skumlesing, punktlesing, nærlesing, hyggjelesing).-- Det er viktig å variere lesefarten ut frå kva som er formålet med

lesinga.-- God leseforståing er avhengig av mange ting, mellom anna kor

interessert og motivert du er for det du skal lese.-- Førforståinga, det du alt veit om eit emne, er viktig for

leseforståinga.-- Når vi les for å lære, kan vi nytte ulike læringsstrategiar. Finn ut

kva som passar deg: læresamtale, stikkord, notat, ordkunnskapskort, samandrag, tankekart, strukturert tankekart, styrkenotat, kolonnar, venndiagram, repetisjon.

-- Ein god lesar er en kritisk lesar.-- Kjeldekritikk vil seie å vurdere om kjelda er påliteleg, og om

innhaldet er til å lite på.

{{Bilete:}}Forklaring: Ei datamus ligg ved sida av tre bøker som er lagt oppå kvarandre.{{Slutt}}

--- 64 til 105{{Bilete:}}Forklaring: Ein person sit med ryggen til, i ein stol ganske langt unna oss. På ein gigantisk vegg føre personen, viser hundrevis av skjermar ulikt innhald til sjåaren i stolen. Bildet dannar bakgrunnen for heile side 64 og 65.{{Slutt}}

xxx1 Kapittel 3: Ord, bilete og lyd – samansette tekstarxxx2 I dette kapittelet skal du lære-- korleis ord, bilete og lyd blir brukt som verkemiddel i formidling av

informasjon og i underhaldning-- korleis du kan bruke desse verkemidla i eigne presentasjonar

--- 65 til 105{{Rammetekst:}}Kvar dag blir vi bombadert av inntrykk, og vi blir påverka anten vi vil eller ikkje. Gjennom informasjon og underhaldning blir vi påverka av fargar, musikk, lys og lyd, og slike verkemiddel forsterkar inntrykka slik at dei festar seg. Det stiller store krav til oss som publikum når det gjeld å vurdere det vi får inntrykk av. I dette kapittelet skal vi sjå på verkemiddel som blir brukt i formidling av informasjon og underhaldning, og vi ser særleg på samansette uttrykksformer, det vil seie der både ord, bilete og/eller lyd er med. {{Slutt}}

--- 66 til 105{{Rammetekst:}}Kapitlet er inndelt i seks Kurs. Du vel rekkjefølgje ut frå kva du alt kan, og kva du skal øve på eller lære.Kurs 1: Grafisk design og web-design Kurs 2: Bilete som språk Kurs 3: Reklame Kurs 4: Teikneseriar Kurs 5: FilmKurs 6: Avis{Slutt}}

xxx2 InformasjonSamfunnet vårt har en enorm informasjonsstraum. Ord, bilete og lydeffektar møter oss gjennom tv, mobiltelefon, Internett, dvd og film, musikk, aviser, tidsskrift, teikneseriar, bøker, plakatar og pc-spel. Denne kombinasjonen av ulike uttrykksmåtar gjer det mogleg for oss å ta inn inntrykk på utrulege måtar: Vi høyrer, ser, opplever og er i aktivt samspel med ulike medium. Vi blir informert og underhaldt – og av og til lurt.

For at vi ikkje skal bli lurt, må vi lære å ha ei _kritisk haldning_ til det vi blir presentert for. Det vil seie at vi ikkje skal «sluke rått» alt vi blir utsett for av påverknad; vi skal med andre ord ikkje tru på alt vi høyrer og tek til oss av inntrykk. Vi må lære å forstå dei verkemidla avsendaren har nytta.

{{Margtekst:}}Samansette tekstar er tekstar der ord, bilete og/eller lyd opptrer saman. Det kan vere alt frå musikkvideoar og teikneseriar til brosjyrar og informasjonsmateriell. {{Slutt}}

xxx3 VerkemiddelDu kan lese om _litterære verkemiddel_ på side 133. Dei tek for seg korleis du kan nytte språket for å få fram det du vil. _Visuelle verkemiddel_ er dei knepa du kan bruke når du skal lage eit bilete eller utforme ei flate. Ei flate kan i denne samanhengen vere ei bokside, ei nettside, en plakat eller en brosjyre. _Auditive verkemiddel_ er verkemiddel som har samband med det du høyrer. Det er mange måtar å få fram lyd på for å få fram en bodskap. Dei ulike verkemidla blir ofte brukt når en bodskap skal formidlast, og dei blir medvite valde for å nå eit publikum.

Det er fleire enn profesjonelle formidlarar som må tenkje gjennom verkemidla dei nyttar seg av når dei skal formidle noko. Skal du gjere --- 67 til 105greie for eit prosjekt på skulen, eller vise en presentasjon for eit anna publikum, må du gjere medvitne val. I kapittel 1: _Munnleg kommunikasjon_ på side 14, kan du lese om korleis du kan arbeide med en munnleg presentasjon. Ofte kombinerer vi en munnleg presentasjon med andre presentasjonar, for eksempel presentasjonsprogram på data, rollespel, intervju, film, veggavis/plakat, brosjyre, bilete, musikk og andre lydeffektar.

I dei følgjande Kursa, skal vi ta for oss en del av dei verkemidla du kan nytte deg av når du skal planleggje en presentasjon. Formålet er å gjere deg medviten verkemidla du kan bruke, og setje deg i stand til å gjere dei beste vaia.

{{Ordforklaring:}}profesjonell: yrkesmessig, som har med arbeid å gjere{{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: Frå ein perrong ved ein togstasjon. Til høgre i forgrunnen er det ein stor reklameplakat for filmen "Sin City". Til venstre i bildet, litt lenger bak, ser vi nokre menneske på veg inn i eit tog. Toget har reklame for filmen "Star Wars" i det det har vorte dekorert med ei teikning av ein av hovudpersonane til filmen, "Darth Vader"

{{Slutt}}

--- 68 til 105xxx3 Å presentere ein bodskapFør du tek til å lage en presentasjon, bør du tenkje gjennom desse punkta:

xxx4 BodskapKva er _bodskapene_? Du må vere sikker på kva du vil ha fram.

xxx4 MålgruppeKven er _målgruppa_? Målgruppa er gruppa menneske du vil nå. På skulen er det ofte medelevar og lærarar som er målgruppa, men av og til har vi også anna publikum.

xxx4 PresentasjonsformPå kva måte skal du presentere bodskapen? Kva vil vere passande for å få fram bodskapen på en best mogleg måte? Kva vil vere lokkande og interessant for målgruppa du skal nå?

xxx4 SamanhengKorleis kan du skape en heilskap? Dei ulike delane i en presentasjon må hengje saman. Til det krevst det godt samarbeid mellom dei som deltek i planleggjinga.

xxx4 RommetKorleis kan rommet der presentasjonen skal gå for seg, utnyttast? Tenk på lys, lyd og rørsle i høve til korleis rommet er utforma.

xxx4 InnhaldKjem bodskapen godt nok fram? Det finst ikkje tekniske hjelpemiddel som kan gjere mangelfullt innhald betre. Arbeid godt med bodskapen – det er viktigast.

{{Bilete:}}Bilettekst: Kva for bodskap kan du lese ut av denne presentasjonen?

Forklaring: Bilete viser ei dør med mange ark, bilde og klistremerke festa til seg. Det bur tydelegvis ei jente som heiter Martina på rommet som døra leier inn til, for på eit av arkene står det mellom anna "Her bur Martina". På andre ark står det til dømes "Tilgang forbode!", "I lóve blir horsa" og "Hold deg ute!"{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Gi eksempel på typar av informasjon som vi blir utsette for kvar dag.

>>> 2

Kva er visuelle verkemiddel, og kva er auditive verkemiddel?

>>> 3 Kva vil det seie å ha ei kritisk haldning til informasjonen du blir presentert for? 4 Kva bør du tenkje gjennom når du sjølv skal formidle informasjon?

--- 69 til 105xxx3 Kurs 1. Grafisk design og web-designI dette Kurset skal du lære-- kva som kjenne-teiknar god layout-- korleis du kan utforme ei oversiktleg nettside eller ei papirside

{{Ordforklaringer:}}grafisk: som gjeld skriveog teiknekunstendesign: formgjevinglayout: utforming, særleg om bok- og avissider{{Slutt}}

Grafisk design vil seie å utforme ei side, for eksempel ei avisside eller ei bokside, på en måte som gjer ho lett tilgjengeleg for mottakaren. Dei som har dette som yrke, kallar vi _grafiske designarar_. Dei arbeider gjerne i avis- og tidsskriftredaksjonar, i reklamebyrå, i trykkjeri eller i forlag. Web-design er utforming av elektroniske sider, for eksempel nettsider. Dei som arbeider med dette, blir kalla _web-designarar_. Dei arbeider med alle typar av oppdrag som har med utforming av elektroniske sider å gjere. Grafisk design og web-design har mykje til felles. Hovudmålet er å lage oversiktlege, ryddige sider som skal presenterast for eit publikum. I begge tilfelle krev det at en kan en del om _layout_.

xxx4 LayoutLayout er en plan eller ei skisse over korleis element i ei trykksak (plakat, annonse osv.) eller på ei elektronisk side skal setjast saman. Det er retningslinjer for kva vi som menneske oppfattar som stygt eller fint, som god eller dårleg layout. Auga vårt søkjer ro og harmoni, og dei fleste ønskjer å sjå ting som ser ryddige og oversiktlege ut. Ut frå denne kunnskapen har en korne fram til en del reglar for korleis god layout bør vere.

xxx4 Komposisjon xxx5 HovudelementEi side har tre hovudelement:-- overskrifter – eller titlar, som dei ofte blir kalla-- brødtekst – den vanlege, løpande teksten-- illustrasjonar – bilete, fotografi, teikningar, tabellar eller figurar

Desse delane må setjast saman på en måte som gir sida eit heilskapleg inntrykk, slik at ho blir balansert og harmonisk. Dei fleste av oss reagerer dersom eit bilete heng skeivt på veggen. Slik vil vi også reagere negativt viss vi ser ei side der elementa er tilfeldig og uryddig plassert.

--- 70 til 105{{Bilete:}}Bilettekst: Kven av sidene føretrekkjer du? Grunngi synspunkta dine.

Forklaringer til 2 bilder:Boksiden til venstre har meir "luft" enn sidan til høgre. Han har kvit marg til venstre, som utgjer ca. ein tredjedel av heile boksiden, og mindre, kvit marg òg nedst. Boksiden til høgre har plassert bilde i margen til venstre i staden for "luft", og i tillegg har den ikkje margen nederst. I tillegg er det meir grafikk til høgre på boksiden.{{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}symmetrisk: at noko er likt på begge sider av en midtakse{{Slutt}}

xxx5 Luft«Luft» er en viktig del av ei side. Tomme flater gir inntrykk av ro og oversikt, og gjer det lettare å oppfatte det som blir vist. Sida har ofte margar oppe, nede og på begge sider. Margen i underkanten er gjerne litt breiare enn dei andre. Illustrasjonar kan ha luft rundt seg på alle kantar, eller dei kan vere «utfallande» slik eksemplet over til høgre viser.

xxx5 SkålvektprinsippetNår du byggjer opp ei side kan du gjerne tenkje på skålvektprinsippet: Det må alltid vere balanse mellom høgre og venstre side. Med det meiner vi ikkje at sida må byggjast opp _symmetrisk_, det kan bli kjedeleg. For å skape spenning flyttar vi gjerne hovudelementa litt ut frå midtaksen på sida, både den vertikale og horisontale. Det er i tråd med eit kjend komposisjonsprinsipp som vi kallar _det gyldne snitt_. Likevel bør det vere balanse mellom høgre og venstre side, slik at flata ikkje ser for tung og tett ut på eine sida.

{{Bilete:}}Bilettekst: Kva er skilnaden på desse sidene? Har dei balanse? Kven liker du best? Grunngi.

Forklaring til 2 bilder:1. Sidene har same innhald, men dette er plassert ulikt på arkene.

På boksiden til venstre er det eit fotografi øvst i venstre hjørne. Til høgre for bildet er det ein del "luft". Teksten under bildet, som fyllar resten av boksiden, er trekt ut mot høgre, og det er stor

kvit marg til venstre. Noko av innhaldet på boksiden er altså plassert mot venstre, og noko mot høgre.

2. På boksiden til høgre er fotografiet òg no plassert øvst, men denne gongen er det breiare, slik at det dekker nesten heile boksidens breidde. Teksten som fyllar resten av sidan er no sentrert, slik at det er like stor marg på høgre og venstre side av teksten. Faktisk er alt innhaldet på boksiden plassert i midten.

{{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: En skålvekt i balanse.{{Slutt}}

--- 71 til 105{{Bilete:}}Forklaring til 2 bilete:

1. Det første viser ein grå bakgrunn, der det øvst er plassert ei rekke versalar hulter til bulter. På nedre halvdel er det plassert fleire andre versalar, denne gongen ved sida av kvarandre, men utan å forma nokre ord.

2. Bildet til venstre visar ei hand som held eit kvitt ark mot ein raud bakgrunn. Det svevar versalar over alt.

{{Slutt}}

xxx5 LeseretningEi side må byggjast opp på en slik måte at lesaren veit kor han skal ta til. Naturleg leseretning for oss er frå venstre til høgre. Det kan du ta omsyn til når du set saman tekst og illustrasjonar. Om du ønskjer at en særleg del av sida skal trekkje til seg merksemd først, må du føre blikket til lesaren dit. Deler du teksten inn i rubrikkar eller spalter, eller set inn mellomtitlar og illustrasjonar, kan du leie lesaren gjennom sidene, slik at bodskapen blir oppfatta på en lettast mogleg måte.

{{Ordforklaringar:}}spalte: vertikalt felt med brødtekst på bokeller bladsiderrubrikk: tekstbit, avsnitt eller liknande, med eiga overskrift{{Slutt}}

xxx5 SkriftSkriftteikn kan vere dekorative. Hugs likevel at tekst for det første skal vere lett å lese. Du må ta omsyn til det når du vel skrifttypar. Ikkje bruk for mange typar skrift, og storleikar på skrift saman, det blir rotete. Vel du å setje saman ulike typar skrift, bør dei vere forskjellige nok til at en ser at dei er ulike. I overskrifter som skal uthevast, kan du godt bruke større skrift eller type skrift som står i kontrast til resten av teksten. Det gir god oversikt, og inntrykk av ei ryddig side, når du bruker same type skrift på overskrifta gjennom heile teksten. Store

bokstavar, _versaler_, er vanskelege å lese i en lengre tekst, derfor bør du berre bruke det i korte titlar, eller i svært korte tekstar.

Om du skriv for hand, må du passe på at bokstavane har jamn høgd, og at dei har jamn helling. Margane må også vere jamne. Trekk opp svake hjelpestrekar med blyant, og visk dei ut etterpå.

--- 72 til 105{{Bilde:}}Bilettekst: Knip saman auga når du ser på bokstavane over: Kva for fargar er lettast å oppfatta på denne bakgrunnen, synest du?

Forklaring: Vi ser ei rekke av bokstavar på raud bakgrunn. Det står "abc abc abc abc abc abc". Første gong er bokstavane som utgjer "abc" svarte, deretter kvite, grøne, lyseblå, mørkeblå og til slutt lilla.{{Slutt}}

xxx5 FargarSidan fargar har sterk verknad på oss, må dei veljast med omhu. Det er viktig at bakgrunnsfargen står i sterk kontrast til tekst og bilete, slik at teksten og bileta synest godt mot bakgrunnen. Du kan velje om du vil bruke mørk skrift og lys bakgrunn, eller lys skrift mot mørk bakgrunn. Begge delar kan fungere bra, men det er lettast å lese mørk tekst mot lys bakgrunn. Sterke kontrastar, som raudt mot grønt, gult mot lilla eller oransje mot blått, kan ha en effektfull verknad i små doser. I store porsjonar vil fargane slåss mot kvarandre og gi eit uroleg inntrykk. Kalde og varme fargar gir forskjellige uttrykk, og dette kan en nytte seg av.

{{Ordforklaring:}}kontrast: motsetning, motstykke{{Slutt}}

xxx5 Estetisk kompetanseTil no har vi peika på at layouten på ei side må vere ryddig, oversiktleg og tydeleg. Kor kjem så kreativitet og fantasi inn? Kva med spenning og overrasking? Sjølvsagt er det rom for det. Verkemiddel som fargekombinasjonar, linjer og rørsler, og ulike måtar å plassere elementa på, kan varierast i det endelause og gi rom for det overraskande. Kunsten er likevel å halde sida tydeleg og oversiktleg. Til det krevst trening, men det går an å øve seg opp i _estetisk kompetanse_. Enkelt kan det forklarast som evna til å vurdere kva som blir opplevd som fint og harmonisk – og kva som ikkje gjer det.

{{Bilete:}}Forklaring til 2 bilete:

1. Vi ser bokstavane "ABC". Grøne bokstavar på lys blå bakgrunn.2. Vi ser bokstavane "ABC". Lys blå bokstavar på grøn bakgrunn.

{{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}audiovisuell: som nyttar både lyd og bilete{{Slutt}}

xxx4 Web-designFor design av elektroniske sider, for eksempel nettsider, gjeld dei fleste av reglane vi har nemnt. Vi stiller dei same krava til at sidene skal vere oversiktlege og estetiske. Men ei nettside må også utformast med tanke på kva som er spesielt med internettmediet. På ei nettside kan vi også bruke lyd og videoklipp, i tillegg til bilete og tekst. På den måten tek nettsida i bruk verkemiddel frå _audiovisuelle_ medium, som tv og film. Det er uavgrensa lagringsplass på Internett, og stoffet kan stadig oppdaterast. Nettsider er bygd opp _hypertekstuelt_. Det vil seie at sidene er sett saman i eit nettverk av einskilde delar (nodar), som blir bunde saman ved hjelp av lenkjer. Ein kan lenkje både til eigne og andre sine sider. --- 73 til 105Vi veit en del om korleis folk les på Internett. Dei klikkar seg frå side til side, skumles for det meste, og les berre grundig når dei finn noko interessant. Lesaren avgjer sjølv rekkjefølgja gjennom hypertekstane; dei arbeider seg frå stad til stad alt etter kva dei er ute etter. Vi seier at hypertekstane er _interaktive –_ det blir eit samspel mellom brukaren og mediet. Stort sett er brukarane av nettet utolmodige: Det er sjeldan dei les lange tekstar, og dei går fort ut av en nettstad viss dei ikkje finn det interessant i løpet av kort tid. Det er vanskelegare å lese tekst på skjerm enn i trykte medium. Det betyr at en les seinare på skjerm enn på papir.

{{Figurar:}}Figurtekst: Her er tre eksempel på korleis ei nettside kan byggjast opp.

Forklaring til 3 figurer: 1. Øvst er ein svart boks med strekar ned til tre boksar på rad 2.

Ned frå boksen i midten går ein strek ned til ny boks, på rad 3, som har to boksar under seg, på rad 4, kor han til høgre har to boksar under, rad 5. Den høgre av desse har ein boks under, rad 6, med nye tre boksar under seg, på rad 7. Frå den høgra boksen på rad 2 er det to boksar under, på rad 4, kor den til venstre har ein boks under seg, på rad 5.

2. Er det ein svart firkant i midten, med seks firkantar spreidd i ein sirkel rundt denne. Det er strekar frå firkanten i midten og ut til alle dei andre.

3. 11 boksar ligg spreitt og det er mange strekar mellom firkantane, som fleire gonger kryssar kvarandre.

{{Slutt}}

xxx5 Å utforme ei nettsideKunnskapen om korleis brukarane les på nettet, må du ta med deg når du skal utforme ei nettside. Det gjeld å utnytte det vi veit, og ta omsyn

til dei avgrensingane mediet gir. Ei nettside inneheld både tekst og grafikk. Med grafikk meiner vi fotografi, illustrasjonar, fargefelt, rammer, _animasjonar_ (bilete eller grafikk i rørsle) og «knappar» en kan bruke for å klikke seg vidare. Desse elementa må leggjast ut med tanke på brukaren som skal finne fram på nettsida og lese ho: Du må sørgje for-- å gi lesaren oversikt over kva som er å finne på nettstaden-- å vise lesaren vegen til lenkjene rundt på nettsida og andre lenkjer-- å gjere sidene oversiktlege gjennom at dei har lesbar tekst og

lettfatteleg design.

--- 74 til 105xxx3 !!! Å planleggje ei nettsideNår du skal planleggje ei nettside, bør du arbeide deg gjennom desse punkta:

Idé:Med publikum (målgruppa) i tankane vel du kva du skal presentere. Du må ha en hovudbodskap. Lag ei liste over kva du vil sida skal innehalde. Lista bør også innehalde en oversikt over bilete, lydar og anna brukaren skal kunne gjere: klikke, søkje, skrive inn ...

Disposisjon:Du må gruppere og ordne stoffet på en logisk måte. Tekstane må setjast saman slik at det blir lett å finne fram. Vi skil mellom startsider og sider som du lenkjer til. Det kan vere sider du har laga sjølv, eller det kan vere andre sider. Du skal lage en plan over nettstaden (sjå illustrasjonen på side 73). Ein internettbrukar navigerer ofte frå stad til stad, og vil setje pris på at sida er _brukarvennleg_. Det betyr at det må vere lett å danne seg eit bilete av sida, lett å finne fram og lett å få oversikt over stoffet.

{{Bilde:}}Forklaring: Startsida til Gyldendal Norsk Forlag. Øvst er det ein logo, til venstre finst det ein meny. Resten av sidan er vigd til fire-fem ulike saker/nyheiter.{{Slutt}}

Utforming:Startsida er den viktigaste sida. Ho skal fange merksemda til lesaren i løpet av få sekund, og ho må innehalde den sentrale informasjonen. _Menyen_ gir lesaren viktig informasjon om kva som er å finne på nettstaden, og han er som regel på venstre sida på nettsida. Ein logo øvst i venstre hjørne, eller ei overskrift, bør seie noko om kven som har laga sida. --- 75 til 105

Lenkjene må vere godt merka, og lette å forstå. Tekstane bør vere temmeleg korte. Skriv ned den viktigaste informasjonen først. Hev ut viktige stikkord, og lag overskrifter som fortel noko om innhaldet i kvart avsnitt. Skrifttypar utan små avslutningsstrekar – seriffar – er mest lesbare på skjerm (for eksempel _Arial)_. Feit skrift bør du spare til overskriftene. Grafikken skal streke under innhaldet, ikkje slå det i hel. Med tanke på det bør du velje fargar som høver til bodskapen din. Rammer og fargar skal utheve det som er viktig, og leie lesaren gjennom sida. Om du bruker bilete, bør dei vere små, og ikkje for mange. Det vil elles ta for lang tid å laste ned sida. For å sikre eit roleg inntrykk, er det fint om bileta har same format. Ikkje bruk for mange element, det gir rotete sider som lesaren blir sliten av å sjå på. VedlikehaldPå nettet er sidene dine i kontakt med publikum frå dei blir lagde ut og til dei blir tekne bort. Det er derfor viktig å _vedlikeholde_ sidene. Nokre opplysningar, som adressar og datoar, endrar seg, og det hender at sider du viser til forsvinn – eller «rotnar». Sjekk lenkjene no og då. Dersom du har tenkt å leggje noko til etter kvart, må du ha en plan for når det skal gjerast. Ikkje skriv «kjem seinare», viss du ikkje har en plan for når det skal skje. Skriv dato på sidene dine, slik at brukaren veit om innhaldet er «ferskt», eller om det er gamle «godbitar».

{{Bilete:}}Bilettekst: ung.no er en nettstad der du får informasjon om ulike emne.

Forklaring: Startsida til ung.no. Øvst er det ein meny og under denne ein lett synleg logo. I midten av sidan er det nokon saker/nyheiter, medan det til høgre er ei alfabetisk liste med hyperlenker, og dessutan eit bilde av ein ung mann. {{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}meny: liste med oversikt over innhaldet på nettstaden{{Slutt}}

--- 76 til 105xxx3 OppgåverSjå også: Tekster 1, tekster 2, oppgåver og Ressursperm.

>>> 1 Kva kjenneteiknar god layout? Finn ei side i denne boka som du meiner har spesielt god layout. Forklar og grunngi kvifor.

>>> 2 Gå inn på eit par nettsider. Vel ei av sidene, og bruk desse spørsmåla som utgangspunkt når du vurderer sida: -- Er det lett å sjå kven som har laga sida?

-- Gir startsida god oversikt over kva som er å finne på nettstaden (meny, overskrifter, illustrasjonar osv.)?

-- Har sida en hovudbodskap? Er bodskapen lett å forstå?-- Korleis vil du vurdere bruk av grafikk og tekst?-- Korleis vil du vurdere layouten på sidene?

>>> 3 Finn eksempel på det du meiner er gode og dårlege nettstader. Vurder sidene, gjerne med utgangspunkt i spørsmåla i oppgave 2, og presenter sidene for eit publikum. Grunngi synspunkta dine.

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Lag skisser til en trykksak. Det kan vere en plakat, en reklame for eit produkt, eit cdomslag eller liknande. Ta omsyn til reglane for god layout, og lag eit produkt.

>>> 5 Tenk deg at du skal lage ei heimeside for en miljøvernorganisasjon for ungdom. Kven vil vere målgruppe, og korleis vil du nå ho? Kva fargar vil du nytte deg av? Kva typar bilete og annan grafikk kan vere nyttig? Lag skisse, og skriv ned tankar rundt vaia du gjer.

>>> 6Følg råda for å utforme ei nettside på side 74–75, og lag en plan for ei heimeside om favorittemnet ditt.

a) Kva skal hovudbodskapen din vere? b) Kven er målgruppa? c) Kva element vil du nytte deg av for å streke under bodskapen

og nå fram til målgruppa? d) Korleis vil du ta omsyn til det du veit om internettvanane til folk? e) Lag en oversikt over strukturen på nettstaden, og skriv menyen. f) Dersom du kan, utform sidene. Om ikkje, lag ei skisse av

startsida.

_Test deg sjølv_>>> 1 Forklar kva skålvektprinsippet er, og korleis du kan bruke det når du skal utforme ei side.

>>> 2Kva bør du tenkje på når du bruker skrift – på nettsider eller på papir?

>>> 3 Kva meiner vi med estetisk kompetanse?

>>> 4 Kva moglegheiter og avgrensingar ligg i å utforme ei

nettside samanlikna med å utforme ei trykt side?

--- 77 til 105xxx3 Kurs 2. Bilete som språkI dette Kurset skal du lære-- kva som kjenneteiknar biletspråket, og kva visuelle verkemiddel vi

finn i denne uttrykksforma-- korleis du kan analysere bilete

Bilete er viktige i samfunnet vårt. Dei kan verke sterkt på oss, anten dei står aleine eller saman med tekst eller lyd. Derfor er det grunn til å sjå nærare på bilete, og kva funksjon dei har. I dette Kurset skal vi sjå på _stillbilete_, bilete som ikkje er i rørsle. Verbalspråket og biletspråket har både fellestrekk og forskjellar. Ser du ordet «MANN» på eit papir, forstår du med en gong kva det betyr. Ein teikning av en mann fortel deg også raskt kva du ser. Samstundes oppfattar du mykje meir: Med eit blikk ser du om han er gammal eller ung, korleis han er kledd, kva slags ansiktsuttrykk han har osv. Eit kjenneteikn på biletspråket er at det gir mange opplysningar på kort tid. Vi kan også forstå det på tvers av kulturar og språk.

{{Bilete:}}Bilettekst: Før menneska utvikla skriftteikn, laga dei helleristingar. Det er bilete av menneske, dyr, ting og symbol som er hogd, skòre eller slipt inn i bergflater. Forska rane trur at helleristingar har blitt laga som en del av religiøse seremoniar, og at menneska då trudde at bileta hadde magisk kraft. Forklaring 2 bilete:

1. Noen røde helleristninger på grå stein. Helleristningene viser blant annet en elg og en person som sikter på den med pil og bue.

2. En stor betongpåle som står innendørs. På denne pålen er det malt en mann som går ned en trapp, etterfulgt av en pil til venstre. Denne tegningen skal illustrere at det er en trapp ned til venstre.

{{Slutt}}

{{Ordforklaringer:}}verbalspråket: tale- og skriftspråketbiletspråket: språket som blir formidla gjennom bilete{{Slutt}}

--- 78 til 105{{Bilete:}}Forklaring: Vi ser flere bilder. Et av en tv-skjerm, et av to hender som holder en mobiltelefon, et bilde av to cd-cover fra bandet Radiohead - og et bilde av en rekke skjermer ved siden av hverandre i et studio. Disse bildene danner bakgrunnen for hele side 78.

{{Slutt}}

{{Rammetekst:}}_Stillbilete_ er mellom anna bilete på cdomslag, bilete i aviser og blad, kunstbilete, bilete på plakatar og bilete i teikneseriar. _Levande bilete_ møter vi gjennom tv, film og video/dvd. _Digitale bilete,_ som du mellom anna finn på mobiltelefonar, kan vere stillbilete eller levande bilete. {{Slutt}}

--- 79 til 105xxx3 !!! Visuelle verkemiddelDu kan lese om litterære verkemiddel på side 133. Her skal vi sjå på dei verkemidla vi bruker i biletspråket, det vi gjerne kallar _visuelle verkemiddel_.

{{Bilete:}} En gul og rød skistøvel.{{Slutt}}

Motiv:Motivet i eit bilete er det konkrete du ser.

Format: Formatet på biletet er storleiken på det – høgda og breidda. Biletet kan vere stort eller lite, ha høgdeformat (ståande) eller breiddeformat (liggjande).

Utsnitt:Utsnittet på eit bilete er det som er med innanfor biletramma. Ein som skriv ei forteljing, må avgjere kva som skal vere med. Slik må også en som lagar bilete gjere val. Nærbilete tek han eller ho som ser tett inn på motivet, medan oversiktsbilete får med meir av det som er rundt.

Former, flater og linjer:Ein tekst blir bygd opp av bokstavar og teikn. På same måte blir eit bilete bygd opp av former, flater og linjer.

{{Bilete:}}Forklaring: To personer kledd i helsort kappe og hatt, som vandrer over brostein. Bildet er tatt ovenfra og ned.{{Slutt}}

Komposisjon:Formene, flatene og linjene i eit bilete utgjer en komposisjon. Komposisjonen i eit bilete kan skape eit biletuttrykk som blir prega av harmoni og balanse, eller kanskje av rørsle og spenning. Vassrette

linjer gir eit roleg biletuttrykk; diagonale linjer – altså linjer som går på skrå – kan uttrykkje rørsle.

Synsvinkel:Ei forteljing blir «sett» gjennom auga til nokon – en forteljar. Slik er det også med eit bilete. Skaparen av bilete vel kor vi skal sjå motivet frå – frå en stad tett innpå, langt unna, høgt oppe (slik vi ser motivet ovanfrå – fugleperspektiv) eller langt nede frå (slik vi ser motivet nedanfrå --- 80 til 105– froskeperspektiv). Dette blir kalla synsvinkel. Du kan lese om litterær synsvinkel i kapittel 7: _Skjønnlitteratur_, side 245.

{{Bilete:}}Forklaring: Fire personar går ved sida av kvarandre på ein veg, sett bakfrå. Bildet er tatt nedanfrå (heilt nede ved asfalten) og opp.{{Slutt}}

Lys og farge:Lys og farge er viktige verkemiddel i eit bilete og betyr mykje for korleis vi oppfattar stemninga i biletet. Det er også viktig for korleis vi opplever romverknad og avstand.

Rytme og kontrast:Vi får rytme i eit bilete viss vi lar same form gå igjen fleire gonger. Kontrastar kan en skape ved hjelp av ulike former, forskjellige fargar eller med meir eller mindre lys. Dette er svært vanlege visuelle verkemiddel.

{{Bilete:}}Forklaring: Eit stort vann der det ligg is og snø. Ute på det opne området er det ei rekke menneske, og mange av dei går på skøyter. I bakgrunnen er det ein del busetnad.I venstre ende av bildet skinnar det eit sterkt lys frå sola, medan det mot høgre i bildet blir noko mørkare. Menneska kastar lange skuggar.{{Slutt}}

--- 81 til 105{{Bilete:}}Bilettekst: Sandro Botticelli: Venus' fødsel (1485–1486). Kan du finne en tittel til dette biletet?

Forklaring: I midten av bildet ser vi ein vakker, naken og ung kvinne som stig ut av eit stort skjel som har opna seg i vasskanten. Kvinna førestille Venus. Ho har langt, brunt hår som dekker til kjønnet. Til venstre i bildet, og til høgre for kvinna, flyr det to personar med englevinger. Dette er Zephyrer (henta frå gresk mytologi). Det er ein kvinneleg og ein mannleg Zephyr, og dei kvinnelege held rundt den mannlege. Den mannlege Zephyren formar munnen og blæs mot den

nakne kvinna som for å blåsa henne og skjelet mot land. Rundt Zephyrene svevar det rosa blomstrar. Til høgre i bildet, og til venstre for kvinna, er det ei kvinne i ein kvit kjole. Det ser ut som ho er i ferd med å dekka til den Venus med ei blomstra kappe. I bakgrunnen er det hav, og vi ser òg nokon trær.{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Når en skal skildre og tolke eit bilete, kan det vere lurt å ta til med heilskapen, og ende opp med detaljane til slutt.{{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}assosiasjon: en tanke som dukkar opp, for eksempel når en ser på noko og set det i samband med noko anna.{{Slutt}}

xxx4 Skildring og tolkingNår du ser på eit bilete kan du få ulike kjenslemessige reaksjonar; du kan bli trist, glad, lystig eller sint. Du treng ikkje kunnskapar om eit bilete for å oppleve noko. I mange tilfelle vil du likevel forstå meir av biletet – og kanskje også oppleve meir – dersom du veit kva du skal sjå etter. Å _analysere_ eit bilete vil seie å skildre og å _tolke_ det. Å skildre eit bilete er å fortelje om det en ser i biletet, utan å trekkje inn sine eigne tolkingar eller meiningar. Når du tolkar eit bilete, forsøker du å forstå kva biletskaparen har meint med det. Du kan for eksempel finne _symbol_ i biletet, det vil seie teikn eller gjenstandar som representerer noko anna enn seg sjølv. Eit hjarte kan symbolisere kjærleik, ei løve styrke. På same måte kan fargar symbolisere noko: kvitt kan stå for uskuld, medan raudt kan bety kjærleik, varme eller sinne. Du kan også leggje vekt på dine eigne assosiasjonar, altså kva tankar du sjølv får når du ser biletet. Eit bilete kan, som ei novelle, ha eit _tema_ (sjå kapittel 7: _Skjønnlitteratur_, side 248). Temaet er hovudideen bak biletet. Det kan --- 82 til 105for eksempel vere vennskap, miljøøydeleggjing eller kulturkonflikt. Biletskaparen vel eit motiv som framstiller temaet slik han eller ho ønskjer. Gjennom motivet kan biletskaparen få fram _bodskapen_ sin, det han eller ho vil fortelje med biletet. Bilete kan ha mange formål – eller _funksjonar_, som det heiter. Dei kan informere eller opplyse oss, men også more oss eller påverke oss på andre måtar. I nokre tilfelle kan poenget vere å lure oss. Korleis du opplever bilete, kjem an på kva samanheng du møter bileta i. Bilete er å finne i nesten alle samanhengar: Dei kan vere illustrasjonar til en tekst, vere i ei biletbok, vere en del av en reklamepresentasjon, stå saman med tekst på en plakat eller vere en del av ei nettside. Av og til

er bilete det mest sentrale, medan tekst eller lyd berre er eit tillegg. I andre tilfelle er bilete, lyd og tekst fletta saman til likeverdige element. Det kan også hende at bileta berre er eit supplement. Samanhengen biletet er i, kallar vi _konteksten til biletet_. Han har mykje å seie for korleis vi opplever og tolkar det vi ser.

{{Ordforklaring:}}supplement: tillegg{{Slutt}}

{{Bilete:}}Bilettekst: Sandy Skoglund: Radioactive cats (1980). Kva opplevingar får du av å sjå på biletet? Kva verkemiddel er brukte?

Forklaring: Biletet viser to personar, ein gammal mann og ei dame, i eit rom, omgitt av om lag 25 signalgrønne kattar. Mannen sit ved eit bord med ryggen til, medan kvinna står med ryggen til og ser inn i eit kjøleskap.

Alt anna enn kattane er farga grått på bildet, inkludert vegger, golv, stoler, bord, kjøleskap og kleda til dei to menneska.

{{Slutt}}

--- 83 til 105{{Bilete:}}Bilettekst: Kan du finne en tittel til dette biletet?

Forklaring: Eit stort bilde av ein flue med tigerandlet. Tigeren flekkar tennar. Bildet er manipulert.{{Slutt}}

xxx4 Bilete som lyg – biletmanipuleringNår du har sett noko med dine eigne auge, er det lettare å tru på det enn om du berre høyrer noko. Bilete blir derfor ofte brukt for å gi oss eit inntrykk av korleis «det eigentleg er eller var». I aviser, tidsskrift og på tv blir bilete brukt på den måten – for å dokumentere den verkelege verda. Aviser presenterer bilete av ei togulukke for å vise kva som skjedde, og kva som blei konsekvensane av ulukka. Tv viser bilete frå en politisk debatt for å presentere dei viktigaste sakene og kva politikarar som var mest aktive. Kan vi likevel vere sikre på at det er sanninga vi får kjennskap til? Nei, vi må hugse at når noko blir presentert, er det alltid gjort eit val, og tinga blir alltid opplevd frå en ståstad. Ein annan kunne brukt andre bilete og andre innfallsvinklar. Då ville vi fått eit heilt anna inntrykk av saka. Bilete kan også brukast medvite for å dreie eller endre synet folk har på det eksisterande. Med datateknologi kan eit bilete lett endrast – eller _manipulerast_. Av og til blir det gjort for å pynte på det som er, andre gonger for å skjule eller endre noko. Ofte kan det vere rein humor eller _satire_ bak biletmanipuleringa.

I lova er det skrive at det skal opplysast dersom aviser eller tidsskrift har nytta bilete som er manipulert. Det er ikkje alltid det skjer. Mellom anna veit vi at reklamebilete av modellar blir manipulert for å gjere modellane meir fullkomne enn dei er. Denne type reklamebilete, og andre manipulerte bilete, fortel også ei historie som ikkje – eller berre delvis – er rett.

{{Ordforklaring:}}satire: tekst, teaterstykke eller annan uttrykksform som latterleggjer noko eller nokon.{{Slutt}}

--- 84 til 105xxx3 OppgåverSjå også: Tekstar 1, Tekstar 2, Oppgåver og Ressursperm.

>>> 1 Kva er dei viktigaste skilnadene mellom verbalspråket og biletspråket? >>> 2 _Piktogram_ er bilete eller symbol som blir brukt i staden for ord, for eksempel for å forklare kor eit toalett er. Desse symbola blir stadig brukt i større grad; på flyplassar, på buss – og på jernbanestasjonar og mange andre stader. Teikn nokre piktogram du kjenner til. Kva er grunnen til at dei blir brukt meir og meir, trur du?

>>> 3 Arbeid i par: Den eine vel eit bilete, kanskje frå denne boka, og gir ei skildring av det – utan å vise det fram – så presist at den andre kan teikne det. Teiknaren har ikkje lov å stille spørsmål, men skal teikne utfra skildringa som blir gitt. Byt roller. Drøft etterpå:Kva var vanskeleg med oppgava? Kva var lett? Kva er viktig å tenkje på når en skal skildre eit bilete for en annan person?

>>> 4 Bruk stikkorda på side 368 og gi ei skildring av biletet på side 82 (Radioactive Cats). I denne oppgåva skal du berre gi ei skildring, ikkje tolke.

>>> 5 Ta utgangspunkt i stikkorda på side 368 og skriv ned nokre tankar om korleis du vil tolke biletet frå oppgave 4. Her kan du også ta med dine eigne meiningar om biletet. Samanlikn det du har skrive, med ei tolking til en annan elev.

>>> 6

Sjå på bileta på side 79 og 80. Forklar kva slags visuelle verkemiddel som blir brukt.

_Noko å bryne seg på_>>> 7 Tenk deg at du er ny på skulen, og lag en presentasjon av deg sjølv. Bruk bilete og tekst i kombinasjon, og lag en presentasjon i eit presentasjonsprogram, som ei heimeside på Internett eller som ei veggavis eller brosjyre. Få fram sider ved deg sjølv som du ønskjer å presentere: familiebakgrunn, interesser, hobbyar, venner osv.

>>> 8 Studer biletet _Venus' fødsel_ på side 81.

a) Gi ei kort skildring av biletet. b) Søk i aktuelle kjelder og finn ut noko om motivet. Du kan for

eksempel søkje på/finne ut noko om Venus, den romerske kjærleiksgudinna.

c) Tenk deg at biletet illustrerer en tekst med tittelen _Venus' fødsel._ Skriv denne teksten. Skriv teksten som ei forteljing, eit dikt, en saktekst eller en analyse av biletet.

d) Finn musikk som høver til biletet og teksten du har skrive. Presenter tekst og musikk for medelevar.

>>> 9 Vel en presentasjon der bilete inngår som en sentral del: ei biletbok, en teikneserie, en reklameplakat, eit cd-omslag eller liknande. Gjer greie for presentasjonen for medelevar. Tolk og forklar samanhengen bileta inngår i.

>>> 10 Finn eit bilete med eit triveleg eller positivt innhald. Finn musikk- eller lydeffektar som høver. Manipuler biletet ved å endre motiv, farge og lys, slik at uttrykket i biletet skiftar til ei utriveleg stemning. Finn lyd som høver til det nye uttrykket. Vis fram begge uttrykka til medelevar.

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er visuelle verkemiddel?

>>> 2 Nemn dei viktigaste verkemidla som blir nytta i biletspråk.

>>> 3 Kva er skilnaden på å skildre og å tolke eit bilete?

>>> 4 Kva meiner vi med konteksten biletet står i?

>>> 5 Korleis kan vi seie at bilete av og til lyg?

--- 85 til 105xxx3 Kurs 3. ReklameI dette Kurset skal du lære-- om dei viktigaste verkemidla i reklame-- korleis du sjølv kan lage reklame-- kva propaganda er

Ofte er formålet med bilete å påverke oss i ei eller anna retning. Slik er det med bilete i reklame. Reklamen ønskjer å få deg til å kjøpe eit eller anna produkt. Tidlegare fann vi stort sett reklame i aviser, vekeblad og på plakatar. I dag er filmen – altså levande bilete – en viktigare kanal for reklamen. Vi blir utsette for reklame både på tv og på kino. I tillegg er Internett blitt en naturleg reklameplass for dei som ønskjer å selje eit produkt.

{{Rammetekst:}}Rename blir laga etter AIDA-pr.nsippet:_Attention_ å skape merksemd om produktet _Interest_ å få folk interessert i produktet _Desire_ å skape eit ønske om å eige produktet _Action_ å få folk til kjøpe produktet {{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: Ei ung jente står og ser på to reklameplakatar som står ved sida av kvarandre. Plakaten til venstre visar ein ung, naken og slank kvinne, sett bakfrå, som står i høge hælar. Ved sida av kvinna står det tre tubar med hudkrem. På plakaten står det "Shiseido – Body Creator" og "Create your body". Plakaten til høgre er også reklame frå produsenten Shiseido, denne gongen er det solkrem som er i fokus. Vi ser ein ung og slank kvinne i sort badedrakt. Ho har ein gyllen brunfarge. Ved sida av kvinna står det nokre tubar med solkrem. På plakaten står det skrive "Shiseido suncare" og "Outpower the sun".{{Slutt}}

--- 86 til 105xxx3 !!! _Verkemiddel i reklame_ Humor:Er reklamen morosam, vil du truleg hugse han og produktet det blir reklamert for. Ofte er det liten samanheng mellom innhaldet i reklamen og produktet det er snakk om, men reklamen får fram latter eller smilet hos oss. Humor minskar evna vår til å tenkje kritisk – og vi hugsar produktet.

Frykt:I reklamen møter vi ofte ei fin verd. Vakre, vellukka menneske viser oss krittkvite tenner og glansfullt hår. Reklame som er retta mot ungdom, handlar ofte om å tilhøyre en fellesskap, det å velje, vere og gjere som alle andre. Bodskapen i reklamen er: Om du vel dette produktet, unngår du gule tenner, glanslaust hår eller einsemd. KjenslerReklamen speler på kjenslene våre. Reklamen gir deg lyst til å oppnå noko du drøymer om, eller så minner han deg om noko triveleg frå ditt eige liv.

Status:Reklamen signaliserer at den nyaste modellen av en mobiltelefon, eit særleg bilmerke eller en parfyme av rett sort vil gi deg status. Om du skaffar deg dette produktet får du merksemd frå dei du ønskjer å få merksemd frå, og du vil kjenne deg beundra.

Familie og fellesskap:Du skal kjenne deg igjen i ditt eige liv, det vil seie at reklamen må vere truverdig. Familie på tur eller venner samla i hyggeleg samvære, gjer at du kjenner deg igjen. Produktet høyrer heime i livet ditt!

{{Bilete:}}Bilettekst: Kva er dette reklame for? Kva slags verkemiddel er brukt?

Forklaring: Ein buss har stoppa på ein busshaldeplass, sett bakfrå. Bak på bussen er det eit bilde av ein mann. Bussens eksospotte er plassert der munnen til mannen skal vera, slik at når det ryk av potta ser det ut som mannen røyker. Ved sida av bildet står det "Klar for å slutta?". Under denne teksten er det eit bilde av ein pakke Nicotinell nikotintyggegummi.{{Slutt}}

--- 87 til 105Antiheltar:Reklamen kan vere med på å synleggjere og akseptere forskjellige livsstilar. Ikkje berre såkalla «vellukka». Vi finn også «antiheltar» i reklamen, personar vi kan le av eller synast litt synd på.

Språket:Av og til er sjølve språket det viktigaste verkemiddelet i reklamen. Når reklamen skal nå særlege grupper, for eksempel ungdom, er det viktig å nytte _sjargongen_ som blir brukt i denne gruppa. Ein vil då kjenne seg igjen i humor, ironi eller talemåte.

{{Ordforklaring:}}sjargong: ordbruk som er spesiell for ei mindre gruppe, og som ikkje alltid er forståeleg for andre{{Slutt}}

{{Bilete:}}Tekst i bilete: Tenk om naturen oppførte seg mot oss, som vi gjør mot den.En stor del av Norges befolkning kaster – bevisst eller ubevisst – søppel der det ikke hører hjemme. Enten det er pa fortau eller i naturen. Hvis hver og en av oss fra nå av tar litt mer ansvar, kan vi se frem mot et renere og triveligere Norge. Bruk søppelkassa.

Forklaring: Ein elg som står i ei stue med eit plantestrå i munnen. Han har gjort frå seg på golvet og generelt rotet det veldig til. Det ligg eple og buskar på golvet, og eit måleri heng skeivt på veggen.{{Slutt}}

--- 88 til 105{{Bilete:}}Bilettekst: Denne reklamen er frå 1940-talet. Korleis trur du reklamen ville vore utforma i dag?

Forklaring: Øvst er det eit bilde av ein gut på eit par år. Han har eit lite spørrande blikk. Under bildet av guten er det ein tekst: "Har du ikkje? Og eg som hadde gledd meg til eit Lano-bad i kveld!". "Ja, Lano må til skal badet bli den fornøyelsen det bør vera. Det gjeld både store og små for alle setter pris på ein mild, god sepe som skummar godt." Under teksten er det ei teikning av eit Lano-såpestykke, produsert av Lilleborg. Med teksten «Den rene, milde sepen for liten og stor».{{Slutt}}

xxx4 «Skjult reklame»I utgangspunktet var reklame meint til å informere og gi sakleg opplysning om varer som var å få kjøpt, eller tenester som blei tilbode. Etter kvart som reklamen er blitt en del av underhaldningstilbodet, er den saklege og objektive sida ved reklamen blitt svekka. Som mottakar ventar vi sjeldan at reklamen skal vere objektiv og gjere oss klokare når det gjeld eigenskapane ved produktet. Marknadsføringslova skal verne oss som forbrukarar. Reklamen skal ikkje vere i strid med lova. Til dømes er det ikkje lov å reklamere for tobakk og alkohol. Ulovleg reklame kan klagast inn til Forbrukarombodet, som kan stanse reklamen viss klagaren får medhald. Skjult reklame er en del av moderne marknadsføring. Slikt skjer ved at firma betaler for å få sine produkt plassert i filmar og tv-seriar. Personar i filmen eller tv-serien har på seg merkeklær, køyrer eit bilmerke eller bruker eit parfymemerke som produsenten har betalt for å få vist fram. Det er ikkje lett å avsløre slik reklame, men det er grunn til å vere kritisk til det vi blir presentert for.

{{Ordforklaring:}}objektiv: nøytral, upartiskå manipulere: å påverke andre ved hjelp av skjulte knep

{{Slutt}}

xxx4 PropagandaOppgåva til reklamen er altså å påverke publikum i ei særleg retning. _Propaganda_ er en kommunikasjonsform som går lenger: Propaganda er ei einsidig framstilling av informasjon for at folk skal få ei bestemt oppfatning av, eller ei bestemt innstilling, til ei sak. Ofte finn vi propaganda – i motsetnad til reklame – i samband med politiske eller religiøse spørsmål. Propagandaen har altså som mål å lure eller manipulere eit publikum. Vi tenkjer kanskje først og fremst på Adolf Hitler og naziregimet hans når vi er inne på propaganda. Men dei fleste politiske system som har eksistert opp gjennom verdshistoria, har brukt propaganda for å overtyde folk om fordelane ved eigen politikk. Verkemidla har variert gjennom tidene: storslagen arkitektur, triumfbogar, offentlege --- 89 til 105arrangement og folkemøter, teaterframsyningar, flygeblad, aviser og karikaturteikningar for å gjere narr av motstandarar, for å nemne noko. Propaganda er en del av informasjonsstraumen i dag også. Politikarar snakkar gjerne varmt om eigen politikk, og forsøker å setje politiske motstandarar i dårleg lys. Ofte tek en i bruk dei same media som blir brukt til annan informasjon og underhaldning: aviser, film, brosjyrar og plakatar. Skiljelinjene mellom propaganda og informasjon kan derfor vere vanskelege å få auge på, for eksempel i valkamp. Kva er objektiv informasjon, og kva er politisk propaganda?

{{Bilete:}}Bilettekst: Partileiardebatt på tv

Forklaring: Rundt eit bord sit det fire partileiarar og ein programleiar. Kjell Magne Bondevik og Jens Stoltenberg sit på venstre side av bordet og konsentrerer seg begge om nokre pairar. Carl I. Hagen og Jan Petersen sit på høgre side av bordet. Petersen smiler mot programleiar Pål T. Jørgensen, som sit ved enden av bordet og smiler han og. Bildet er tatt henta frå programmet Tabloid, frå tv2.{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Massemedium er eit middel som gjer det mogleg å nå eit stort publikum. Det massemediet reklamen blir presentert i, anten det er radio, tv, avis, Internett eller vekeblad blir kalla _kanalen_. {{Slutt}}

xxx4 Å lage reklame_Produkt_: Kva produkt ønskjer du å selje? _Målgruppe_: Kven skal du rette reklamen mot? Kven trur du vil kjøpe?_Kanal_: Kva kanal vil du nytte deg av for å nå akkurat di

målgruppe? _Salgsargument_: Kva fordelar har produktet? Kva argument vil du bruke?_Verkemiddel_: Kva verkemiddel vil du bruke for å nå publikum? _Kostnader_: Kva har du råd til å betale for å reklamere for

produktet? Vel du ei annonse i avisa eller på en nettstad? Kva har desse kostnadane å seie for prisen på produktet du skal selje?


>>> 1 Studer lista over verkemiddel i reklamen på side 86. Finn en reklame (eller bruk eitt av eksempla i boka), og noter kva verkemiddel som er brukt.

>>> 2 Fleire saman: Skriv ned eksempel på reklamar de har sett eller høyrt i det siste. Kva er det viktigaste verkemiddelet som er brukt i desse reklamane? Kven er målgruppa for reklamane?

>>> 3 Lag en enkel reklame for eit produkt. Kva verkemiddel vil du bruke?

>>> 4 Kvifor trur du ungdom er ei viktig målgruppe for dei som lagar reklame?

>>> 5 Sjå på reklamebiletet på side 87.

a) Kven er målgruppa for annonsen? b) Kven er avsendar? c) Kva er formålet med reklamen? d) Kva slags verkemiddel er brukt?

_Noko å bryne seg på_>>> 6 Kva meiner vi når vi seier at en del reklame støttar opp under tradisjonelle kjønnsroller? Kva er di meining om det? Gå på jakt etter reklame der dei tradisjonelle rollane til gutar og jenter – eller menn og kvinner – blir snudd på hovudet. Legg fram eksempel for medelevar.

>>> 7 Lag en reklame for eit produkt. Vel produkt, målgruppe for kampanjen, verkemiddel og kanal. Skriv en tekst der du presenterer planen din for

en reklamekampanje. Grunngi vaia dine, og legg ved skisser. Presenter gjerne ved hjelp av eit presentasjonsprogram på data.

>>> 8 Finn ut kva en reklameannonse i lokalavisa kostar. Kva kostar det å leggje ut en annonse på Internett? Kontakt to forskjellige firma som driv med sal, og finn ut kor stor del av budsjettet deira som går til marknadsføring. Kva typar marknadsføring satsar dei på? Kva målgruppe siktar dei seg inn mot? Samanlikn marknadsføringstiltaka i dei to verksemdene, og gjer dine eigne vurderingar av vala som er gjort i høve til budsjett og kanal. Legg fram fakta og vurderingar for medelevar.

{{Ordforklaringar:}}å drive en kampanje: å gjere ivrige forsøk for å få selt ei vare eller få utbreidd særskilde haldningar eller meiningar (salskampanje, valkampanje)å marknadsføre: å gjere ei vare kjend for publikum{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Forklar kva AIDA-prinsippet i reklame står for.

>>> 2 Lag ei liste over dei viktigaste verkemidla som blir brukt i reklame.

>>> 3 Kva faktorar speler inn når en skal velje kanal for reklamen?

>>> 4 Kva blir meint med skjult reklame?

>>> 5 Kva oppgåver har marknadsføringslova?

--- 91 til 105xxx3 Kurs 4. TeikneseriarI dette Kurset skal du lære-- om dei viktigaste verkemidla i teikneseriar-- korleis du sjølv kan lage en teikneserie

Teikneseriar er noko av det mest populære lesestoffet i verda. Etter Japan, er No reg landet det blir lese mest teikneseriar i. Ein teikeserie fortel ei historie i bilete – som oftast supplert med tekst. Ein teikneserie kan berre vere ei stripe på to eller fleire bilete, eller det kan vere ei heil bok. Teikneseriar skal først og fremst underhalde, og vi deler dei

inn i ulike sjangrar; humor, action/spenning, superheltar, seriar med dyr, eventyrseriar eller science fiction.

{{Teikneserie, 10 rutar:}}Bilettekst: Teikneserien «Nemi» er laga av Lise Myhre. Kva slags adjektiv vil du bruke for å skildre Nemi slik ho blir framstilt i denne teikneserien?1. rute: Nemi, en blek jente med sort hår og sorte klær, er ute og ser

på skyene, smiler og tenker: «Fine skyen som ser ut som en flodhest med struma på tandemsykkel...»

2. rute: Nemi sitter inntil et skyggefullt tre som står på en høyde. I bakgrunnen, langt unna, ser vi byen. Hun tenker videre om skyene hun ser: «... og en løve ... og en mus....»

3. rute: nærbilde av Nemi son ser på skyene: - og en sverdfisk som hopper tau med en liter rømme.

4. rute: Det sitter en marihøne på skulderen til Nemi: - Marihøne? Jeg kan ønske meg noe når den flyr!

5. rute: Marihønen blir sittende. Nemi ser en Humle som flyr: - Og lille Humlemannen som ifølge fysikerne ikke kan fly fordi likningene mellom vekt og vinger ikke stemmer.

6. rute: Nemi ser med store øyne på marihønen som flyr: - Hey! Marihønen, ikke så fort! Jeg vet ikke hva jeg skal ønske meg enda!

7. rute: Nemi ser opp i luften: - Kanskje Jeg ikke ønsker meg noe mer akkurat nå?

8. rute: Nemi ser ut i luften: - Dumme fysikerne... Det er jo åpenbart at Humla kan fly. Kanskje alt er mulig bare man tror det nok.

9. rute: Det sitter en annen person under treet bak Nemi. Personen spør: - Kjeder du deg?- Hm?, sier Nemi.

10. rute: Jenta snakker til Nemi: - Du sier ingenting.- Sorry. Har ikke alltid tid til å snakke. Det har blitt sommer, sier Nemi.

{{Slutt}}

--- 92 til 105{{Teikneserie, 3 rutar:}}Bilettekst: Dei første teikneseriane blei laga i USA på slutten av 1800-talet. The Yellow Kid, en liten gut i gul nattskjorte, blir ofte rekna som den første teikneseriefiguren. Det The Yellow Kid sa, stod på nattskjorta hans, og nattskjorta blei derfor ei gjennomgåande snakkeboble._The yellow kid takes a hand at golf_.1. rute: En hvit gutt står i et rom sammen med tre andre unger; en hvit

jente i blå kjole til venstre, en mørk jente i hvit kjole med sorte prikker og en stor hatt på hodet - og en asiatisk gutt i shorts og rutete skjorte til høyre. Førstnevnte, The Yellow Kid, har på seg

en gul nattskjorte og gul hatt. Han holder en golfkølle i venstre hånd, og foran ham ligger det en golfball. I rommet er det også en fugl og en sort katt. Katten sniker seg bak The Yellow Kid. Fuglen sier til The Yellow Kid: "Aw! Go on, you can't play golf." The Yellow Kid setter en pekefinger i været og sier (følgende står på nattskjorta hans): "I am playin dis game an I don't want no fresh mug te gimme any tips see."

2. rute: Katten ser ut til å stikke av med golfballen, og The Yellow Kid løper etter. Han mister hatten sin, og kaster golfkøllen i været. De andre ungene står og ler, mens fuglen sier: "Good shot". The Yellow Kid sier (nattskjorten): "Dis gang thinks dey can queer me. But wait an see."

3. rute: The Yellow Kid har fått tak i golfballen igjen, og legger den på plass på foran seg nok en gang. Han smiler. Den sorte katten sitter nå på skuldrene til The Yellow Kid. Fuglen derimot, sier skremt "Help, help" – fordi The Yellow Kid dytter golfkøllen mot fuglens nebb. De andre ungene smiler og koser seg.

{{Slutt}}

xxx3 !!! Verkemiddel i teikneseriarBilete og tekst i samspel:Dei fleste teikneseriar er teikna for hand eller ved hjelp av data, sjølv om det også kan brukast fotografi eller blandingsteknikkar. Teikneseriane er som oftast sett saman av både bilete og tekst.

Utsnitt av bilete og synsvinkel:Teikneseriane blir gjerne laga innanfor firkanta ruter. Men du kan også finne teikneseriar med andre former, som ovale eller taggete. Teikneserierutene gjer at utsnittet blir viktig. Kva har teiknaren teke med? Kva er utelate utanfor ramma? Vi skil mellom _fugleperspektiv, froskeperspektiv_ og _normalperspektiv_ – det vil seie om tilskodaren ser motivet ovanfrå, nedanfrå eller rett framfor seg.

Figurane – karikaturar:Figurane i en teikneserie er ofte _karikaturar_, det vil seie at dei er typar som er skildra ganske overdrive. Karakterane kan også vere dyr eller fantasifigurar med menneskeliknande eigenskapar.

Oversiktbilete og nærbilete:Som tilskodar kjem du ofte nær inn på figurane i teikneserien, medan du andre gonger ser dei på avstand. Teiknaren vekslar som regel mellom å vise figurane i eit miljø (oversiktsbilete), å vise detaljar ved en figur eller området en er på (nærbilete).

Språket:I teikneseriar finn vi eit knapt språk. Det blir gjerne brukt ufullstendige setningar eller einskilde ord. I nokre teikneseriar finn vi mange lydhermande ord. Teksten kan vere plassert i snakkebobler (eller

tenkjebobler) eller direkte i rutene. Skrifttype og storleik på skrifta varierer og kan streke under krafta i det som blir uttrykt. Teksten står gjerne på eigne bein, slik at han ikkje berre er en kommentar til bileta en ser.

{{Ordforklaring:}}lydhermande ord: blir også kalla onomatopoetikon– ord som hermar etter lyd.Eksempel: Wroom!!!, Kræsj! Bang! Piiip ...,ZZZ...{{Slutt}}

--- 93 til 105{{Teikneserie, 7 rutar:}}Bilettekst: Overdriving er eit vanleg verkemiddel i teikneseriar _Tommy og Tigeren_ 1. rute: Tommy, en lyshåret gutt på 7-8 år, står utendørs. Han legger

en arm bakover og gjør seg klar til å kaste en stein. Han sier: "En bisverm! Jeg hater bier!"

2. rute: Tommy kaster steinen, og den fyker av gårde i luften. Whap!3. rute: Tommy holder seg til munnen og titter i retningen han kastet

steinen. Han hører en lyd: Zzzzzzz4. rute: Tommy er vettskremt! Han tar beina fatt og starter å løpe i

motsatt retning av der han kastet steinen. Han roper: "Aiee!"5. rute: En gigantisk bie, 6-7 ganger så stor som Tommy, følger etter

ham mens han løper det han er god for! Tommy lukker øynene mens han løper og skriker "Aaaaaaaaa"

6. rute: Vi ser mammaen til Tommy ved kjøkkenbordet. Hun hører en lyd: "Yoww!" og vekker veldig; hun sperrer øynene opp, og det skvulper kaffe fra kaffekoppen hun har i hånden.

7. rute: Mammaen til Tommy og Tommy sitter i en sofa. Mammaen sier rolig til Tommy mens hun steller med armen hans: "Jeg ser ikke 'harpunen' som 'spiddet' deg, men dette her demper i alle fall svien litt." Tommy, sier: "Ring til flyvåpenet. De finner den sikkert på radar."

{{Slutt}}

{{Teikneserie, 4 rutar:}}Bilettekst: Korleis er biletutsnittet med på å skape rørsle og handling her?Pondus1. rute: Pondus og Jokke, to menn i 30-årene, er ute på gaten. Det er

mørkt ute. Jokke setter seg ned på kne og sier: "Vent ... Skal bare knyte lissen ..."

2. rute: Plutselig dukker det opp en eldre dame i superheltkostyme (trang lilla drakt og belte, ligner Fantomet) frem fra ingenting og hopper opp på ryggen til Jokke. Hun sier: "Nå skal du blø, singh-pirat!" Jokke holder på å falle overende og får naturlig nok et

sjokkert uttrykk i ansiktet. Det samme får Pondus, som står og betrakter det hele.

3. rute: Damen i superheltkostyme tar med høyre arm kvelertak på Jokke, som blir rød i ansiktet og virker helt forsvarløs. Samtidig setter hun venstre hånd mot øret som for å lytte, og sier: "Hør! Wambesi-trommer ..."

4. rute: Damen løper av gårde, vekk fra Jokke og Pondus. Pondus sier: "Trist å se hva tegneserier kan gjøre med folk!" Jokke, liggende oppgitt på bakken, svarer: "Av og til får jeg følelsen av å _leve_ i en tegneserie!"

{{Slutt}}

{{Teikneserie, 3 rutar:}}Bilettekst: Det skjer ofte at viktige hendingar skjer mellom biletrutene ... Kva har skjedd her?1. rute: En mann går bortover en vei, mens han kikker en annen vei

enn den han går. Han holder et langt tau/bånd i den ene hånden, men man ser ikke hva som befinner seg i enden. Kanskje er det en katt?

2. rute: Mannen rusler videre, og ser fortsatt en helt annen vei enn den han går – fortsatt mens han holder i tauet/båndet.

3. rute: En liten hund titter ned i et stort, rundt hull i bakken. Ved siden av det runde hullet ligger det et kumlokk. Hunden har et hundebånd rundt halsen som streker seg ned i hullet – mannen har falt nedi!

{{Slutt}}

--- 94 til 105xxx4 Å lage en teikneserie_Historie:_ Du må ha ei historie å fortelje. _Scenar:_ Historia blir delt inn i scenar. Kva kan du utelate?

Kor mange ruter treng du? Skal rutene vere like eller ulike?_Karakterar:_ Figurane må gjerast levande og ha trekk en kan kjenne

igjen. _Variasjon_: Du må veksle mellom nærbilete og oversiktsbilete og

skape framdrift i handlinga. _Tekst_: Du må skrive teksten som skal følgje bileta. _Komposisjon_: Det må vere samspel mellom bilete og tekst. {{Slutt}}


>>> 1 Skriv ned namna på alle teikneseriane du kjenner til. Sorter dei etter sjanger: action/spenning, humor, superheltar osv.

>>> 2

Finn eksempel på lydhermande ord i teikneseriar. Skriv dei ned. Finn på fleire lydhermande ord.

>>> 3 Sjå på teikneserieeksempla i boka, eller finn eigne. Kva verkemiddel er brukt? Er det nokre verkemiddel som blir brukt oftare enn andre?

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Les eventyret _Risen som ikke hadde noe hjerte på seg_ i _Kontekst Tekstar 1._ Lag en teikneserie av handlinga. Finn ut kva scenar som skal framstillast. Kva vil du ha med i rutene? Kva kan du utelate? Oversiktsbilete? Nærbilete?

>>> 5 Lag din eigen teikneserie. Skriv eit manus eller bruk ei historie, en vits eller en filmsnutt som du kjenner frå før.

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva sjangrar finn vi innanfor teikneseriar?

>>> 2 Kva verkemiddel bruker en teikneserieskapar for å lage en teikneserie?

>>> 3 Kva er lydhermande ord – eller onomatopoetikon, som dei også blir kalla?

>>> 4 Korleis må du gå fram for å lage en teikneserie?

--- 95 til 105{{Bilete:}}Bilettekst: Frå filmen The Mummy Returns, 2001

Forklaring: Ein skummel, menneskeliknende skapning som tilsynelatande er utan hud, slik at musklar og sener kjem til syna. Skapningen løftar den eine armen som for å slå, og har eit ondskapsfullt uttrykk i andletet. I bakgrunnen er det nokon flammar.{{Slutt}}

xxx3 Kurs 5. FilmI dette Kurset skal du lære-- om dei viktigaste verkemidla i film-- kva typar film-sjangrar vi har-- kva du må ta omsyn til når du skal lage film

Film er «levande bilete». Når du ser en vanleg film, blir du presentert for 24 stillbilete i sekundet. Då ser det ut som om personar og ting er i rørsle; bileta blir «levande». Filmar fortel alltid ei historie, og har mykje til felles med teikneseriar. I filmane blir det nytta spesielle effektar for å framstille handlinga. Filmen har sitt eige språk. I dette Kurset skal vi presentere dei viktigaste verkemidla i film.

xxx4 FilmsjangrarVi har mange filmsjangrar. Kvar sjanger har sine kjende trekk når det gjeld verkemiddel: rolletypar, rytme og tempo, fargar, lys og lyd. _Action-/spenningsfilm_ – høgt tempo i handlinga, stunt og

slåsskampar, kamp mellom det gode og det vonde. I denne type film er det i stor grad brukt filmtricks.

_Drama_ – ei forteljing rundt meir eller mindre realistiske hendingar og rollefigurar. Ofte har dramaet handling kring menneske som går gjennom ei eller anna form for krise.

_Musikal_ – en filmtype der song, musikk og dans er viktig. _Komedie_ – ei enkel forteljing som har som hovudoppgåve å

underhalde. Situasjonar, rollefigurar og handling blir overdrive for at publikum skal le.

_Science fiction/fantasy_ – handlinga kan like godt gå for seg i fjerne stjernegalaksar som inne i en menneskekropp – alt er lov. Science fiction-filmen handlar ofte om korleis ny teknologi kan endre heile levemåten vår.

_Skrekkfilm_ – viser dei verste mareritt og fantasiar vi har, og får oss til å fryse på ryggen eller oppleve skrekkblanda fryd.

--- 96 til 150_Western_ – populær sjanger på 1940- og 1950-talet, men det blir

ikkje laga mange slike filmar i dag. Dei viktigaste rollefigurane er cowboyar og indianarar.

_Stumfilm_ – film utan tale. Stumfilmar var vanlege fram til slutten av 1920-åra. Dei hadde ofte forklarande tekst mellom scenane, og musikken og lydeffektane fulgte handlinga.

_Dokumentar_ – film som viser noko verkeleg, altså ikkje oppdikta. _Dogmefilm_ – film som skal bli teken opp på staden der handlinga

går for seg, og ikkje i studio. I dogmefilm blir det ikkje brukt andre verkemiddel enn dei som er på plassen. Det blir ikkje brukt kunstig lys, lyd eller kamerastativ. Hovudfokus skal vere på sjølve forteljinga. _Propagandafilm_ – film som gir einsidig informasjon, og har som viktigaste oppgåve å overtyde publikum om en idé.

{{Bilete:}}Bilettekst: Gerard Depardieu i filmen Asterix og Obelix, 2001

Forklaring: Depardieu er om lag 50 år. Han spiller karakteren Obelix, som er stor og tykk. Obelix har lange musefletter og kraftig bart, og

ser litt morsk ut. På hodet har han en hjelm, og i armene holder han en liten, hvit hund {{Slutt}}

{{Bilde:}}Forklaring: Et storyboard. Tre tegnede ruter. Nederst på siden er det noe tekst som forklarer bildene.{{Slutt}}

xxx4 Å lage film_Idé_ Skal du lage film, må du ha en _idé_. Spør deg sjølv: Kva vil eg

fortelje? _Rollefigurar_ Figurane må vere tydeleg skildra. Personane i en film blir gjerne kalla _karakterar_. Kor mange er det behov for? Kva eigenskapar skal dei ha?_Manus_ Du må lage eit _manus_. Manuset er ei skildring av

handlinga som skal skje i filmen. Alt som skjer i filmen, står i manuset. Du må særleg tenkje på forteljestruktur, altså korleis du byggjer opp handlinga i filmen.

_Storyboard_ Så må du lage eit biletmanus, eller det som gjerne blir kalla eit _storyboard_. Eit storyboard kan minne om en teikneserie. Her blir handlinga vist i bilete (teikningar), og alle stadene for opptak blir vist.

_Dreiebok_ _Dreieboka_ blir laga på grunnlag av det ferdige manuset, når stadene for opptak er klare. Det er eit teknisk manuskript som forklarar kameravinklar, biletutsnitt, lyssetjing osv.

_Filmteam_ Dei som er med i filmteamet har ansvaret for kvar sine oppgåver – kamerakøyring, lyssetjing, lydopptak osv. – slik at filminnspelinga går som ho skal.

--- 97 til 105

xxx3 !!! Verkemiddel i filmBiletutsnitt:Filmlerretet har si avgrensing. _Biletutsnittet_ vil seie kva som er teke med i bileta som blir vist på lerretet eller skjermen. Biletutsnittet vekslar mellom det fjerne (oversiktsbilete) og det nære (nærbilete).

Kameravinkel:Kameraet kan plasserast i ulike vinklar i høve til motivet. Vi snakkar om _fugleperspektiv_ (motivet sett ovanfrå), _froskeperspektiv_ (motivet sett nedanfrå) og _normalperspektiv_(motivet framfor seg). Kameraet kan også svingast opp og ned (tilting) eller fram og tilbake (panorering). Kameraet kan også flyttast loddrett eller vassrett, eller i retning mot eller frå motivet under filminga.

Lys og lyd:

Lyset har mykje å seie for stemninga i en film; ulik lyssetjing kan gi ulik stemning. Med lyd meiner vi både tale, musikk, bakgrunnslydar og andre lyd-effektar. Saman med lyset prega r lydane stemninga i filmen.

Redigering:Å _redigere_ vil seie å klippe saman bilete. Då får vi en samanhengande handling sjølv om handlinga blir flytta frå stad til stad og i tid. _Kryssklipping_ blir brukt når handlinga stadig flyttar mellom ulike stader i en film. Vi vekslar mellom å følgje to handlingar.

Forteljestrukturen:Ein film er ei forteljing, og filmen kan byggjast opp på like mange måtar som ei skriven forteljing. Handlinga kan ta til med byrjinga eller slutten, hendingane kan forteljast i kronologisk rekkjefølgje (i den rekkjefølgja dei skjer), eller det kan gjerast på en heilt annan måte. Likt som i andre forteljingar, er vi inne på spenningskurve også i film. Høgdepunkta kan vere fleire, men spenningskurva skal føre til at publikum blir riven med i handlinga, slik at dei må få vite korleis det går til slutt.

Tempo og rytme:Det er viktig med variasjon i tempo for at en film skal vere fengslande på publikum. Filmen må veksle mellom lange og korte sekvensar, slik at det blir variasjon i oppbygging. Filmen må fange merksemda til publikum med en gong. Derfor er innleiinga viktig. Innleiinga blir gjerne kalla _anslaget i_ filmen.

{{Rammetekst:}}Utviklinga av film heng tett saman med utviklinga av fotografiet. Kring _1870_ var det fleire apparat som kunne få ei rekkje samanhengande bilete til å framstå som levande. Amerikanaren Thomas A. Edison utvikla titteskapet – _kinetosko-pet_, som det blei kalla. Det var en kasse som en kunne sjå en _30_ sekund lang filmsnutt i. {{Slutt}}

{{Bilete, 2 bilder:}}Bilettekst: Frå filmen The Island, 2005 1. Eit stort, mørkt rom der det ligg ei rekke livlause menneskekroppar

på det som ser ut som operasjonsbord. Over kroppane er nokon store robotarmer som ser ut til å gjera nokre inngrep på menneska.

2. Eit nærbilde av eit menneskeauge. Rundt auget er det seks små metallkuler med bein, som kanskje er på veg inn i auget.

{{Slutt}}

--- 98 til 105{{Margtekst:}}

Seriar og føtjetongar blir laga etter spesielle prinsipp for komposisjon, kalla _cliffhangerprinsippet_. Episodane blir bygd opp mot eit høgdepunkt, eller en spenningstopp, rett før en reklamepause eller når episoden går mot slutten – for å få sjåarane til å hengje med vidare. {{Slutt}}

{{Rammetekst:}} «Hollywood-modellen» er en vanleg måte å byggje opp ei filmforteljing på:_Anslag_ Innleiing for å fange merksemda til publikum _Presentasjon_ Publikum blir presentert for hovudpersonar og tema

eller konflikt i filmen _Fordjuping_ Vi får en grundigare presentasjon av personar og miljø _Konfliktopptrapping_ Spenninga aukar _Konfliktløysing_ Konflikta spissar seg til og finn til slutt ei løysing _Avtoning_ Trådane blir samla {{Slutt}}

xxx3 OppgåverSjå også: Tekstar 1, Tekstar 2, oppgåver og Ressursperm.

>>> 1 Skriv ned namnet på ti filmar du har sett. Prøv å plassere dei inn under en sjanger. Drøft med en annan: Kan de finne eksempel på filmar de har sett, i alle filmsjangrane ovanfor?

>>> 2 Drøft med en annan: Kva verkemiddel er med på å skape spenning i film? Skriv ned forslag til verkemiddel, og samanlikn med kva andre har skrive.

_Noko å bryne seg på_>>> 3 Sjå dei første >>> 15 minutta av en spelefilm. Gi ei skildring av verkemiddel. Noter korleis filmen løyser innleiing/anslag, korleis vi blir kjende med hovudpersonar og bruken av lyd, lys og andre verkemiddel. Korleis trur du framhaldet i filmen er? Har du en idé om korleis han vil slutte? Sjå filmen etter at du har gjort notat.

>>> 4 Du skal gjere forarbeid til en kortfilm. Forslag til titlar er: _Møtet, Planen, Slim, På ville vegar._ Du kan også velje tittel sjølv. Bestem deg for sjanger. Skal det vere eit kjærleiksdrama, en action-film, en grøssar eller en komedie? Vel rollefigurar og lag ei historie. Presenter handlinga i eit storyboard/biletmanus. Manuset kan dramatiserast saman med medelevar – eller filmast.

>>> 5

Bøker blir ofte til filmar. Ta for deg en film du har sett, der du også har lese boka filmen byggjer på, for eksempel _Harry Potter_ eller _Ringenes Herre._ Gjer ei samanlikning av boka og filmen: Kva likskapar og ulikskapar finn du mellom bok og film? Kva val er gjort i filmen som er annleis enn i boka? Kva likte du best – boka eller filmen? Kvifor? Kva er best– å lese boka først eller å sjå filmen først?

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er dei viktigaste verkemidla i film?

>>> 2 Kva filmsjangrar kjenner du til? Kva kjenneteiknar desse sjangrane?

>>> 3 Gi ei skildring av en vanleg måte å komponere film på.

>>> 4 Kva må du tenkje på når du skal lage en film, og kva bør du gjere før du tek til med sjølve filminga?

--- 99 til 105xxx3 Kurs 6. AvisI dette Kurset skal du lære-- kva eit massemedium er-- kva oppgåve avisene har-- kva presseetikk er-- kva layout har å seie for ei avis-- kva sjangrar du finn i ei avis

Ei avis er eit massemedium. Eit massemedium produserer og spreiar bodskap slik at store grupper av mottakarar tek mot den same bodskapen om lag samstundes. Andre massemedium er tv, radio, Internett og vekeblad. Tv og Internett har fått en sterkare posisjon dei siste åra, men avisene er framleis eit viktig massemedium for dei fleste av oss.

xxx4 Form og formål med aviserI Noreg har vi mange aviser – frå store _riks- og regionaviser_ som kjem ut kvar dag, til små _lokalaviser_ som blir gitt ut kanskje berre en gong i veka. Vi skil mellom _laussalaviser_ og _abonnementaviser_. Laussalavisene er avhengige av å selje aviser kvar dag. Forsidene deira fungererer som salsplakat for å fange merksemda til moglege kjøparar.

{{Bilde:}}

Forklaring: Et stativ med aviser. Øverst står Aftenposten, deretter Finansavisen, Dagens Næringsliv, Drammens Tidende, Dagsavisen og nederst Varden.{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Vi reknar avisa som det eldste «massemedium». Aviser har blitt trykt alt frå tidleg på 1600-talet. Adresseavisen er eldst i Noreg, ho blei grunnlagd i 1767 og blir gitt ut i Trondheim. {{Slutt}}

{{Ordforklaringer:}}pressa: fellesnemning for trykte medium (aviser, blad og tidsskrift)abonnement: bestilling, slik at en får avisa levert i postkassa{{Slutt}}

--- 100 til 105Abonnementsavisene har faste abonnentar og er ikkje i same grad avhengige av dagleg sal. Mange aviser har eigne nettutgåver. I tillegg har vi reine _nettaviser_. Hovudoppgåva til avisene er å bringe informasjon og nyheiter frå ei rekkje samfunnsområde. Det går for seg politisk debatt i avisene, og i spaltene finn vi annonsar for varer og tenester. Avisa viser kva som rører seg i samfunnet. I tillegg ser pressa etter kva dei som har makt i samfunnet – politikarar, næringslivstoppar og andre – seier og gjer, og kontrollerer at dei ikkje misbruker maktposisjonane sine. Aviser og andre massemedium (radio og tv) blir gjerne kalla _den fjerde statsmakt_. Dei tre første statsmaktene er Stortinget, regjeringa og domstolane.

{{Ordforklaringer:}}abonnere: bestille for ei viss tidabonnent: en som abonnerer på nokoetikk: læra om korleis menneske bør oppføre seg ovanfor kvarandrepresseetikk: retningslinjer for korleis dei som arbeider i pressa, skal

opptre for ikkje å krenkje einskild-menneske eller grupper i samfunnet.

{{Slutt}}

xxx4 Trykkjefridom og presseetikkI paragraf 100 i Grunnlova blir det slått fast at vi har _trykkje- og ytringsfridom_ i Noreg. Det vil seie at alle har rett til å meine, seie eller skrive det dei vil, utan å bli straffa for det. Det er ikkje sjølvsagt i alle land. Kvart år blir journalistar drepne eller fengsla fordi dei har skrive noko som ikkje passar makthavarane i landet dei bur. Aviser kan likevel ikkje skrive alt dei vil. _Ver-varsam-plakaten_ er nokre reglar som pressa sjølv har laga, og dei fortel kva som er god presseetikk. Desse etiske reglane skal først og fremst hindre at

einskildpersonar eller grupper blir krenka på grunn av omtale i avisene.

{{Rammetekst:}}_Ver varsam-plakaten__Etiske normer for pressa (trykt presse, radio, fjernsyn og nettpublikasjonar) Vedtekne av Norsk Presseforbund første gong i 1936, seinare reviderte i 1956, 1966, 1975, 1987, 1989, 1990, 1994 og 2001._ _Den enkelte redaktøren og medarbeidaren har ansvar for å kjenne dei etiske normene til pressa, og pliktar å leggje desse til grunn for verksemda si. Presseetikken gjeld heile den journalistiske prosessen, frå innsamlinga til presentasjonen av det journalistiske materialet._ _1.0_ Samfunnsrolla til pressa. _1.1_ Ytringsfridom, informasjonsfridom og trykkjefridom er

grunnelement i eit demokrati. Ei fri, uavhengig presse er blant dei viktigaste institusjonane i demokratiske samfunn.

_1.2_ Pressa tek seg av viktige oppgåver som informasjon, debatt og samfunnskritikk. Pressa har eit særskilt ansvar for at ulike syn kjem til uttrykk.

_1.3_ Pressa skal verne om ytringsfridommen, trykkjefridommen og innsynsprinsippet. Ho kan ikkje gi etter for press frå nokon som vil hindre open debatt, fri informasjonsformidling og fri tilgang til kjeldene.

_1.4_Pressa har rett til å informere om det som skjer i samfunnet, og avdekkje kritikkverdige forhold. Pressa har plikt på seg til å setje eit kritisk søkjelys på korleis media sjølve fyller si samfunnsrolle.

{{ Slutt}}

--- 101 til 105{{Ordforklaringer:}}dokumentere: stadfeste, fortelje sannferdig omgrafisk: det som har med{{Slutt}

xxx4 Korleis avisene ser ut – layoutEi avis må selje. Ho skal raskt kunne hentast ut i mengda av andre aviser som blir presentert. Derfor er _layout_ i avisene viktig. Layout vil seie «å leggje ut», og det er en plan eller ei skisse over korleis element på ei trykksak eller ei elektronisk side skal setjast saman. Når vi snakkar om layout i aviser, meiner vi korleis titlar, bilete, tekst og annonsar er plassert. Det er to formål med layout:1. Layouten skal fange merksemda til lesarane og skaffe nye lesarar.2. Layouten skal vise profilen til avisa, og kva som er typisk for

nettopp denne avisa.

Bilete, titlar og andre grafiske element, er noko lesarar merkar seg på ei avisside. Vi finn derfor mange av desse elementa på framsidene av aviser. Det er elles viktig at aviser ser ryddige og oversiktlege ut. Bilete og illustrasjonar skal dokumentere det som har skjedd. I tillegg skal bileta utfylle og understreke teksten. Bilete og illustrasjonar kan også «stå på eigne bein» i avisa, altså tale for seg sjølv. Vi skil mellom to format på aviser, _tabloidformat_ (28 × 40 cm) og _fullformat_. Tradisjonelt har tabloidavisene vore laussalaviser, og dei har ofte lagd stor vekt på sensasjonsstoff. Etter kvart har også andre aviser enn dei typiske laussalavisene gått over til tabloidformat.

{{Margtekst:}}Nettavisene har fått meir og meir å seie. Massemedium (aviser, tv, radio osv.) konkurrerer om å vere først ute med det nya ste og det siste som har skjedd, og nettavisene kan oppdaterast heile døgnet. {{Slutt}}

{{Bilete:}}Skjermbilde frå forsida på nettavisa til dagbladet, dagbladet.no. Hovudnyheita er "Virusalarm i Japan". Under denne nyheita er det seks andre nyheiter, men desse er vigd mindre plass.}}Nettavisene har fått stadig større tyding. Massemedia (aviser, tv, radio osb.) konkurrerer om å vera først ute med dei siste hendingane, og nettavisene kan oppdaterast heile døgnet.{{Slutt}}

I høve folk til i andre land bruker nordmenn mykje tid på aviser, men også norske avislesarar har dårleg tid når dei les. Aviser må utformast med tanke på det. Lesaren må raskt finne svar på spørsmåla --- 102 til 105om _kva, kven, kor, når, korleis_ og _kvifor_. Bilete, overskrifter, bilettekstar og _ingressar_ er ofte det første avislesarar les. Den viktigaste informasjonen må en finne her. Slutninga kjem gjerne først, etterpå kjem meir utfyllande stoff og til sist detaljar. At stoffet er organisert slik, gjer at redaksjonen kan kutte artiklar bakfrå dersom dei får plassmangel – utan at hovudpoenga i teksten blir borte.

{{Ordforklaringer:}}ingress: eit kort samandrag av en tekst, står ofte over en brødtekst for at lesaren skal få en smakebit på det som kjem{{Slutt}}

xxx4 Innhaldet i aviserInnahaldet i avisene blir ofte delt inn i ulike emne, gjerne slik:-- Politiske nyheiter frå inn- og utland-- Diverse nyheiter, feature (sjå margtekst)-- Sport-- Næringsliv

-- Kultur-- Underhaldning-- Kommentarar og innlegg-- Forbrukarorientering-- Reklame, annonsar, kunngjeringar og meldingar

Om du samanliknar landsdekkjande aviser, regionaviser og lokalaviser, vil du sjå forskjell i utvalet av stoff. Dei riksdekkjande avisene tek for seg meir utanriksstoff, og nyheiter som er av interesse for heile landet. Regionavisene legg meir vekt på hendingar som har interesse for lesarar i den aktuelle regionen, medan lokalaviser oftast konsentrerer seg om reint lokalt stoff.

{{Margtekst:}}Bilettekst: Feature er engelsk og vil seie «trekk». Det er også eit namn på en type stoff vi finn i aviser og tidsskrift. På norsk blir også omgrepet pregjournalistikk brukt. Feature er forteljande journalistikk, ogfeaturejournalisten låner mange teknikkar frå skjønnlitterære forfatta rar, mellom anna forteljeteknikk, person- og miljøskildring og indre monolog. Feature er ofte stoff som er lett å lese, og denne typen stoff har fått meir plass i dei fleste aviser dei siste åra. {{Slutt}}

{{Bilde:}}Forklaring: Fire avisbilag. Adresseavisens "Kulturadressa". Dagbladets "Magasinet", Adresseavisens "Ukeadressa" og dessutan eit bilag til avisa Budstikka.{{Slutt}}

--- 103 til 105

xxx3 !!! AvissjangrarLeiar:Leiarartikkelen har fast plass i avisa og blir oftast skriveri av redaktøren. Leiaren gir uttrykk for synspunkta avisa har på spørsmål i samfunnsdebatten.

Nyheitsartikkel:Dette er vanlegaste avissjangeren. Ein nyheitsartikkel er ei utgreiing om en dagsaktuell sak. Sjå også side 164.

Reportasje:Ordet reportasje kjem av det franske ordet «reporter», som vil seie å ta med tilbake. Reportasjen er meir utdjupande enn artikkelen, og skal vise at journalisten har vore til stades der det har skjedd noko. Reportasjen inneheld gjerne andre sjangrar, for eksempel referat, intervju og artikkel.

Kronikk:Ein kronikk er ei utgreiing om eit emne, gjerne av fagleg karakter. Kronikken har ofte fast plass i avisa, og er gjerne skriven av en person utanfør redaksjonen.

Notis:Ein notis er ei kort melding om ei sak. Han er kortfatta og gir svar på spørsmåla kven, kva, kor og når.

Intervju:Eit _sakintervju_ er ei utspørjing av en person om ei sak som avisa ønskjer å setje lys på. Saka, og ikkje intervjuobjektet, er det sentrale. I eit _portrettintervju_ er det intervjuobjektet som er mest interessant. Oppgåva til journalisten er å presentere eit omfattande bilete av personen som blir intervjua. Sjå også side 183.

Enkét:Ordet enkét kjem frå fransk (enquete) og betyr rundspørjing. Ordet blir uttala «angke:t».Ein enkét er ei kort spørjeundersøking som tek opp aktuelle spørsmål på en enkel måte. Kortfatta svar blir ofte presentert saman med bilete av intervjuobjektet.

Petit:Ein petit er en lett og personleg skriven tekst der forfattaren seier meininga si om noko – gjerne på en humoristisk måte.

Diskusjonsinnlegg:Eit diskusjonsinnlegg gir uttrykk for ei personleg meining om ei sak. Innlegget er ofte argumenterande, og fordi det helst er kort, går det rett på sak. Sjå også side 161 og side 179.

Andre sjangrar:I tillegg finn du sjangrar som annonsar, teikneseriar og kommentarar i avisene.

xxx4 Å lage avisSkal du lage ei avis saman med andre, må de tenkje gjennom desse punkta:_Målgruppe_ Kven skal avisa lagast for? _Stoffutval_ Kva skal avisa innehalde? _Format_ Kva format skal avisa ha? _Namn_ Kva skal avisa heite? _Layout_ Kva type layout skal avisa ha? _Redaksjon_ Kva oppgåver skal medlemmene i redaksjonen ha? (skribentar, fotografar, layout-ansvarleg, teiknar, redaktørar osv.)

--- 104 til 105


>>> 1a) Nemn dei riksdekkjande avisene du kjenner namnet på. b) Kva lokalaviser eller regionaviser dekkjer området der du bur?

>>> 2 Mange spådde at aviser i papirform kom til å bli mindre viktige etter at vi fekk nettaviser. Det har skjedd i mindre grad enn en trudde. Kva kan årsakene til at mange framleis vel å kjøpe avisa i papirformat vere, trur du? Kva fordelar har nettavisene?

>>> 3 Bla gjennom nokre aviser, og finn eksempel på så mange avissjangrar som mogleg. Klipp ut eksempel, og lag en presentasjon av sjangrane på ei veggavis eller i boka di.

>>> 4 Media blir gjerne kalla for den fjerde statsmakt. Kan du forklare kvifor? Kva er dei tre andre statsmaktene?

{{Bilet:}}Forklaring: To personer, en kvinne og en mann, på et kontor. Begge sitter foran hver sin datamaskin.{{Slutt}}

_Noko å bryne seg på_>>> 5 Ytringsfridom og trykkjefridom er sikra gjennom Grunnlova. Likevel er det avgrensingar i denne fridommen. Kjenner du til kva avgrensingar som finst? Kva meiner du om desse avgrensingane? Kjenner du til saker der avisene er blitt skulda for å krenkje nokon, og ikkje ta omsyn?

>>> 6 Einskilde aviser blir skulda for å likne meir og meir på vekeblada. I alle fall er det slik at magasin og tilleggsstoff i avisene minner svært mykje om det vi finn i vekeblad. Kvifor trur du denne utviklinga skjer? Kva meiner du om det?

>>> 7 Lag ei klasse- eller skuleavis – som nettavis eller i papirform. Det kan vere ei avis som dekkjer lokale nyheiterfrå skulen, eller ei avis med eit tema. Tenk gjennom spørsmåla på side _103_, og avgjer korleis avisa skal utformast.

_Test deg sjølv_

>>> 1 Kva er eit massemedium?

>>> 2 Kva er dei viktigaste oppgåvene til aviser?

>>> 3 Kva er Ver varsam-plakaten?

>>> 4 Kva er feature? Kvifor er det blitt meir av slikt stoff i avisene, trur du?

>>> 5 Kva har layouten å seie for ei avis?

>>> 6 Kva sjangrar finn vi i avisene?

--- 105 til 105xxx2 Kort sagt – ord, bilete og lyd

Grafisk design og Web-design-- Grafiske designarar og web-designarar formar trykksaker eller

elektroniske sider.-- Layout er en plan for korleis en kan ordne element på ei side.

Stikkord: overskrifter, brødtekst, illustrasjonar, luft, balanse, leseretning, skrift, fargar.

-- God layout gjer produktet lett å oppfatte. Ryddige og balanserte sider gir eit harmonisk inntrykk.

-- Nettsider er bygd opp av hypertekstar. Det vil seie at sidene er sett saman i eit nettverk som består av einskilde delar, som blir bunde saman ved hjelp av lenkjer.

Bilete og språk-- StillbiIete er bilete som ikkje er i rørsle, som illustrasjonar i bøker

og aviser og bilete på plakatar og i brosjyrar.-- Visuelle verkemiddel er dei knepa en nyttar seg av for å byggje opp

eit biletuttrykk.-- Å analysere eit bilete vil seie å skildre og tolke det.-- Samanhengen eit bilete er i, betyr mykje for korleis vi opplever og

forstår det.-- Å manipulere eit bilete vil seie å bruke ulike knep for å endre det

opphavlege biletet.

Reklame-- Dei viktigaste oppgåvene til reklamen er å få målgruppa til å kjøpe

eit produkt.-- Reklamen bruker ulike verkemiddel for å få oss til å kjøpe eit

produkt, mellom anna humor, frykt for å vere annleis, ønskje om status, familie og fellesskap, antiheltar og spesiell språkbruk (sjargong).

-- Mediet reklamen blir presentert i, kallar vi en kanal.-- Når du skal lage en reklame, må du avgjere produkt, målgruppe,

kanal, salsargument, verkemiddel og kva kostnader som kan aksepterast.

-- Propaganda er einsidig framstilling av informasjon, for at folk skal få ei spesiell haldning eller innstilling til ei sak.

Teikneseriar-- Teikneseriar er seriar av bilete som fortel ei historie.-- Viktigaste oppgåva til teikneseriar er å more lesaren.-- Teikneseriar kan delast inn i ulike sjangrar, for eksempel humor,

action/spenning, seriar med superheltar, seriar med dyr, eventyrseriar, science fiction.

-- Onomatopoetikon – lydhermande ord – blir ofte brukt i teikneseriar.-- Når du skal lage en teikneserie, må du bestemme deg for handling,

scenar og karakterer. Du må skape variasjon i teikneserierutene og tenkje på at tekst og bilete skal danne en heilskap.

Film-- Film er «levande bilete» som fortel ei historie.-- Å lage film krev grundig forarbeid; du må lage biletmanus,

storyboard og dreiebok før sjølve opptaket.-- Dei viktigaste filmsjangrane er drama, komedie, action/spenning,

science fiction/fantasy, krim, dokumentar og propaganda.

Avis-- Aviser har som målsetjing å informere om kva som skjer i

samfunnet.-- Pressa blir kalla den fjerde statsmakt, og skal mellom anna

kontrollere maktpersonar i samfunnet.-- Dei vanlegaste avissjangrane er leia r, nyhetsartikkel, reportasje,

kronikk, notis, intervju og petit.

--- 106 til 123xxx1 Kapittel 4: Skriveprosessen – frå tanke til tekstI dette kapitlet skal du lære-- om _skriveprosessen:_ kva du kan gjere, og korleis du kan

tenkje, når du skal skrive -- korleis du kan gi og få respons -- korleis du kan utvikle dugleiken din i skriving når du arbeider meir

med tekstane dine

{{Bilete:}}

Vi ser det som kan vera nokre gamle egyptiske teikn og bilde (av menneske), hogg inn i brun stein. Over teikna og bilda er det plassert ei datamus. Bildet dannar bakgrunn for heile side 106 og 107.{{Slutt}}

--- 107 til 123Nokre menneske lever av å skrive. Andre skriv fordi dei har lyst, eller fordi dei må. Med jamne mellomrom kjem vi alle opp i situasjonar der vi må uttrykkje oss skriftleg. Eitt av måla for skulen er at du skal lære å skrive teksta r i ulike sjangrar, og at du skal utvikle deg som skriva r. Det oppnår du mellom anna ved å skrive mykje, ved å lære om dei ulike sjangrane og ved å lese og diskutere eigne og andre sine tekstar. I dette kapittelet finn du også forslag til 101 skriveoppgåver. Sjå på dei som idear og inspirasjon!

--- 108 til 123{{Bilete:}}Et bilde av to hender som skriver på en liten bærbar pc. Personen siter utendørs, ved et bord.{{Slutt}}

xxx2 SkriveprosessenFor å skrive må du ha noko å skrive om. Kanskje får du en idé sjølv, kanskje er det skulen som gir deg ei skriveoppgåve. Vegen frå en idé eller oppgåve til en ferdig tekst kan vere kort, særleg dersom du tenner på ideen eller oppgåva. Då er det berre å skrive i veg. Stoppar skrivinga derimot opp, som ho ofte gjer, kan det vere lurt å kunne nokre knep som kan hjelpe deg til å korne vidare. Det skal vi sjå på her.

{{Ordforklaring:}}prosess: utvikling, noko som skjer over tid{Slutt}}

Skriveprosessen; nokre punkt-- Du får en idé – eller ei skriveoppgåve.-- Du tek til å tenkje kring ideen.-- Du legg grovplanar for kva du vil ha med, og i kva rekkjefølgje.-- Du skriv eit utkast til teksten.-- Du les gjennom utkastet, eller får nokon til å lese det.

Då oppdagar du kva som kan gjerast betre, og kva som kan gjerast klarare.

-- Du skriv om teksten, heilt til du blir nøgd.-- Du publiserer teksten på en slik måte at andre kan lese han.

--- 109 til 123xxx3 1. Arbeid fram ideane

Folk som sjeldan skriv, går ofte lenge og gruar seg før dei tek til med å skrive en konfirmasjonssong eller en tale. Men brått kjem inspirasjonen, ofte kvelden før songen skal syngjast eller talen haldast, og dei trur at ideane berre har ramla ned frå himmelen. Faktisk har dei gjort eit heilt stykke arbeid utan å vite det. Dei har gått rundt og tumla med tankane, og utan å ha vore klar over det har ideane vokse fram. Denne umedvitne prosessen veit vi en del om, mellom anna at det er knep og strategiar som vi kan ta i bruk for å få fart på tankane og skrivinga. Første knep er både det enklaste og det vanskelegaste. _Set deg ned og skriv!_ Jazzlegenda Duke Ellington blei en gong spurt om kor lang tid han trengte for å lage en komposisjon. Han svarte: «I don't need time, I need a deadline!» Og det er heile poenget: Det gjeld å forstå at for å bli ferdig, må en kome i gang. I tillegg er det lurt å tenkje systematisk:

{{Ordforklaring:}}deadline: en siste tidsfrist{{Slutt}}

_Første tanke_ Kva type _assosiasjonar_ får eg når eg ser oppgava? Noter ned assosiasjonane, eller sørg for at dei blir lagra i minnet. Du kan få direkte bruk for dei, eller dei kan fungere som springbrett for nye idear.

_Andre tanke_ Har eg sett eller lese noko som minner om dette? Går det an å hente inspirasjon frå det?

_Tredje tanke_ Kan eg kome på eit eller anna å setje på papiret som har med oppgåva å gjere – ei setning, eit avsnitt, byrjing, avslutning? Skriv det ned. Du treng ikkje ta til med byrjinga. Du kan ta til kor du vil i teksten.

{{Bilete:}}En rekke bokstaver hulter til bulter, i forskjellige farger, plassert rundt på en mørk bakgrunn.{{Slutt}}

--- 110 til 123_Fjerde tanke_ Kva type _sjanger_ vil høve best til oppgåva?

Seier oppgåva noko om det, eller kan eg velje fritt? Skal eg velje en saktekst eller en skjønnlitterær tekst? Ei forteljing? Ein artikkel? Eit essay? Eller kanskje eit dikt?

_Femte tanke_ Det kjem an på sjangeren. Her må du ta til å planleggje heile teksten. Kva slags innleiing må du skrive? Kva skal overskriftene vere? Kva blir innhaldet, og i kva rekkje-følgje skal stoffet kome? Les meir om dette under dei einskilde sjangrane i kapitla _Saktekstar og Skjønnlitteratur._

For å hjelpe på tankeprosessen kan du ta i bruk desse teknikkane:_Tankekart_. Dette er ei oversikt over alle ideane du får når du tenkjer

på oppgava. Skriv oppgåvetittel eller tema midt på eit ark. Teikn strekar ut frå midten og skriv assosiasjonane du får, ut frå kvar strek. Du kan lage tankekart aleine eller såman med nokon. Når det er gjort, kan du velje ideane du vil bruke i teksten. Les om tankekart på side 43 i kapittel 2, _Leseprossesen_.

_Spontanskriving_. Ta til å skrive med en gong. Skriv i heile setningar. Sjølv om du ikkje finn på noko om oppgava med det same, skal du skrive likevel. Til dømes kan du skrive at du ikkje kjem på noko. Til slutt tek hjernen til å arbeide slik du vil, og du får idear du kan byggje vidare på.

_Idémyldring_. To eller tre hjernar arbeider ofte betre enn en. Tenk rundt oppgåva. Skriv ned alt de kjem på, som har med oppgåva å gjere. Ein tanke kan føre til mange nye tankar.

xxx3 2. Planlegg tekstenMange tek til å skrive med en gong. Det kan likevel vere lurt å planleggje litt meir. Dersom du skal skrive ei forteljing, må du finne ut korleis historia skal ta til, korleis ho skal utvikle seg etter kvart, og ikkje minst korleis ho skal avsluttast. Er det en artikkel du skal skrive, må du hente inn stoff og faktaopplysningar først. Så må du planleggje i kva rekkjefølgje opplysningane skal kome. Ein slik plan kallar vi en _disposisjon_. Nokon liker å skrive ned disposisjonen.

{{Margtekst:}}Stoppar det opp for deg når du skriv, må du lese det du har skrive på nytt – noko eller alt. Det får tankane i sving igjen.{{Slutt}}

--- 111 til 123{{Bilete, 2 bilete:}}1. Ein stor, gul pil som er måla på grå betong. Det ligg ein raud,

høghæla sko oppå pila.2. Ein finger som trykker på ein knapp som er merkt "Main Motor

Start". Knappen er plassert på eit brytarpanel.{{Slutt}}

xxx4 Tenk på lesarane!Du må vite kven du skriv til. Er det ungdommar på din eigen alder? Er det vaksne? Kva er lesaren interessert i? Korleis kan du fange merksemda til lesaren? Prøv å sjå lesarane for deg!

xxx4 Bli inspirert!Dette ser kanskje ut som eit rart råd, men skal du greie å fange merk-semda til en lesar, må du vere inspirert sjølv. Dersom du ikkje har noko

på hjarta, blir teksten din kjedeleg. Så – prøv å bli engasjert i din eigen tekst.

xxx3 3. Skriv!Så kan du ta til å skrive. Skriv. Skriv. Skriv. Og skriv! Ikkje ver for sjølvkritisk. Ikkje tenk for mykje på rettskrivinga. Ikkje gjer rekning med at kvar einaste setning skal bli perfekt. Det bremsar ideane og kreativiteten. Du får tid etterpå til å rette skrivefeil og pynte på språk og setningar. Skriv!

--- 112 til 123{{Bilete:}}Fire elevar som sit ved sida av kvarandre ved eit stort bord og arbeider, tilsynelatande kvar for seg. Ein kvinneleg lærer går rundt og hjelper elevane.{{Slutt}}

xxx3 4. Gi og ta mot responsÅ skrive er en prosess. _Å lære_ seg å skrive er også en prosess. Derfor er det viktig å kunne snakke om eigne og andre sine tekstar. Du kan lære mykje om det å skrive viss du gir og får tilbakemeldingar og respons. _Respons_ vil seie positiv reaksjon, så det er viktig å understreke at de ikkje skal kritisere i hel tekstane til kvarandre. De skal vere _konstruktive_.

{{Ordforklaring:}}konstruktiv: oppbyggjande, positiv{{Slutt}}

-- Les tekstane høgt for kvarandre, gjerne to gonger.-- Gi kvarandre tilbakemelding. Forklar kva som er bra.-- Still spørsmål.-- Kom med gode råd og forslag til forbetringar.-- Ver konkret. Unngå vage utsegn som at «dette er bra». Prøv å

forklare kvifor det er bra. Legg særleg vekt på det de arbeider med nett no. Om de arbeider med å skrive gode innleiingar og avslutningar på artiklar, så skal de gi respons på det.

-- Noter ned det dei andre seier og meiner. Du skal ikkje forsvare teksten din, svare på spørsmåla eller diskutere med dei som hjelper deg. Du skal lytte, notere og vurdere. Til slutt er det du som avgjer om du vil ta omsyn til dei råda du får.

-- Ta responsrunden en gong til viss de har tid.

{{Margtekst:}}Fagspråket, dei orda du kan bruke når du skal snakke om litteratur og tekstar, kan du lære andre stader i denne boka. Noter ned faguttrykk og tips for dei ulike sjangrane når du skal arbeide med dei. Det kan vere lurt å samle alle på en stad.

{{Slutt}}

--- 113 til 123{{Rammetekst:}}_Respons_Når du skal gi respons, vurder:-- tittelen-- innleiinga-- avslutninga-- oppbygginga av hovuddelen-- om språket er godt og variert-- sjangertrekkDesse punkta kan du bruke for dei fleste tekstar.{{Slutt}}

xxx3 5. Omarbeid tekstenLes teksten din på nytt – gjerne høgt. No ser du han kanskje med nye auge, særleg om det har gått en dag eller to. Er det delar av teksten du ikkje er heilt nøgd med, så skriv om, sjølv om du ikkje heilt veit kva som manglar. Ikkje gi deg før du er nøgd. Alle som lever av å skrive, og alle som er vane med å skrive mykje, arbeider med utkasta sine mange gonger. Dei skriv om setningar, byter ut ord og uttrykk og flytter om på avsnitt. Til slutt fungerer teksten, det er flyt i språket, og det rare er at då ser det ut som om forfattaren ikkje har slite med å få til teksten i det heile. Det som ser enkelt ut, er ofte det som det er lagd ned mest arbeid i!

xxx3 6. Ta vare på teksta ne du skrivTa vare på tekstane dine, sjølv førsteutkast og notat bør du spare på. Skriv dato på dei, og legg dei i ei skrivemappe som papirutgåver, eller lagre dei på data. Du kan arbeide vidare med tekstane etter nokre dagar, veker, eit halvt år ... Dei beste tekstane skal du kanskje skrive ferdig og levere inn. Innhaldet i skrivemappa viser korleis du utviklar dugleikane dine i skriving. Det kan vere spennande å sjå kor mykje du har utvikla deg frå byrjinga av året til slutten, eller frå åttande til tiande. Det kan også vere interessant å oppdage at en tekst du trudde du var ferdig med, faktisk kan bli betre når han har kvilt ei stund.

{{Margtekst}}_Bruk øyreprøven på teksten din!_ Har du ikkje nokon rundt deg som kan gi deg respons, må du lese heile teksten din sjølv, i samanheng – gjerne høgt. Då oppdagar du lettare kva som er bra, og kva som er mindre bra, og kva du må skrive om. {{Slutt}}

--- 114 til 123{{Bilete:}}

Bilettekst: Rett orddeling er ikkje alltid lett.Forklaring: En boks tunfisk fra King Oscar og et skilt som viser

prisen på kylling fra Prior. På boksen med tunfisk står det skrevet "Tuna. Tunfisk biter i vann". På skiltet står det "Prior. Kylling biter. Pr. kg. 71,30".Ved sida av desse to står tekstane: Topp dame tilpassa golfutstyr. Bruk og kast kulturen. Frank furter med løk. Konge reker i sursøt saus.{{Slutt}}

xxx3 7. Skriv ferdig, og skriv rett!Når du gjer ferdig det siste utkastet, må du passe på at alt blir skrive rett. Teksten skal helst ikkje ha skrivefeil. Bruk ordlista. Sjekk alle orda du er usikker på. Sjekk komma og andre teikn. Det kan vere lurt å lage ei privat ordliste over ord du ofte må slå opp, og ord du ofte skriv feil. Sjølv profesjonelle forfattarar har ord dei er usikre på, og som dei stadig slår opp. Retteprogrammet på datamaskinen kan hjelpe deg litt, men det ser for eksempel ikkje forskjell på godt og gått – eller om eit ord er samansett eller ikkje, så du må passe på sjølv også. Vel skrifttype og layout. Dersom du skriv for hand, må du reinskrive teksten til slutt. Og det var det! Då kan du berre glede deg til at nokon skal lese det du har skrive.

{{Ordforklaring:}}profesjonell forfattar: forfatta r som lever av å skrive, som har skriving som yrke{{Slutt}}

xxx2 Godt språkGodt språk er viktig for en god tekst. Språket må sjå naturleg ut. Det må ha god samanheng og flyt, og det må vere variert. Har du noko på hjarta når du skriv, blir truleg språket bra. Eit _variert_ språk får du mellom anna når du bruker _synonym_. Det er ord som betyr om lag det same. _Gå_ og _spasere_ er eit eksempel. Når du bruker synonym kan du få fram _nyansar_, for det er en viss forskjell på å gå og å spasere. Du må også bruke språket rett, og finne dei mest passande orda. Det er forskjell på mistenksam og mistenkeleg.

{{Ordforklaring:}}nyanse: liten forskjell{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Du finn mange oppgåver om godt språk i _Kontekst Oppgåver._ {{Slutt}}

--- 115 til 123xxx3 TekstbindingSkal en tekst bli god og lesevennleg, må det vere samanheng i han. Sjå på dette eksemplet:

: _Brasil ligg på austkysten av Sør-Amerika. Klimaet er tropisk i Amazonasområdet Lengst i nord er det tørt. I sør er klimaet subtropisk. Innbyggjartalet er nesten 150 millionar. Ein tredel av befolkninga er bønder. I høglandet i søraust blir det dyrka kaffi. I Brasil blir det dyrka sukker, bananar, soyabønner, mais og bomull. Det er mylde mineralressursar i landet._

Heile teksten handlar om Brasil, og han er sortert etter emne: kor landet ligg, klima, befolkning, næringsliv og naturressursar. Men det er ikkje språklege signal som knyter setningane saman. Vi kunne like gjerne stokka dei om, utan at meininga blei borte. Berre prøv! Ein slik tekst blir monoton, og han er tung å lese og vanskeleg å hugse. La oss prøve å få meir samanheng ved å byte om på nokre av setningane, og ved å binde dei saman:

: _Brasil ligg på austkysten av Sør-Amerika, og klimaet i landet skiftar frå tropisk i Amazonas-området til subtropisk i sør, medan det er tørt lengst i nord. Det bur nesten 150 millionar menneske i Brasil, og en tredel av dei er bønder. Dei dyrkar sukker, bananar, soyabønner, mais og bomull, og i høglandet i søraust blir det dyrka mykje kaffi. Dessutan er Brasil rik på mineralressursar._

{{Ordforklaring:}}monoton: einsformig, utan variasjon{{Slutt}}

{{Bilete:}}To spissa blyantar, ein rød og ein oransje, ligg på ein oransje bakgrunn. Spissen på kvar blyant peiker mot ein vassrett og tjukk sort strek.{{Slutt}}

--- 116 til 123No er det blitt meir samanheng i teksten, og han er lettare å forstå. Kva har skjedd? Kva har vi gjort her? Vi har samla dei fire første setningane og knytt dei saman med bindeorda og og _medan_. Vi har sett inn orda _i landet_, slik at setningane om klima blir knytte til _Brasil_. Setninga «Innbyggjartalet...» seier ikkje noko om kva for eit land dette gjeld. Vi skriv i staden at det bur så og så mange menneske i Brasil og knyter setninga til neste setning og bruker der pronomenet _dei_, som viser tilbake til _menneske i Brasil_. Dei to setningane om kva som blir dyrka i Brasil, slår vi saman med setningane framfor ved å bruke ordet _dessutan_, og vi tek opp att ordet _Brasil_.

{{Ramme:}}Skriv du på pc, kan du få forslag til synonym slik:Set skrivemerket på eit ord, for eksempel _engasjert_. Høgre klikk. Vel _Synonym_. Då får du opp ei liste med ord, mellom anna _begeistra, ivrig, inspirert_ {{Slutt}}

xxx3 !!! Måtar å binde saman ein tekst på-- _Innhaldet_. Temaet kan binde en tekst saman. Skifter vi tema, må

vi finne eit påskot for å gjere det, og skrive en god overgang. Skriv vi om datamaskinar, kan vi ikkje utan vidare ta til å skrive om musikk, viss vi ikkje finn noko som bind dei to tinga saman.

-- _Synonymer_. Vi kan erstatte eit substantiv med eit anna substantiv: Det stod en eldgammal _bil_ ved fortauskanten. Denne _skranglekjerra_ skulle vi køyre i.

-- _Adverb_. Ein _stad_ kan bytast ut med eit _adverb_: Dei kom inn i _biblioteket_ Der stod det eit digert skrivebord.

-- _Pronomen_. Første gong vi presenterer en person, eit dyr eller en stad i en tekst, bruker vi som oftast eit substantiv: Det var en gong en konge. Neste gong kan vi erstatte «konge» med eit _pronomen_: Han hadde ei dotter.

-- _Bunden form av substantivet._ Første gongen eit substantiv blir brukt, står det gjerne i ubunden form. Det var en gong en _konge_. Neste gong bruker vi bunden form: _Kongen_ stod ute på tunet. Da veit vi alt kva det er snakk om: den kongen vi alt har nemnt.

-- _Markering av tid._ Ord som så, _sidan, etterpå, om kvelden, samstundes_ osv. viser kor vi er i handlinga. Slike ord er mest brukt i forteljingar, der hendingane ofte kjem i ei bestemt tidsrekkjefølgje.

--- 117 til 123{{Bilete:}}Ein berbar pc på eit fang. To hender skrivar på tastaturet.{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Korleis kan du tenkje for å korne i gang med ei skriveoppgåve?

>>> 2 Kva teknikkar kan du nytte deg av for å få skriveidear?

>>> 3 Kva kan du gjere når du stoppar opp i skriveprosessen?

>>> 4 Korleis bør de gi kvarandre respons? Kva er det viktig å sjå etter i tekstane?

>>> 5 Kva er _dine_ beste skrive råd?

xxx2 Kort sagt – skriveprosessenSkriveråd:-- Å skrive er å tenkje. Når tankane fram til lesaren?-- Skriv enkelt.-- Del opp setningane viss dei blir for lange og innfløkte.-- Bruk øyreprøven: Les det du har skrive høgt.-- Prøv å formulere teksten annleis viss du ikkje er nøgd.-- Bruk tekstbinding, slik at teksten heng saman.-- Ver medviten sjanger.-- Søk råd: Gi og ta mot respons.-- Ta vare på tekstane dine. Du kan arbeide meir med dei seinare.-- Omarbeid teksten din, gjerne fleire gonger: Byt ut ord og

formuleringar, og form om på setningar og avsnitt.

--- 118 til 123xxx2 101 SkriveoppgåverDet er kjekt å skrive. Det er morosamt å vise andre det en har skrive. Når du skriv ofte – og når du omarbeider tekst – utviklar du dugleiken din i skriving gjennom åra på ungdomsskulen. Du vil då oppdage at skrivinga går lettare og lettare! Nedanfor finn du ikkje mindre enn 101 skriveoppgåver. Sjå på dei som forslag. Du kan bruke dei slik dei står, eller som inspirasjon til å finne på andre oppgåver sjølv. Nokre av oppgåvene skal du kanskje gjere unna på nokre minutt, andre kan du skrive om mange gonger og bruke lang tid på. Det er lurt å ta vare på tekstar og utkast. Du kan få bruk for nokre av dei seinare, eller du kan arbeide vidare med tekstane og forbetre dei. Oppgåvene under er gitt på nynorsk, men du kan skrive dei på bokmål når det høver.

>>> 1 Sjå på veggen der du sit. Gi ei detaljert skildring av det du ser. Skriv gjerne ned dei tankane som dukkar opp medan du studerer veggen. Du kan ta til slik om du vil: _Eg sit her og stirar på en vegg._

>>> 2 Skriv om lydane du høyrer rundt deg. Kva får lydane deg til å tenkje på? Kan det nokon gong bli heilt stille? Kva er gode lydar, og kva er vonde lydar for deg? Du kan ta til slik: _Eg sit her og høyrer på alle lydane rundt meg._

>>> 3 _Tidleg morgon_ Skriv kva du gjer frå du vaknar og til du kjem til skulen om morgonen. Skriv gjerne ned dei tankane og kjenslene du får medan du gjer deg klar til en ny dag.

>>> 4 Vel eitt av bileta i boka (eller ei anna bok) og skriv om det. Skriv ned det du ser, og skriv kva biletet får deg til å tenkje på.

{{Bilete:}}Ei hand som skriv med ein penn på eit blankt ark. I bakgrunnen sit det ein ung mann og følgjer med.{{Slutt}}

>>> 5 Gi ei skildring av eit menneske du kjenner godt. Skriv om korleis han eller ho ser ut, men også korleis personen er, og korleis han eller ho ter seg. Ikkje skriv namnet. Er det nokon som kjenner igjen personen du har skildra?

>>> 6 _Det beste eg veit_ Fortel om den beste maten du veit. Skriv kvifor han er så god, og kva situasjonar og samanhengar du et denne maten.

>>> 7 _Det verste eg veit_ Kva er det verste du veit akkurat i dag? Kvifor blir du så irritert/sur/lei deg når du tenkjer på dette?

>>> 8_Eg ville blitt glad viss ..._

>>> 9 Kven har gitt meg denne idiotiske oppgava! Her sit eg og skal skrive i ti minutt, og så har eg ingenting å skrive om. Det er...

>>> 10 Forklar nokon kvifor du har sans for eit spesielt band eller en låt.

>>> 11 Viss du var verdsherskar. Kva ville du gjort om du fekk all makt i verda i ei veke?

>>> 12 _I dag las eg i avisa ..._ (Eller: _I dag såg eg på tv..._ Eller: _I dag forfalde en av vennene mine ...)_

>>> 13 _Då eg var liten, trudde eg ..._ (Eller: _Då eg var liten, gjorde eg/kunne eg/visste eg ikkje ...)_

--- 119 til 387>>> 14

_Eg hugsar då eg lærte å sykle._

>>> 15 Ei kort forklaring på kvifor kattar har (fått) vasskrekk.

>>> 16 Ei kort innføring i korleis du kan rydde rommet ditt på fem minutt.

>>> 17 Framgangsmåte for korleis du kan skaffe deg en kjærast.

>>> 18 Kva du skal gjere dersom du møter en innpåsliten gut/jente/seljar/hund ...)

>>> 19 _Hundre ting eg vil gjere før eg døyr_ (femti ting, ti ting alt etter skrivetempoet ditt)

>>> 20_Slik fungerer en datamaskin_

>>> 21 _Eg «chattar», altså er eg_ (Filosofen Descartes sa: «Eg tenkjer, altså er eg til.»)

>>> 22 Du er eit hus. Kanskje en kiosk, ei kyrkje, ei blokk, eit bankbygg ... Fortel om deg sjølv og kva som skjer inne i deg.

>>> 23 Du søkjer en sommarjobb som du verkeleg vil ha. Skriv en søknad der du forklarer kvifor nett du er den rette personen.

>>> 24Du er tekstforfatta r i eit reklamebyrå og skal «selje» eit produkt. Kanskje det er eit brusmerke, en mobiltelefon, en sykkel, hårsjampo ... Finn eit produkt. Skriv så mange slagord du kan korne på i løpet av _10–15_ minutt. Nokre av dei blir sikkert bra! («Ali kaffe kurerer gruff.», «Lottomillionærer er ikke som andre millionærer.»)

>>> 25 Foreldra dine har søkt på en sommarjobb for deg som du slett ikkje vil ha. Du må i samband med det skrive litt om deg sjølv. Kva vil du skrive for å vere sikker på at foreldra dine ikkje blir sure, og at du samstundes ikkje får jobben?

>>> 26

Har du stått ute ei vinternatt og sett opp mot stjernene og lurt på kva som er å finne der ute? Skriv ned tankane dine.

>>> 27_Då dumma eg meg skikkeleg ut_

>>> 28 Skriv om emnet de arbeider med i samfunnsfag no. Kva det handlar om, og korleis du opplever emnet. (Så får du samstundes sjå kva du hugsar.) >>> 29 _Mi ættesoge_

>>> 30 Du finn ei flaske på stranda. Når du tek av korken, kjem det opp ei ånd som seier: «Herre, befal, og eg skal lystre!» Kva seier du, og kva skjer vidare?

{{Bilete:}}Forklaring: Ein rosa blomst på ein grøn eng blir vatna av eit menneske. Vi ser dei raude skoa til personen vatnar blomsten med ei vasskanne.{{Slutt}}

--- 120 til 123>>> 31_Slik håper eg framtida mi skal bli_

>>> 32 Skriv ei forteljing. Desse orda og setningane skal vere med: geitost, pyramidar, Atlanterhavet, «Dette må det bli slutt på!»

>>> 33 Finn ei bok i biblioteket. Slå opp på side _83_. Vel det andre avsnittet. Du skal bruke ei av setningane som første setning i ei forteljing. Skriv innleiinga, eller skriv heile forteljinga.

>>> 34 Ta ei tilfeldig bok, og slå opp på ei tilfeldig side. Det første substantivet (eller adjektivet, eller verbet) på sida skal du bruke minst fire gonger i en tekst.

>>> 35 Er du eit godt vitne? Bla opp på side _161_ i denne boka, og sjå på biletet der i 15 sekund. Gi etterpå ei detaljert skildring av biletet. (Ikkje lurekikk!)

>>> 36

Du har mista mobiltelefonen din og må forklare forsikringsselskapet korleis det skjedde. Kva skriv du?

>>> 37 Gi ei skildring av rommet ditt, slik at alle som les om det får lyst til å ha eit slikt rom.

>>> 38 Lag ei skildring av drøymehuset ditt – det huset du en gong skal bu i.

{{Bilete:}}Raut hus med brunt tak, ei kvit dør mellom to vinduer, alt laget i papp. {{Slutt}}

>>> 39 Skriv om en draum du hugsar.

>>> 40 Skriv eit veldig romantisk dikt om en gut eller ei jente som «eg» er forelska i.

>>> 41 Forklar kvifor det er nødvendig å ta med seg rosa ballkjole, luftmadrass og pinsett når en skal til Himalaya og drive fjellklatring.

>>> 42 «I have a dream,» sa Martin Luther King i en tale i _1963_. Han var farga, han kjempa for borga r retta ne, og var frå USA. Han drøymde om eit samfunn der alle menneske var likestilt og hadde dei same rettane. Skriv en tale om din draum om ei meir rettferdig verd. (Søk på nettet etter talen. Prøv med «Martin Luther King» + «I have a dream».)

>>> 43 Vel en forfattar. Les noko av det han eller ho har skrive. Skriv eit portrett av forfattaren, og vurder noko av det du har lese. Du kan finne stoff om forfattarar både i bøker og på Internett.

>>> 44 Skriv eit intervju (verkeleg eller oppdikta) med en person du ser opp til, eller med en kjendis, en teikneseriefigur, en romanperson eller en historisk person – eller med eit tre, eit fjell, en brødristar...

>>> 45_Griseflaks!_

>>> 46 Det er kveld. Det er måneskin. Vel stad og årstid, og skriv ei skildring.

>>> 47 Det er storm. Naturen rasår. Vel stad og årstid, og skriv ei skildring.

>>> 48 Det var den varmaste sommaren i manns minne. Det var så varmt at lufta dirra. Slik hadde det vore i over en månad. Så tok temperaturen til å stige ... Skriv ei novelle om dei påkjenningane hovudpersonen blir utsett for.

--- 121 til 123>>> 49 _Den dummaste bankranaren i verda_ Skriv ei forteljing eller en nyheitsartikkel.

>>> 50 Skriv ei handbok med gode råd til en som vil lage ei perfekt bursdagsfeiring – for deg!

>>> 51 Eit ordtak frå Nigeria seier: «Han som er i ferd med å ta en spiss pinne for å pirke i en fugleunge, bør først prøve det på seg sjølv for å kjenne kor vondt det gjer.» Dette minner om _Den gylne regelen_ frå Bibelen: «Alt de vil at andre skal gjere mot deg, skal du gjere mot dei.» Skriv eit essay som tek utgangspunkt i ordtaket.

>>> 52 Skriv ei forteljing som tek utgangspunkt i ordtaket i oppgåve 51.

>>> 53 Skriv eit dikt med utgangspunkt i ordtaket i oppgåve 51.

>>> 54 FN si verdserklæring om menneskerettane slår i artikkel 1 fast at : _«Alle menneske er fødde frie og med same menneskeverd og menneskerettar. Dei er utstyrte med fornuft og samvit, og bør handle broderleg mot kvarandre.»_

Når FN har funne det nødvendig å påpeike dette, så viser det at ikkje alle menneske på jorda blir behandla like respektfullt og får nyte godt av dei same rettane. Skriv en artikkel med dette som utgangspunkt. Forklar korleis menneske i ulike delar av verda har det, og korleis du meiner det bør vere. Søk på nettet eller leit i bøker, og finn konkrete eksempel på det du skriv om.

>>> 55 Sjå oppgåve 42 og oppgåve 54. Skriv ei forteljing som viser at menneske blir urettvist behandla, eller lever på en måte som ikkje er i

samsvar med menneskerettane. Ta utgangspunkt i konkrete eksempel du veit om.

>>> 56 Skriv ei forteljing som tek til slik: _Ein dag kom det eit brev i posten ..._ Overskrift finn du på sjølv.

>>> 57 _Planen_ (Skriv spennande eller morosamt, eller begge delar.)

>>> 58_Elt møte_

>>> 59_Romeo og Julie_Les skodespelet, sjå fimen, eller les utdraget i _Kontekst Tekstar 1_. Skriv en tekst (novelle/skodespel/filmmanus) med same tema: To unge som er forelska, men som ikkje kan få kvarandre. Årsaka kan vere ulik bakgrunn: kulturelt, etnisk, økonomisk ...

>>> 60 Skriv CV-en til en kjend figur, for eksempel Donald Duck, Supermann, Julenissen, Harry Potter, Jon Blund ...

>>> 61 Kven vil svare på stillingsannonsen nedan-for? Skriv søknad for vedkomande, og forklar kvifor han høver til arbeidet. Legg ved CV. _Ledig stilling for vikar__Vi søkjer eldre herre med skjegg til vikar-teneste. Du må vere villig til å arbeide dag og natt i en periode, du bør like å reise jorda rundt, og du bør ikkje vere redd for høgdar. God fysisk form er nødvendig, samt en fasong på kroppen som gjer at du ikkje set deg fast i peispiper og liknande. Lang ferie (364 dagar). Erfaring med reinsdyr er en fordel. Må vere glad i barn, sjølv dei slemme. Send søknad med attestar og referansar tilNorth Pole Gift Service Nordpolen_

>>> 62 Skriv ei stillingsannonse som søkjer etter ein som kan overta for Jon Blund.

--- 122 til 123>>> 63 Skriv ein rapport frå Supermann, om det han har gjort det siste døgnet.

>>> 64

Gi ei skildring av reiseruta, og kom med gode råd og åtvaringar, slik at svaleungane finn vegen mot sør om hausten. Som du sikkert veit, trekkjer dei frå Noreg og heilt ned til Sør-Afrika.

>>> 65 Skriv ei bruksrettleiing for a) en ostehøvel b) korleis du legg papiromslag på ei bok c) korleis du tenner opp eit bål

>>> 66 Eit utanomjordisk romskip har landa nær der du bur. Sfynx og Swarx sender rapport heim til Galakse xk432v med sine første inntrykk av det dei har sett. Skriv rapporten for dei.

>>> 67 Det sit en person på månen og ser ned på jorda. Der er det natt. Skriv ned det personen ser og tenkjer.

>>> 68 Ein astronaut er på veg mot Mars. Skriv eit dikt om jorda, slik ho kan opplevast ute frå verdsrommet. (Skriv først eit alvorleg dikt; astronauten får sikkert eit nytt syn på mykje og mangt langt der ute. Skriv så eit tøysedikt om det same.)

>>> 69a) Skriv en reisebrosjyre frå heimstaden din – eller landsdelen du bur

i. Han skal vere retta mot turistar frå utlandet, og han skal presentere staden/landsdelen på en slik måte at turistane kjem.

b) Skriv på en slik måte at turistane ikkje kjem.

>>> 70_I fritt fall_

>>> 71 Vel eit dyr. Skriv en artikkel om dyret.

>>> 72 _Mitt liv som ulv_ (eller som eit anna dyr)

>>> 73 Er det noko du er irritert over, eller noko du brenn for? Skriv eit lesarinnlegg.

>>> 74 Skriv ei fantasy-forteljing. Dikt opp personar og miljø frå fortid eller notid.

>>> 75 Eit romskip frå jorda når en planet i en annan galakse. Romskipet går inn for landing, men det oppstår uventa problem. Skriv ei science fiction-forteljing.

>>> 76_Les om Den mystiske Mary Pepper-saken i Kontekst Tekstar 2._ La deg inspirere til å skrive ei novelle om tidsreiser.

>>> 77 Om du kunne reise i tid, kor ville du då dra? Framover i tid, eller bakover? Kva ville du gjere? Skriv om opplevingane dine.

>>> 78 Skriv en tekst der avsnittet nedanfor står midt i. _Eg stoppa brått. Der stod han (ho). Som en silhuett mot sola. Før eg fekk ropt, hadde han (ho) snudd og forsvunne ned bakken. Kva skulle eg gjere no?_

>>> 79 Fortel om den mest dramatiske situasjonen du nokon gong har opplevd.

>>> 80 Skriv en søknad om å få meir i vekeløn. Grunngi søknaden godt!

>>> 81 Ta utgangspunkt i eventyret om Askepott. Skriv ei forteljing/novelle med det same temaet og med om lag same handlingsgang, men legg handlinga til vår tid og til eit miljø du kjenner godt.

--- 123 til 387>>> 82 Du er reporter i eit kjendisblad. Skriv om slottsballet der Askepott mista skoen.

>>> 83 Ta utgangspunkt i eit eventyr, og skriv en moderne versjon av det.

>>> 84 Du har starta eit band. Skriv dei første låttekstane til bandet.

>>> 85 Klipp ut bilete av folk frå aviser og blad. Skriv personskildringar som kan passe inn i ei kriminalforteljing.

>>> 86 _Alle tenkjer på seg, det er berre eg som tenkjer på meg._ Skriv eit essay eller eit kåseri.

>>> 87 _Det er like mykje godt som vondt i verda, om ikkje meir. Kvifor legg vi mest merke til det vonde?_ Skriv eit essay eller eit kåseri.

>>> 88 _20 grunnar til at folk bør feriere ved Middelhavet_ eller _20 grunna r til at folk ikkje bør feriere ved Middelhavet_

>>> 89 _20 gode grunnar til å bu i byen –_ eller _på landet_ 20 _gode grunnar til ikkje å bu i byen –_ eller _på landet_

>>> 90 Studer en symaskin/datamaskin/mobiltelefon. Gi ei detaljert skildring av han, slik at en som ikkje har sett han, kan greie å teikne gjenstanden.

>>> 91 Eit kåseri om korleis det er å vere deg.

>>> 92 Eit kåseri om alltid å vere uheldig.

>>> 93_Så nær_

>>> 94_Krise! Kvise!_

_Les utdrag frå bøker. Skriv eigne teksta r, men kopier skrivestilen. Her er nokre forslag:_

>>> 95 _Victoria_ av Knut Hamsun (sjå _Kontekst Tekstar 1_)

>>> 96 _Soga om Gunnlaug Ormstunge_ (sjå _Kontekst Tekstar 1)_

>>> 97 _Sola er en feit gud_ av Jon Ewo (sjå _Kontekst Tekstar 2)_

>>> 98 _Ny melding_ av Magnhild Bruheim (sjå _Kontekst Tekstar 2)_

>>> 99 _Parfymen_ av Patrick Süskind (sjå _Kontekst Tekstar 2)_

>>> 100 _Doppler av_ Erlend Loe (sjå _Kontekst Tekstar 2)_

>>> 101 _Fantomteikning_ av Frode Grytten (sjå _Kontekst Tekstar 2)_

--- 124 til 153xxx1 Kapittel 5: Sjangrar og verkemiddel – form og effektar{{Bilete:}}

Forklaring: Bilete av fire ungdommar, to gutar og to jenter, som ligg på eit stort teppe. Guten heilt til venstre liggar og høyrer på noko i eit par hodetelefoner. Jenta til høgre for han ligg og les i ei bok. Guten og jenta til høgre i bildet ligg på magen og kikkar i ein bildebok saman. Bildet dannar bakgrunnen for heile side 124 og 125.{{Slutt}}

{{Rammetekst:}}«Har du høyrt om svensken, dansken og nordmannen som ...?» Du er sikkert ikkje i tvil om kva dette er ei innleiing til – nettopp, en vits. Når du høyrer innleiinga, gjer du deg klar til å le. Om innleiinga derimot hadde vore slik: «Det var en gong en konge», får du andre forventingar. Då ventar du deg eit eventyr. Eventyr og vits er to ulike _sjangrar_, eller _teksttypar_. Når du skal skrive noko, må du velje sjanger, alt etter kva du vil uttrykkje: forteljing, dikt, artikkel, essay ... Alle sjangrar har sine særtrekk og mønster. Desse mønstra må du kunne – både som sendar og mottakar. Det er lettare å utforme en tekst når du har eit sjangermønster å støtte deg til. Og når du les en tekst, vil det å vite kva type sjanger det er, hjelpe deg til å forstå teksten. Her får du lære meir om dei forskjellige sjangrane. {{Slutt}}

--- 125 til 153xxx2 I dette kapittelet skal du lære-- kva vi meiner med uttrykket _sjanger_ -- korleis vi deler inn sjangrane i grupper -- kva litterære verkemiddel er

--- 126 til 153xxx2 Sjangrar{{Rammetekst:}}Kapitlet er delt i fem Kurs. Vel rekkjefølgje ut frå kva du alt kan, og kva du skal øve på eller lære._Sjangrar_Kurs 1: Inndeling i sjangrar

_Litterære verkemiddel_Kurs 2: Gjentaking og kontrastKurs 3: Samanlikning og metafor

Kurs 4: Rim, rytme og linjedelingKurs 5: Humor{{Slutt}}

xxx3 Kurs 1. Inndeling i sjangrarI dette Kurset skal du lære-- kva som er forskjellen på skjønnlitteratur og saktekstar-- korleis vi deler inn teksta r i ulike sjangrar-- korleis sjangeren kan vere vanskeleg å avgjere i no kre tekstar-- kva en kommunikasjonssituasjon er, og korleis han er med og

avgjer val av sjanger

Det er både _munnlege_ og _skriftlege_ sjangrar. Nokre sjangrar er typisk munnlege, andre typisk skriftlege, men nokre sjangrar kan vere både munnlege og skriftlege, for eksempel _forteljing. Tale_ reknar vi som en munnleg sjanger, sjølv om mange talar blir skrive før dei blir haldne. _Brev_ en skriftleg sjanger. --- 127 til 153Skriftlege sjangrar deler vi i to hovudgrupper: _skjønnlitteratur og saktekstar_. Skjønnlitteratur er tekstar der forfattaren diktar og bruker fantasien. Vi bruker nokre gonger uttrykket _fiksjon_ om slik oppdikta litteratur. Saktekstar er tekstar som ikkje er oppdikta, som ikkje er fiksjon. Det er tekstar med eit sakleg innhald. Dei vil skildre, informere, forklare, rettleie og grunngi. Ein del saktekstar blir også kalla _faglitteratur_. Ei forteljing høyrer til skjønnlitteraturen, en artikkel er en saktekst. Eit anna omgrep som blir brukt om saktekstar er _sakprosa_.

{{Ordforklaringar:}}prosa: språk som ikkje er diktsjanger: teksttype{{Slutt}}

I teorien ser denne inndelinga grei og oversiktleg ut. Men det er ikkje alltid så enkelt i praksis. Mange tekstar er blandingssjangrar som ligg i grenselandet mellom skjønnlitteratur og saktekstar. Det er ei blanding mellom det som er oppdikta, og det som ikkje er oppdikta. I en roman kan forfattaren bruke verkelege hendingar som eit utgangspunkt, og dikte vidare på dei. I en saktekst tek forfattaren utgangspunkt i det eksisterande, men kan flette inn oppdikta historier og forteljingar. Nokre tekstar kan også ha innslag av fleire sjangrar. Vi dristar oss likevel til ei inndeling:

{{Margtekst:}}Les om dei ulike sjangrane i kapittel 6 og 7{{Slutt}}

xxx3 !!! Sjangrar

_Skjønnlitteratur_Skjønnlitteraturen kan vi dele inn i tre hovudgrupper

1. Forteljande (episk) dikting: forteljingar, noveller, romanar, eventyr, segner, fablar, mytar...

2. Lyrisk dikting (poesi): dikt og songar 3. Dramatisk dikting: skodespel, sketsjar, filmmanus, høyrespel ...

_Saktekstar_Faglitteratur og saktekstar har ikkje klare hovudgrupper, og her finn vi mange ulike sjangrar:artikkel, intervju, enkét, referat, rapport, reportasje, brev, søknad, melding, bruksrettleiing, logg, reklametekst, diskusjonsinnlegg (lesarinnlegg), forretningsbrev, oppskrift...

_Andre sjangrar_Ein del sjangrar ligg i grenselandet mellom skjønnlitteratur og saktekstar:essay, kåseri, personleg brev, dagbok, reiseskildring, tale

--- 128 til 153Inndeling av sjangrar

{{Figur:}}Forklaring: Strukturert nivåinndeling i mapper om skriftlege språk.

Skriftleg språk:Skjønnlitteratur:

Lyrisk: Dikt, Salmar, Songar, Viser Dramatisk: Filmmanus, Høyrespel, Sketsjar, Skodespel Episk – forteljande: Eventyr, Fabel, Novelle, Roman, Segn

Saktekstar: Melding, Artikkel, Bruksrettleiing, Intervju, Oppskrift, Rapport, Reportasje

Munnleg språk: Diskusjon, Folkevise, Forteljing, Eventyr, Gåter Krangel, Kåseri, Myte, Regle, Samtale, Segn, Song, Tale, Vandrehistorie, Vise, Vits

{{Slutt}}

xxx4 Å velje sjangerHeile _kommunikasjonssituasjonen_ du er i, er med og styrer vaiet av sjanger. Kva du vil oppnå, kven du skal nå, og kva situasjon du er i, vil ha noko å seie når du vel sjanger. Når du snakkar med nokon, er du som regel midt i situasjonen. Du ser den du snakkar med, du ser korleis han eller ho reagerer, og du kan styre samtalen slik at du får fram det du vil seie.

Om du skriv, er situasjonen annleis. Då ser du som regel ikkje personen du skal meddele noko. Lesaren kan til og med vere ukjend

for deg. Du må berre velje en sjanger og håpe at du når fram til mottakaren med det du vil seie. Her er faktorane som er med og avgjer vaiet av sjanger og skrivemåte når du skriv:

{{Ordforklaringar:}}kommunisere: snakke, samtale, meddele, vere i samband, vere på talefot{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Vi bruker også uttrykket _kanal_ eller _medium_ når vi snakkar om måten vi sender bodskapen på. Medium kan vere bøker, aviser, brev, radio, telefon, film osv. {{Slutt}}

_Meininga_. Når du søkjer på eit arbeid, er det naturleg å skrive en søknad. Vil du få fram ei stemning, kan du kanskje skrive eit dikt. --- 129 til 387Skal du gi en rask beskjed til nokon, skriv du ei tekstmelding. Skal du fortelje om noko som har skjedd, kan du skrive rapport eller forteljing.

{{Bilete:}}Forklaring: Teikning av ei jente og ein gut som kommuniserer via

mobiltelefon. Jenta, er _avsender_, sender ei melding til guten, som er _mottaker_. Både guten og telefonen til jenta er merkt _kanal_. _Budskapet_ som blir sendt er knytt opp til tapt kjærleik, fordi dette er representert ved eit hjarte som er delt i to. Dessutan ser både guten og jenta triste ut.{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Ein kommunikasjonssituasjon kan vi illustrere slik: Ein _sendar_ (den som snakkar eller skriv) har noko å formidle til en _mottakar_. Grunnen til at han/ho vil seie noko, kan vi kalle _meininga_ med kommunikasjonen. Det han/ho seier eller skriv, kallar vi _bodskapen_. Heile denne situasjonen vil vere med og avgjere val av sjanger. {{Slutt}}

_Situasjonen_. Skal du leggje igjen en lapp på kjøkkenbordet om kor du har dratt, skriv du ikkje eit dikt. Vil du derimot seie noko om korleis det er å vere forelska, kan eit dikt vere passande. _Mottakar_. Det er viktig å setje seg inn i situasjonen til mottakarane, å ha det vi kallar _mottakarmedvit_. Kva type informasjon treng dei, og korleis skal informasjonen formulerast? Ein forfattar som vil fortelje ungdommar om kor viktig det er å ta vare på kvarandre og hjelpe

kvarandre, skriv kanskje en ungdomsroman og ikkje en artikkel, for ei forteljing kan gi meir innsikt enn tusen formaningar. _Kanalen_. Du kan velje ulike _kanalar (medier)_ når du kommuniserer: Du kan samtale, ringje i telefonen, sende en sms eller skrive ei bok. Kanalen påverkar måten du uttrykkjer deg på. Sender du en e-post eller en sms til nokon, skriv du truleg ei kort melding. Vel du derimot å sende bodskapen din med posten, skriv du eit brev, som er annleis enn ei kort melding.

{{Margtekst:}}Sjå også kapittelet _Munnleg kommunikasjon_, side 11.{{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: På ein oppslagstavle heng ein lapp forma som ein

trekant/varseltrekant, kvit med raud kant rundt, på det kvite står det skrevet: _Varsel_ Til våre nye naboar. På laurdag skal vi ha innflyttingsfest. Det blir nok litt støy. Vu ber om forståing for dette. {{Slutt}}


>>> 1 Del sjangrane nedanfor inn i dei to hovud-gruppene skjønnlitteratur og saktekstar. Del etterpå dei skjønnlitterære sjangrane inn i gruppene _episk, lyrisk_ og _dramatisk_ dikting, og lag eit oversiktleg skjema. artikkel, segn, høyrespel, referat, forteljing, bruksrettleiing, vandrehistorie, sketsj, vise, melding, reklametekst, skodespel, dagbok, poptekst, filmmanus, salme, avisartikkel, intervju, roman, oppskrift, forretningsbrev, instruksjon, diskusjonsinnlegg (lesarinnlegg), rapport, songtekst, reportasje, novelle, essay, personleg brev, eventyr >>> 2 Kva type sjangrar og kanalar er det naturleg å bruke i eksempla nedanfor? Er det mogleg å bruke fleire sjangrar nokre gonger? Diskuter og forklar sjangervala. -- en ungdom søkjer sommarjobb-- en journalist dekkjer ei ulukke-- en ungdom på ferie sender melding heim om korleis det er på

feriestaden-- en gut eller ei jente vil ha med kjærasten på kino-- en forfattar fortel korleis det er å reise rundt i Asia-- en forfattar vil seie noko om korleis det er å bli mobba

>>> 3 Finn eksempel i bøker og blad på desse sjangrane: _novelle, artikkel, dikt, vise, bruksrettleiing, intervju, skodespel, oppskrift_ Kopier eksempla (skriv av, eller bruk skannar eller kopimaskin). Skriv kva type sjanger dei ulike eksempla høyrer til. Forklar kort korleis du kom fram til det.

{{Ordforklaringar:}}trøffel: en sopp som veks under jordaregional: som har å gjere med eit bestemt område, en regioncucina: kjøkken, kokekunst

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Her er nokre munnlege sjangrar: _vits, forteljing (om noko som har skjedd), gåte, regle, tale (bursdagstale, valtale, tale til brudeparet...), samtale_ Snakk såman om situasjonar der det er naturleg å velje desse sjangrane. Kva er poenget med å fortelje en vits, med å halde en bursdagstale osv.? Kan det vere ulike poeng alt etter kven som er mottakar og kva situasjon det er i?

>>> 5 Les teksten nedanfor. Han er henta frå boka _Til bords i Italia,_ ei bok med bilete og oppskrifter. Dette er utdrag frå innleiinga, og teksten er ei blanding av skjønnlitteratur og saktekst. Kommenter teksten, og forklar kva som liknar mest på skjønnlitteratur, og kva som er saktekst. Skriv ned eksempel.

{{Tekst}}_Det italienske bord_Om en trollmann kunne fange essensen av Italia og leggje han på ei glaskrukke, ville eg sett stor pris på det. Då kunne eg kvar gong eg følte meg litt nedfor, opne krukka og sleppe ut det varme, gylne solskinet frå Italia, høyre språket og dei kjærlege lydane av musikken, og smake den gode vinen. Såg eg ned i krukka, kunne eg sjå dei vakre, urgamle ruinane som er i Italia, mellomalderbyar og tidlause landskap, som står i slik skarp kontrast til den moderne livsstilen til innbyggjarane. Best av alt: Når eg blei svolten, kunne krukka gi meg det delikate italienske cucina, aIt frå ei enkel skive godt brød, gnidd med kvitlauk og dyppa med den fuktige, grøne olivenolja frå Toscana, til en tallerken framifrå tajarin (tagliatelle), laga med massevis av egg, vendt i smør og krona med nyhøvla skiver kvit trøffel. Denne magiske krukka er dessverre bare en draum – når eg vil mane fram tanken --- 131 til 153

på Italia. Derfor må eg gjere det nest beste: Eg set Kursen mot kjøkkenet og tek til å plan-leggje eit italiensk måltid. (...)

Det har vore skrive mykje om dei regionale variasjonane i italiensk mat. I våre dagar er desse forskjellane mindre. Likevel har det regionale kjøkken djupe røter, og eg trur ikkje dei nokon gong kjem til å bli heilt utsletta. Kva kjem det av at italienske oppskrifter ikkje er standariserte – kvifor er norditaliensk matlaging basert på smør, kjøt og fersk pasta, medan kokkane i sør set sin lit til olivenolje, grønnsaker og tørka pasta? Når en set seg inn i geografien og historia til Italia, får desse regionale forskjellane – og utviklinga av dei – meining. I hundrevis av år har den italienske halvøya vore oppdelt i eit mylder av bystatar, kvar med eige språk og styresett, eigne lover, eigen kultur, kunst og valuta. Etter som åra har gått erobra inntrengjarar ulike område av det som no er Italia, og grunnla busetjingar der. Sicilia, for eksempel, var først gresk og etterpå arabisk, seinare normannisk og spansk. Delar av Nord-ltalia har i forskjellige periodar vore under fransk og austerriksk styre. Frå Michele Scicolone: _Til bords i Italia,_ Gyldendal 2000 Omsett til nynorsk.{{Slutt}}

>>> 6 Vel ei av oppgåvene: a) Skriv oppskrifta nedanfor i en heilt annan sjanger, for eksempel

som ei forteljing, eit dikt eller en artikkel, b) Skriv ei melding av peparkakene, der det går fram kor god

oppskrifta er.

_Peparkaker_150 g smør, 11/2 dl sirup, 250 g sukker, 11/2dl fløyte, 2 ts malt kanel, 1 ts malt ingefær,2 ts malt kryddernellik,1 ms natron og 480 g kveitemjøl.Tid å lage: ca. 20 minutt.Kviletid for deig: minst 8 timar.Steikjetid: 5 minutt per plate.100–125 kakerSmelt smøret i ei kasserolle, ha i sirup og la blandinga bli lunken. Hell blandinga i en bakebolle, og ha i sukker, fløyte, krydder, natron og mjøl. Arbeid deigen jamn, han skal vere ganske laus. Legg handkle over deigen, og la han kvile kjølig over natta. Sett steikjeomnen på 200 °C. Ta deigen ut på eit mjøla bakebord, kjevl han tynn, og stikk ut kaker med peparkakeformer. Legg kakene på smurte bakeplater, og steik kvar plate i 5 minutt.

{{Bilete - ingen forklaring}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er en sjanger?

>>> 2 Korleis deler vi inn sjangrane?

>>> 3 Kjenner du eit anna ord for skjønnlitteratur? Eit anna ord for saktekstar?

>>> 4 Forklar kva som avgjer vaiet av sjanger.

>>> 5 Forklar desse uttrykka: kommunikasjon, kommunikasjonssituasjon, sendar, mottakar, meining/bodskap, kanal/medium

--- 132 til 387xxx3 Kort sagt – inndeling i sjangrar-- Ein sjanger, også kalla _teksttype_, er eit mønster for korleis vi kan

forme en tekst.-- Det er munnlege og skriftlege sjangrar. Nokre sjangrar, som _vits_

og _forteljing_, kan vere både munnlege og skriftlege.-- Vi deler inn skriftlege sjangrar i to hovudgrupper: _skjønnlitteratur_

og _saktekstar_. -- Skjønnlitteratur er tekstar som er oppdikta. Slik litteratur kallar vi

også _fiksjon_, -- Vi har tre hovudgrupper av skjønnlitteratur: _forteljande (episk)

dikting, lyrisk dikting (poesi)_ og _dramatisk dikting (skodespel)_. -- Saktekstar er tekstar som ikkje er fiksjon, som ikkje er oppdikta.

Det er tekstar som skildrar, informerer, forklarar, rettleiar og grunngir. Her er det mange ulike sjangrar: _artikkel, referat, søknad_ osv.

-- Nokre sjangrar ligg i grenseland mellom fiksjon og saktekstar, mellom anna _dagbøker_ og _essay_.

-- Mange sjangrar kan ha innslag av andre sjangrar i seg.-- Når vi skal skrive, må vi velje sjanger etter

kommunikasjonssituasjonen, det vil seie etter meininga og bodskapen, kven mottakaren er, situasjonen vi er i, og mediet eller kanalen vi kan bruke.

--- 133 til 153xxx2 Litterære verkemiddelEit stykke på veg kan du stole på magekjensla når du skriv. Du har en kjensle for kva som er bra i teksten din, og kva som er mindre bra. Det kan likevel vere lurt å vite noko om kva drivne forfattarar gjer for å

skrive godt, kva språklege eller _litterære verkemiddel_ dei nyttar seg av. Ordval, oppbygging av setningar og tekst, variasjon, rytme, gjentaking, bruk av språklege bilete – alt dette er med og avgjer kor god en tekst blir. I dei vidare Kursa tek vi for oss nokre av dei vanlegaste og viktigaste verkemidla vi har.

{{Margtekst:}}Sjå etter gode forfattarknep når du les, og ta dei i bruk når du skriv. Les mykje! Skriv mykje!{{Slutt}}

xxx3 Kurs 2. Gjentaking og kontrastI dette Kurset skal du lære-- kva verkemidla gjentaking og kontrast er-- korleis du nyttar gjentaking og kontrast når du skriv-- å kjenne att desse verkemidla i tekstar

xxx4 GjentakingGjentaking vil seie at eit ord, ei setning eller en situasjon blir brukt igjen fleire gonger i en tekst. Det fungerer som lim i teksten, og bind han saman. Det er som eit refreng: Det skapar gjentaking, det under-strekar samanhengen i teksten og får fram rytmen, og det kan brukast for å streke under noko viktig. Gjentaking blir brukt i mange sjangrar – i dikt, i essay, i noveller. I eventyra er det ofte tre parallelle situasjonar. Gullfuglen kjem tre gonger og stel gulleplet; Per, Pål og Oskeladden prøver kvar sin gong å hogge ned eika i kongsgarden. Men situasjonane er ikkje heilt like. Det skapar variasjon, spenning – og attkjenning. --- 134 til 387Gjentaking må brukast _medvite_. Det er ikkje nok å bruke det same ordet fleire gonger. Då kan det sjå ut som forfattaren ikkje kan variere språket sitt. Her kjem to tekstar der gjentaking er brukt som verkemiddel, eit dikt og eit utdrag frå en roman: {{Dikt:}} _Ensomhet_Ensomhet, sier du. Deter greit med litt ensomhet bare det ikke blir for mye. Da åpner jeg dørenog roper ut i natten: kom inn

kom inn – her er ensomhet nok for to! ja for fire! Og på riktig ille dager brølerjeg: her er ensomhet nok

for et helt orkester! Frå Arild Nyquist: _Kelner_, Aschehoug 1979

{{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: Ei hand held ein tennisball mellom tre fingre,

peikefinger, langfinger og ringfinger.{{Slutt}}

{{Tekst:}}: Nå har jeg kastet ball i bakgården flere kvelder på rad.Som regel går jeg ned etter Kveldsnytt og stiller meg i et hjørne hvor det ikke er noen vinduer. Det er et lite brukt område, bare opplyst av en enkel lyspære, Det er noe som er veldig bra med å kaste. Jeg vet ikke helt hva det er. Flere burde kaste. Vi burde kaste alle sammen. Da ville ting sett annerledes ut. Vi ville vært gladere. Jeg kaster ballen mot veggen og lar den sprette en gang i bakken før jeg tar den. Det er en god ball. Den kommer alltid tilbake. Og den ligger godt i hånden. Jeg hadde glemt hvor godt det er å kjenne en ball. Holde den. Den er så rund. Den får meg til å glemme tiden.

Frå Erlend Loe: _NAIV. SUPER.,_ Cappelen 1996{{Slutt}}

--- 135 til 153xxx4 KontrastKontrast vil seie motsetning. Vi kjenner alle kontrasten mellom _lys_ og _mørke_, mellom _det vonde og det gode_, mellom _snill og dum_. Det er sagt at for å verdsetje lyset, må vi ha opplevd mørket. Det er ekstra godt å kome inn og varme seg når vi har vore ute i kulde og uvêr. Motsetningane framhever kvarandre. Det er slik dei fungerer i litteraturen også: Vi oppdagar kva vi liker best av kulde og varme, av lys eller mørke.

{{Ordforklaringar:}}synna: frå sør{{Slutt}}

{{Tekst:}}: Vinden blæs synna, og vinden blæs norda,lyset og skuggen er syskjen på jorda.Sommarn er stutt, og vintern er lang.Danse mi vise, gråte min sang.

Frå Einar Skjæraasen: _Danse mi vise, gråte min sang,_ Aschehoug _1949_

{{Slutt}}


Når du skal dikte opp personane i ei forteljing, kan det vere lurt å tenkje i kontrastar: liten – stor, barn – vaksen, sterk – svak, redd – modig, vond – god. Då er det lettare å lage konfliktår og motsetningar, noko som er viktig i forteljingar. Når du skal _byggje opp en tekst_, kan du la ulike delar av teksten stå i kontrast til kvarandre. I ei forteljing kan du ta til med å skildre noko harmonisk og trygt. Så legg du noko farleg eller nifst inn i forteljinga – noko som truar idyllen. Fordi det var så roleg og fint i byrjinga, får lesaren ei oppleving av det farlege som noko endå farlegare. Til slutt kan du føre forteljinga tilbake til en fin og harmonisk situasjon igjen. --- 136 til 387Ei slik tredeling av en tekst, er en svært vanleg måte å byggje opp ei novelle eller forteljing på. Bruk av kontrast er vanleg i film og teater også. Tenk på en situasjon der hovudpersonen akkurat har klart å sleppe unna en farleg forbrytar, og kan stoppe opp og trekkje pusten. Då dukkar forbrytaren brått opp igjen. Det er skapt kontrastar: fare – faren over – ny fare! Her kjem to tekstar der det er brukt _kontrast_ som verkemiddel, eit dikt og en saktekst:

{{Margtekst:}}Oppbygginga av en tekst kallar vi også _komposisjonen_. Teksten kan for eksempel byggjast opp rundt kontrastar: harmoni – noko farleg skjer – det farlege blir overvunne – ny harmoni {{Slutt}}

{{Dikt:}}_Om pengarEin kan kjøpe seg mat, men ikkje mathug, dropar, men ikkje helse, mjuke senger, men ikkje svevn, lærdom, men ikkje vit, stas, men ikkje hyggje, moro, men ikkje glede, kameratar, men ikkje venskap, tenarar, men ikkje truskap, gråe hår, men ikkje ære, rolege daga r, men ikkje fred. Skalet av alle ting kan en få for pengar.Men ikkje kjernen: den er ikkje for pengar fal.

Frå «Om pengar» av Arne Garborg.Teksten står i _Ord for dagen i Norsk rikskringkasting,_ Aschehoug 1952

{{Slutt}}


{{Tekst:}}: _For de fleste folk og riker går historien gjerne i bølger. Til en tid kan folket være skapende, ekspansivt, byggende, seirende; og riket kan være mektig, herskende over andre nasjoner. Til andre tider kan folket være utpint, apatisk, avhengig av andre, fattig, uselvstendig; og riket kan være svakt, kuet. En slik bølgegang kjennetegner også norgeshistorien._

Frå Sverre Steen: _Langsomt ble landet vårt eget,_ Cappelen 1967{{Slutt}}

{{Ordforklaringar:}}mathug: matlystdropar: her: medisinfal: for sal ekspansivt: av ekspandere: bli større, auke, vekse, breie segapatisk: sløv, likeglad{{Slutt}}

--- 137 til 387xxx3 OppgåverSjå også: Tekstar 1, Tekstar 2, oppgåver og Ressursperm.

>>> 1 I diktet _Ensomhet_ har Arild Nyquist både brukt enkelte ord, og delar av setningar som gjentaking. Skriv av diktet. Strek under gjentakingane. >>> 2 Les utdraget frå _Naiv. Super,_ på side 134. Skriv ned gjentakingane – både ord og parallelle uttrykk. Kva blir gjenteke?

>>> 3 I diktet _Om pengar_ bruker Garborg kontrasten mellom kva en kan kjøpe for pengar, og kva en ikkje kan kjøpe. Skriv opp motsetningane slik: _mat – ikkje mathug ..._ >>> 4 Skriv eit liknande dikt om kva en kan kjøpe for pengar, og kva en ikkje kan kjøpe for pengar: Ein kan kjøpe seg– tøffe klede, men ikkje ...– sminke, men ikkje ... osv.

>>> 5 I den siste teksten viser historikaren Sverre Steen korleis det kan gå opp og ned for folk og rike. Kva positive ord og uttrykk bruker han? Kva negative ord bruker han?

_Noko å bryne seg på_>>> 6 Forklar korleis gjentakingane i utdraget frå _Naiv. Super,_ er med på å binde teksten såman og skape rytme. >>> 7 Les eit eventyr, gjerne _Dei tre bukkane Bruse_ eller _Risen som ikke hadde noe hjerte på seg_ i _Kontekst Tekstar 1._ Korleis er gjentaking brukt som verkemiddel her? >>> 8 Les _Caps_ av Jon Fosse i _Kontekst Tekstar 2._ Han gjentek stadig ordet caps, heilt medvite. Korleis fungerer dette i denne teksten?

>>> 9 Stadige gjentakingar er eit av kjenneteikna i skodespela til Jon Fosse. Les utdraget frå _Sonen_ i _Kontekst Tekstar 2._ Kva er gjentakingane her? Kva blir verknaden?

>>> 10 Les utdraget frå _Appelsinpiken_ av Jostein Gaarder i _Kontekst Tekstar 2,_ eller utdraget frå _Ut og stjæle hester_ av Per Petterson i _Kontekst Tekstar 2._ Korleis er kontrast brukt som verkemiddel i desse tekstane?

_Test deg sjølv_>>> 1 Forklar kva type verkemiddel gjentaking er.

>>> 2 Kva kan vi oppnå ved å bruke gjentaking i en tekst?

>>> 3 Forklar kva verkemiddel kontrast er.

>>> 4 Korleis kan vi byggje opp en tekst ved å bruke kontrastar?

--- 138 til 153xxx3 Kurs 2. Samanlikning og metafor

I dette Kurset skal du lære-- kva verkemidla samanlikning og metafor er-- kva besjeling er-- korleis du kan bruke saman-likningar og metaforar når du skriv-- å kjenne att desse verkemidla i tekstar

xxx4 SamanlikningNår noko blir samanlikna med noko anna, får vi eit verkemiddel som blir kalla – nettopp: _samanlikning_. Formålet med dette verkemidlet er å gi lesaren ei klarare oppleving av det som blir skildra, å skape indre bilete hos lesaren. Det er vanleg i dei fleste sjangrar, og er mykje brukt i dikt. Dei to tinga som blir samanlikna, blir ofte knytt i saman med ordet _som_:

{{Dikt – utdrag:}}Ja, du er blek nå, blek som en kveldsgrå murvegg

Frå «Ungdom» av Gunvor Hofmo. Diktet står i _Fra en annen virkelighet,_ Gyldendal 1914.8

{{Slutt}}

{{Dikt – utdrag:}}Smilet skrider som en sivgaselle langs dine lange munnviker, Makeba_

Frå «Makeba synger» av Hans Børli. Diktet står i _Brønnen utenfor Nachors stad,_Aschehoug 1966

{{Slutt}}

--- 139 til 153{{Bilete, 2 bilete:}}1. Fronten av ein blå buss i tett snøvêr.2. Ein mann, halvvegs ute av bilete, går i snøvêr på ein snødekt veg

med ein inngjerda byggeplass i bakgrunnen. To menn i oransje kjeledressar og kvit hjelm er bak gjerdet.

{{Slutt}}

{{Dikt – utdrag:}}Tett snevær fyller gatene om morgenen som en slags sinnssykdom i lyset

Frå «Tett snevær» av Rolf Jacobsen. Diktet står i _Stillheten efterpå,_ Gyldendal 1965{{Slutt}}

Du kan også lage samanlikningar ved å ta i bruk komparativ av eit adjektiv (for eksempel _større)_ pluss ordet _enn: større enn_. Ragnar Hovland lar hovudpersonane sine skildre himmelen slik i novella «Over fjellet»:

{{Tekstutdrag:}}: Gråare enn regn. Gråare enn gamle utløer. Gråare enn måndags morgon på jobben. Gråare enn spekesild. Gråare enn lærebøker i matematikk.

Frå «Over fjellet» av Ragnar Hovland. Novellen står i _Bussen til

Peking,_ Det Norske Samlaget 1984{{Slutt}}

Det tette snøvêret som Rolf Jacobsen skriv om, blir annleis når vi får vite at det er som en type sinnssjukdom i lyset. Kanskje ser vi for oss flimrande og virrande snøfnugg under gatelyktene. Samanlikninga skaper eit indre bilete hos en lesar eller en tilhøyrar. Den andre delen av ei samanlikning smittar over på den første, og får oss til å sjå han på en ny måte. Nokre samanlikningar er så mykje brukt at dei er blitt klisjear: raud som blod, raud som en peon, svart som natta, kvit som snø. Dei seier oss nesten ingen ting lenger. Ein forfattar vil passe seg for å bruke dei, for dei er utslitne. Kunsten er å finne på nye samanlikningar, samanlikningar som kan seie meir enn lange forklaringar.

{{Ordforklaring:}}klisjé: slite, stivna uttrykk{{Slutt}}

--- 140 til 153{{Margtekst:}}Ordet metafor kjem av gresk og betyr _overføring_ eller _flytting_. Vi flytter meining frå eitt ord til eit anna. Metafor kan heite _språkbilete_ eller bare _bilete_ på norsk. {{Slutt}}

xxx4 MetaforEin metafor er eit litterært verkemiddel der noko blir skildra med eigenskapane til noko anna. Det er på en måte ei samanlikning, men utan at ordet _som_ er med. Det som blir samanlikna, blir knytt direkte saman. Frode Grytten skriv om en biltur at kupeen er _ei lydlaus boble_. Vi forstår at bilføraren kjenner seg isolert frå omverda. I same teksten skildrar han pusten til hovudpersonen slik: Pusten hans (...) var _aluminium_. I boka _Sola er en feit gud_ bruker Jon Ewo dette biletet når Adam fortel at kjærasten hans slår opp: «Du er så barnslig, Adam,» sa Caroline til meg og _sa opp abonnementet_. I den boka er forresten også boktittelen en metafor. Språket vårt er fullt av metaforar, men mange av dei er så velbrukte at vi ikkje tenkjer på dei som det. Når vi seier at ei sag har tenner, eller snakkar om en åsrygg, eller seier at nokon har fått en blåveis, så er det metaforar. Ørkenens skip blir brukt om kamelar, og om elgen seier vi skogens konge – også metaforar. Samanlikningar og metaforar blir mykje brukt i litteraturen, særleg i dikt, men også i andre sjangrar. Når desse verkemidla blir brukt kan forfattaren få sagt mykje med få ord. Vi seier at diktaren nyttar seg av eit _fortetta_ språk.

{{Margtekst:}}Les også om metaforar i kapittel 7, side 260. Du finn fl e i re oppgåver om metaforar i Kontekst oppgåver. {{Slutt}}

xxx4 BesjelingEin type metafor er _besjeling_. Det er å gi naturen eller daude ting liv og menneskelege eigenskapar. Diktaren Harald Sverdrup skriv en stad at _«mørket stirrer inn av vinduet»._ Men mørket kan ikkje stire, det bare er det. Når det blir skildra slik, kan det likevel gi lesaren ei kjensle av kor trongt det kan vere å sitje inne i eit rom, når det er kolsvart utanfør. Forfattaren Peter R. Holm skildrar havet og seier at «bølgene rasler med kjeder av skum». Besjeling! Regnet som trommar på taket, vinden som sukkar i trea, tida som går – alt dette er besjeling.


>>> 1 Lag samanlikningar: a) Han stavra av stad som ... b) Den ga mle skranglekassa av en bil likna på ... c) Håret hennar var som ... d) Vi hadde kome til eit skikkeleg spøkjelse-hus. Det såg ut som om

det ... e) Dette kakestykket smaker ... enn ...

>>> 2 Lag nye og friske samanlikningar: raud som ..., kvit som ..., svart som ..., sint som ..., blid som ..., dum som ..., kry som ..., diger som ..., farleg som ..., rund som ..., blank som ...

>>> 3 Skriv av dei tre setningane der det er brukt samanlikningar: -- Månen hang som en blodappelsin over åskammen.-- Månen, som nettopp kom opp, fekk trea til å kaste lange skuggar.-- Ho greip mobiltelefonen som låg på bordet.-- Restane etter mobiltelefonen såg ut som en ruinhaug.-- Uthuset var større enn hovudbygningen.-- Huset som dei budde i, låg ved en leikeplass.

>>> 4 Finn tre metaforar som erstattar seng/dyne i dette diktet:

{{Dikt:}}

_Seng_Sengen er en kenguru. Oppi lommen ligger du. Lukk ditt øye, sov i fred, så hopper den av sted. Sengen er en konvolutt for en jente eller gutt. Mamma sender den hver kveld i posten til seg selv.

Frå Gustav Lorentzen: _Hest i huset,_ Gyldendal Tiden 1999{{Slutt}}

>>> 5 Skaldane i vikingtida brukte mange metaforar i dikta sine. I staden for båt kunne dei seie _havhest_, havet var _bølgjelandet, blåmyra_ eller _Rasmus, handelden_ var gullet som blenkte rundt eit handledd. Slike metaforar blei kalla _kenning_, av _kenna_, som vil seie å kalle opp. Viss du skulle lage slike bilete, kva ville du kalle _en bil, eit tog, en by, telefonkablanenede i jorda, en pizza?_

_Noko å bryne seg på_>>> 6 Finn eksempel på metaforar og besjeling i tekstutdraget nedanfor.

{{Dikt:}} _Lyktestolpen_Så isnende alene i natten min lyktestolpe. De små brosten hviler hodene tett omkring den der den holder sin lysparaply opp over dem så ikke det vonde mørket skal komme nær. Vi er alle langt hjemmefra, sier den. Det er ikke håp mere.

Frå Rolf Jacobsen: _Hemmelig liv,_ Gyldendal 1954{{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: Ein lyktestolpe er plassert ved sida av eit tre. Han lyser,

og det er natt. Det ligg snø på bakken. Til høgre for lyktestolpen står det ein benk. Det er går nokre fotspor på fortauet føre benken, laget av eit menneske.{{Slutt}}

--- 142 til 153>>> 7 Finn metaforar og samanlikningar i tekstutdraget nedanfor.

{{Tekst:}}

«Men årene går, Veum – og ulven jager.» «Ulven?»«Tiden, Veum. Tiden lusker gjennom gatene og flekker tenner etter deg. En dag glefser den, og en dag – en dag springer den i strupen på deg. Og da er du ferdig. Strøket av protokollen.» Jeg sa forsiktig: «Men kanskje det fins nye protokoller – å føres inn i?»(...)Vi drakk ut, reiste oss og gikk. Ute kom regnet drivende som spindelvev inn fra havet: lange, klebrige tråder som klistret seg til håret, huden og klærne og gjorde deg trist og tung. Oppe i fjellsiden bugnet trærne, grønne og svangre, og i hagene opp mot Fjellveien hadde de første bleke syrinene klort seg fast som slumrende, blåhvite flaggermus. Men den tunge, mettende duften av blomstene nådde ikke oss, der vi sto i regnet, på en forblåst fortausbit langs en forlatt kai. Jeg kunne ikke la være å se meg om – etter ulven. Jeg kunne ikke se den noen steder, men strøk jeg hånden over ansiktet, kunne jeg kjenne hvor den hadde klort meg. Utdrag frå Gunnar Staalesen:_I mørket er alle ulver grå,_ Gyldendal 1983 {{Slutt}}

>>> 8 Studer den første sida i utdraget frå _Sola er en feit gud_ av Jon Ewo i _Kontekst, Tekstar 2._ Skriv ned eksempel på samanlikningar og metaforar.

>>> 9 Fleire saman: Vel tre tilfeldige skjønnlitterære bøker. Skriv ned samanlikningar og metaforar frå to tilfeldige sider de slår opp i kvar bok. Er det stor forskjell mellom forfattarane når det gjeld bruken av desse to verkemidla?

>>> 10 Fleire saman: Gjer det same som i oppgåve 9, men no leiter de i fagbøker, for eksempel i lærebøker. Korleis er det med bruken av samanlikningar og metaforar der? Er det ulikt frå skjønnlitteraturen?

{{Bilete:}}Forklaring: Bryggen i Bergen, sett gjennom ei glasrute, frå ein

innandørs stad i nærleiken. Bryggen i Bergen har ei rekke gamle, verneverdige trehus. Det reknar ute, og det går ein person med paraply utanfor vindauget.{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>>1 Forklar kva verkemidlet samanlikning er. Bruk eksempel.

>>> 2

Kva er formålet med å bruke samanlikningar?

>>> 3 Kva er en metafor? Vis eksempel. Kva er det norske namnet for metafor?

>>> 4 Kva er besjeling? Vis eksempel.

>>> 5 Kva kan du oppnå ved å bruke metaforar og besjeling i tekstane dine?

--- 143 til 153{{Bilete:}}Mange grøne froskar er teikna mot ein kvit bakgrunn. Froskane ligg tett i tett, ved sida av kvarandre, i eit slag mønster. Ein av froskane har forlate plassen sin, etterlate seg ein tom plass, og er på veg ut av bildet.{{Slutt}}

xxx3 Kurs 4. Rim, rytme og linjedelingI dette Kurset skal du lære-- kva rim er-- kva vi meiner med rytme i en tekst-- korleis linjedeling kan streke under meining-- å lage rim

Rim, rytme og linjedeling er typiske verkemiddel i songar og dikt. Men det er ikkje berre i dei lyriske sjangrane vi finn dei. Alle tekstar bør ha en rytme i seg, og rim kan brukast nesten kor som helst for å skape spesiell verknad. Les meir om dette i kapitlet _Lyrikk_, side 254.

xxx4 RimVi kallar det _enderim_ når det siste ordet i to eller fleire linjer rimar på kvarandre:

{{Dikt:}} _Sangbok_Det er gøy å lage sang, så prøv det selv en gang. Og kan du lage rim, blir sangen ekstra fim.

Frå Gustav Lorentzen: _Hest i huset,_ Gyldendal Tiden 1999{{Slutt}}

Her rimar dei to første linjene perfekt. Vi ser at den siste trykktunge vokalen _(a)_ og lyden bak _(ng)_ er lik i dei to orda: sang – gang. Slike rim blir kalla _fullrim_.

--- 144 til 153Dei to neste linjene rimar også, men her må vi vel kalle det siste rimet eit _nødrim_, sjølv om forfattaren har nødrima med vilje! Med det har han vist at det ikkje er lett å rime. I viser og songar kan vi nokre gonger sjå ord som berre nesten rimar, for eksempel seng – song (her er det _ng_ i dei to orda som rimar, medan vokalane er ulike) eller varm – kald (her er vokalane like, men ikkje resten av lydane). Slike rim kallar vi _halvrim_ eller _assonans_.

{{Margtekst:}}RimordbøkerDersom du lurer på kva som rimar på krokodille, kan du slå opp i ei rimordbok på ille og finne for eksempel: bille, brille, dille, fille, grille, kamille, krokodille, milde, persille, pille, promille, rille, stille, sville, trille, ville, bestille, innbille, i det stille, fare ille – og enda fleire rimord. {{Slutt}}

xxx4 BokstavrimEin spesiell type rim er _bokstavrim_. Vi får bokstavrim når to eller fleire ord tek til med _same_ konsonant eller med _ulik_ vokal. Denne rimtypen blei mykje brukt i norrøn litteratur: «_B_etre b)ør du b)er'kje i b)akken enn _m_annevit _m_ykje» (Håvamål)«_Å_rle i _o_ld var det _Y_me bygde» (Voluspå)

Vi ser at klangen i orda gjer noko med teksten, han blir sterkare, meir poengtert. Slik blir bokstavrim brukt også i dag, og i mange faste uttrykk er det bokstavrim: _over stokk og stein, himmel og hav, over og ut_. Med eit framandord blir bokstavrim kalla _allitterasjon_. Det er eit vanleg verkemiddel:

The raging rocks,/with shivering shocks/shall brake the locks ... (William Shakespeare)Tvi; du tør ei! Alt i hop er tøv og tant... (Henrik Ibsen)Baby's in black and I'm feeling blue ... (The Beatles)I'm walking down that long lonesome road, babe ... (Bob Dylan)... allting levde nu, och livet var ett lån ... (Thorstein Bergmann)


I reklametekstar og i overskrifter i avisene blir det ofte brukt bokstavrim. Desse eksempla er henta frå det same magasinet:

Din perfekte partner (makeup-reklame)Pure poison (produktnamn)Kul komfort (artikkel om klede)Stjel stilen (sminkeKurs)Finn formen (artikkel om trening)

Frå _Det nye,_ nr. 12–2004

--- 145 til 153{{Bilete:}}Fem små, kvite hus/feriehytter med skråtak står side om side. På taket til hus nummer to frå venstre sit det ei ung kvinne og speidar mot noko. Det er klar, blå himmel.{{Slutt}}

xxx4 RytmeAlt i naturen har sin eigen rytme: årstidene skiftar, hjarta slår, tidevatnet stig og søkk. Rytme verkar inn på oss menneske. Musikk kan få oss til å danse, trommerytmar kan hisse oss opp, rytmen i ei vog-gevise kan roe oss ned. Rytme er noko som aukar og minkar, aukar og minkar, noko som blir sterkare og svakare, sterkare og svakare, noko som går igjen og igjen. Rytme er med på å skape samanheng og heilskap, ikkje berre i naturen og livet, men også i musikk, malekunst og litteratur. I songar er det en fast rytme, en bestemt takt, som går og går. Viss du klappar vil du leggje merke til forskjellen i desse to folke-visene:

{{ Folkevise – utdrag:}}Pål sine høner på haugen utsleppte,hønen' så lett over haugen sprang.{{Slutt}}

{{Folkevise – utdrag:}}Kjerringa med staven, høgt oppi HakkadalenÅtte potter rømme, fire merker smør{{Slutt}}

I ikkje-lyriske tekstar kan vi få fram rytme på fleire måtar, for eksempel-- ved å gjenta-- ved å veksle mellom spennande, _intense_ parti og rolegare parti-- ved å veksle mellom lange setningar og kortare setningar-- ved å skrive korte setningar eller ufullstendige setningar i

rekkjefølgje

{{Ordforklaring:}}intens: sterk, heftig, fortetta{{Slutt}}

--- 146 til 153Erlend Loe skaper rytme i dette utdraget frå boka _L_ ved å bruke den siste metoden:

{{Tekst:}}Vi setter oss i bevegelse. Jeg på Stop making sense. Bonden på en annen hest ved siden av. Det gjelder å finne rytmen. Svai rygg.

Albuene inntil kroppen. Tømmene langt nede. Knær og lår presset mot hesten. Bli med på hestens bevegelser. Bli med.

Frå Erlend Loe: _L_, Cappelen 1999{{Slutt}}

xxx4 LinjedelingNår vi skriv ei forteljing eller en artikkel, skriv vi linjene heilt ut – viss vi ikkje stoppar for eit avsnitt. I dikt er linjene ofte kortare, og ei setning kan gå over fleire linjer. På den måten kan en forfattar trekkje fram eit ord eller delar av setninga, og få fram eit innhald som elles ikkje ville vore mogleg å få fram. Eit typisk eksempel er dette vesle diktet av Jan Erik Vold:

{{Dikt:}}Dråpen henger der ikke

Frå Jan Erik Vold: _Vannselgerens liv,_ Den norske Bokklubben 1981

{{Slutt}}

{{Bilete:}}Ein vassdrope heng på ein kvist. Det ser ut som han er i ferd med å sleppa taket og kvar augneblink falla.{{Slutt}}

Hadde Jan Erik Vold skrive «Dråpen henger der ikke» utan linjedeling, ville setninga berre ha fortalt om en dråpe som ikkje er der. Men når han deler setninga i tre, får han inn ei rørsle. Første linja fortel om dråpen. Vi blir merksam på han. Den første linja pluss den andre seier at dråpen heng der. Då ser vi for oss eit bilete av en dråpe som heng en stad, kanskje på en kran. Men så kjem tredje linja og utvidar diktet: Dråpen heng ikkje der! Noko har skjedd mellom andre og tredje linje. Dråpen har falle! Linjedeling er eit mykje brukt verkemiddel i rimfrie dikt.

{{Dikt:}}I den mørke gatengled en bil opp bak meg«jeg savnet deg,»sa mamma

Irsk jente, 15 år{{Slutt}}


>>> 1 Finn eksempel på rim og bokstavrim i diktet nedanfor. {{Dikt:}}_Gjenta_Og gjenta ho kjøpte seg_spennor og stas,og ringår med perlor av farga glas_. - Men ikkje vart gjenta gift. –

Så greidde ho håret med kost og med kamb, til dess det vart krulla som ull på eit lamb. - Men ikkje vart gjenta gift. –

Så tok ho en sviptur til n æra ste by, og sytte seg skjørt utav kjøpety. – Men ikkje vart gjenta gift. –

Og gjenta stal pungen frå husbonden sin, og kosta seg halsklut av røysekattskinn. – Men ikkje vart gjenta gift. –

Då vart ho så arg at ho fræste som krut, og flakte so av segkvar en a ste klut. – men då vart gjenta gift...

Frå Jakob Sande: _Dikt i samling,_ Gyldendal 1965{{Slutt}}

>>> 2 Finn så mange rimord du kan til kvart ord: mann, år, reparere, musikk, poesi, hotell, grine, blekk, bråk >>> 3 Skriv eit dikt der du bruker nokre av rimorda frå oppgåve 2.

>>> 4 Skriv eit dikt der ordet _krokodille_ er rimord. Finn fleire rimord i margteksten på side 144. Ta for eksempel til slik: Det låg en svolten krokodille ...

_Noko å bryne seg på_>>> 5Bruk det vesle diktet til Jan Erik Vold om dråpen som modell. Skriv eigne dikt på tre linjer som inneheld endring eller rørsle.

>>> 6Skriv dikt eller songtekstar der du bruker rim som verkemiddel.

>>> 7Fleire saman: Leit i visebøker, i diktsamlingar eller i _Kontekst Tekstar_ 7 og _Kontekst Tekstar 2,_ og skriv ned eksempel på rim, bokstavrim og linjedeling. Kva meiner de forfattarane får til med desse verkemidla?

{{Ordforklaringar:}}gjenta: eldre skrivemåte for jentasytte: syddekjøpety: tøy kjøpt på butikkenklut: her: klesplagg{{Slutt}

_Test deg sjølv_>>> 1Kva er rim, fullrim, bokstavrim og assonans? Vis eksempel.

>>> 2Kva type verknad kan rim ha i en tekst?

>>> 3Kvifor er det viktig med rytme i tekstar?

>>> 4Forklar korleis linjedeling kan brukast som verkemiddel i tekstar. Vis eksempel.

--- 148 til 387xxx3 Kurs 5. HumorI dette Kurset skal du lære-- korleis en forfatta r kan skape humor i en tekst-- kvifor humor kan vere eit viktig verkemiddel i mange saman-hengar-- kva ironi er-- å skrive humoristisk

{{Bilete:}}Forklaring: Manipulert bilete av nokre kyr på eit jorde med rosa gras

og trær. Ei ku strekker hovudet mot fotografen.{{Slutt}}

xxx4 Kva er humor?Kva ler vi av? Det er ikkje lett å gi en god definisjon av det. Vi ler av mange ting, og vi ler ikkje av det same, alle saman. Kva vi er opplært til å le av, speler sikkert også ei viss rolle. Det har også mykje å seie _kven_ som prøver å vere morosam. Nokre menneske blir oppfatta som morosame, og vi ler av nesten alt dei seier og fortel. Andre ser vi på som kjedelege, og vi forventar ikkje noko morosamt frå dei. Dessutan er situasjonen og humøret vårt svært viktig. Ein dag, i en samanheng, kan vi le av en vits, medan vi neste dag, i en annan samanheng, ikkje ler i det heile. Når læreboka no skal vise eksempel på humor, vil nokre av dykk meine at en del av eksempla er dårlege, medan andre vil le av dei. Det kjem an på kva type humor de liker, kven de er saman med, kva de meiner om norskfaget og om skulen, om de har hatt en bra dag osv. Slik ser vi at _konteksten_, heile saman-hengen og heile situasjonen, er avgjerande for om humoren treffer oss.

{{Ordforklaring:}}kontekst: tekst- eller tankesamanheng, samanhengen noko opptrer i{{Slutt}}

xxx4 Å skrive morosamtSkal vi lære å skrive morosamt, er det beste rådet å lese morosame tekstar. Då ser vi korleis andre forfattarar har fått fram humor og --- 149 til 387komikk, og vi kan lære av dei. I skrivne tekstar kan humoren liggje i _situasjonane_ som blir skildra, eller i _språket_ forfattaren nyttar seg av. Humor er en verknadsfull kontrast til det alvorlege og tragiske. I tragediar på film og teater er det nødvendig med eit innslag av humor, elles kan stykket eller filmen bli lite triveleg å sjå på. Publikum treng å slappe av med en latter eller eit smil. På engelsk blir dette kalla _comic relief_, noko komisk som lettar opp stemninga. Men humor kan også brukast til å gjere narr av noko vi ikkje liker, eller til å gjere personar og situasjonar ufarlege. Under andre verdskrigen blei det fortalt mange vitsar om okkupasjonsmakta; det gjorde kvardagen lettare for folk. Fienden blei latterleggjort og dermed mindre farleg i folk sine auge. Humor kan også setje ting på spissen, slik at alle ser det latterlege i situasjonen. Det er mykje brukt i revyar og komediar for å få fram en bestemt bodskap. Å skrive humoristisk treng ikkje seie at en skal skrive slik at lesarane vrir seg av latter. Det er ikkje umogleg å få det til, men ganske vanskeleg. Det kan vere like bra å setje dei i ei munter stemning, og få dei til å smile inni seg. La oss sjå på nokre knep som kan få fram humor:

{{Teikning:}}Teikning av Ragnvald Blix (1882–1958)

Forklaring: Vidkun Quisling som kjem gåande mot ein tysk offiser. Rundt dei står det nokre tyske soldatar. Quisling gjer hitlerhilsen (hevar høgre hand framfor seg med flat handflate), og seier til offiseren: "Eg er Quisling!" Den tyske offiseren svarer: "Og namnet?"{{Slutt}}

xxx5 Knep 1: Overrasking og overdrivingDet ligg mykje humor i overraskingar. Det at noko alminneleg og vanleg brått blir endra, skaper komikk. Ein person går bortover gata. Brått trør han på eit bananskal, og i neste augneblink ligg han flat på ryggen. Dei som ser på, ler. Ein vanleg situasjon er brått snudd; det skjer noko uventa. --- 150 til 153Dette kan skape latter på gata, eller når vi ser det på film eller tv. For å få fram den same effekten i en tekst må overraskinga kome brått. Lesaren bør ikkje forstå for tidleg kva som skal skje:

{{Tekstutdrag:}}Ein mann kom inn til sirkusdirektøren og bad om arbeid på sirkuset.– Og kva er det du kan? spurte sirkusdirektøren.– Eg kan etterlikne fuglar, svarte mannen. – Det er det då så mange som kan, sa direktøren.– Det er ikkje noko for oss. – Nei, vel, sa mannen skuffa, og fauk ut av vindauget. {{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}nådegave: talent, særs flink, som nokre er fødd med{{Slutt}}

Humoren kan også liggje i språket. Personane i teksten kan seie noko uventa, eller forfattaren kan bruke ord og uttrykk som vi ikkje forventar oss. Her er eit eksempel der dobbelmeininga av uttrykket «det kom fram» er det komiske verkemidlet:

{{Tekstutdrag}}– Eg snakka med Hansen i går. Han har fått nytt gebiss. – Korleis veit du det? – Det kom fram under samtalen. {{Slutt}}

Arthur Arntzen skildrar styggvêret i Nord-Noreg og seier at stormane er så kraftige at «dæm blæs teinnern utav kjeften på folk». Vi ser det for oss. Her _overdriv_ forfattaren – det er også eit velbrukt humorknep Samstundes er det en uventa måte å skildre verknaden av stormen på.

Tenk deg same skildring slik: «Det er så kraftig storm at taka kan blåse av husa.» Det blir ikkje like morosamt.

xxx5 Knep 2: Nokon som dummar seg utÅ kunne le av seg sjølv er ei _nådegåve_. Ikkje alle klarer det. Å le av andre, derimot, er ikkje så vanskeleg. Særleg lattervekkjande er det viss en sjølvhøgtideleg person dummar seg ut. Han som glid på bananskalet, er kanskje en slik person, og vi ler av skadefryd. Maktmenneske som blir lurt, smartingar som lurer seg sjølv, dumme kjeltringar. Alt dette er velkjende innslag i film og litteratur. I mange barne- og ungdomsbøker er det dumme vaksne som får gjennomgå – til stor fryd for unge lesarar. Slik kan vi le _av_ nokon, men vi kan også le _med_ nokon. Vi kan ha medkjensle med den uheldige klovnen på sirkus, eller med den vesle mannen i Chaplin-filmane.

{{Bilete:}}Forklaring: Ein mann i klovnedrakt med ein sixpence på hovudet,

raud klovnenese og kvit skjorte med rød tversoversløyfe. Han har ruta bukser som blir halden oppe av nokre raude buksesæler. I handa held han ein blå figurballong.

{{Slutt}}

--- 151 til 153xxx5 Knep 3: Lesaren har oversiktaVeit lesaren meir enn personane i teksten, kan det vere eit verknadsfullt skrivegrep. Lesaren ser kanskje kva som kan kome til å skje, medan hovudpersonen ikkje gjer det. Eller kanskje lesaren gjennom-skodar hovudpersonen. Slike situasjonar kan innby til dramatikk, men dei kan også få fram humor. I eventyret _Keiserens nye klær veit_ lesarane at keisaren er naken, og at dei nye kleda er en bløff. Vi ser korleis alle rundt keisaren dummar seg ut. Ingen tør å innrømme at dei ikkje ser kleda, før eit barn seier frå.

{{Bilete:}} Forklaring: Ein ung mann står med hodetelefoner på øyra og eit

stort skilt i hendene. På skiltet er det eit utropteikn.}}{{Slutt}}

xxx5 Knep 4: IroniViss vi må stå opp grytidleg om morgonen og seier: «Eg berre elskar å bli dratt opp klokka fem om natta, for å stå i snøvêr og vente på en buss som aldri kjem,» forstår alle at vi ikkje meiner det vi seier. Vi meiner det motsette. Vi er _ironiske_. Ironi er å seie det motsette av det vi meiner. Ironi som verkemiddel blir mykje brukt i humorlitteraturen. Men det er eit vanskeleg verkemiddel, for det er ikkje sikkert at alle forstår ironien, og då kan vi

bli tolka bokstaveleg. For nokre år sidan blei en ironisk tekst brukt i ei eksamensoppgåve, men mange elevar oppdaga ikkje ironien. Dei gjekk kanskje ut frå at noko så alvorleg som en eksamenstekst måtte tolkast nett som han stod. I eksemplet vi tok til med, er det situasjonen i seg sjølv som fortel oss at dette ikkje skal oppfattast bokstavleg. Når vi snakkar, kan vi få fram ironien gjennom kroppsspråk eller tonefall. Når vi skriv, bør vi på en eller annan måte leggje inn eit lite signal når vi er ironiske – om vi ikkje ønskjer å la lesarane lure på kva vi eigentleg meiner. Ein måte å signalisere ironi på er å overdrive, men sjølv ikkje då forstår alle at forfattaren meiner det motsette av det han eller ho skriv. I eit dikt smørjer Harald Sverdrup tjukt på når han skildrar ulike yrkesgrupper og folkegrupper. Men det er ikkje Sverdrup sine eigne meiningar som kjem fram. Han bruker ironi som ei åtvaring: Vi må passe oss så vi ikkje får slike meiningar om andre, og seier slike ting. Likevel var det mange som las diktet og syntest at her hadde Sverdrup verkeleg fått sagt sanninga. Ikkje eingong tittelen på diktet, «Øvelser i hjemlig diskriminering», var nok til å signalisere ironi til dei. Her skriv han om drosjesjåførar:

{{Tekstutdrag:}}(...) snørrhovne drittsekker, fins ikke høflighet i dem, svarer frekt, soper inn penger, lurer stakkars fylliker, tar dobbelt pris hvis det passer'em, og det passer sikkert, sitter på ræva som feite konger, gidder så vidt snu seg for å ta imot betalinga (...) Frå «Øvelser i hjemlig diskriminering» av Harald Sverdrup. Hentet fra _Samlede dikt 1,_ Aschehoug 2000{{Slutt}}


>>> 1Skriv ned nokre vitsar du kan. Skriv dei slik at sluttpoenget kjem overraskande. _Fortel_ vitsane til kvarandre. Det er en kunst å fortelje vitsar slik at dei blir morosame!

>>> 2Skriv ei skryte historie der du overdriv vilt. Kanskje om den gongen du på eiga hand hindra eit bankran, eller då du fanga løver med lasso, eller då du sette verdsrekord i å sove lenge, eller om at du er den beste trylle-kunstnaren i verda, og kva fantastiske triks du kan utføre.

>>> 3Skriv om en kjempetabbe, en gong du dumma deg skikkelig ut. Har du aldri gjort nokre tabbar (!), skriv om nokre andre som har gjort det. Overdriv. Prøv å skrive morosamt.

_Noko å bryne seg på_>>> 4Fleire saman: Diskuter kvifor det er så lite morosamt å forklare kvifor noko er morosamt i en tekst.

>>> 5Fleire saman: Les utdraga frå _Ny melding_ av Magnhild Bruheim, _Yatzy_ av Harald Rosenløw Eeg og essayet _Lærar for livet_ av Willy Pedersen i _Kontekst Tekstar 2._ Er nokre av desse tekstane skrive med eit glimt i auga? Er det humor i dei? Viss ja, korleis har forfattarane fått fram humoren? Er det ordbruken, situasjonen eller kanskje ironien som gjer det morosamt?

>>> 6Forfattaren av diktet nedanfor meiner neppe heilt bokstavleg det han skriv. Kva trur du er meininga bak diktet? {{Dikt:}} _Kjøp et par mennesker_Kjøp et par mennesker og sett dem i zoologisk hage. Hvis menneskeheten dør ut, kan en sette dem ut igjen i en passende biotop.

Utstopp et par mennesker og sett dem på museum, ta stemmene opp på lydbånd, arranger et naturlig miljø,slik at Gud kan studere sitt skaperverk.

Frå Harald Sverdrup: _Samlede dikt I,_ Aschehoug 2000{{Slutt}}

{Bilde:}}Vi ser fem personar som står i kø. Først frå venstre står ein mann med dress og stresskoffert. Bak han står det ein person i eit heldekkende, grønt dragekostyme. Dragen har snudd seg mot kvinna bak han i køen, og ho drar dragen i tunga. Bak denne kvinna står det ein mann, og bak han ei anna kvinne.{{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}Bilettekst: biotop levestad for bestemte dyr og plante {{Slutt}}


Kva type verkemiddel kan en forfattar nytte for å skape humor?

>>> 2Kva er ironi?

>>> 3Kvifor kan ironi vere så vanskeleg å bruke?

>>> 4 Kva er _a comic relief_, og kva er formålet med det?

>>> 5Kvifor er humor eit viktig verkemiddel i mange samanhengar?

--- 153 til 153xxx3 Kort sagt – litterære verkemiddelForfattarar nytter seg av ulike «knep» for å gjere tekstane sine betre. Vi kallar desse knepa «litterære verkemiddel». Bruk verkemidla medvite! _Gjentaking_ er eit verkemiddel som er mykje brukt i mange sjangrar

fordi det er så effektivt. Ord, setningar eller situasjonar kan bli gjenteke.

_Kontrast_. Å bruke kontrast (motsetningar) er eit velbrukt

verkemiddel. Det kan vere kontrastar mellom situasjonar, eller det kan vere kontrastar frå setning til setning eller frå ord til ord i en tekst: _Vi sat der heilt stille. Brått braka det laus._

_Samanlikning_. Ein ting blir samanlikna med en annan ting, ofte med

ordet som eller eit adjektiv + enn. Blir brukt i dei fleste sjangrar: Ho blei _raud som en tomat_. Han var _sintare enn bikkja til naboen_.

_Metafor_, språkbilete. Noko får overført eigenskapane til noko anna.

Det er ei samanlikning utan som: _0 Jord, du herlige blodappelsin_ (Harald Sverdrup). Blir mykje brukt i lyrikk, men også i andre sjangrar.

_Besjeling_. Livlause ting får menneskelege eigenskapar:_Hausttrea

står avkledde og strekkjer armane mot en kald himmel._ _Rim_. Mest brukt i dikt, men er også å finne i andre sjangrar. Vi får

full – rim når den siste trykktunge vokalen, og lydane bak, er dei same i to ord: reparere – demonstrere, _han – kan_.

_Bokstavrim_. Når to eller fleire ord tek til på same konsonant eller

ulik vokal: frekke fyrar, ut og inn.

_Rytme_. Noko som gjentek seg, eller noko som vekslar regelmessig gjennom en tekst. I songar er det ofte en bestemt takt som gir rytme.

_Linjedeling_. Eit verkemiddel som er mykje brukt i nyare lyrikk.

Linjedelinga kan få fram noko og snu tankane vår i ei ny retning: _Dråpen/henger der likke._

_Humor_. Humor kan brukast for å skape ei god stemning i en tekst,

men også for å få fram kontrasten til det alvorlege og tragiske. Gjennom humor kan en setje ting på spissen.

_Ironi_. Når vi skriv eller seier det motsette av det vi meiner, blir det

kalla ironi.

--- 154 til 219{{Bilete:}}

Forklaring: Bilete går over s. 154 og 155. Ein mann, til venstre og ei kvinne til høgre. Dei står inne, føre vindauge med persienner. Dei held plakatar framfor seg som dekker delvis til andletet og heile overkroppen. Det står skreve tekst på plakatane.{{Slutt}}

xxx1 Kapittel 6: Saktekstar – informere, skildre, grunngi{{Tekst 1:}}Kvar dag møter du saktekstar. Det kan vere lærebok-tekstar, artiklar og reportasjar i aviser og tidsskrift, bruksrettleiinga, oppskrifter eller sms-meldingar. Felles for desse tekstane er at dei har eit sakleg innhald. Dei vil informere om noko, skildre noko eller gjere greie for ei sak, eller dei vil forklare og grunngi noko. Saktekstar er tekstar som ikkje er oppdikta, som ikkje _er fiksjon_. Dei blir rekna som _objektive_ sjangrar, der forfattaren skriv sakleg og korrekt. {{Slutt}}

--- 155 til 219{{Tekst 2:}}I dette kapitlet skal du lære-- kva saktekstar er, og kva som kjenneteiknar dei-- korleis ulike saktekstar er bygd opp-- å skrive artiklar, foredrag, diskusjonsinnlegg, essay, kåseri,

intervju, formelle brev, søknad, CV, referat og rapportar{{Slutt}}

--- 156 til 387xxx2 Artikkel og foredragUnderkapitlet _Artikkel og foredrag_ er ordna i åtte Kurs.Vel rekkjefølgje ut frå kva du alt kan, og kva du skal øve på eller lære.

_Sjangerkunnskap_Kurs 1: Fagartikkel – form og innhaldKurs 2: Debattartikkel – form og innhaldKurs 3: Nyhetsartikkel – form og innhald

_SkriveKurs_Kurs 4: Å skrive småartiklarKurs 5: Å finne stoff og lage disposisjonKurs 6: Å skrive innleiing, overskrift og avslutningKurs 7: Å skrive fagartikkel og foredragKurs 8: Å skrive debattartikkel og diskusjonsinnlegg

{{Margtekst:}}Artiklar kan brukast til å informere, men også til å påverke.{{Slutt}}

{{Ordforklaringar:}}sakleg: som helder seg til sakaobjektiv: sakleg, upartisk{{Slutt}}

xxx3 ArtikkelEin artikkel presenterer eit emne eller ei sak for lesarane. Teksten du les no, er en artikkel om artikkelsjangeren. Vi finn artiklar i aviser, tidsskrift, leksikon og bøker. Det er ulike typar av dei: -- nyheitsartikkel – fortel om ei hending-- fagartikkel – formidlar eller drøftar fagstoff-- debattartikkel – drøftar og debatterer ei sak-- pedagogisk artikkel – står mellom anna i lærebøker, har som mål å

informere og skape forståing

Stoffet i en artikkel bør presenterast så sakleg og objektivt som mogleg. Likevel vil alle artiklar bli prega av synet til forfattaren på en eller annan måte. Denne artikkelen viser kva forfattarane av denne boka meiner er viktigast å få fram om artikkelsjangeren for lesarane, som er elevar i ungdomsskulen. Andre forfattarar ville kanskje lagd vekt på andre punkt enn det vi har gjort. Vi forventar at en fagartikkel er sakleg og korrekt, men slik er det ikkje alltid. Forfattaren som skriv artikkelen, kan mangle viktig informasjon, noko som gjer at framstillinga ikkje blir heilt rett. --- 157 til 387Ein annan forfattar kan vere så oppteken av å få fram eit eller anna syn på ei sak, at han eller ho utelet informasjon, eller legg vekt på det som stadfestar hans eller hennar oppfatning av saka.

xxx3 Foredrag

Eit foredrag er på mange måtar en fagartikkel framført munnleg. Dersom du skal halde eit foredrag, vil du som oftast skrive eit manus først. Då må du passe på å skrive slik at teksten blir munnleg, elles kan framføringa bli stiv og kunstig, som ei rein opplesing. I Kursa nedanfor kan du lære korleis en artikkel, og dermed også eit foredrag, kan byggjast opp. Ein artikkel kan også innehalde bilete og tabellar. Det same kan eit foredrag. Det er ofte lettare for tilhøyrarane å følgje med i det som blir sagt, dersom dei har noko å feste blikket på samstundes. Som foredragshaldar kan du velje mellom ulike måtar å gjere foredraget meir publikums-vennleg på. Du kan teikne og skrive på tavla, du kan leggje eit lysark på projektoren, du kan presentere emnet ved hjelp av presentasjonsprogram på data, eller du kan illustrere med lysbilete eller video/dvd. Framføringa er avgjerande. Måten foredrags-haldaren står på, måten han eller ho snakkar på, pausane, tryggleiken – alt dette påverkar tilhøyrarane like mykje som innhaldet i foredraget.

{{Margtekst:}}Les meir om foredrag, framføring og presentasjon i kapittel _i Munnleg kommunikasjon_, og kapittel 3 _Ord, bilete og lyd._ {{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1Kva er en artikkel? Kva sjangerhovudgruppe tilhøyrer artiklane?

>>>2Kva typar artiklar veit du om?

>>> 3Kva vil det seie at artikkel er en objektiv sjanger?

>>> 4Nemn årsaker til at vi bør lese også artiklar med eit kritisk blikk.

>>> 5Kva er eit foredrag?

>>> 6 Kva må til for at eit foredrag skal bli vellukka?

--- 158 til 219xxx3 Kurs 1. Fagartikkel – form og innhaldI dette Kurset skal du lære-- kva en fagartikkel er-- korleis en fagartikkel er bygd opp-- kva en ingress er

-- kva temasetnin-gar og kommen-tarsetningar er

Ein fagartikkel er en artikkel som tek for seg eit fagstoff. Han er som oftast skriven i presens – notid. Nokre fagartiklar gir først og fremst informasjon og kunnskap. Andre artiklar vil argumentere og påverke, eller diskutere og prøve ut synspunkt. Ein fagartikkel har gjerne:-- ei _innleiing_ som presenterer emnet-- en _hovuddel_, der emnet blir gjennomgått i detalj-- ei _avslutning_ som rundar av teksten og kjem med ei slutning

Når artikkelen blir trykt, hender det ofte at det blir sett inn en _ingress_ etter overskrifta. Ein ingress inneheld hovudpunkta i artikkelen i kortform. Hovuddelen av artikkelen er ordna slik at det er god samanheng i teksten. Forfattaren vil bruke ulike typar tekstbinding for å få til dette. I dette kapitlet blir orda fagartikkel og artikkel brukt fleire gonger for å binde saman teksten. Andre måtar å gjere det på er å bruke ord som viser framover eller bakover i teksten:

for det første...,for det andre...,på denne måten...,slik ser vi at...,men...,likevel...,det neste punktet...,det er tre ting som er viktige...,osv.

{{Margtekst:}}Les meir om tekstbinding i kapittel 4 _Skriveprosessen_. {{Slutt}}

I nokre artiklar tek kvart avsnitt til med viktig informasjon. Vi seier at dei tek til med ei (eller fleire) _temasetningar_. Resten av avsnittet utdjupar temasetninga. Det kallar vi _kommentar setningar_. I slike artiklar kan vi fa med oss hovudinnhaldet berre ved å skumlese temasetningane. (Meir om dette i Kurs 7.)

{{Bilete:}}Ei bok ligg oppslått på golvet mellom to rader med bokhyller.{{Slutt}}

{{Ordforklaringer til side 159:}}organisme: levande vesenmikro: noko ørsmåttbioteknologi: en teknologi som tek i bruk levande organismar, som sopp og bakteriar, for å framstille produkt.{{Slutt}}

--- 159 til 387xxx4 Eksempel på en fagartikkel - Marin bioteknologi: _Framtida ligg i

havet_

{{Bilete: 2 bilder}}Eit stort - og eit lite bilete innfelt i det store.1. Det store bildet er fra et fiskeoppdrettsanlegg langsmed kysten. Det er satt opp tre runde fiskebasseng. Det står ein person ved den eine bassenget og kikkar nedi.2. Visar to kvinnelege forskarar i kvite frakker.{{Slutt}}

_Langs kysten vår ligg det truleg enorme skattar og ventar på oss. Det er ikkje gull og sølv vi snakkar om, men levande livsformer. Mangfaldet av organismar som er å finne i havet, vil bli meir verdt enn gull for oss menneske._ Medan en tidlegare først og fremst tenkte på fiske når det var snakk om havbruk, tenkjer en no mykje vidare. Mat er ikkje det einaste havet skal gi oss, skal vi tru forska rane. Enno veit vi for lite om dette, men det blir forska meir og meir på økosystema i havet, ikkje bare langs kysten vår, men over heile verda. Når olja en gong tek slutt, kan tradisjonelt fiske, fiskeoppdrett og utnyttinga av nye plante- og dyreartar i havet bli redninga for Noreg. Vi skal fiske torsk og kveite som før, og vi skal drive oppdrett av laks, muslingar og kråkebollar, men vi skal også lære oss å bruke artar som vi til no ikkje har teke i bruk. Til og med bakteriar og mikro-organismar frå havet kan vere nyttige. Alt frå gammalt av har vi utnytta mikroorganismar når vi skulle lage øl og ost, eller få brødet til å heve seg. Dette kallar vi _bioteknologi]_ det er kunnskap om – og bruk av – levande celler, eller delar av celler, i industrien. No ser forskarane for seg mange fleire område for bioteknologien. Av restprodukt frå fiskeindustrien kan vi framstille enzym, feitt, olje og karbohydrat. Det kan nyttast til kosmetikk, medisin og helsekost. Vi reknar med at vi i havet vil finne mikroorganismar som produserer fargestoff eller antibiotika. Av havplanter og mikroorganismar kan vi framstille bakteriedrepande medisin, og medisin som gjer immunforsvaret vårt sterkare. Vi kan finne stoff som kan erstatte forureina kjemikaliar. Truleg veit vi ikkje meir enn en liten del av alle dei bruksområda livet i havet kan opne for. Vi veit frå før at dei tropiske regnskogane er ei gullgruve av planter og mikroorganismar som vi kan utnytte, men truleg er det like mykje å finne av verdifulle artar i dei rike havområda langs kysten vår. I framtida vil kanskje havbruket bli like verdifullt for oss som olja er det i dag.


>>> 1

Les _Framtida ligg i havet._ Kva kan havet gi oss av ressursar framover?

>>> 2 Skriv av den første setninga i kvart avsnitt i artikkelen _Framtida ligg i havet –_ tema-setningane. Gir setningane en oversikt over det artikkelen handlar om?

>>> 3 Når en tekst tek til og sluttar med dei same opplysningane eller tankane, kallar vi det en sirkelkomposisjon. Er denne artikkelen bygd opp slik? >>> 4 Studer det første og det siste avsnittet i artikkelen. Høver dei til overskrifta? Forklar.

_Noko å bryne seg på_>>> 5Korleis kan du sjå at _Framtida ligg i havet_ er en artikkel? (Kva sjangertrekk har han?)

>>> 6 Denne artikkelen nemner ingen kjelder for opplysningane han kjem med. Kan vi stole på artikkelen? Kva kan du gjere for å sjekke om han fortel sanninga?

_Test deg sjølv_>>> 1Kva er en fagartikkel?

>>> 2Korleis er fagartikiar ofte bygd opp?

>>> 3Kva er en ingress? Kva er poenget med ingressen?

>>> 4Kva er ei temasetning? Kva er ei kommentarsetning?

>>> 5 Korleis bør avslutninga i en artikkel vere?

--- 161 til 219xxx3 Kurs 2. Debattartikkel – form og innhaldI dette Kurset skal du lære}}-- kva en debattartikkel er-- kva det vil seie å argumentere

-- kva en påstand er, og kva å byggje under og tilbakevise påstandar er

{{Margtekst:}}Ein debattant kan velje mellom fleire sjangrar: essay, kåseri, foredrag, artikkel eller debattinnlegg – ja til og med dikt – for å nemne nokre. Formålet, kor det skal skje og mottakaren vil vere med på å avgjere valet av sjanger. {{Slutt}}

{{Bilete:}}Ein ung mann sit på ein benk med ein sekk på ryggen. I venstre hand held han ein plakat kor det står "Ingen er fri før Alle er fri". Bokstaven 'A' i "Alle" er forma som teikna for anarkisme, ein stor 'A' med ein sirkel som bakgrunn.{{Slutt}}

I aviser og tidsskrift kan du finne artiklar som argumenterer for eit særskilt syn i ei sak, eller som tilbakeviser synspunkt som andre har kome med. Vi kan kalle slike artiklar _debattartiklar_ eller _argumenterande artiklar_. Når du argumenterer, prøver du å bevise eller motbevise en påstand. Det gjeld å finne dei argumenta og dei faktaopplysningane som støttar det synet du sjølv har. Det kan du gjere på tre måtar: -- Du kan _setje fram en påstand_ – seie at noko er slik eller slik.-- Du kan _byggje under_ påstanden din – kome med argument for at

det du har påstått, er rett. Dette er viktig for å få fram poenga dine skikkeleg.

-- Du kan _tilbakevise_ påstandane til andre – finne argument som viser at det andre har påstått, ikkje kan stemme.(Les meir om argumentasjon på side 25 og side 180.)

--- 162 til 219xxx4 Eksempel på en debattartikkel _Treng vi endå meir energi?__Energiminister Thorhild Widvey meiner at Noreg treng gasskraftverk. Ho tek feil. Enkelte kan vere villige til å betale for slik kraft, men etterspurnaden er ikkje det same som behov. Verda har behov for at Noreg lar vere å byggje gasskraftverk, for det er slett ikkje hos oss behovet for meir energi er å finne._

_Eit etisk val_Regjeringa seier at berekraftig utvikling er viktig. Men om vi, dei rikaste i verda, spør etter meir energi, blir fort dei gode intensjonane om utviklinga for dei fattige gløymt. Dei menneskeskapte klimaendringane har størst konsekvensar for menneske i utviklingslanda, medan det er industrilanda som i all hovudsak står for utsleppa. Dette gjer klimaendring til eit rettferdsproblem. For å få ei

berekraftig utvikling må vi gi rom for auka energibruk i andre delar av verda ved å redusere vårt eige. Noreg har det høgaste forbruket av elektrisitet per innbyggjar i verda, og det samla energiforbruket per innbyggjar ligg over gjennomsnittet for dei industrialiserte landa. Ved å byggje gasskraftverk fører vi utviklinga sterkt i feil retning. For å løyse dei globale miljøproblema, må vi bruke mindre energi på å skape same mengde velstand, og vi må bort frå fossilt brensel. Etterspurnaden etter energi i verda reknar vi med vil auke kraftig dei neste femti åra. Kina og India har en dramatisk vekst i etterspurnaden. Korleis skal det gå om deira energiforbruk kjem opp på same nivå som i dei rikaste landa? Skal vi krevje at dei ikkje bør få dei same privilegia og potensiale for velstandsauke som oss? Nei, redusert energiforbruk hos oss, er det einaste som kan gjerast for at også dei fattige kan få tilgang på grunnleggjande energitenestar utan at livsgrunnlaget vårt blir øydelagd.

_Velstand med mindre energi_Studiar frå velkjende institutt viser at det alt i dag er fullt mogleg å firedoble energieffektiviteten. Det vil seie at vi med det kan halde på velferdsnivået vi har i dag, men med eit dramatisk redusert energiforbruk. I det mest elektrisitetsavhengige landet i verda, Noreg, må vi få betre energifleksibilitet: bruke mindre straum og hente varmen frå anna enn panelomnar. Løysinga ligg i intelligent, redusert energiforbruk, ikkje i elektrisitetsproduksjon basert på fossilt brensel, og her har regjeringa eit spesielt ansvar. Det er vår plikt ovanfor våre etterkomarar, og det er vår plikt ovanfor menneska vi deler klode med.

Arild Hermstad (Framtiden i våre hender), Truls Gulowsen (Greenpeace), Ingrid Stolpestad (Changemaker)

_Aftenposten_ 24.09.2004 Omsett til nynorsk

{{Ordforklaringar:}}global: som omfattar heile verdafossilt brensel: kol, olje og gass; brensel danna av fossilprivilegier: fordelar, særrettarintensjon: formål{{Slutt}}


>>> 1 Les _Treng vi endå meir energi?_ Kva er hovudbodskapen i artikkelen?

>>> 2

Kven er det artikkelforfattarane først og fremst argumenterer mot? Kor i artikkelen finn vi hovudpåstanden til forfattarane første gong?

>>> 3Kva meiner energiministeren om gasskraftverk, seier artikkelforfattarane? Korleis tilbakeviser artikkelforfattarane standpunktet til energiministeren?

>>> 4 Kva er løysinga på energibehovet ifølgje artikkelforfattarane? Kor er den påstanden plassert i artikkelen?

_Noko å bryne seg på_>>> 5Finn påstandar som forfattarane set fram i artikkelen ovanfor. Korleis byggjer dei under påstandane sine? Korleis lukkast dei?

>>> 6 Kva type argument bruker forfattarane? (Sjå Kurs 8, side 180.)

>>> 7Skriv ei vurdering av denne artikkelen. Kor godt bygd opp er han? Er innleiinga og ingressen slik at lesarane straks forstår kva saka gjeld? Er hovuddelen klar og oversiktleg? Er bruken av avsnitt og underoverskrifter bra? Gir avslutninga ei slutning og ei avrunding?

Skal du skrive en debattartikkel, sjå Kurs 8, side 179.

{{Bilete:}}Forklaring: Bilete av stasjonshuset ved jernbana på Flåm. Det er

natt, og eit spesielt lys ute. Himmelen har eit lilla skjer. Stasjonshuset, til høgre i bilete, blir lyst opp av lampene på ein lyktestolpe til venstre i bildet, og får eit grønnlig skjer. Vi skimtar det raude toget som står på stasjonen mellom lyktestolpen og stasjonshuset.{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1Kva kjenneteiknar en debattartikkel?

>>> 2 Kor finn vi slike artiklar?

>>> 3Kva vil det seie å argumentere?

>>> 4

Kva er en påstand? Kva vil det seie å byggje under en påstand, og tilbakevise en påstand?

>>> 5Kva må til for at en debattartikkel skal overtyde lesarane, meiner du?

--- 164 til 219xxx3 Kurs 3. Nyheitsartikkel – form og innhaldI dette Kurset skal du lære-- kva en nyheitsartikkel er-- korleis nyheitsartiklar er bygd opp

Nyhetsartikkelen er en viktig sjanger i avisene. Som namnet fortel, presenterer han nyheiter. Ein nyheitsartikkel er skriven på en litt annan måte enn fagartiklar og debattartiklar (argumenterande artiklar). -- Hovudnyheita må kome tidleg, gjerne i overskrifta.-- Så kjem en _ingress_, ofte i utheva skrift, som skildrar nyheita litt

meir utfyllande.-- Etterpå tek sjølve artikkelen til med endå fleire detaljar. Ofte blir

hovudnyheita fortalt fleire gonger.

Ein nyheitsartikkel har ofte form av en omvendt pyramide. Det viktigaste kjem først. Så blir opplysningane mindre og mindre viktige utover i artikkelen. Nyheitsartikkelen blir skrivne slik fordi det skal vere lett å korte han ned. Er det plassmangel i avisa, kan andre enn journalisten gå inn og stryke frå botnen utan at sentrale poeng forsvinn.


>>> 1Les nyheitsartikkelen _MMS – det nye mobbevåpenet._ Kva får vi vite i overskrifta og underoverskrifta? Kva fortel ingressen?

>>> 2I artikkelen får vi vite at MMS er eit nytt mobbevåpen, og at mange barn og unge er redde for å dusje nakne. Kor mange gonger blir desse opplysningane fortalt i overskrift, underoverskrift, ingress og i sjølve artikkelen?

>>> 3 Dersom du sat i avisredaksjonen og måtte forkorte denne artikkelen, kor kunne du kutta? Kor mykje måtte vere med, som eit minstemål, for å få fram hovudbodskapen?

_Noko å bryne seg på_

>>> 4 Studer nyheitsartiklar i avisene. Finn du artiklar som er bygd opp slik at dei lett kan kuttast frå botnen? Legg merke til kor ofte hovudbodskapen blir fortalt. Kvifor blir hovudbodskapen nemnt så mange gonger?

>>> 5 Skriv om nyheitsartikkelen _MMS – det nye mobbevåpenet_ slik at dei ulike punkta i artikkelen ikkje blir fortalt fleire gonger. Korleis blir artikkelen då?

_Test deg sjølv_>>> 1Kva er formålet med nyheitsartiklar?

>>> 2Kor finn vi slike artiklar?

>>> 3 Korleis er en nyheitsartikkel bygd opp?

>>> 4 Kva er årsaka til at nokre nyheitsartiklar er bygd opp som en omvendt pyramide?

--- 165 til 219xxx4 Eksempel på en nyhetsartikkel _MMS – det nye mobbevåpenet__Barn tør ikkje dusje nakne på skulen__Barn og unge er redde for å bli fotografert i gymgarderobar og pinlege situasjonar, for så å bli hengt ut via tekstmeldingar og Internett._ Mobiltelefonar med kamera (MMS) skapar ei ny frykt mellom skulebarn og ungdom. Fleire er livredde for å bli fotografert medan dei dusjar, eller kler av seg i garderoben. Pinlege situasjonar som blir fanga inn av telefonauga, kan sendast vidare til medelevar eller leggjast ut på Internett. Bileta blir brukt som rein mobbing eller som utpressing av offeret. Svært få barn torer å seie frå når dei blir utsette for det nye teknologiske våpenet til mobbarane. – Ei rekkje barn dusjar med bukse og shorts på. Dei er redde for å bli hengt ut av medelevar på grunn av kropp og utsjåande. Trakassering visa SMS og Internett er alt blitt vanleg. Kameramobilar blir no det ultimate mobbeverktøy, seier psykolog Mogens Christensen i Kristiansand.

_Terrorprega_

Professor Erling Roland ved senter for åtferdsforsking ved Høgskulen i Stavanger deler bekymringa: – Bilettelefonen opnar for stygg og meir terrorprega mobbing. Det kan ramme barn og unge når dei er mest sårbare – for eksempel heilt blottlagd i en dusj eller garderobe, seier Roland til Dagbladet. – Samstundes kan omfanget bli stort, for telefonen kan koplast til Internett og biletet distribuerast gjennom nettet. Dette kan rett og slett vere farleg. Professoren bruker eit eksempel der ei ung jente blir fotografert i skuledusjen, og mobbarane lastar biletet inn på Internett. – Dette biletet kan hentast opp av ukjende folk – og utnyttast på heilt andre og grovare måtar. Mobbarane forstår ikkje kva risiko dei utset jenta for, åtvarar Roland.

_Veksande problem_Roland har nyleg gjennomført eit inngåande forskingsprosjekt om mobbing og mobiltelefon. 7000 norske skuleelevar frå 5. til 10. klasse deltok i undersøkinga, som tok sikte på å kartleggje barn sin bruk av mobiltelefon som mobbevåpen. Resultatet var alarmerande. Det viste seg at bort imot 15 prosent blei utsett for mobbing via telefonbruk.-- Mobilmobbing er like utbreidd blant jenter som blant gutar, medan

om lag 80 prosent av tradisjonell mobbing blir utført av gutar. -- Fleire tør å mobbe via SMS enn «ansikt til ansikt», for mobbaren

kan då skjule identiteten sin. Derfor kjem mobilmobbarane i tillegg til dei tradisjonelle mobbarane, og problemet er sterkt aukande. – Terskelen for å mobbe via mobiltelefon eller Internett er lågare, for en er meir anonym. Samstundes fører slik mobbing ofte til at dei som blir mobba blir endå meir utsett, sidan en kan nå dei overalt, og til alle tider, seier Roland. – Sjølv om vår forsking ikkje omfattar bilettelefonar, er det lett å sjå at teknologien her opnar for mykje styggare ting. Det må en ta på alvor.

_Auka kroppsfokus_Psykolog Mogens Christensen er uroa over at barn og unge i dag får stadig meir fokus på kropp også når det gjeld mobbing via SMS og Internett. – Vi opplever en del saker her i Agder, der barn blir mobba på det grovaste gjennom SMS. Vi ser meldingar som «Du er så stygg at du burde vore død», fortel han. Rektor Roald Pedersen ved Oddemarka skole i Kristiansand seier at elevane på skulen er oppteken av problematikken. – Truslar og mobbing via mobiltelefon har lenge vore eit problem, og vi veit at ungdommane no er opptekne av at dei også kan bli fotografert. Vi som driv skule, må leggje ned mykje arbeid på å lære

elevane opp til å bli kritiske til den nye teknologien. Vi kan ikkje late som om desse problema ikkje eksisterer, seier Pedersen. Kristoffer Egeberg _Dagbladet_ 15.02.2004 [email protected] Omsett til nynorsk

{{Ordforklaringer:}}blottlagd: avdekkja, nakenteknologisk: som har med teknologi og reiskapar å gjeredistribuere: spreie, dele ut{{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: Ein smilande gut viser fram eit bilde han har på

mobiltelefonen sin. Bildet er av ei jente som smiler og formar leppene som for å kyssa.{{Slutt}}

--- 166 til 219{{Bilete:}}

Forklaring: Ein person sit på golvet i eit bibliotek. Personen les i ei bok og skriv på nokon ark som ligg på golvet. Vi ser ikkje andletet til personen, berre beina og ein av armane.{{Slutt}}

xxx3 Kurs 4. Å skrive småartiklarI dette Kurset skal du lære-- å skrive eit enkelt, klart og forståeleg fakta sp råk-- å skrive småartiklar

I dette Kurset skal du øve deg på å skrive faktaspråk. Skriv enkelt, klart og forståeleg. Arbeid med språket. Skriv gjerne fleire utkast. Luk vekk alt som ikkje er nødvendig i den ferdige teksten. Gi kvarandre råd undervegs. Ragnar Hovland har i boka _Verdt å vite (trur eg)_ skrive små leksikonartiklar (slik ser dei i alle fall ut) om ulike ting han trur er verdt å vite. Der seier han: «I mange tilfelle er det viktigaste ikkje kva som blir forklart, men måten det blir forklart på. Det er en god regel elles i livet at du ikkje skal tru på alt som blir fortalt, og det gjeld også i denne boka her.» Her er nokre smakebitar:

xxx4 GitarDet finst litt for mange gode gitaristar i verda, det kan sjå håplaust ut, men når du ser kor lett dei skaffar seg damer, så skjønar du at det likevel kan vere tingen å lære seg å spele gitar. Og det handlar jo eigentleg berre om å vere musikalsk og øve nok. Gitaren er ikkje så lett å få med seg overalt, men det finst jo andre og hendigare instrument.

xxx4 BoybandBand som spelar popmusikk spesielt eigna for unge jenter. Medlemmene har bleika hår, kan ikkje spele instrument, og kan ikkje stå stille.

{{Bilete:}}Tre gutar speler i band. Frå venstre mot høgre: Ein på elektrisk gitar, ein på trommar og ein på bassgitar. Gutane har ein ungdommeleg stil, og prøver å sjå tøffe ut.{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Ein tekst i eit leksikon er også en fagartikkel. Han er som oftast kort, og vil ikkje ha ei tydeleg tredeling som andre fagartiklar.{{Slutt}}

--- 167 til 219xxx4 _Gutar_Gutar er meir høgrøysta enn jenter, og dei er vanlegvis litt meir interesserte i bilar og i sport. Men dette er i ferd med å utjamne seg. Det blir ofte sagt (av jenter) at gutar berre tenkjer på éin ting. Det er ikkje heilt sant, dei tenkjer også mykje på sex.

xxx4 _Jenter_Jenter er som regel penare enn gutar og litt vanskelegare å bli klok på. Kvifor skal dei t.d. alltid gå saman på do? Kva er det dei snakkar om? Men blir en først kjend med jenter, så er det ikkje så farleg om en ikkje forstår alt, sjølv om ikkje alt hos dei verkar like logisk. Kven har sagt at en skal forstå alt? Det viktige er at det kjennest fint å vere saman med dei, og at en kunne tenkje seg å vere det for alltid.

xxx4 _Kråke_Svart fugl. Då eg gjekk på skulen, skreiv en av klassekameratane mine stil om kråka. Den var slik: «Kråka er eit stort dyr. Ho er fin.» Og sjølv om vi andre syntes at stilen kanskje var litt kort, så ser eg no at han hadde heilt rett, og at han eigentleg sa det som er å seie om kråka. Kråka er eit stort dyr. Ho er fin. Frå Ragnar Hovland: _Verdt å vite (trur eg),_ Gyldendal Tiden 2002

{{Bilete – av to kråker}}


>>> 1

Skriv korte, humoristiske tekstar etter mønster av Ragnar Hovland. Skriv om fjernsyn, eple, besteforeldre, kjøkkenbord, flammar, pizza – eller noko du finn på sjølv.

>>> 2 Skriv korte, saklege artiklar som kan passe i ei oppslagsbok eller i eit leksikon. Dei kan vere 10–15 linjer lange. Bruk dei kunnskapane du alt har. Skriv for eksempel om -- heimstaden din-- skulen din-- Noreg-- en idrett du kjenner godt-- eit dyr-- en skodespelar, en popmusikar ...-- eit emne frå eit fag du arbeider med-- kva en sykkel er (eller: en bil, en blyantspissar, en by, en konge,

universet ...)

_Test deg sjølv_>>> 1Kva tid av verbet er det naturleg å bruke når du skal skrive slike små leksikonartiklar?

>>> 2Kva tid av verbet ville du brukt om du skulle skrive en leksikonartikkel om Henrik Ibsen – eller om vikingtida?

>>> 3Kva vil du seie kjenneteiknar leksikonspråket?

--- 168 til 219xxx3 Kurs 5. Å finne stoff og lage disposisjonI dette Kurset skal du lære-- korleis du kan finne stoff til artiklar og foredrag-- korleis du kan ordne stoffet før du skriv

For å kunne skrive en artikkel eller eit foredrag må du kunne noko. Nokre emne kan du alt mykje om. Det kan vere emne som data, hestar, modellbygging eller universet. Kanskje du veit mykje om eit land eller en by du har vore i, eller en hobby du har. På andre område kan kunnskapane dine vere mangelfulle. Då må du skaffe deg kunnskap. Men kor skal du leite? Du har mykje å velje mellom: _Internett_. På Internett ligg det mykje stoff. Problemet er å finne fram til dei mest _relevante_ opplysningane, og å kunne stole på at dei er rette.

_Bøker og bibliotek._ Oppslagsverk, leksikon eller fagbøker er viktige kjelder til kunnskap. Ikkje gløym lærebøkene i ulike fag. Bøker er temmeleg sikre kjelder. _Aviser og tidsskrift._ Dersom du skal skrive om eit aktuelt emne, kan avisene ha stoff du kan bruke. På biblioteket kan du leite gjennom gamle aviser.

_Fagpersonar_. Finn fram til personar som har kunnskap om emnet ditt, og spør dei.

{{Margtekst:}}Les om bruk av kjelder i kapittel 3.{{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}relevant: som har med saka å gjere{{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: 4 ungdommar på eit bibliotek som står, sit og les.

{{Slutt}}

--- 169 til 219{{Rammetekst:}}Når du skriv artikkel, skal du skrive opp kjeldene, altså kor stoffet er henta frå. Hugs derfor å notere ned opplysningar om: -- boktittel, forfattar, forlag, år for utgiving-- avisartiklar med dato og forfattar-- nettadresser{{Slutt}}

Etter å ha samla opplysningar og tenkt gjennom kva du kan om emnet frå før, skal du snart ta til å skrive. Har du mykje stoff, må du velje kva du vil ha med. Då er det fleire ting du må tenkje på: Kva er dei viktigaste opplysningane? Kva trur du lesarane vil finne interessant? Kva er formålet ditt med artikkelen eller foredraget? Vil du informere eller argumentere? La oss seie at du skal skrive noko om data og Internett. Då har du fleire undertema å velje mellom:-- korleis datamaskinane har utvikla seg frå dei første kjempedigre

elektroniske reknemaskinane, til dei små, kraftige maskinane vi har i dag

-- bruksområda for datateknologien og Internett i dag-- kor avhengige vi er av datateknologien, og kor sårbar han er-- måten ungdommar bruker data og Internett på

Så må du ordne stoffet slik at det som høyrer saman, kjem saman, og det blir god flyt i artikkelen. Då kan det vere lurt å skrive en _disposisjon_, ei liste med punkt og underpunkt om det du vil ha med. Du kan gjere tilføyingar og/eller stryke i lista når du tek til å skrive.

--- 170 til 219La oss bruke eit eksempel med data og Internett, og lage en disposisjon. Om poenget med artikkelen er å fortelje korleis vi bruker data og Internett i dag, kan disposisjonen sjå slik ut:

xxx4 InnleiingData og Internett blir brukt meir og meir

xxx4 HovuddelKva bruker vi data og Internett til?skrive og lagre dokumentspele spelsøkje etter opplysningarkunnskapsstoffnyheiterflyruter, hotell ...kjøpe og seljelage heimesidelaste ned programnettprat og e-post

xxx4 Positive tingalt vi kan bruke data og Internett tileffektivt, gjer kvardagen lettare

xxx4 Negative tingteknikken kan svikteikkje alle heimesider er til å stole påvirus og hackingkan bli for avhengig, sit mykje stillekostar pengar

xxx4 AvslutningKorleis vil det bli i framtida?

{{Bilete:}}Forklaring: Ein ung mann sit inntil ein bokhylle. Føre seg, mellom

beina, har han stabla bøker oppå kvarandre. På toppen av bokstabelen har han plassert ein berbar pc, slik at han har skjermen i passande høgde – rett føre andletet.{{Slutt}}


>>> 1Søk på nettet. Øv på å gjere raske søk: a) Når blei Elvis Presley født? b) Kor mange innbyggjarar er det i Peru? c) Kva er hovudoppslaget til ei av dei riksdekkjande norske avisene i

dag? d) Du skal fly frå næraste flyplass til en av dei store byane i Noreg.

Når går første fly? Kva kostar turen? e) Finn adressa til fem hotell i Paris.

>>> 2Søk på nettet etter stoff om regnskogen i Amazonas. Kva søkjemotorar vil du velje? Kva søkjeord? Vil du søkje bare ved hjelp av norske ord? Skriv ned forslaga dine. Gjennomfør eit søk. >>> 3Søk på nettet. Vel søkjeord og ulike søkjemotorar, og søk på eitt eller fleire av desse emna:

_kometar, ørken, Eiffeltårnet, Dalai Lama, hinduisme_Kor mange treff fekk du? Kor mange på norsk? Samanlikn talet på treff på dei ulike søkjemotorane. >>> 4Disposisjon. Sjå på disposisjonen om data og Internett over. Dersom du skulle ha skrive denne artikkelen, kva ville du ha lagd til eller teke vekk frå disposisjonen? Ville du valt ei anna rekkjefølgje på stoffet? Skriv din eigen disposisjon.

>>> 5Disposisjon. Studer artikkelen _Framtida ligg i havet_ på side 159. a) Skriv ned disposisjonen i korte setningar. b) Prøv å sjå føre deg korleis disposisjonen i en fagtekst har vore, for

eksempel i en tekst i ei lærebok. Du får då betre oversikt over innhaldet, og det blir lettare å hugse kva teksten handlar om, og kva som er viktig i han.

_Noko å bryne seg på_>>> 6Fleire saman: Kva typar kjelder er mest å stole på – og minst å stole på? Lag ei liste frå topp til botn, og grunngi vala.

>>> 7

Gjer først oppgåve 2. Vel ut dei to nettstadane du meiner gir best informasjon. Samanlikn. Høver opplysningane i dei to artiklane med kvarandre?

>>> 8Skriv en disposisjon til en artikkel om regnskogen – eller om en hobby du har – eller om eit anna emne som du veit mykje om. Ta gjerne til med eit tankekart (sjå side 43).

_Test deg sjølv_>>> 1Kva kjelder kan du bruke for å finne stoff til en artikkel?

>>> 2 Har du nokre gode råd til en som skal søkje på Internett?

>>> 3 Kvifor er det viktig å vere kritisk til kjeldene? Korleis kan du kontrollere om ei kjelde er til å stole på?

>>> 4 Kva er en disposisjon?

>>> 5Kva er det viktig å tenkje på når du skal ordne stoffet?

--- 172 til 219xxx3 Kurs 6. Å skrive innleiing, overskrift og avslutningI dette Kurset skal du lære-- kvifor innleiing, overskrift og avslutning er viktig-- korleis du kan skrive ei innleiing til en artikkel-- korleis du kan skrive ei avslutning

Innleiinga til en artikkel er viktig. Det er den som skal vekkje interessa hos lesaren. Samtidig skal innleiinga – saman med overskrifta – gi informasjon om kva teksten handlar om. Det er fleire måtar å ta til på. Her er nokre eksempel:

xxx4 !!! Innleiing_Ta til med å fortelje kva artikkelen skal handle om:_I denne artikkelen skal eg vise korleis bruken av mobiltelefonar har eksplodert, og gi nokre forklaringar på kvifor.(Innleiinga til en artikkel om mobiltelefonar.)

_Ta til med ei nøytral saksopplysning om emnet:_Hinduismen er en av dei store verdsreligionane. Han er særleg utbreidd i India.(Innleiing til en artikkel om hinduismen.)

_Ta til med ei saksopplysning som kan gjere lesaren nysgjerrig:_Trua på sjelevandring er eit typisk trekk ved hinduismen. Kvart menneske blir født fleire gonger, og det er summen av gjerningane dine som avgjer korleis du blir født på ny, og korleis det nye livet skal bli. (Innleiinga til en artikkel om hinduismen.)I artikkelen _Framtiden ligger i havet,_ side 159, har forfattaren teke til med ei saksopplysning som kan få lesaren nysgjerrig: Kva type skattar i havet er det snakk om?

_Ta til med ein påstand eller eit synspunkt:_Det er sagt at dei unge i dag er uengasjerte og egoistiske. Det er en påstand eg er svært usamd i. (Innleiing til en artikkel om ungdomsgenerasjonen.)

_Ta til med eit sitat:_Det enorme forbruket av sukker er eit av dei største helseproblema i dag, seier ernæringsekspert ...(Innleiing til en artikkel om kosthald og helse.)

_Ta til med ei historie eller eit eksempel:_Den 3. desember blei Tom Kristiansen brutalt slått ned utanfor eit diskotek i Oslo. Han hadde ikkje gjort noko anna enn å la vere å svare då en annan ungdom snakka til han. (Innleiinga til en artikkel om blind vald.)

_Ta til med eit spørsmål:_Er det liv utanfor jorda? Dette er eit av dei spørsmåla vi ventar å få svar på når utforskninga av solsystemet vårt held fram.(Innleiing til en artikkel om romforsking.)

--- 173 til 219{{Bilde:}}

Forklaring: Tre personar sit ved sida av kvarandre ved eit bord, rundt ein berbar pc. Vi ser berre hendene deira, og litt av overkroppane. Personen i midten peikar på skjermen som for å visa dei to andre noko.{{Slutt}}

xxx4 OverskriftOverskrifta har to hovudoppgåver. Ho skal gi _informasjon_ om kva artikkelen handlar om, og ho skal gjere lesaren nysgjerrig, slik at artikkelen blir lesen. _Framtida ligg i havet_ (side 159) er en slik tittel. Tittelen viser direkte til temaet i artikkelen: korleis vi i framtida kan utnytte mange fleire ressursar frå havet enn vi gjer i dag. Samstundes opnar han for spørsmål frå lesarane: Kva vil det seie at framtida ligg i havet?

Når du skriv artiklar, skal du bruke tid på å lage gode overskrifter. Nokre gonger kan det vere lurt å vente til slutt med det – når du veit korleis artikkelen blir. Nokre gonger får du raskt en idé til overskrift, og den kan gi deg inspirasjon til å skrive artikkelen.

xxx4 AvslutningArtikkelen må rundast av, slik at lesaren oppfattar teksten som avslutta. Men korleis gjer du det? Det er neppe lurt å slutte med «snipp, snapp, snute» – det høver dårleg til sjangeren. Du må velje andre løysingar. Her skal vi berre nemne en; det er å ta tak i innleiinga og slutte der du tok til. Du avsluttar med dei same tankane som artikkelen tok til med. Det er en effektfull måte å runde av på, og måten blir gjerne opplevd som elegant og god. Dette kallar vi en _sirkelkomposisjon_. Når du bruker denne metoden, kan innleiinga stille eit spørsmål eller presentere ei problemstilling. Hovuddelen av artikkelen prøver å svare på spørsmålet eller seie meir om problemstillinga. Så blir avslutninga ei slutning, der du som forfattar seier at – jau, det er slik som eg hevda i innleiinga.

--- 174 til 219På side 172 såg vi på ulike måtar å ta til en artikkel på.Her føyer vi til nokre tenkte avslutningar til tre av desse eksempla:

_Innleiing_ 1:I denne artikkelen skal eg vise korleis bruken av mobiltelefonar har eksplodert, og gi nokre forklaringar på kvifor.

_Innleiing_ 2:Den 3. desember blei Tom Kristiansen brutalt slått ned utanfor eit diskotek i Oslo. Han hadde ikkje gjort noko anna enn å la vere å svare då en annan ungdom snakka til han.

_Innleiing_ 3:Er det liv utanfor jorda? Dette er eit av dei spørsmåla vi ventar å få svar på når utforskinga av solsystemet vårt held fram.

_Avslutning:_Det er ikkje rart at mange bruker mobiltelefon når vi tenkjer på kor lettvint og praktisk han er. I framtida får mobiltelefonen kanskje endå meir tilleggsutstyr, og endå fleire tekniske finessar – eller kanskje det kjem nye oppfinningar som erstattar mobiltelefonen.

_Avslutning:_Vi får håpe at det en gong blir slik at vi kan gå trygt omkring i byen, også om natta, utan å risikere å bli eit tilfeldig valdsoffer.

_Avslutning:_

Mange trur at vi vil få svar på det store spørsmålet om ganske få år, og at svaret blir: Ja, det er liv utanfor jorda!


>>> 1Sjå på eksempla over, og skriv fleire forslag til innleiingar til en artikkel om data og Internett – eller til en artikkel om eit anna emne du er oppteken av.

>>> 2Lag forslag til ulike overskrifter til artikkelen om data og Internett – eller artikkelen du valte i oppgåve 1.

>>> 3Skriv avslutningar til artikkelen du har valt i oppgåvene over.

_Noko å bryne seg på_>>> 4Sjå på artikkelen _Framtida ligg i havet._ Skriv ei anna innleiing enn den som står. Skriv ei anna avslutning også.

>>> 5Fleire saman: Vel emne å skrive artiklar om. Lag forslag til overskrifter, innleiingar og avslutningar for kvart emne.

_Test deg sjølv_>>> 1Kva er poenget med overskrift og innleiing? Kvifor er dei viktige?

>>> 2 Korleis kan du innleie en artikkel? Nemn fleire måtar.

>>> 3Kva er en sirkelkomposisjon?

--- 175 til 219{{Bilete:}} Forklaring: Avisside som reklamerer for eit foredrag som skal haldast i regi av Amnesty. Av avisa går det fram at tema er "USA og dødsstraff". Øvst på avisa er det eit bilde av ein elektrisk stol, medan det på nedre halvdel er ein tekst med bakgrunnsstoff og informasjon om foredraget.{{Slutt}}

xxx3 Kurs 7. Å skrive fagartikkel og foredragI dette Kurset skal du lære

-- å skrive fagartiklar-- å byggje opp hovuddelen av en artikkel-- å bruke avsnitt-- å vere konkret og bruke eksempel-- å bruke temasetningar og kommentarsetningar-- å nyansere

xxx4 HovuddelTil no har vi presentert tre Kurs som gir deg deltrening i artikkelskriving. No skal du gå laus på hovuddelen av teksten. Hovuddelen har som oppgåve å presentere faktastoffet. Då er det viktig å skrive slik at teksten blir lett å forstå, og at han ikkje blir kjedeleg. Det er ikkje alltid så lett, og både tid og trening må til. Du kan ikkje rekne med å bli en _habil_ artikkelskrivar første gongen du prøver deg. Ein feil mange gjer, er å ramse opp punkta dei vil ha med. Eine opplysninga kjem etter den andre utan vidare presisering og forklaring. Då vil lesaren fort dette av. La oss ta eit eksempel: Ein elev skal skrive om data og Internett og har sett opp disposisjonen vi har sett på tidlegare, side 170. Så skriv han eller ho:

{{Tekst:}}: _Data og Internett blir brukt meir og meir. Vi kan skrive og lagre dokument, spele spel og søkje etter opplysningar på Internett. Då kan vi finne opplysningar om alt mogleg, vi kan søkje etter nyheiter og mykje meir. Vi kan kjøpe ting og selje, og vi kan lage heimeside. Vi kan også laste ned musikk og bilete, og vi kan snakke med vennene våre (chatte/nettprate) og sende e-post._ {{Slutt}}

Det blei en kort artikkel! Stoffet er der, men måten det er presentert på, er ikkje så bra. Kva kunne denne eleven ha gjort for å få til en meir interessant artikkel? La oss sjå på noko av det:

{{Ordforklaring:}}habil: dyktig{{Slutt}}

--- 176 til 219xxx4 Avsnitt og eksempelEit første råd er å dele inn artikkelen i _avsnitt_. Kvart avsnitt kan innehalde ei saksopplysning, eller eit av punkta i disposisjonen. Den korte artikkelen over kunne fortent minst åtte-ti avsnitt. Så gjeld det å få sagt noko meir enn å berre ramse opp stikkorda. Då kan vi nytte oss av _eksempel_. Vi må prøve å sjå for oss det vi skriv om, sjå korleis det verkeleg er. Dei første avsnitta i artikkelen om data og Internett kunne blitt slik:

{{Margtekst:}}Ver konkret når du skriv. Bruk eksempel. {{Slutt}}

{{Artikkel, begynnelse:}}: _Data og Internett blir brukt meir og meir i våre dagar. I Noreg har nesten alle heimar en datamaskin som er kopla til nettet, og det er ikkje få timar i året som blir brukt til å surfe på nettet eller til å spele spel. Butikkar og bankar, industribedrifter og kontor er blitt meir og meir avhengige av datamaskinar og Internett. Dersom datasystemet i butikken ryk en dag, får du nesten ikkje kjøpt varene du skal ha._ _Kva bruker vi så datateknologien til? Som skuleelev kan eg bruke datamaskinen min når eg skriv. Då går eg inn på eit skriveprogram, og skriv inn teksten min. Ein fordel med det er at det er lett å endre teksten, og eg kan få hjelp av retteprogrammet til å skrive orda rett. Dessutan tek datamaskinen vare på teksten min når eg lagrar han. Det er mogleg å lagre tusenvis av dokument i en datamaskin._ _Om eg kjedar meg en kveld, kan eg gå til datamaskinen min og starte opp eit spel. Det er mange å velje mellom, og kanskje går heile kvelden med til speling, viss ikkje mor kjem og ber meg om å gjere noko «meir fornuftig»_. {{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: Ein ung mann sit føre ein dataskjerm. Føre han, på

pulten, ligg det eit tastatur. I høgre hand held han ei mus.{{Slutt}}

--- 177 til 219xxx4 Temasetningar og kommentarsetningarEin måte å byggje opp avsnitt på er å bruke temasetningar og kommentarsetningar. Kva er det? Den første setninga i avsnittet kan innehalde ei faktaopplysning eller en påstand. Dette kallar vi ei _temasetning_. Så blir temasetninga utdjupa med nye setningar. Det er _kommentarsetningar_. Ser du på eksemplet framfor, er det første avsnittet bygd opp på denne måten:

Temasetning: _Data og Internett blir brukt meir og meir i våre dagar._

Kommentarsetningar: _I Noreg har nesten alle heimar en datamaskin som er kopla til nettet, og det er ikkje få timar i året som blir brukt til å surfe på nettet eller til å spele spel. Butikkar og bankar, industribedrifter og kontor er blitt meir og meir avhengige av datamaskinar og Internett. Viss

datasystemet i butikken ryk en dag, får du nesten ikkje kjøpt varene du skal ha._

Kommentarsetningane kan utdjupe ulike sider ved temasetninga, og vi kunne tenkt oss andre kommentarsetningar i eksemplet over, alt etter kva artikkelen handlar om. Det kunne ha stått:

_Data og Internett blir brukt meir og meir i våre dagar. Vi har gjort oss nesten heilt avhengige av desse hjelpemidla. Noko av bruken er fornuftig og nyttig, men datateknologien kan også brukast på en uheldig måte._ Eller:_Data og Internett blir brukt meir og meir i våre dagar. Dette har gjort kvardagen lettare og enklare på mange måtar. Både for privatpersonar og for næringslivet er datateknologien blitt en naturleg arbeidsreiskap._

Dersom avsnitta i en artikkel blir innleia med gode temasetningar, blir artikkelen oversiktleg. Lesaren kan sjå kva han handlar om, berre ved å skumlese temasetningane. Ikkje alle artiklar er skrivne med tydelege temasetningar først i alle avsnitt. Det kan vere grunnar for å skrive på andre måtar også, mellom anna for å skape variasjon. Tenk på mottakaren når du skriv: Kven skal lese artikkelen min eller høyre på foredraget mitt? Korleis skal eg skrive eller snakke for at dei skal synast det er interessant? Kva opplysningar treng dei?

{{Margtekst:}}Les først overskrifter og temasetningar når du tek til med eit nytt emne i eit fag. Ofte vil det gi deg god oversikt over emnet. {{Slutt}}

--- 178 til 219xxx4 NyanseringEin feil hos nokre artikkelskrivarar er å vere for skråsikre i påstandane dei kjem med. Dei kan skrive: _Det er blitt mye meir vald i Noreg dei siste åra._ Kanskje er det rett, kanskje ikkje. Men du kan ikkje slengje ut en slik påstand viss du ikkje har opplysningar som byggjer under det du skriv. Greier du ikkje vise at påstandane dine er rette, må du leggje inn språklege demparar. Du kan skrive at _det kan sjå ut som om det har vore auke i valdsbruk, om vi skal tru alle oppslaga i avisene_. I staden for å skrive at _alle i Noreg har datamaskin_, kan du skrive at _mange i Noreg har eigen datamaskin_.


I løpet av ungdomsskulen skal du skrive fleire artiklar og halde fleire foredrag. På den måten kjem du til å bli stadig flinkare til å lage slike tekstar. Oppgåvene nedanfor er meint som forslag og eksempel. Finn gjerne andre emne å skrive artiklar eller halde foredrag om. Bruk dei råda du har fått i dette kapitlet.

>>> 1Skriv intervjuet om mumiar på side 185 om til en artikkel som forklarar korleis egyptarane gjekk fram når dei balsamerte dei døde. Tenk deg at dei som skal lese artikkelen, er ungdommar på din eigen alder.

>>> 2I løpet av Kursa så langt, har du samla stoff og skrive innleiingar, overskrifter og avslutningar til foredrag og artiklar. Vel eit av emna du har skrive om, og skriv artikkelen eller foredraget ferdig.

>>> 3Skriv en artikkel – eller førebu eit foredrag – frå eit av faga du arbeider med no, eller for å presentere eit prosjekt.

>>> 4Skriv en artikkel eller eit manus til eit foredrag om eitt eller fleire av emna: a) eit land b) solsystemet c) ungdom og rusmiddel d) en av verdsreligionane e) steinaldermenneska/vikingane/en historisk person

_Test deg sjølv_

>>> 1Korleis kan du bruke avsnitt til å ordne stoffet?

>>> 2Kva kan eit avsnitt innehalde ved sida av faktaopplysningar?

>>> 3Kva er ei temasetning, og kva er kommentarsetningar?

>>> 4Kva vil det seie å nyansere, og kvifor er det viktig?

--- 179 til 219

{{Rammetekst:}}

Forklaring: Ramma inneheld to diskusjonsinnlegg frå ei avis, under overskrifta "Si det"/"Si ;d". I tillegg blir det vist eit sitat frå eit innlegg som ikkje blir vist i heilskapen sin. Innlegga blir først presenterte, og til slutt blir sitatet attgitt._Respektløst!_På lørdag fikk vi på Marienlyst skole den verste beskjeden man kan få når man går på skole. At en som går i 1. klasse på samme skole som deg har gått bort. Så, på mandag hadde vi minnestund for den lille jenta. Alle tok seremonien veldig seriøst, og sto på rekke og rad og så ned i gulvet. Men det er alltid noen som må ødelegge. Noen gutter som satt bak meg satt og snakket, lo og bråkte. Det er virkelig noe man kan kalle respektløst! Når du er i en minneseremoni, sitter du og oppfører deg som folk flest. Man viser respekt for familie og andre pårørende. Jeg mistet også en veldig nær person tidlig, og vet selv hvordan det føles. Så jeg håper at hvis du er i en begravelse eller minneseremoni, så vis litt respekt! Pårørende i familien til den døde kan bli svært såret. Håper dere bruker dette innlegget som en påminnelse.

_Årets beste konsert_Coldplaykonserten 31.10 var fantastisk! Chris Martin er en super artist som gjorde Spektrum til en utrolig arena for sannsynligvis årets beste konsert. Synd for dere mange som ikke fikk billetter!

Kristoffer Gustavsen

«Det finnes så utrolig mange regler for så utrolig mange forskjellige ting. Vi klarer ikke huske på alle hele tiden»{{Rammetekst slutt}}

xxx3 Kurs 8 Å skrive debattartikkel og diskusjonsinnleggI dette Kurset skal du lære-- å skrive debattartiklar og diskusjonsinnlegg-- å bruke ulike typar argument

Ein _debattartikkel_ kan du byggje opp ganske likt en fagartikkel. Han bør ha ei innleiing som set lesaren inn i problemstillinga du vil drøfte. I hovuddelen presenterer du standpunkta dine og byggjer under dei, eventuelt tilbakeviser standpunkta andre har sett fram. Du kan til og med argumentere mot påstandar som kan kome frå andre _debattantar_ seinare. Til slutt må du runde av og kome med ei slutning. Eit _diskusjonsinnlegg_, på si side, treng ikkje å vere så gjennomarbeidd og grundig som en artikkel. Diskusjonsinnlegg kan du mellom anna finne i avisene, ofte under overskrifter som «Ordet fritt», «Debatt» eller liknande. _Lesarinnlegg er_ eit anna ord for slike diskusjonsinnlegg. Når du argumenterer, må du tenkje på formålet med artikkelen din. Du må tenkje på kven du skriv for, og korleis du skal skrive for å

overtyde dei. Du vil truleg skrive på en annan måte til nokon på same alder som deg, enn til vaksne. Språket blir annleis, argumenta også. Dersom du skal svare på en artikkel nokon har skrive, er det lurt å notere ned alle argumenta frå artikkelen. Etterpå kan du skrive motargumenta dine punkt for punkt. Til slutt avgjer du kva argument du skal velje å svare på, for å kunne tilbakevise hovudargumentet til motdebattanten din. Kanskje du må seie deg samd i nokre av synspunkta til motparten, og kanskje må du ta opp argument som både stadfestar og svekkjer synet du har. Då drøftar du for og mot – eller _pro et contra_, som vi seier. Det gjer ikkje svaret ditt mindre truverdig.

{{Ordforklaring:}}debattant: en person som er med i en diskusjon eller debatt{{Slutt}}

--- 180 til 219xxx3 _Fleire måtar å argumentere på__Faktaargument_ – Vi kan vise til _fakta_: «Vi blir stadig fleire her i landet. Folketalet steig med over 20 000 i løpet av 2004.» Dette er en type argument som kan kontrollerast. _Fleirtalsargument_ – Vi kan vise til det _«alle»_ meiner: «Dei fleste vil vel meine at fjortenåringar ikkje bør få sjå en så valdeleg film.» _Parallellargument_ – Vi kan vise til _liknande tilfelle_: «Sist vi hadde skuleball, gjekk det heilt roleg og greitt for seg. Det vil det gjere denne gongen også.» _Fornuftsargument_ – Vi kan vise til kva _sunn fornuft seier_: «Ingen fornuftige foreldre vil tillate ungane sine å vere ute etter midnatt på laurdag!» _Ekspertargument_ – Vi kan vise til nokon vi meiner er _særs truverdige_ i saka: «Forskarteamet til professor Dan Olweus har funne ut at gutar som trener kampsport, har høgare nivå av valdeleg og antisosial åtferd enn dei som ikkje gjer det.»

{{Bilete:}} Forklaring: To gutar sit i shorts og berr overkropp oppå ein mur og

snakkar saman. Gutane sit mot kvarandre, begge med eit bein på kvar side av muren. {{Slutt}}


>>> 1Svar på eitt eller begge innlegga her. Er merkekleda verdt prisen? Er det slik at det å vere «fjortis» gir deg lov til å ause på med sminke og kle deg som du vil? _Pengar i vasken_: _Dersom du tek en tur i en motebutikk, kan du finne mykje forskjellig. Du kan også finne bukser som er heilt identiske bortsett frå en liten merkelapp bakpå. Nettopp dette merket på 5x3 cm, lagar prisforskjell på buksene med alt frå 500 til woo kroner. Dette er galskap!_

Frå Si;D, _Aftenposten_ 21.04.2005. Omsett til nynorsk.

_«Det å være fjortis»_: _Eg har lese fleire innlegg her på Si;D om det å vere «fjortis». Folk trur at det å vere «fjortis» gir privilegium til å bruke så mykje sminke en vil, utan å blir sett rart på, osv. Dette er jo tåpeleg! Eg meiner følgjande påstand gjeld: «Det å vere fjortis er ikkje en alder, det er en tilstand.» Det vil seie at både en tolvåring og en sekstenåring kan oppføre seg som en «fjortis». Alder har ikkje noko å seie._

Frå Si;D, _Aftenposten_ 25.04.2005. Omsett til nynorsk.

>>> 2Vel eitt eller fleire av emna under, og skriv eit diskusjonsinnlegg: a) aldersgrenser for ungdom på kino og uteplassar b) fritidstilbodet til unge der du bor c) lommepengar d) musikk du liker e) eit anna aktuelt emne

>>> 3 Skriv en debattartikkel eller eit diskusjonsinnlegg der du svarer på påstandane nedanfor. Er det slik ungdommen er?

: _Ungdommen no for tida vil ha luksus. Dei har dårlege manerar, tar avstand frå autoritet, har ingen respekt for eldre menneske og pratar når dei eigentleg burde arbeide. Dei unge reiser seg ikkje opp lenger når eldre folk kjem inn i rommet. Dei motseier foreldra sine, skryt i selskap, sluker søtsaker når dei sit ved bordet, legg beina over kvarandre og tyranniserer lærarar._

Sokrates (470–399 f.Kr.)

_Noko å bryne seg på_>>> 4Skriv en argumenterande artikkel om eit emne du er oppteken av – kanskje noko frå ungdomsmiljøet, frå verdspolitikken, idrett, film- og fjernsynsindustrien, om miljøvern, om krig og fred, om ungdom og rusmiddel, om terrorisme, om sløsing, om rike og fattige ...

Lag eventuelt idédugnad for å finne aktuelle emne. Hjelp kvarandre med argument. Gi respons på tekstane de skriv.

>>> 5Diskuter dei ulike typane argument som er nemnt på side 180. Kva typar argument meiner du er mest slagkraftige? Kva typar argument kan vi stole mest på? Noter kva som er styrkje og veikskap til kvar argumenttype.

_Test deg sjølv_>>> 1Kva er en debattartikkel?

>>> 2

Kva typar argument kan du bruke i en debattartikkel?

>>> 3Kva vil det seie å drøfte pro et contra?

>>> 4Kva er forskjellen på en debattartikkel og eit diskusjonsinnlegg?

--- 182 til 219xxx3 Kort sagt– artikkel og foredrag

xxx4 Skriveråd-- _Skal du skrive en _fagartikkel_, må du samle stoff. Skriv ned det

du kan om emnet, og gå så til kjelder for å finne meir informasjon. Noter kva kjelder du bruker._

-- _Lag en disposisjon der du set opp rekkjefølgja på stoffet punktvis._ -- _Skriv ei god innleiing som skal fengje lesarane._ -- _Skriv en ryddig hovuddel, gjerne med temasetningar og

kommentarsetningar. Skriv enkelt og forståeleg._ -- _Skriv ei avslutning som rundar av artikkelen, og kjem med ei

slutning. Å la artikkelen slutte som han tok til, kan også vere ei god løysing._

-- _Lag ei fengjande overskrift – og eventuelt en ingress._ -- _Eit _foredrag_ må du arbeide med på same måte som en artikkel.

Hugs likevel at foredraget er en munnleg sjanger._ -- _Ein _nyheitsartikkel_ kan du byggje opp slik at dei viktigaste

opplysningane kjem tidleg._ -- _Overskrift og ingress må innehalde hovudsaka i nyheitsartikkelen._ -- _I en _debattartikkel_ kan du kome med påstandar, du kan byggje

under påstandane dine, og du kan tilbakevise påstandane til andre._ -- _Du kan bruke ulike typar argument i en debattartikkel._

--- 183 til 219

xxx2 Intervju{{Rammetekst:}}Underkapitlet _Intervjuer_ delt i fire Kurs.Vel rekkjefølgje ut frå kva du alt kan, og kva du skal øve på eller lære.

Sjangerkunnskap:Kurs 1: Intervju – form og innhald

Skrivekurs:Kurs 2: Å førebu eit intervjuKurs 3: Å gjennomføre eit intervjuKurs 4: Å skrive eit intervju{{Slutt}}

Eit intervju er som en samtale, men med en viktig forskjell: I eit intervju er det en som spør og en som svarer. Vi kallar dei _intervjuaren_ og _intervjuobjektet_. Formålet med eit intervju er å hente opplysningar frå, eller om intervjuobjektet. Når vi bruker ordet intervju, tenkjer vi nokre gonger på intervjusituasjonen, andre gonger på sjølve intervjuet. Intervjuet er både en skriftleg og en munnleg sjanger. Når eit intervju er munnleg, som når det blir sendt på tv eller i radio, er intervjusituasjonen og intervjuet identiske. I eit skriftleg intervju, derimot, er intervjusituasjonen en munnleg samtale, medan det ferdige intervjuet er en skriven tekst. Vi tek for oss tre variantar av intervju i dette kapitlet: _enkét/rundspørjing, sakintervju_ og _portrettintervju_.

{{Bilete:}}Forklaring: Vi ser ei rekke journalistar med kamera, mikrofonar og

notatblokker, som er i ferd med å intervjua Gro Harlem Brundtland. Brundtland sit til venstre i bildet med ryggen til.

Til høgre i bildet sit Jens Stoltenberg. Berre ein person er opptatt av han – alle andre fokuserer på Brundtland.{{Slutt}}

--- 184 til 219xxx3 Kurs 1. Intervju – form og innhaldI dette Kurset skal du lære-- kva enkét/rundspørjing er-- kva som kjenneteiknar eit sakintervju-- kva som kjenneteiknar eit portrettintervju

xxx4 Enkét eller rundspørjingEnkétar finn vi i aviser og vekeblad. Det er korte spørsmål og svar utan utdjupande kommentarar. Ofte får fleire personar dei same spørsmåla. Enkéten er ofte laga berre for å underhalde, og spørsmåla kan dreie

seg om alt mellom himmel og jord. Men en enkét kan også brukast for å få fram synspunkta om ei sak.

{{Ordforklaring:}}intervju: frå engelsk _interview_, som vil seie å kome saman, samtaleenkét: eller _enquete_ blir uttalt angke't, etter fransk _enquete_, frå latin _inquirere_: utspørje{{Slutt}}

xxx4 Eksempel på to enkétarDersom du hadde stranda på ei aude øy, kva ville du hatt med viss du berre kunne ha med éin ting?

_Vibecke_: Ein venn _Marina_: Kjærasten min (om eg hadde hatt en), eller en venn. _Edna Marie:_ Ein sterk venn. Joho, det handlar om å overleve.

Kva er den største tabben du har gjort?

_Janite_: Då eg gjekk ut frå eit toalett med dopapir hengjande fast i buksa.

_Møyfrid_: Ein gong eg var rasande på en lærar, bestemte eg meg for å snakke til han. Eg stod og «skjelte» han ut, og plutseleg kalla eg han «far». Det var flause.

_Stine_: Eg spelte handball, og sprang heilt aleine mot mål. Alle trudde eg skulle skåre, men nei. Eg «trynte» rett framfor målstreken.

_Jens_: Ein gong eg var på kafé, sat eg og vippa veldig på stolen. Plutseleg sklei beina under stolen, og eg datt rett i golvet – samtidig drog eg med meg en tallerken som deiste i golvet.

To enkétar laga av 9b på Vigrestad storskule, mai 2005

xxx5 SakintervjuFormålet med eit sakintervju er å få fram opplysningar om ei sak. Viss formålet er å få vite noko om norsk oljeutvinning, kan intervjuaren kontakte personar som veit mykje om dette. Det kan vere nokre frå oljeindustrien, politikarar eller forskarar. Intervjuet er retta mot temaet, ikkje mot intervjuobjekta. Dei er med på grunn av kunnskapen dei har. Intervjuet på neste side handlar om mumiar.

--- 185 til 219xxx4 Eksempel på sakintervju _Tørrpinn__Dei er fleire tusen år gamle. Likevel har dei rynker, hår og hender med negler._ _Men kva er eigentleg balsamering?_

– Alle i det gamle Egypt praktiserte balsamering, seier religionshistorikar Anders Bettum ved Universitetet i Oslo.– Dei fattige blei lagd i tørr sand, og blei naturleg mumifisert. Dei rike blei først tørka med salt, før dei blei smurde inn med oljer og forskjellige kjemikaliar for at kroppen skulle halde seg. _Kvifor i all verda gjorde dei det?_– For å heilaggjere kroppen. Dei trudde en blei guddommeleg etter døden, og at kroppen var eit tempel for sjela.Dei meinte at den døde skulle kome tilbake til kroppen sin. _Korleis balsamerte dei?_– Først reinska og vaska dei kroppen. Så gjorde dei eit snitt over venstre hoftekam, slik at dei kunne ta ut dei fire hovuddelane: tarmar, magesekk, lunger og levra. Innvolane blei så tørka og balsamert.

_Er det rett at dei trakk hjernen ut gjennom nasen?_– Ja-ha-ha, det er rett. Eg har sett video av det. Ein bruker hammar og meisel for å kome inn gjennom nasebora, før en tek en lang, tynn bronsekrok og rører rundt i hjernen. Så legg en liket over på den eine sida slik at hjernen renn ut.

_Æsj, så grotesk!_– Ja, det ser ikkje bra ut. _Kva gjorde dei vidare med kroppen?_– Dei tørka han. Liket blei ofte lagd i salt, gjerne i tørr natron, i 40 dagar. På den måten fekk en stoppa rotningsprosessen og trekte all fukt ut av kroppen. Etterpå brukte egyptarane en del kosmetiske grep. Huda blei mjukna opp igjen med oljer. Dei brukte flytande _harpiks_ som desinfiserande middel – det brukte dei i buken og hovudskallen. Så blei kroppen surra inn i linbandasje. _Korleis ser dei ut i dag?_– Ein mister jo litt av den fine raudfargen i kinna, for å seie det sånn. Dei mista 70 % av kroppsvæska når dei blei tørka, så dei har en brunaktig farge. Mange av dei er heilt _intakte_, og ser overraskande bra ut. _Det er ikkje noko å ha i stova?_– Ha! Nei, dei endar gjerne på museum. _Luktar dei vondt?_– Det er ikkje ei vond lukt av dei, men det er klart det luktar tørt og innestengt. _Kva skjedde med innvolane?_

– Dei blei tørka og balsamert på same måte som kroppen. Innvolane blei ofte lagd i ei eiga kiste og gravlagd saman med kroppen.

_Hendte det at dei blei lagd tilbake i kroppen?_– Ja, det også. Av og til fylte dei igjen bukhola med alt som var blitt teke ut. Av og til hadde dei sagflis og leire i buken, for at den døde skulle halde på kroppsfasongen. _Kosmetiske grep igjen?_– Ja, i den tida då balsameringskunsten var på topp, fletta dei inn ekstra hår for å gjere håret tjukkare. Dei sette inn kunstige auge, og sminka dei. Det blei også laga seks til ni snitt i huda, der dei fylte opp med linbandasje for å byggje opp kroppen. Av og til gjekk dei for langt, så huda i kinna sprakk. _Det må vel kunne kallast «extreme makeover»?_– Ja-ha-ha, du kan seie det sånn! Morten Øverbye, _Magasinet Dagbladet_ 30. oktober 2004 Omsett til nynorsk

{{Bilete:}}Forklaring: Hovudet til ein kvinneleg mumie, sett frå sida. Håret er

inntakt. Andletet er godt bevart, med noko insunkne kinn . Halsen er svært tynn{{Slutt}}

{{Ordforklaringer:}}harpiks: en type plantesaftintakt: uskadd, urørt{{Slutt}}

--- 186 til 219{{Bilete:}}

Forklaring: Ein ung, mørkhuda mann med stort hår som smiler, og tittar ned i bakken. Føre han held to hende ein mikrofon og ein opptakar.{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Når du søkjer arbeid, er det vanleg at du blir innkalla til intervju. Då vil arbeidsgjevaren spørje deg ut for å finne ut korleis du er, og om du er den rette til arbeidet. Samstundes kan du finne ut om arbeidet høver deg. {{Slutt}}

xxx5 PortrettintervjuEit portrett kan vere eit bilete eller fotografi av en person, men det kan også vere ei litterær skildring av personen. I eit portrettintervju er det

nettopp det å skildre personen som er meininga. Intervjuaren vil kome nær innpå intervjuobjektet og presentere vedkomande gjennom intervjuet. Det er personen og det han eller ho står for, som er interessant. Intervjuaren prøver gjerne å få fram sider ved intervjuobjektet som ikkje er så godt kjend frå før. Teksten på neste side ligg i grenselandet mellom reportasje og intervju. Vi tek han med for å vise kor fritt eit intervju kan utformast. Her kjem eit utdrag frå innleiinga:

--- 187 til 219xxx4 Eksempel på portrettintervju _Musikalen om Annie_ _Eg har alltid vore en av gutta. Då eg var lita, gjekk det så langt at nokre barn trudde eg var en gut, seier Anne Lilia Strand (25). Ho er betre kjend som Annie: undergrunnsdiva, DJ og artist. Vi sit i baren på Hotell Bristol i Bergen. Ute regnar det. Så ler Annie den rare, sjarmerande latteren sin, og seier:_ – Det var til og med nokre jenter som blei forelska i meg. Annie har vore eit omgrep i musikkmiljøet i Bergen heilt sidan kjærasten Tore Kroknes, alias DJ Erot, og Telle Records slapp vinylsingelen «Song for Annie» i 1998. Så kom discohousehiten «The Greatest Hit», kor Annie viste at ho kan syngje. Dei 500 første eksemplara blei borte på dagen. I dag er låta en klassikar, som framleis får speletid av profilerte DJ-ar over heile verda. Journalistar, bransjefolk og fans såg føre seg store ting av jenta med heliumsrøysta (...) – Eg har hatt stor tru på Annie i mange år, eg, seier musikksjef Håkon Moslet i Petre. – Så det er kjekt at ho no endeleg kjem med eit album. Tre timar tidlegare, i eit fotostudio i Bergen. Naturleg vakre Annie er som endra. Dei raude leppene glinsar, den rosa tyll – kjolen struttar, og det glitrar i diamantøyredobbar. Ho ser ut som en million dollar. – Så fin eg blei! seier ho, og skyv en korketrekkjar bakover. Så ringjer mobilen. – _Yes, that's fine. No problem,_ seier Annie, og trykkjer på den raude knappen. – Kven var de? – Italienske Vogue. Dei vil gjerne ha eit intervju med meg. Men dei kan vente. Ho spankulerar bort til lyskastarane og stiller seg framfor Dagbladet sitt kamera. Stylisten trykkjer _play_, og den nye elektriske poplåta til Annie «Chewing Gum», som er produsert av Richard X, blir pumpa ut i rommet. (...) Men kvifor har Annie brukt så lang tid? Kvifor kjem debutalbumet først no?

– Trass merksemda rundt «The Greatest Hit» selte vi ikkje mange plater. I ettertid meiner mange at plateselskapet ikkje gjorde god nok jobb, seier Annie. Ho fortel om ei tid med havregryn og dårleg råd, arbeid i klesbutikk og sosialen. Men det gjorde ikkje noko. Annie var forelska og laga musikk. Ho budde saman med kjærasten Tore Kroknes, DJ Erot, i Bergen. – Eg gløymer ikkje den eine vinteren dei tok straumen. Vi måtte ligge under dyna og tenne stearinlys. (...) Annie er en _makeleg_ type og står helst ikkje opp før etter tolv. Men bak den feminine bohemen ser du kjapt ei litt nerden gutejente, som heilt sidan tenåra har valt å satse fullt på musikk (...) Kine B. Hartz _Dagbladet_ 18.06._2004_. Omsett til nynorsk

{{Ordforklaringar:}}diva: italiensk for gudinne, framifrå kvinneleg songar; no vil ordet seie feira og tiljubla kvinneleg skodespelar, eller songarinne eller filmstjernemakeleg: langsam, roleg{{Slutt}}

{{Bilete:}}Portrett av Anne Lilia Strand {{Slutt}}


>>> 1 Les dei to rundspørjingane (enkétane). Kven er intervjuobjekt? Kven er intervjuar? >>> 2 Kva ville du ha svart på dei to spørsmåla? Skriv svara dine som om dei stod i enkétane. >>> 3 Dersom du skulle lage en enkét, kva ville du spurt om? >>> 4 Fleire saman: Studer intervjua framfor. Finn eksempel på fire måtar å formidle spørsmål og svar på: -- spørsmål og svar som blir formidla etter kvart-- spørsmål og svar som har ulik skrifttype-- replikkar der det blir forklart kven som snakkar

-- svar som ikkje blir formidla som replikkar Kva synest de er best?

>>> 5 Finn fleire eksempel på intervju i aviser og blad, og ta dei med til skulen. Les opp overskriftene eller skriv dei på tavle/lysark, eller bruk eit presentasjonsprogram på data. La dei andre gjette kva intervjuet handlar om.

{{Bilete:}}Forklaring: To ungdommar, ein gut og ei jente, gjennomfører eit

intervju. Guten held ein mikrofon føre jenta, som svarer. Begge to ler. Det heile skjer føre ei datamaskin plassert ved eit vindauge i eit rom.{{Slutt}}

_Noko å bryne seg på_>>> 6 Finn eksempel i sakintervjuet der intervjuobjektet humrar og ler og synest spørsmål eller svar er morosame. Korleis kjem det fram i teksten? >>> 7 Finn eksempel i portrettintervjuet på innslag av forteljing/reportasje/skildring. >>> 8 Les på og mellom linjene, og skriv punktvis alt vi får vite om Annie i intervjuet. >>> 9 Fleire saman: I portrettintervjuet får vi høyre at Annie alltid har vore «en av gutta», at ho gav ut plater alt i 1998, at det kom ei tid med havregryn og dårleg råd, at ho fekk seg kjæraste, at ho liker å liggje lenge om morgonen osv. Skriv dei spørsmåla de trur intervjuaren har stilt for å få fram desse opplysningane.

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er en intervjuar? Kva er eit intervjuobjekt?

>>> 2 Kva kjenneteiknar eit intervju?

>>> 3 Kva er en enkét?

>>> 4. Kva er forskjellen på eit sakintervju og eit portrettintervju?

--- 189 til 219{{Bilete:}}

Forklaring: Tre ungdomsjenter sit i eit bibliotek. Den eine har eit art med skrift føre seg og hald opp ei hand med ein telefon.{{Slutt}}

xxx3 Kurs 2. Å førebu eit intervjuI dette Kurset skal du lære-- å førebu eit intervju-- å lage spørsmål til intervjuet-- å gjere undersøkingar på førehand

Skal eit intervju bli vellukka, må du førebu deg godt. Her er nokre punkt du må ta omsyn til:

-- Klargjere målet. Kva vil du med intervjuet?-- Vel intervjuobjekt. Kven kan på best mogleg vis gi deg det

intervjuet du vil ha?-- Skaff deg bakgrunnskunnskap. Veit du mykje er det lettare å spørje.

I eit portrettintervju bør du vite mest mogleg om intervjuobjektet på førehand. I eit sakintervju bør du vite noko om temaet, og det skader ikkje om du veit litt om intervjuobjektet heller. Det kan gjere intervjusituasjonen lettare. Bruk oppslagsverk, nettet eller andre tilgjengelege kjelder.

-- Planlegg spørsmåla. Skriv dei ned. Spør slik at du ikkje får ja eller nei til svar. Det unngår du dersom du innleiar med spørjeord: kven, kva, kor, korleis, når. Du kan også be intervjuobjektet _fortelje_ om det eine eller andre, i staden for å stille spørsmål.

-- Søk etter det spesielle. Prøv å få fram opplysningar som ikkje er så godt kjend frå før. Kva er det som skil personen du intervjuar, frå alle andre? Kva er det han eller ho kan, som få andre kan?

-- Ver førebudd på å improvisere. Samtalen kan ta ei anna vending enn du har rekna med. Intervjuobjektet kan gjerne fortelje noko du ikkje visste frå før. Då må du kanskje stille spørsmål som ikkje var planlagd.

-- Gjer avtale med intervjuobjektet. Avtal tid, stad og tema. Dette gjeld ikkje for enkétar, som er en meir spontan intervjuform.

{{Ordforklaring:}}improvisere: lage eller gjere noko utan å ha planlagd det på førehand{{Slutt}}


>>> 1

Du skal lage en enkét for skuleavisa. Skriv ned dei spørsmåla du vil stille.

>>> 2 Du skal lage en enkét for å lodde stemninga mellom medelevane dine om noko de er opptekne av nett no. Det kan godt ha med skulen å gjere, eller det kan gjelde noko utanfor skulen. Avgjer tema. Lag spørsmål. >>> 3 Du skal lage eit portrettintervju av onkel Skrue – eller Supermann, eller en annan oppdikta figur, eller kanskje gullfisken din. Lag spørsmål.

>>> 4 Du skal lage eit sakintervju med en person du kjenner. Du kan spørje om arbeidet han eller ho har, eller om hobbyar eller andre ting personen har kunnskap om. Lag mange spørsmål.

_Noko å bryne seg på_>>> 5 Fleire saman: Skriv ned mange forslag til tema for sakintervju. Fordel emna mellom dykk. Så skal kvar einskild finne ut kven dei kunne ha intervjua for å få vite meir om emnet, og etterpå lage spørsmål. Eller: Gjer tilsvarande med portrettintervju. Då må de finne fram til fleire aktuelle intervjuobjekt, som de deler tilfeldig. Kva kan det vere interessant å spørje om?

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva type forarbeid bør du gjere når du skal intervjue nokon?

>>> 2 Korleis må du spørje for å unngå å få ja eller nei til svar?

xxx3 Kurs 3. Å gjennomføre eit intervjuI dette kurset skal du lære-- _å gjennomføre eit intervju_ -- _å notere svar frå intervjuobjektet_ -- _å intervjue ved hjelp av opptaksutstyr_

{{Margtekst:}}Les meir om framføring og presentasjon i kapitla _Munnleg kommunikasjon,_ side 14, og _Ord, bilete og lyd,_ side 68.{{Slutt}}

Før sjølve intervjuet tek til, er det vanleg å snakke om laust og fast med intervjuobjektet, for å skape ei hyggjeleg stemning. Noter korleis det ser ut der de er, korleis intervjuobjektet er kledd, korleis han eller

ho er. Det kan vere nyttige detaljar å ta med når du skal skrive intervjuet. Når du tek til med intervjuet, må du snakke tydeleg. Sjå på intervjuobjektet når du spør, så ser du korleis han eller ho reagerer. Det kan fortelje noko som kan kome med i intervjuet. Viss intervjuobjektet svarer uklart, eller seier noko du ikkje forstår, så be han eller ho om å repetere svaret eller utdjupe det. Som intervjuar må du vere god til å lytte, og du må kunne stille _oppfølgingsspørsmål_ når intervjuobjektet fortel noko som det kan vere interessant å få vite meir om – sjølv om det ikkje står på spørsmålslista di. Ta notat. Du rekk ikkje å skrive ned kvart ord som blir sagt. Det vil føre til en treg og rar samtale. Skriv i staden ned stikkord for kvart --- 191 til 219spørsmål. Sjå over notata med en gong intervjuet er ferdig, så gløymer du ikkje så lett kva som blei sagt. Skriv en kladd av sjølve samtalen rett etter at intervjuet er utført. Viss du bruker opptaksutstyr, får du med heile samtalen. Men du kan truleg ikkje skrive av alt som blei sagt, og kanskje ikkje akkurat slik det blei sagt. Du må skrive av på en slik måte at du får fram det intervjuobjektet meinte. Om du lagar eit lydintervju, må du sørgje for å bruke mikrofonen slik at både intervjuaren og intervjuobjektet høyrest tydeleg. Om intervjuet blir teke opp med kamera i tillegg, må du tenkje gjennom, og planleggje, kor intervjuaren og intervjuobjektet skal sitje eller stå, og korleis dei skal vere plassert i høve kamera. Det kan vere lurt å ha en roleg bakgrunn, og det er viktig at ansiktet til intervjuobjektet er godt synleg. Og så var det takk for intervjuet!

{{Bilete:}}Forklaring: Nærbilete av ein mikrofon og ein mann med hovetelefon

i bakgrunnen.{{Slutt}}


>>> 1 Fleire saman: De skal lage eit portrettintervju av julenissen. Lag spørsmål. Gjennomfør intervjuet. Byt på å vere intervjuar og intervjuobjekt. >>> 2 Fleire saman: Intervju kvarandre. Lag spørsmål som høver til personen du vil intervjue, og gjennomfør intervjuet. Øv på å ta raske notat. Framfør intervjuet munnleg med en gong. Bruk notata.

_Noko å bryne seg på_>>> 3

Lag eit sakintervju eller eit portrettintervju der du ikkje kjenner intervjuobjektet frå før. Gjer avtale på førehand. Lag spørsmål. Diskuter spørsmåla med andre elevar før du drar for å gjere intervjuet. Gjennomfør intervjuet. >>> 4 Lag eit intervju ved hjelp av opptaksutstyr. Det skal bli eit radio- eller tv-intervju. Øv på mikrofonbruk. Tenk på kameravinkel og korleis intervjuaren og intervjuobjektet skal sitje eller stå.

_Test deg sjølv_>>> 1 Korleis vil du gå fram når du skal intervjue nokon?

>>> 2 Kva må du passe på viss du intervjuar ved hjelp av opptaksutstyr?

--- 192 til 219xxx3 Kurs 4. Å skrive intervjuI dette kurset skal du lære-- korleis du kan formidle spørsmål og svar i eit intervju-- korleis skildring, reportasje og forteljing kan flettast inn i eit intervju-- å bruke notata dine når du skal skrive intervjuet-- å skrive eit intervju med innleiing og avslutning

Det er fleire måtar å skrive eit intervju på. Den enklaste måten er å skrive berre spørsmåla og svara, som replikkar. Det kan gjerast som i eit skodespelmanus. Då kan det stå kven replikkane tilhøyrer (sjå side 184). Intervjuet kan også skrivast slik at spørsmål og svar kan følgje kvarandre etter kvart, utan at det står kven som snakkar (sjå side 185). Nokre gonger blir spørsmåla sett med en annan skrifttype enn svara, for å skilje dei frå kvarandre. Det er vanleg at intervjuet blir skrive i presens, notid. Det skaper nærleik for lesaren. Du kan også skrive spørsmåla og svara om til _indirekte tale_. I staden for å gi att replikken slik han var, kan du bruke en at-setning: «NN seier at ....» Du kan også referere situasjonen og for eksempel skrive at «NN vil helst ikkje tenkje på kor farleg det hadde vore» i staden for « – Eg vil ikkje tenkje på kor farleg det var! seier NN».

xxx4 Utbrodering av intervjuetEit intervju kan lett bli kjedeleg dersom du berre fortel om igjen det som blir sagt. For å gjere intervjuet meir lesarvennleg kan du setje det inn i ei ramme av forteljingar og skildringar. Du kan for eksempelskildre møtet ditt med intervjuobjektet, staden der intervjuet går for seg, og forventingane du har. Det vil skape indre bilete hos lesaren, og gi tankar og assosiasjonar som intervjuet aleine ikkje ville ha gitt. På den måten får lesaren noko ekstra utover sjølve intervjuet.

Intervjuet på side 187 er eit eksempel på en slik tekst. Intervjuet blir ei blanding av fleire sjangrar: referat, skildring og forteljing. Skiljet mellom saktekst og skjønnlitteratur blir viska ut, noko som er vanleg i mange moderne tekstar.

{{Bilete:}}Forklaring: Ein ung mann ligg på magen, og skriv konsentrert på eit

blankt ark med ein rød penn.{{Slutt}}

xxx4 Overskrift, innleiing og avslutningOverskrifta på intervjuet har eit hovudformål. Ho skal gjere lesaren nysgjerrig og få han til å ta til med å lese teksten. Dessutan kan overskrifta seie noko om kva intervjuet handlar om, men ofte blir det sett på som mindre viktig. --- 193 til 219Innleiinga, på si side, kan gi signal om kva intervjuet inneheld, kven som blir intervjua, og kva tema dei eventuelt kjem inn på. Men det er også en regel som kan brytast. Stadig oftare ser vi en tendens til at intervjuarane ikkje går rett på sak, men tek til midt inne i intervjuet, før dei etter kvart sirklar inn hovudtema. Som i andre tekstar må intervjuet avsluttast og rundast av. Då kan du fortelje korleis møtet med intervjuobjektet slutta, eller du kan kome tilbake til dei tankane du presenterte i byrjinga (sirkelkomposisjon), eller du kan kome med ei slutning. Når du har skrive intervjuet, kan du la intervjuobjektet få lese det, slik at misforståingar kan ryddast av vegen. Det blir rekna for å vere god presseskikk.

{{Margtekst:}}Eit intervju kan også gå inn som en del av andre sjangrar. I reportasjar i aviser og blad er det ikkje uvanleg med innslag av intervju. Til og med fagartiklar kan ha innslag av intervju og andre sjangrar. {{Slutt}}


>>> 1 Ta utgangspunkt i dei spørsmåla du laga i oppgåve 1–4 i Kurs 2, eller lag nye spørsmål og gjennomfør intervjua: a) Skriv ferdig enkéten (oppgåve 1 eller 2, Kurs 2). Gi kvarandre

respons. b) Skriv ferdig portrettintervjuet med onkel Skrue – eller den du valde

å intervjue (oppgåve 3, Kurs 2). Om du vil, kan du setje intervjuet inn i ei forteljande ramme ved å skildre intervjuobjektet og intervjusituasjonen. Lag ei fengjande overskrift. Gi kvarandre respons.

c) Gjennomfør eit sakintervju med nokon du kjenner. Skriv intervjuet. Lag ei fengjande overskrift (oppgåve 4, Kurs 2). Gi kvarandre respons.

_Noko å bryne seg på_>>> 2 Ta utgangspunkt i spørsmåla du laga i oppgåve 5 i Kurs 2, eller i oppgåve 4 i Kurs 3 – eller lag nye spørsmål. Gjennomfør eit sakintervju eller eit portrettintervju. Skriv intervjuet. Lag ei ramme rundt intervjuet ved hjelp av forteljing og skildring. Vis ulike måtar å få fram svara frå intervjuobjektet. Lag ei fengjande overskrift. Gi kvarandre respons. >>> 3 Rediger eit intervju som du har gjort lydopptak av. Du kan leggje inn musikk eller andre lydeffektar, og eigne kommentarar. Klipp saman intervjuet slik at det blir best mogleg. Eit råd: Ikkje lag det for langt! Hugs tittel på intervjuet.

_Test deg sjølv_>>> 1 På kva måtar kan du gi att spørsmål og svar i eit intervju?

>>> 2 Kva andre sjangrar kan du flette inn i eit intervju? Korleis? Kvifor?

>>> 3 Korleis kan det skrivne intervjuet ta til – og slutte?

>>> 4 Kva råd vil du gi til en som skal redigere eit lydopptak av eit intervju?

--- 194 til 219xxx3 Kort sagt– intervju

xxx4 Skriveråd-- _Når du skal lage eit intervju, må du førebu deg og setje deg inn i

saka på førehand, eller skaffe deg informasjon om personen du skal intervjue._

-- _Du bør skrive ned spørsmåla på førehand. Hugs spørjeorda!_ -- _Kontakt intervjuobjektet og gjer avtale._ -- _Du må kunne stille utdjupande spørsmål viss det er nødvendig._ -- _Ta korte notat, eller bruk lydopptakar._ -- _Intervjuet kan skrivast som ei veksling mellom spørsmål og svar; å

bruke direkte tale nokre gonger, andre gonger indirekte tale._ -- _Du kan flette inn skildring, forteljing og/eller reportasje i

intervjuet._ -- _Bruker du mikrofon og kamera, må du finne en god bakgrunn for

intervjusituasjonen og tenkje på mikrofonbruk, kameravinkel og

plassering av intervjuobjektet._

{{Bilete:}}Forklaring: I forgrunnen ser vi ei hand som held eit videokamera.

Kameraet filmar to unge kvinner. Handa med Kameraet er i fokus, medan dei to kvinnene er uskarpe. Den eine kvinna held ei hand opp som for å skjula seg for kamera.{{Slutt}}

--- 195 til 219xxx2 Essay og kåseri

{{Rammetekst:}}Underkapitlet _Essay og kåseri_ er ordna i to Kurs.Vel rekkjefølgje ut frå kva du alt kan, og kva du skal øve på eller lære.

_Sjangarkunnskap_Kurs 1: Essay og kåseri

_Skrivekurs_Kurs 2: Å skrive essay og kåseri{{Slutt}}

Essay er en skriftleg sjanger. Gjennom teksten fører forfattaren en samtale med seg sjølv, eller med en lesar. Essayet er som regel humoristisk, og gjerne ironisk. Det er prega av tankesprang og assosiasjonar. Det er en skriftleg sjanger. Kåseriet blir rekna som en munnleg sjanger, og det har en munnleg språktone. Teksten er subjektiv, og kåsøren vender seg direkte til tilhøyrarane. Kåseriet tek ofte for seg tema som folk er oppteken av, og kåsøren har som mål å underhalde og å få publikum til å le.

{{Ordforklaring:}}essay: kjem frå fransk: _essai_, og betyr _forsøk_ {{Slutt}}

{{Bilete:}}Bilettekst: Are Kalvø og Cliff Moustache på Rebecca West {{Slutt}}

--- 196 til 219xxx3 Kurs 1. Essay og kåseri – form og innhaldI dette kurset skal du lære-- kva essay og kåseri er-- kva det vil seie å skrive essayistisk-- korleis humor kan brukast som verkemiddel

xxx4 Essay

Forteljingar og dikt er eldgamle sjangrar, men essayet er så nytt at vi veit kven som først brukte sjangeren. Det var franskmannen Michel de Montaigne som i 1580 skreiv det han kalla _Les Essais._ Der seier han at han vil skrive slik at lesarane skal kunne sjå han slik han er, naturleg og kvardagsleg, utan å skjule seg bak ei lærd maske. Essayet var skapt. Seinare har mange skrive slik som Montaigne. Medan en artikkel vil fortelje fakta om eit emne og gi svar og definisjonar, leitar essayet etter svara. Det er opplevingane og kunnskapane til forfattaren som blir det sentrale i skrivinga. Ofte er forfattaren i tvil om sine eigne slutningar, og prøver andre forklaringar. Dei fleste essay tek opp dagsaktuelle saker. Essayet har ikkje så tydelege sjangerkrav som mange andre teksttypar. Forfattaren kan skrive slik det høver der og då, nettopp fordi essayet skal vere utforskande. Men en god essayskrivar veit kva han eller ho vil med essayet, og vel skrivemåte etter det. Forfattaren er godt synleg i teksten og omtalar seg sjølv som _eg_ i mange høve. Dermed blir essayet _subjektivt_, det vil seie at det viser kva forfattaren meiner, trur og opplever. Samstundes må ikkje essayet kome med for tydelege standpunkt. Essayet stiller heller spørsmål, og så blir det opp til lesarane å finne svar og trekkje slutningar.

xxx5 Slentrande stilEit essay har en slentrande stil fordi forfattaren lar assosiasjonane styre innhaldet. Teksten gjer avstikkarar både hit og dit, men kjem heile tida tilbake til det som var utgangspunktet for å skrive. Det gode essayet er prega av språkleg fantasi, og innfall som får lesaren til å oppdage nye sider ved emnet som blir omtala. Små historier og forteljingar er ofte fletta inn, og kan streke under det forfattaren har på hjarta. Forfattaren tek gjerne i bruk verkemiddel som humor og ironi for å fange lesargruppa han eller ho vender seg til. Nokre essay er likevel skrivne i en alvorlegare tone. Dette kan vi kalle _personlege essay_.


xxx5 Formelle essayDet er også andre typar essay. Nokre essay glid over mot artikkelsjangeren. Dei gjer greie for eit emne eller argumenterer for ei sak, og vi kan kalle dei vitskaplege eller _formelle essay_. Vi finn slike tekstar --- 197 til 219mellom anna i vitskaplege tidsskrift, men også her er forfattaren synleg, og skrivemåten er ledigare og friare enn i en artikkel. Vi tek først og fremst for oss det personlege essayet i dette kapitlet. Mange essay handlar om det å skrive. Det gjer også essayet nedanfor. Forfattaren, en elev i ungdomsskulen, skulle skrive eit lesarinnlegg. Oppgåva var: Skriv om ei sak du brenn for. Det blei eit essay.

xxx4 Eksempel på essay _Ei vanskeleg oppgåve_Då eg blei gitt oppgåva å skrive eit lesarinnlegg der eg skulle ta opp ei sak eg brenn for, trudde eg det skulle bli ei lett oppgåve. Men det blei vanskelegare jo meir eg tenkte på det. Ei sak eg brenn for? Kva er å brenne for noko, eigentleg? Kanskje en kan brenne for noko en er oppteken av, livet for eksempel. Livet er jo noko en er oppteken av, men det er kanskje eit litt stort emne, inneheld berre store, filosofiske spørsmål som eg ikkje meistrar. Og det er vanskeleg å skrive lesarinnlegg med masse sterke meiningar om livet, dessutan blir det ganske kjedeleg. Damer, damer tenkjer eg en del på, men det får kanskje fram ei tankerekkje som ikkje skal skrivast om i avisa. Kanskje det å brenne for noko er noko anna. Bli irritert av noko for eksempel. Det er ikkje vanskeleg å ramse opp ting en blir irritert av. Ivar Hoff og Ernst A. Lersveen, korleis dei kommenterer kjerringa og ungane under en fotballkamp, er temmeleg irriterande. Om liste-pop og trance skal eg berre seie noko så subjektivt som: Blæ! Å stå på skeiser (for det er eg ikkje noko vidare god til), affeksjonen jenter har for hestar, ekstreme feministar, David Hasselhoff, Jay Leno, blaute hundar osv. Det er så mange meiningar om alle dei tinga at det ikkje ville vore plass til dei i innlegget. Men kva med morosame ting og ting som gjer en glad. Team Antonsen er moro. Damer igjen (ikkje alltid like morosame, men som oftast flinke til å gjere deg glad). Arnold Schwartzenegger liker eg å le av (legg trykk på _le av)_, teikneseriar som Futurama og South Park latterleggjer USA på en rimeleg bra måte. USA er forresten på irritasjonslista mi. Nytt på nytt er genialt, det å gjere narr av ting som blir vist i nyheitene, er morosamt, men å skrive om det blir truleg ei kort utgreiing. Men – dersom det er noko eg burde skrive eit innlegg om, er det musikk. Musikk er noko eg brenn for. Eg lager ikkje noko særleg mykje musikk (speler gitar, men ulydar er ofte ikkje musikk), men å høyre på musikk, det er noko eg kan. Noko eg klarer same kva humør eg er i. Dei kjappe soloane til Jimmy Page i Led Zeppelin eller dei rolege psykedeliske soloane til David Gilmore i Pink Floyd. Og kvifor ikkje den feite røysta til vokalisten i The Darkness? Men når eg tenkjer meg om, så er det folk som er ganske dyktige til å lytte til og skrive om musikk, så då er det ikkje vits i å gjere det same. Så då er det eigentleg ikkje vits i å skrive om det heller. Du har no lese gjennom innhaldet over, og du har sikkert fått med deg en del meiningar, eg har i alle fall fått sagt en del. Eg var tidlegare usikker på kva eg skulle skrive om då eg skreiv i hytt og pine om ting som opptok meg, og som sikkert opptek andre også. I alle høve har eg innsett at ting eg brenn for og meiner noko om, er blitt nemnt, så då er vel oppgåva utført då.

Aksel Lindstad Omsett til nynorsk

{{Bilete:}}Forklaring: Aksel Lindstad, ca. 15 år, sit med ein elektrisk gitar i

fanget. Han har halvlangt hår og smiler lett. {{Slutt}}

--- 198 til 219xxx4 KåseriDå kåseriet blei «oppfunne», på 1800-talet, var det en avissjanger. Det blei skapt for å kunne skrive forståeleg om vanskelege emne; for å skrive _populærvitskapleg_, som det heiter. Ordet kåseri kjem av det franske _causer_, som vil seie å prate tillitsfullt. Då radioen blei allemannseige, utvikla kåseriet seg til en radiosjanger, og i dag reknar vi kåseriet som en munnleg sjanger. I avisene lever det vidare under namn som _spalte_ eller _petit_. Kåseriet skal vere morosamt å høyre på. Som oftast tek det opp lette, kvardagslege emne, men det kan også ta opp meir alvorlege saker. Sjølv då er humoren viktig. Humor er eit velkjend verkemiddel i mange samanhengar: Ved å bruke humor kan en få sagt mykje viktig om det meste. Humor verkar avvæpnande, og ved å harselere, ironisere og overdrive kan en kåsør få publikum til å sjå ei sak frå ei ny side. Kåseriet er munnleg i forma, og det er vanleg at det blir framført på dialekten til kåsøren. Eit kåserimanus må derfor utformast med tanke på at dette er en munnleg sjanger. Kåsøren må bruke «øyreprøven», og lese manuset sitt høgt for å høyre om det fungerer. Kåseriet på neste side er skrive av en elev i ungdomsskulen.

{{Ordforklaringar:}}harselere: gjere narr av, drive ap medironisere: spotte, gjere narr avkåsør: en som framfører eit kåseri{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Bilettekst: Les meir om humor på side 148. {{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: Ei hand som stiller inn frekvensen på ein radio ved hjelp

av ein rund brytar.{{Slutt}}

--- 199 til 387{{Bilete:}}

Forklaring: Ein baby som krabbar mot fotografen på alle fire.{{Slutt}}

xxx4 Eksempel på kåseri

_Skjebnen til ei storesyster_Først er dei bitte små. Og no snakkar eg om når dei er så små at dei ikkje eingong kan prøve å få eit mumlande «mamma» ut av det siklande vesle holet mellom nasen og haka. Eller i det heile kan tenkje på å stable seg ned på golvet for å ta dei første krabbetaka, eller rettare sagt få dei første blåmerka. Det er då det tek til. Altså då det vesle muldyret ligg i fanget til mamma og smiler til alle misunnelege menneska som er innom for å gratulere. Og der og då ser ungen kanskje hjelpelaus ut. Men han kan likevel gjere mykje ... Ja, trudde du kanskje at babyar var heilt handlingslamma? Dei klarer nok å sjå uskuldige ut, men nesten, ja, om lag all den jævelskapen dei finn på, gjer dei med godt samvit, heilt medvite. Tru meg! Når dei er så små som eg prøvde å forklare i stad, er det nettene som er verst. Du ligg i di djupaste svevn og drøymer om dei herlegaste ting ei syster kan drøyme om, og så kjem det: «UÆÆÆÆÆÆÆÆÆÆ, UÆÆÆÆÆÆÆÆÆÆ!» Der og då høyrest det ut som om den vesle skapningen har slukt i seg det som er av støvsugarar, tannlegebor, motorsager og det som verre er, stole lydane deira, og etterpå sender dei ut att i dei uskuldige øyrene til ei søvnig storesyster. Og eg er sikker på at kvart einaste normalt vesen på denne kloden ville gitt kva som helst for å få snørrungen til å gi seg ... Men nei då. Den vesle gnagaren sluttar ikkje med dei skurrande, utruleg irriterande skrika ved hjelp av eit «hysj». Då blir det faktisk endå verre. Nei, du må anten la vesenet halde på i nokre timar, til mor eller far tek til å reagere på litt bråk borti kroken. Eller du må stå opp, ta slåbroken, gå heilt inn på naborommet og ta opp den vesle, gulpande rotta. Og det er då du kjenner det. Den lette, fine kvite bleia som den vesle terroristen fekk på seg i går kveld, er no tung som en mjølsekk, og ikkje direkte luktfri. Nei, en skulle tru at både 3., 4. og 5. verdskrig har teke plass i endetarmen på det vesle krypet, og dei ymse partane til slutt blei samde om å sende ut heile møkka på en gong. «Fort og gæli!» Jaja, det drit vel du i. Du får han berre til å halde kjeft, og stappar han ned igjen. Du prøver å liste deg ut, men før du har kome så langt som til dørstokken, må så klart mamma spørje: «Du kan vel ikkje skifte bleie på han, kan du vel?» Du tenkjer du kanskje får meir vekeløn viss du gjer det, og sidan du alt er oppe av senga og augneloka dine nesten er lukka, tek du sjansen på det. Du tek tak under dei sveitte armane på det tunge, illeluktande monstret og tek det med ut på badet. Så tek du plastposar på hendene og klesklyper på nasen, men før du kan ta til på dette ekle prosjektet, må du sitje og førebu deg i nokre minutt, slik at du ikkje skal svime av når du opnar den gigantiske bleia den vesle larva har mellom beina. --- 200 til 219For å bli ferdig må du jo eingong ta til, så det er berre å setje i gang. Og då er det som å sjå dokumentaren om Victoriafossen i reprise, berre at vatnet – tru det eller ei – er bytta ut med drit. Og innimellom

all denne gyselege, gulbrune, klumpete massen som flyt utover, kan du faktisk sjå kva det vesle beistet åt til kveldsmat. Og er du heldig, så er den vesle slimålen så grei at han slepp ut nokre små, grøne gasslekkasjar som stig opp og går til åtak på alt som er av nasebor. Du pakkar den stinkande bleia saman og prøver å kaste ho i søppelkassa, som du så klart ikkje treffer, riv en våtserviett ut av pampersveska ved vasken, og tørker på den klissete stumpen. Kliner på litt sinksalve, og set på en eller annan måte på ei ny bleie. Ein ting er at det ikkje er særleg delikat, men det er slett ikkje lett heller. Dagen etter er mamma faktisk ganske nøgd, og då må ho så klart spørje om du kan gjere det fleire gonger. Det har du jo «veldig» lyst til, så du prøver å takke finsleg nei, men då tek ho til å mase og fjase om at ho gjer alt husarbeidet og så vidare. Og dersom du prøver å gi eit hint om meir pengar, blir det berre verre. Dermed er du blitt fast bleieskiftarbeidar, utan løn! Som alle andre levande skapningar her i verda må uheldigvis også småsøsken utvikle seg. Og samstundes som desse små, rare skapningane veks og gror, gjer dei noko heilt forferdeleg. Dei skyv deg vekk så dei får all merksemda. Og dette klarar dei med glans. Dei lurer foreldre og andre som trur dei veit alt trill rundt, med dei falske smila og den vesle kroppen sin, med to små utstikkarar som skal sjå ut som hender, to til som skal sjå ut som føter, og en stor gassballong på toppen, som eigentleg skal sjå ut som eit hovud, men som liknar meir på ei vrengt nyre. Det er jo for så vidt greitt nok at forelda sette dette romvesentet til verda, men at dei må gløyme dei andre uskuldige, stakkars, ikkje-så-små barna sine av den grunn?? Det er vel sånn det er her i verda. Ein må kvitte seg med det visne graset for at nye planter skal vekse og gro ... Kaja Mitlid Omsett til nynorsk

{{Margtekst:}}Storesyster kallar seg «bleieskiftarbeidar» i kåseriet. Då bruker ho tittelen til en song av Øystein Sunde. Å sitere frå andre (kjende) tekstar i sin eigen tekst, er eit mykje brukt verkemiddel. Vi kallar det allusjon. {{Slutt}}



>>> 1 Les teksten _Ei vanskeleg oppgåve_ framfor. a) Skriv ned i punkt dei sakene forfattaren er oppteke av, kva han er

irritert over, og kva som gjer han glad. Følgjer han assosiasjonane sine, synest du, slik det er vanleg i eit essay?

b) Forfattaren tek til med å seie at han ikkje veit kva det vil seie å brenne for noko, men han skriv seg fram til ei slutning likevel. Kva kjem han fram til?

c) Kva likte du best i denne teksten? Kvifor?

>>> 2 Les teksten _Skjebnen til ei storesyster_ framfor. a) Ein måte å skrive morosamt på er å bruke overdriving. Skriv ned

eksempel på det frå dette kåseriet. b) Finn du eksempel på munnleg språktone? Skriv dei ned. c) Legg merke til korleis forfattaren varierer språket. Ho bruker ikkje

namn som «babyen», «den vesle ungen» og slike nøytrale uttrykk når ho skriv om den yngste i familien. Ho bruker mange ulike uttrykk. Kva for nokre?

_Noko å bryne seg på_>>> 3 Les teksten _Ei vanskeleg oppgåve_ framfor. a) Eit essay er subjektivt. Forfattaren er synleg. Han eller ho prøver

seg fram for å finne sine eigne meiningar. Essayet er prega av tankesprang og assosiasjonar. Finn du eksempel på noko av dette her? Noter.

b) Vi skriv at _Ei vanskeleg oppgåve_ skulle bli eit lesarinnlegg, men blei eit essay. Er du samd i den påstanden? Kvifor/kvifor ikkje.

>>> 4 Les teksten _Skjebnen til ei storesyster_ framfor. a) Forfattaren lar oss forstå kor fælt det er å få småsøsken. Trur du ho

meiner det så sterkt, eller skriv ho med ironi? Grunngi svaret ditt med eksempel frå teksten.

b) Kva meiner «storesyster» med den siste linja: «Ein må kvitte seg med det visne graset for at nye planter skal vekse og gro ...» Kva er det visne graset, og kva er dei nye plantene? Skriv ned forklaringa di.

{{Rammetekst:}}Øv deg på å skrive langt om lite. Fang tankane dine, og få dei ned på papiret.Få bort skrivesperrene dine. Skriv utan stans i fem minutt, i ti minutt. Sjå kor det fører deg og teksten.Finn din måte å skrive på! Vel blant skriveoppgåvene på side 118–123, i kapittel 4 _Skriveprosessen_. {{Slutt}}


Kva er eit essay?

>>> 2 Kva er eit kåseri?

>>> 3 Kva kjenneteiknar desse to sjangrane? Kva skil dei frå kvarandre?

>>> 4 Kva vil det seie å skrive essayistisk?

--- 202 til 219xxx3 Kurs 2. Å skrive essay og kåseriI dette Kurset skal du lære-- å skrive essay og kåseri-- å skrive innleiingar og avslutningar

Det er knapt nokon sakprosasjanger som gir deg større personleg forteljefridom enn essayet og kåseriet. Begge er gode sjangrar når du skal underhalde eit publikum, og samstundes gi dei noko å tenkje på. I tillegg kan du bruke essayforma når du arbeider med fagstoff. Skriv ned tankar og refleksjonar rundt det du held på å lære. På den måten får du eit meir medvite forhold til stoffet, og du kan gjere kunnskapen til _din_ kunnskap.

{{Bilete:}}Forklaring: Ein firefelts motorveg med bru på tvers over. Ei kvinne

går i fullstørrelse ved sida av vegen på høgre side, ho ser då ut som ei kjempe på vegen. Vi ser nærbilde av ei anna kvinne på venstre side. Ho har vind i håret og ser ut forbi oss.{{Slutt}}

--- 203 til 219xxx4 Innleiing og hovuddelInnleiinga må fange lesarane. Du kan mellom anna ta til med ei lita forteljing. Du har kanskje opplevd noko som har fått tankane dine i sving. Undervegs i essayet eller kåseriet, kan du flette inn nye historier og små forteljingar som kan utdjupe og illustrere temaet. Her ser du byrjinga til fem essay av en og same forfattar, Nils Rune Langeland. Les dei, så kan du gruble over kva desse essaya tek opp av tema:

{{Essay – 5 byrjingar:}}_Den store negeren_ vatnar Bjørnsons grav så ømt berre en gartnar kan. Sol brenn over dei kalde gravene. Tre andre svarte menn som også pleier liv som or døden gror, kjem til. Andleta løyser seg opp i glade smil, og eg som er en forbipasserande, kan høyre smektande raggaesong.

(Dei første og dei siste)

_Eg er ein kvit_, europeisk mann. Denne svimlande tanken slo brått ned i meg. Eg er en kvit, vestleg mann, ber difor all verdas skuld. Vi, en gjeng vanlege, kvite menn som denne kvelden sit og ser på fotballkamp, er med andre ord ansvarlege for all undertrykking og liding i heile verda. (Den avmektige fienden)

_«Angsten et sjela»._ Tittelen på denne kjende filmen av Fassbinder uttrykkjer noe av det som 11.09.2001 gav liv til. Noe som alt var der, men som bokstavleg talt eksploderte i andletet på oss. På denne dagen eksploderte verda i World Trade Center. (Eit svart hol å sjå gjennom)

_Ho smiler til meg._ Ein varm vårvind ruskar henne i håret. I bakgrunnen kan vi høyre granatnedslag og knatrande maskingevær. Sola skin på en britisk Challenger-tank. Det er nesten som en slags idyll. Ein krigens idyll. Noe skjer. Endeleg skjer det noe. (Krigens idyll)

_På eit jordgolv_ i Kabul sit ungane tett i tett og hyler fram bokstavane i talekor. Det lyser entusiasme av dei små andleta. Så primitivt, men likevel fylt av skulens «ånd». Ein liten gløtt inn i den evige skulestova, ei skulestove som manglar alt, men likevel har alt – som trengst. For kva er vel en skule? (Skulen er død){{Slutt}}

--- 204 til 219xxx4 Hovuddel og avslutningHovuddelen av teksten skal utdjupe innleiinga, og gi lesarane eller tilhøyrarane ei god oppleving gjennom tankesprang og assosiasjonar. For å gi essayet eller kåseriet en god rytme, kan det også i slike tekstar vere gjentakingar. Ikkje ver redd for samanlikningar og metaforar heller. Eit godt språkleg bilete seier meir enn mange ord. Skriv humoristisk og med glimt i auga, sjølv om du skriv om alvorlege emne. Bruk gjerne ironi. Språket bør vere lett og ledig. I kåseriet må det i tillegg vere munnleg. Les høgt. Bruk «øyreprøven»! Skriv om heilt til formuleringane sit, og det er moro å lese teksten, også for deg. Til slutt må teksten rundast av, gjerne slik at slutten tek tak i det essayet eller kåseriet tok til med. Då får vi en sirkelkomposisjon. Det er en av dei vanlegaste måtane å avslutte slike tekstar på.

{{Margtekst:}}Gjentaking, samanlikningar, metaforar og ironi – sjå kapittel 5.{{Slutt}}


Bruk oppgåvene nedanfor eller vel andre tema. >>> 1 Skriv essay eller kåseri: a) Kva er gale med gutane?

(Eller: Kva er gale med jentene?)Kvifor er dei så annleis enn oss?

b) Kvar med sitt. Er det ikkje bare naturleg å tenkje mest på seg sjølv?

c) Noko som irriterer meg grenselaust. d) Fotball – eit rusmiddel for folk flest?

Kva er det som får menn – og nokre kvinner – verda over til å gå av skaftet av tjueto ungdommar, i kortbukse, som spring etter en ball?

_Noko å bryne seg på_>>> 2 Skriv kåseri eller essay med forteljingar og eksempel. Bruk humor og ironi. a) Skit i verda, leve Noreg!

Eller har vi ansvar for resten av verda også?b) Hadde du vore født i India, hadde du truleg vore hindu.

Er religion bare eit spørsmål om kva kultur vi tilhøyrer?c) Skal vi knuse spegelen?

Det kan tyda på at mange er misnøgde med korleis dei ser ut, kanskje dei fleste av oss. Kva kan det kome av, når dei fleste ser heilt vanlege ut?

d) Er Gud død, eller har han bare gitt opp? Kan vi tru på en miskunnsam Gud, når det skjer så mykje vondt i verda?

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er typisk for en essayistisk skrivemåte?

>>> 2 Kva råd vil du gi til en som skal skrive eit essay? Til en som skal skrive eit kåseri?

>>> 3 Kva vil du seie er en god måte å starte eit essay eller eit kåseri på? Korleis kan du avslutte en slik tekst?

xxx3 Kort sagt– essay og kåseri_Skriveråd_

-- Skriv personleg og på din måte.-- Skriv enkelt og forståeleg.-- Legg inn historier og forteljingar.-- Ta «avstikkarar» i emnet når du skriv essay.-- Skriv direkte til lesaren.-- Overrask lesaren.-- Kåseriet bør vere munnleg i forma.-- Hugs humor, ironi og overdriving som verkemiddel, særleg i kåseri.-- Ikkje kom med slutningar – la lesaren ta seg av det.

--- 206 til 387xxx2 Brev, søknad og CV

{{Rammetekst:}}Underkapitlet _Brev, søknad og CV_ er ordna i to Kurs.Vel rekkjefølgje ut fra kva du alt kan, og kva du skal øve på eller lære.

_Sjangsrkunnskap__Kurs 1:_ Brev, søknad og CV – form og innhald

_Skrivekurs_Kurs 2:_ Å skrive brev, søknad og CV


xxx3 Kurs 1. Brev, søknad og CV – form og innhaldI dette kurset skal du lære-- korleis eit forretningsbrev bør setjast opp-- korleis en søknad skal skrivast-- kva som bør leggjast ved en søknad-- kva en CV er, og kva han skal innehalde

xxx4 PrivatbrevFor en del år tilbake, før sms, Internett og e-post var teke i bruk, kunne folk halde kontakt med venner og kjende ved å skrive brev og sende dei i posten. Framleis er det mange som liker denne typen kommunikasjon. Han er ikkje så rask som e-post, men mange synest det er kjekt å setje seg ned med eit papirbrev i fred og ro. Det er få formelle krav til slike _privatbrev_, men det er vanleg å skrive ei opningshelsing, som «Hei!» eller «Kjære ...» før sjølve brevet tek til. Dato og underskrift må sjølvsagt også på plass. Elles kan du skrive som du vil. Det er likevel god brevskikk å vere oppteken av mottakaren, og spørje etter nytt, spørje korleis det står til og slikt, ikkje berre skrive om seg sjølv. I dag bruker vi gjerne Internett og sms for å kommunisere kjapt og effektivt. Meldingane vi sender då, blir som oftast kortare enn eit papirbrev. På den andre sida får vi raskt svar tilbake, og kan sende ei ny melding.

--- 207 til 219{{Ordforklaringar:}}formell: etter reglane, korrektformelle brev: brev med faste krav til oppsett og utforming; forretningsbrev, offentleg brev

xxx4 Formelle brevDet er reglar for korleis eit formelt brev bør sjå ut. Dei formelle breva er høflege i tonen, og dei er gjerne upersonlege. Det er naturleg å halde en viss avstand mellom sendar og mottakar, for som oftast kjenner dei ikkje kvarandre. Offentlege og private bedrifter og offentlege og private kontor – men også privatpersonar – sender og mottar formelle brev. Det kan vere brev som gjer greie for ei sak, som informerer om noko, eller det kan vere brev der avsendaren stiller spørsmål eller ber om noko.

xxx4 Eksempel på forretningsbrev{{Brev:}}Elevrådet ved Solhaug skule v/Veronika Pettersen Solhaug skule (Namn og adresse til personen som sender brevet, øvst til venstre) 9786 VIK (Postnummer. Poststad med store bokstavar), 15.09.06 (Dato til høgre på same linja som postnummer og poststad)

Grafisk Design (Firmanamn og adressa til mottakaren)Postboks 2034 8001 BODØ (Postnummer. Poststad med store bokstavar)

Skulegensarar (Overskrift i halvfeit skrift) (Kort om utgangspunktet for brevet)Vi har fått brosjyren Dykkar over skulegenserar, og vi synest tilbodet ser interessant ut. Men vi treng hjelp til å utforme tekst og logo på genserane. Derfor sender vi med tre utkast som vi har laga, og ber om at De vel eit av utkasta og kjem med forslag til korleis logoen kan vere. (Kort om kva saka gjeld)

Det er 150 elevar ved skulen vår, og vi reknar med at dei fleste ønskjer å kjøpe skulegenser.

Vi håper på eit snarleg svar, sidan vi er eit stykke ute i skuleåret alt.

Med vennleg helsing

Veromika Pettersen (Handskriven underskrift nede til venstre) Veronika Pettersen elevrådet v/Solhaug skule

Vedlegg: Tre utkast til logo (Eventuelle vedlegg, skriv kor mange). {{Slutt}}

--- 208 til 219Også formelle brev kan vi sende på to måtar: i posten eller elektronisk. Sender vi brevet i posten, kan vi velje om vi vil skrive det for hand eller på pc. Sender vi det elektronisk, kan vi anten skrive brevet direkte i e-posten, eller vi kan sende det som eit vedlegg. Det siste er kanskje det beste, særleg dersom brevet er en søknad. Då skriv vi kort i sjølve e-posten kva saka gjeld, og viser til vedlegget.

{{Margtekst:}}Skriv namn og adresse litt til venstre og eit stykke nede på konvolutten. Det skal vere plass til frimerke og poststempel oppe til høgre. {{Slutt}}

xxx4 SøknadEin _søknad_ er også eit formelt brev, og skal skrivast på same måten. Men du må passe på å få med alle viktige opplysningar i søknaden. Om du for eksempel søkjer på ei stilling som har vore annonsert, bør du i innleiinga vise til utlysningsteksten i annonsen. Vidare må du skrive litt om kven du er, kva type utdanning du har, om du har erfaring frå tidlegare arbeid, og kvifor du meiner at du høver til arbeidet. Dette må du skrive kort og sakleg. I tillegg kan du vise til _referansar_. Det er personar som kjenner deg, og kan fortelje noko om deg. Hugs å spørje desse personane først, før du fører dei opp som referanse. Som vedlegg til søknaden tek du med din eigen CV, kopiar av vitnemål frå skulen og attestar frå tidlegare arbeid.

xxx4 CV – curriculum vitaeEin CV er en oversikt over personopplysningar og kva utdanning og yrkeserfaring en person har. CV er ei forkorting for det latinske uttrykket _curriculum vitae_, som vil seie livsløp. I CV-en kan det også stå opplysningar om spesielle interesser du har, om tillitsverv du har hatt, om du har førarkort, osv. Det skal ikkje vere nokre «hol» i CV-en, så om du har hatt eit friår, skal det stå oppført. Når du skal søkje på eit arbeid, kan det vere lurt å leggje ved en CV. Då sparer du plass i sjølve søknaden, samstundes som det er en oversiktleg måte å fortelje om deg sjølv på. Skriv du CV-en på data, er det lett å føye til nye opplysningar etter kvart som du utdannar deg eller får yrkeserfaring. Du kan finne malar for CV-ar på skriveprogram på datamaskinar. Det viktigaste er at CV-en er ryddig og oversiktleg, slik at det viktigaste kjem tydeleg fram. Kva som er viktigast, kan variere etter kva type

arbeid du søkjer. Derfor må du kanskje endre CV-en for kvar gong du skal bruke han. Eksempel på en CV ser du på side 210.

--- 209 til 219xxx4 Eksempel på søknad{{Brev:}}Michael Hoff Rognsvingen 4 0430 NESTAD, (Namn og adresse til personen som sender søknaden,

øvst til venstre)

Fikst og Ferdig Storgata 20 0430 NESTAD (Firmanamn og adresse) 26.04.08 (Dato til høgre på same linje som postnummer og poststad)

Søknad om sommarjobb (Overskrift i halvfeit skrift) Eg viser til annonsen i Nestadposten 24.04.08, og søkjer den ledige sommarjobben som butikkmedarbeidar. (Tilvising til annonse) Eg er 17 år gammal og går Vg 2, Teikning, form og farge, ved Nestad vidaregåande skule. Eg har eksamen frå Hasselbakk ungdomsskule frå 2006. (Kort om søkjaren, Kva type utdanning søkjaren har) Sommaren 2007 arbeidde eg i Åresmyra Storkiosk i seks veker. Eg har også vore avisbod for Nestadposten i litt over halvanna år, i 2005 og 2006. (Kva type arbeidserfaring søkjaren har) Eg liker å snakke med folk, og eg liker å arbeide med interiør og design. Eg har også god kjennskap til data. Folk som kjenner meg, vil seie at eg er pliktoppfyllande og påliteleg. (Søkjaren fortel kvifor han eller ho høver til arbeidet) Som referanse viser eg til Finn Jacobsen, dagleg leiar i Åresmyra Storkiosk, tlf. 95 95 90 02. (Referanse, søkjaren viser til en person i firmaet)

Med vennleg helsing Michael Hoff Michael Hoff (Handskriven underskrift nede til venstre)

4 vedlegg (Eventuelle vedlegg skriv kor mange) {{Slutt}}

--- 210 til 219xxx4 Eksempel på CV

{{cv:}}_Personalia:_Namn: Michael HoffAdresse: Rognsvingen 4, 0430 NESTAD

Født: 20.03.90Sivilstand: UgiftTelefon: 00 953 544E-post: [email protected]

_Utdanning_2008: Vg2, teikning, form og farge, Nestad vidaregåande skule

vedlegg 12007: Vg1, formgivingsfag, Nestad vidaregåande skule vedlegg 22006: Grunnskule, Hasselbakk ungdomsskule vedlegg 3

_Praksis_2007: Sommarjobb i Åresmyra Storkiosk i 6 veker vedlegg 42006: Avisbod for Nestadposten (frå januar til august)2005: Avisbod for Nestadposten (heile året)

_Fritidsinteresser_Formgiving, interiørdesign, data

_Andre opplysningar_Speler fotball for juniorlaget til Rognheim FK.Kjenner til og kan bruke ei rekkje dataprogram, mellom anna Word, Excel, PowerPoint og Adobe.{{Slutt}}



>>> 1 Studer brevet på side 207. Kva står øvst? Kor står datoen? Kor står namnet til mottakaren/adressaten?

>>> 2 Kva er hovudbodskapen i dette brevet?

>>> 3 Studer søknaden om sommarjobb på side 209. Kva opplysningar har sjølve søknaden?

>>> 4 Studer CV-en på side 210. Korleis er han sett opp? Kva inneheld dei ulike delane?


Fleire saman: Sjå på oppsett og innhald i brevet og søknaden. Er dei fint utforma? Grunngi svara.

_Test deg sjølv_>>> 1 Korleis bør eit forretningsbrev setjast opp? (sendar, mottakar, dato, overskrift, underskrift, vedlegg ...)

>>> 2 Korleis bør en søknad utformast, og kva bør han innehalde? Kva type vedlegg kan han ha?

>>> 3 Korleis bør du utforme en CV?

xxx3 Kurs 2. Å skrive brev, søknad og CVI dette kurset skal du lære-- å skrive forretningsbrev-- å skrive søknad og CV

Når du skal skrive en søknad eller eit formelt brev, må du først og fremst vere klar over kvifor du skriv, og kven du skriv til. Då gir innhaldet seg sjølv. Dessutan må du kjenne til dei krava som blir stilt til desse sjangrane, både når det gjeld oppsett, og når det gjeld språktone, slik vi har presentert i Kurs 1. Du kan nok avvike frå krava nokre gonger, for eksempel ved å bli meir personleg enn det som er vanleg i en søknad. Nokre gonger kan en arbeidsgjevar merke seg akkurat den søknaden. Men resultatet kan også bli motsett, viss du ikkje lukkast med vrien du har gjort. Mottakaren av søknaden kan då tenkje: «Denne søkjaren veit ikkje eingong korleis en søknad skal skrivast. Eg legg han nedst i bunka.» Det er _malar_ til mange formelle sjangrar i ulike skriveprogram. Bruk dei, men ikkje ukritisk. Du kan også lage dine eigne malar. I dei oppgåvene som følgjer, får du som oppgåve å skrive oppdikta søknader og brev. Formålet er å lære det formelle, altså korleis breva og søknadene skal sjå ut, og korleis språket skal vere. Det ville vore betre trening å skrive verkelege brev og søknader. Då må du sjølv finne situasjonar der du har bruk for dei formelle sjangrane.



>>> 1

Du er elevrådsrepresentant og skal skrive eit formelt brev for elevrådet. Vel ei av sakene nedanfor, eller vel ei sak de er opptekne av på din skule akkurat no. -- De ber om å få arrangere skuleball, og forklarer korleis de har tenkt

å organisere det.-- De ber om å få benker utanfor skulen, slik at de har en stad å sitje i

friminutta.-- De vil støtte Operasjon Dagsverk, og ber om å få bruke litt av

skuletida til å planleggje og organisere dette.-- Ei av elevbedriftene på skulen treng å bruke skulen på kveldstid.

Skriv en søknad til rektor.-- Elevrådet ønskjer å delta på en ungdomskonferanse, og de ber om å

få fri og om økonomisk stønad til reise og Kursavgift.

>>> 2 Skriv en søknad om sommarjobb. Dikt opp eit firma du kunne tenkje deg å arbeide for. >>> 3 Lag din eigen CV på data slik at han blir ryddig og oversiktleg.

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Lag din eigen brevmal med namn, adresse og telefonnummer.

>>> 5 Leit i aviser og andre stader etter stillingsannonsar. Diskuter kva de meiner bør stå i en utlysingstekst for at han skal gi nok opplysningar til søkjaren. Kva må i alle fall med? Skriv ned punkt. >>> 6 Kva er en god søknad? Tenk deg tre tilfelle: -- en søknad om å få arbeide i eit reklamebyrå-- en søknad om arbeid i en butikk-- en søknad om arbeid i en barnehage Set opp kriterium, og diskuter

kva som bør med i kvar av søknadene.

xxx3 Kort sagt– brev søknad og CV_Skriveråd_-- Formelle brev og søknader har faste krav til form, som du må følgje.-- Skriv så enkelt og direkte som mogleg.-- Hald en nøytral, sakleg tone.-- Tenk på mottakaren: Sørg for å få med alle opplysningar som

mottakar treng for å kunne vurdere brevet eller søknaden.-- Legg arbeid i å få brevet eller søknaden til å sjå skikkeleg ut – det

skal ikkje vere klussing og overstrykingar.-- Få bort alle skrivefeil.-- Om du viser til referansar, sørg for å spørje desse personane først.

-- Ein CV skal innehalde personopplysningar, og oversikt over utdanning og arbeidserfaring og andre viktige opplysningar om deg sjølv.

--- 213 til 219xxx2 Referat og rapport{Rammetekst:}}_Sjangarkunnskap_Kurs 1: Referat og rapport – form og innhald

_Skrivekurs_Kurs 2: Å skrive referat og rapport {{Slutt}}

Referat og rapport er to sjangrar som vi bruker når vi skal gjere greie for noko som har skjedd, eller noko vi har gjort. Dei er mykje brukt både i arbeidslivet og i skulesamanheng.

{{Bilete, 2 bilete:}} 1. To kvinnelege forskarar i kvite frakkar som er i ferd med å

undersøka nokon småfisk i eit laboratorium. Kvinna nærast, plukkar opp ein bitte liten fisk med pinsett frå ei skål, og samanliknar han med nokre teikningar av fiskar ho har på eit papir. Det ligg ein slag linjal i skåla. Den andre forskaren står litt bakanfor og vurderer det som skjer.

2. to menn i kjeledress er i ferd med å undersøka ein bilmotor. Den eine står over sjølve motoren med ei lampe, medan den andre står bak og observerer.

{{Slutt}}

--- 214 til 219xxx3 Kurs 1. Referat og rapport – form og innhaldI dette kurset skal du lære-- kva eit referat er – tekstreferat og møtereferat-- kva en rapport er

xxx4 ReferatEit referat er eit kortfatta samandrag. Nesten dagleg refererer vi munnleg noko som har skjedd, en film vi har sett, eller en teikneserie vi har lese. Slike referat er som regel spontane og ikkje førebudde, og eksisterer berre der og då. Men eit referat kan også gjerast skriftleg når det er nødvendig. Vi kan skrive referat frå eit møte vi har delteke på, eller frå en tekst vi har lese. Då er det om å gjere å skrive på en slik måte at det er lett å få med seg hovudinnhaldet frå møtet, eller hovudinnhaldet i teksten. Vi tek derfor berre med hovudpunkta i eit referat.

xxx5 Tekstreferat

I eit _tekstreferat_ skal du vere usynleg. Du skal ikkje skrive i eg-form. Men du må vise til teksten du refererer frå, og til forfattaren. Då kan du skrive at _artikkelforfattaren seier/hevdar/meiner .._. Du kan sitere frå teksten, altså skrive av noko av teksten ordrett. Sitata bør ikkje vere lange, og dei skal stå i hermeteikn, slik at lesarane ser at du siterer. Referatet er gjerne bygd opp rundt ei fast ramme. Overskrifta kan vere: «Referat frå ... (tittel).» I det første avsnittet skriv du kven som har skrive teksten, når han er skriven, og kor han er henta frå.

xxx5 MøtereferatEit _møtereferat_ skal kort seie noko om hovudinnhaldet i eit møte. Formålet er todelt: Dei som ikkje var på møtet, skal kunne skaffe seg en oversikt over kva som skjedde og kva som blei vedteke. Det skal også gå an å gå tilbake til referatet viss det blir tvil om kva vedtak som blei gjort, kven som fekk ansvaret for spesielle saker, og eventuelle tidsfristar. Øvst skal det stå kva type møte vi refererer frå, når møtet var, og kven som var der. Hovuddelen av referatet følgjer saklista punkt for punkt, og forklarer kort kva som blei teke opp, og kva vedtak som blei gjort. Det er som oftast ikkje nødvendig å referere kva deltakarane sa. Til slutt skal referatet underteiknast av personen som refererer, referenten. På neste møte er det vanleg å leggje fram referatet og godkjenne det. Nokre gonger bruker vi faste skjema til å skrive møtereferatet i.

--- 215 til 219xxx4 Eksempel på møtereferat

{{Referat:}}_Referat frå elevrådsmøte 22.09.06_

Til stades: Alle elevrådsrepresentantane

_Sak 1 Musikk i timane_Det har komme forslag frå 10. trinn om å få høyre musikk i arbeidstimane.Argumenter for: Mange konsentrerer seg betre med musikk.Vi blir ikkje så lett uroa. Det går ikkje ut over arbeidet._Vedtak_: Elevrådsleiaren og sekretæren skriv brev til rektor og kontaktlæra rane.

_Sak 2 Vasskjølar i undervisningsarealet_Frå 8. trinn: Mange saknar kaldt vatn å drikke i skoletida. Vatnet i springen er lunka, og det er ikkje sunt med brus._Vedtak_: Vi prøver å skaffe vasskjølar. Torstein og Siri undersøkjer prisar og tek kontakt med rektor og FAU innan neste møte for å høyre om det er mogleg.

_Sak 3 Nyttårsball__Vedtak_: Vi utnemner en komité med to elevar frå kvart trinn. Trinna avgjer kven som skal vere med. Frist: 29. september.

_Sak 4 Eventuelt_

For elevrådetKristian Bugge (sign.){{Slutt}}

--- 216 til 219xxx4 RapportEin rapport er ei melding eller ei utgreiing om noko som har skjedd, eit prosjekt som er gjennomført eller eit oppdrag som er utført. I arbeidslivet blir det stadig bede om rapportar – i skulen, i helsevesenet, på fabrikkar og på bilverkstadar. Nokre rapportar blir skrivne på ferdige skjema. Det gjer bilverkstadar når en bil er inne til kontroll. Då lagar dei en tilstandsrapport. Andre gonger må vi utforme rapporten utan hjelp av skjema. Som elev kan du bli beden om å skrive rapport frå eit bedriftsbesøk, eller frå ei arbeidsveke du har delteke i eller frå det siste prosjektet du har arbeidd med. Ein rapport bør vere oversiktleg og ryddig. Han liknar på en logg, men er meir sakleg i tonen. Det er vanleg å skrive rapporten i eg form, eller i vi-form viss det er fleire som er med og lagar han, og rapporten kan innehalde personlege tankar og vurderingar. Rapporten tek som regel til med eit «rapporthovud» øvst, der det står:Dato: (når rapporten er skriven)Til: (den som skal ha rapporten)Frå: (den som har skrive rapporten)Sak: (kva rapporten gjeld) Sjølve rapporten kan delast i tre: Først skriv du kva saka dreier seg om, for eksempel formålet med oppdraget, eller problemstillinga i prosjektet. Så må du skrive kva som skjedde, eller kva du gjorde, i rett rekkjefølgje. Her er det rom berre for tørre fakta. Vurderingane sparer du til siste delen. Der forklarar du kva erfaringar du gjorde, og kva du lærte eller fann ut.

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er eit referat?

>>> 2 Korleis bør eit møtereferat sjå ut, og kva bør det innehalde?

>>> 3 Kva er en rapport?

>>> 4 Korleis bør en rapport sjå ut?

>>> 5 Korleis bør språket i referat og rapportar vere?

--- 217 til 219xxx4 Eksempel på en elevrapport{{Elevrapport:}}_Dato:_ 02.03.06 _Til:_ Merete _Frå:_ Thea, Kristian og Morten _Sak:_ Forsøk om flammar – gule og blå

_Vi utforskar flammen til en gassbrennar_ Vi tente gassbrennaren og såg korleis flammen endra seg når vi flytta på ringen med hol i. Vi fann då at en gassbrennar kan ha to heilt ulike flammar: 1 Høg og gul flamme. Ein slik flamme får vi når holet i ringen er lukka. 2 Blå flamme. Ein sånn flamme får vi når holet i ringen er heilt open.

_Hypotese:_ Vår hypotese er at den høge gule flammen er varmast.

_Framgangsmåte:_ Vår framgangsmåte var å måle tida det tok å få vatn til å koke. For å kunne samanlikne tida for gul og blå flamme, brukte vi same mengd med vatn kvar gong (100 ml). Vi prøvde å måle tida på same måte.

_Utstyr:_ gassbrennar, trådnett, stativ, begerglas, fyrstikker, vatn, klokke

_Resultat: {{Tabell, 3 kolonner og 2 rader:}}gul flamme (lukka hol) blå flamme (ope hol).

Tida det tok å få 100 ml kaldt vatn til å koke med store boble

24 minutt 10 minutt

Vi vart overraska over resultatet, for det stemde ikkje med det vi hadde trudd på førehand. Vatnet koka raskast opp når flammen var blå. Sjå tabellen. Vi hadde trudd at den høge, gule flammen skulle vere varmast. Hypotesen vår var derfor ikkje rett. Vi kan ikkje forklare akkurat kvifor den blå flammen er varmast, men det er vel slik at ope hol gir mykje luft til flammen. Mykje luft fører til at flammen blir varm. Vi hadde elles eit par problem når vi gjorde undersøkinga: -- Det var vanskeleg å vite når vatnet tok til å koke, for kokinga kom

på en måte gradvis. Det hadde derfor vore betre å måle temperaturen i vatnet, og sjå kva flamme som var raskast til å varme opp vatnet til 60 °C, for eksempel.

-- Det var veldig ekkelt å koke vatn med den høge gule flammen. Då blei det danna mykje sot og svart røyk. Vi blei litt kvalme av all sotinga. Dette merka vi ikkje med den blå flammen. Slutning: Den blå flammen er varmast. Ein sånn flamme får vi når holet på gassbrennaren er heilt ope.

{{Slutt}}

--- 218 til 219xxx3 Kurs 2. Å skrive rapport og referatI dette kurset skal du lære-- å skrive rapport og referat

Både rapportar og referat skal vere så kortfatta som mogleg, og dei må skrivast på en slik måte at det er lett for lesaren å setje seg inn i det teksten handlar om, og lett å sjå kva som er dei viktigaste punkta. Stryk alt som ikkje er nødvendig. Sørg for at hovudbodskapen kjem tydeleg fram. Bruk eit enkelt språk. Nokre rapportar og referat blir skjemma av eit temmeleg avansert språk, der en kan få mistanke om at forfattaren er meir interessert i å vise kor flink han eller ho er til å skrive, enn av å få fram bodskapen.


>>> 1 Tung og avansert språkføring blir kalla kansellistil. Nedanfor ser du tre eksempel på det. Skriv om på kvart eksempel, og gjer det så kort og presist som mogleg. a) Ved framlegg av gjeldande kvitteringar, kan deltakarane ved utløpet

av inneverande månad rekne med refusjon for reelle reiseutgifter dei måtte ha hatt.

b) Usemja blant deltakarar rundt dei sentrale spørsmåla var ikkjeeksisterande.

c) Under føresetnad av en særleg vilje frå så vel aktive som trenarar til å kome fram til kompromiss, må det allereie etter kort tid kunne forventast en ikkje liten reduksjon i talet på konfliktar som oppstår på grunn av manglande vilje til å setje seg inn i motparten sine synspunkt.

>>> 2 Skriv eit tekstreferat frå ei bok eller en tekst du har lese, eller frå en film du har sett. >>> 3

Skriv referat frå møte du har vore med på, for eksempel i elevrådet, eller dikt opp eit møte og lag referat. >>> 4 Skriv en rapport frå eit prosjekt du har utført, en tur du har vore på, eller eit bedriftsbesøk.

_Noko å bryne seg på_>>> 5 Lag dine eigne dokumentmalar til rapportar i naturfag eller liknande. >>> 6 Finn eksempel på bokmeldingar i aviser og blad. Studer kva som er vurderingar, og kva som er referat i meldingane. Legg fram resultatet for dei andre. Finn fleire eksempel.

{{Ordforklaringar:}}kanselli: regjeringskontor{{Slutt}}

--- 219 til 219xxx3 Kort sagt– referat og rapport

_Skriveråd_-- Eit referat skal vere lett å få oversikt over – skriv enkelt og

kortfatta.-- Skriv først kva referatet handlar om, kven som har skrive det og

dato.-- Skriv gjerne punktvis det som skal refererast.-- Ta med hovudpunkt, vedtak og slutningar.-- Ein rapport skal vere oversiktleg – skriv punktvis og kortfatta om

det som skjedde, eller det du fann ut.-- Rapporten kan innehalde tankar og vurderingar.

Skriv dei til slutt, som ei slutning.-- Du kan skrive i eg-form eller vi-form.-- Nokre rapportar kan skrivast på ferdige skjema.

--- 220 til 283xxx1 Kapittel 7: Skjønnlitteratur – fantasi og røyndomI dette kapitlet skal du lære -- kva skjønnlitteratur er-- kva sjangrane forteljing, lyrikk og drama er-- kva som kjenneteiknar desse tre sjangrane-- å skrive tekstar i skjønnlitterære sjangrar

Skjønnlitteratur er tekstar som heilt eller delvis er oppdikta. Vi har tre hovudgrupper av skjønnlitteratur:-- forteljande eller episk dikting

-- poetisk eller lyrisk dikting-- dramatisk dikting

Forteljande dikting har undergrupper som novelle, roman, eventyr og fabel. I poetisk dikting er det ei mengd uttrykksformer. Viser, salmar, dikt og rocketekstar høyrer alle med her. I dramatisk dikting finn vi tekstar som skal framførast på en scene, spelast inn på film eller framførast i tv.

--- 221 til 283{{Bilete:}}

Forklaring: Ein gigantisk trestol på om lag plassert ute på ein blomstereng. På toppen av ryggstøtta til stolen sit det to personar, ein mann og ei kvinne, med ryggen til. Dei ser utover landskapet, som er frodig, med grøne tre, dyrka mark og nokre småhus. Himmelen er blå, dei har på seg shorts, det lèt til at det er varmt i vêret. Bildet dannar bakgrunnen for heile side 220 og 221.{{Slutt}}

--- 222 til 283xxx2 Forteljing{{Rammetekst:}}Underkapitlet _Forteljing_ er ordna i sju kurs.Vel rekkjefølgje ut frå kva du alt kan, og kva du vil øve på eller lære.

_Sjangarkunnskap_Kurs 1: Grunntrekk i forteljingar

_Sjangarkunnskap og skrivekurs_Kurs 2: Handlinga i ei forteljing Kurs 3: Korleis ei forteljing kan ta til Kurs 4: Å skrive spennande Kurs 5: Ulike måtar å fortelje på Kurs 6: Synsvinkel, tid og parallellhandling Kurs 7: Å skrive novelle {{Slutt}}

Forteljing er ei samlenemning for tekstar som fortel ei historie. Forteljingar kan vere munnlege eller skriftlege, sanne eller oppdikta, korte eller lange. I dette kapitlet skal vi ta for oss forteljingar som er oppdikta, som _er fiksjon_. Det er mange undergrupper i forteljingssjangeren: eventyr, segn, fablar, mytar, noveller, romanar, historiske forteljingar ... Bak i boka finn du ei oversikt over sjangertrekk knytt til nokre forteljingstypar.

{{2 Bilete - ingen forklaring}}

--- 223 til 387

{{Bilete:}}Forklaring: Vi ser skuggen av ein mann med ein stav i høgre hand til

venstre i bildet, som speidar utover eit vatn. På andre sida av vatnet er det ein åskam, og bakanfor den ein solnedgang. Lyset frå himlen og solnedgangen speglar seg i vatnet.{{Slutt}}

xxx3 Kurs 1. Grunntrekk i forteljingarI dette kurset skal du lære-- om grunntrekka i forteIjingssjangeren-- kva mytar, segn og eventyrer

Kjernen i ei forteljing er _handlinga_. Noko må ha skjedd viss det skal bli ei forteljing. Handlinga strekkjer seg over eit _tidsrom_, ho tek til i en situasjon, og blir avslutta i en annan. I mellomtida har tida gått, og noko har endra seg undervegs. Noko må setje handlinga i gang. Det kan vere en person som vil noko, som har eit prosjekt, det kan vere ei _konflikt_, eller det kan _skje noko_ uventa som får ting til å utvikle seg. Forteljingane har _hovudpersonar_ og _bipersonar_. Desse punkta finn en lett eksempel på i eventyr og segn. Det skal vi sjå nærare på no. I dei eldste nedskrivne forteljingane vi kjenner, møter vi ofte gudar, og desse forteljingane prøver å gi ei forklaring på dei store spørsmåla i livet: Kven er vi? Kvifor er vi til? Kor kjem vi frå? Kva er vår oppgåve på jorda? Slike forteljingar kallar vi for _mytar_. _Segn_ liknar på mytar, men i segna er det ikkje dei store spørsmåla som står i sentrum. Dei vil heller forklare korleis eit stadnamn er blitt til, eller kvifor det ser ut som det gjer på en bestemt stad. Segna gir seg ut for å vere sanne. --- 224 til 283Andre eldgamle forteljingar har form av _eventyr_. Eventyr er blitt fortalt i alle kulturar til alle tider. Vi får ikkje vite kor hendingane i eventyra skjer, og ikkje når. Vi veit berre at «det var en gong». Eventyra gir seg ikkje ut for å vere sanne. Nokre eventyr har vandra frå land til land, og vi kjenner igjen hovudtrekka og tema i dei, sjølv om dei har endra seg undervegs. I det vietnamesiske eventyret _Tam og Kam_ kan vi kjenne igjen trekk frå det tyske eventyret om _Askepott_, som igjen liknar på det norske eventyret _Kari Trestakk._ Her kan du lese eit eventyr frå Tyrkia:

{{Margtekst:}}Eventyr som vi ikkje kjenner opphavet til, kaIlar vi _folkeeventyr_, mellom anna eventyra som Asbjørnsen og Moe skreiv ned. Eventyr som vi kjenner forfattaren til, kallar vi _kunsteventyr_. Eventyra til H.C. Andersen er eksempel på det. Bilete av ei Kongekrone

{{Slutt}}

{{Tekst:}}: _Varmen frå eitt lys_Nasr-ed-Din Hodja hadde vore på vertshuset saman med vennene sine og fortalt skrøner. Dei smurte tjukt på, og han som var verst til å skryte, var Hodja. – Eg kunne godt stå ute i snøen heile natta, eg, utan å ha noko eld å varme meg på, sa han, og slurpa i seg en til kopp av den varme, søte, svarte kaffien. – Nei, det er det ingen som greier, svarte en av dei andre og hutra då han såg ut av vindauget og såg snøen som fall.– Jau, eg så, svarte Hodja. Han heldt hendene over den opne omnen.– Eg skal jammen gjere det no i kveld!– Du greier det ikkje!– Jau, det gjer eg, det! Om eg bruker så mykje som ei glo til å varme meg på, skal eg halde selskap for alle saman heime hos meg i morgon! No hadde dei vedda. Vennene til Nasr-ed-Din Hodja gjekk heim til ei varm seng, medan han stod igjen aleine på det snødekte torget. Han hadde aldri før visst kor mykje lengre tida kjendest om natta enn om dagen. No og då kom en hund som var ute og luska, eller en katt som var ute på eventyr. Dei berre kom bort og snuste på han, så sneik dei seg vidare for å finne seg en lunare plass. Den kalde snøen sneik seg om beina på han og kilte han i nakken. Det var fælt no. Men det var langt verre at han var trøytt! Det gjekk ikkje an å sove her ute i snøen. Han måtte halde seg vaken, trampe med beina og svinge med armane for å halde varmen. Han fann ut at det var lettare å kjempe mot søvnen viss han heile tida nistira på flammen som kom frå lyset i huset til Mehmet Ali rett ovanfor torget. Den vesle lysflamma muntra han opp, og fekk auga til å halde seg opne. Endeleg blei det morgon. Hodja geispa og hutra og gleda seg til en kopp varm kaffi når han kom heim, og dei som møtte han, såg nysgjerrige på han. Dei spurte korleis han hadde hatt det om natta, og dei gav seg reint over for det han hadde gjort. --- 225 til 387– Korleis greidde du å halde deg vaken heile natta? spurte dei.– Eg stod og stira på eit lite lys som brann i huset til Mehmet Ali, svarte Hodja.– Eit lys?– Eit lys som brann?– Var det lys du sa?– Ja visst, svarte Hodja. Han kunne ikkje forstå at det var noko gale i å stå og sjå på eit lys.– Eit tent lys har flamme. Det stråler ut varme frå en flamme. Du har varma deg på flammen frå det lyset. Du har tapt veddemålet, sa dei. Først prøvde Hodja å le det bort. Men han blei snart klar over at dei ikkje spøkte. For en gongs skuld var han for trøytt til å få dei med seg

på at han hadde rett. Han prøvde nok, men han klarte ikkje å få dei med på at eit lys frå eit hus langt borte ikkje kan gi nokon varme til en kald mann som står på eit nedsnødd torg. – Kva tid skal vi kome til festen i kveld? spurte vennene. Dei lo og flokka seg rundt Hodja. Dei heldt på sitt. Dei hadde vunne veddemålet, sa dei. – Kom ved solnedgang, sa Hodja.Han traska heimover. Han var kald og trøytt. Men han tenkte. Han tenkte så det knaka i hjernen.

--- 226 til 387{{Bilete:}}Bilettekst: Ayasofya museum, Istanbul, Tyrkia {{Slutt}}

Dei vakre røystene til Muezzinane høyrdest i heile Ak Shehir og varsla at tida var inne for solnedgangsbøn. Då banka en flokk karar på gatedøra hos Nasr-ed-Din Hodja. Gatedøra blei opna. Dei gjekk over plassen innanfor og sette frå seg skoa ved inngangsdøra. Så gjekk dei inn i huset og sette seg på huk med beina i kross. – Middagen er ikkje heilt ferdig. Røysta til Hodja kom ute frå kjøkkenet.– Det gjer då ingenting, svarte dei. – Det hastar ikkje.Dei venta. No og då kunne dei høyre subbing av føter ute på kjøkken, men ikkje skramling med koppar og kar. Dei snuste for å gjette kva slag festmåltid dei skulle få. Men dei kjende ikkje matlukt. Dei venta og venta og venta.– Eg håper de ikkje er svoltne! ropte Hodja ute frå kjøkkenet.– Maten er ikkje heilt ferdig.– Kanskje vi kan hjelpe deg? foreslo en av gjestene, som var svolten.– Gjerne det, svarte Hodja. – De kan godt kome ut på kjøkkenet og hjelpe til. Karane blei glade for å få noko å gjere. Det var godt å få strekkje på dei støle beina. Men då dei kom ut på kjøkkenet, fekk dei store auge. Og der vart dei ståande å sjå dumme ut. For Hodja rørte gravalvorleg i en stor koparkjele, som hang høgt i lufta. Langt under brann eit einsleg lite lys.– Berre vent litt til nå, sa han. Han stod på tå og kikka ned i den kalde gryta.– Det skulle då koke snart, for som de veit, kjem det mykje varme frå eit lys! sa han.Frå Alice Geer Kelsey: _Hodja. Tyrkiske eventyr,_ Aschehoug 1955- Omsett til nynorsk.{{Slutt}}

{{Ordforklaring:}}muezzin: en prest som syng ut frå tårnet i moskeen at no er det bønetid{{Slutt}

{{Margtekst:}}Historiene om Hodja stammar frå Tyrkia, og i mange hundre år har tyrkarane og folk i landa omkring ledd av desse historiene, som det finst mange hundre av. Nasr-ed-Din er eit mannsnamn, og Hodja betyr lærar, herre eller den eldre. {{Slutt}}


>>> 1 Les eventyret _Varmen frå eitt lys._ a) Kven er hovudperson i eventyret? b) Kor lang tid tek handlinga? c) Kva går konflikten ut på? d) Kva er det som set i gang handlinga i eventyret? e) Fortel kort kva eventyret handlar om. f) Finn eksempel i eventyret som viser at handlinga ikkje er frå Noreg.

_Noko å bryne seg på_>>> 2 Les om sjangertrekka til folkeeventyr på side 374. Vel eit norsk eventyr og sjå kor mange av trekka du finn. >>> 3 Les eventyret _Varmen frå eitt lys._ Korleis skil det tyrkiske eventyret seg ut frå eit norsk folkeeventyr? >>> 4 Finn og les eventyra om _Askepott_ og _Kari Trestakk._ Kva er likt? Kva er ulikt?

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva kjenneteiknar ei forteljing?

>>> 2 Kva er en myte? Kva handlar mytane om?

>>> 3 Kva er eit eventyr? Kva er eit folkeeventyr?

>>> 4 Kva sjangertrekk har eit eventyr?

>>> 5

Kva er ei segn? Kva sjangertrekk er typiske?

xxx3 Kurs 2. Handlinga i ei forteljingI dette kurset skal du lære-- om hovudperson ar, prosjekt/konflikt, mål, hindringar/hjelp, løysing-- å finne handlingsgangen i ei forteljing-- å lage en handlingsgang

Kva skal eg skrive om? Det er det første og ofte det største problemet vi møter. For å kome i gang er det nyttig å vite korleis ei forteljing er bygd opp. La oss ta for oss eit norsk folkeeventyr som eksempel. I eventyret om dei tre bukkane Bruse finn vi dette: -- _hovudp er sonar_, dei tre bukkane-- _eit prosjekt_ som får handlinga i gang: dei tre bukkane vil til

seters-- _eit mål_: dei vil ete seg feite-- _ei hindring_: trollet under brua-- _ei konflikt_ trollet vil ta dei, dei vil forbi-- _eit vendepunkt_ dei vinn over trollet-- _løn_: dei kjem til seters og blir feite og fine

--- 228 til 283Handlinga i ei forteljing, skrive i kortform, kallar vi en _handlingsgang_. Handlingsgangen i eventyret om dei tre bukkane Bruse er slik: _Det var tre bukkar som skulle til seters og gjere seg feite. På vegen

opp til setra måtte dei over ei bru, og under brua budde det eit troll. Alle tre bukkane blir møtt av trollet, som vil ta dei. Dei to minste bukkane ber trollet vente til nestemann kjem, men den store bukken Bruse slåss med trollet og stangar det ut i fossen. Slik kjem alle tre til setra._

{{Ordforklaring:}}profesjonell: som har det som yrke, leveveg{{Slutt}}

Når du skal skrive forteljingar sjølv, kan du tenkje på dei punkta vi har vore inne på. Ta gjerne utgangspunkt i noko sjølvopplevd, eller i hendingar du har høyrt eller lese om. Profesjonelle forfattarar bruker sine eigne erfaringar som råstoff, men diktar om på hendingane. Hugs at både prosjekt og konfliktar kan vere daglegdagse ting: noko hovudpersonen drøymer om å få, noko vedkomande lengtar etter, en krangel med bestevennen. Det treng ikkje vere noko veldig spesielt for at forteljinga skal bli verdt å lese. Hindringane kan like gjerne vere en forseinka buss som en fæl forbrytar. Og hjelpa kan kome i form av en regnskur eller ei anna tilfeldig hending. Ein annan måte å nærme seg forteljinga på er å spørje:_kva, kven, kor, når:_

_Kva_ skjer? _Kven_ er med? _Kor_ skjer det? _Når_ skjer det?


>>> 1 Skriv handlingsgangen i eventyret _Varmen frå eitt lys,_ side 224, så kort som råd. >>> 2 Les novella _Kniv av_ Erna Osland i _Kontekst Tekstar 2._ Skriv kort handlingsgangen. Fortel kven som er hovudpersonen, kva konflikten eller prosjektet går ut på, kva hindringar hovudpersonen møter, eventuelt kva type hjelp hovudpersonen får, og korleis det går til slutt. >>> 3 Skriv handlingsgang til ei forteljing du sjølv diktar opp. Tenk på prosjekt og konflikt, hindringar og hjelparar, mål og løn. Skriv frå ei halv side til ei side. (Denne oppgava kan du gjere fleire gonger. Då har du eit lager av ideartil du skal skrive forteljingar.)

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Les handlingsgangen i oppgåve 6 på side 282. Kva er konflikten? Kva vil du seie prosjektet til Martin er? Kva er prosjektet til Stian? Kva hjelp får dei to, og kva hindringar møter dei? Kva vil Martin oppnå viss han når målet sitt?Kva ønskjer Stian å oppnå?Skriv korleis forteljinga kan slutte. >>> 5 Fleire saman: Finn noveller eller romanutdrag, for eksempel i _Kontekst Tekstar 1_ eller _Tekstar_ 2. Skriv handlingsgangen frå nokre av dei. Samanlikn det de skriv med andre. Legg dei vekt på dei same tinga?

{{Rammetekst:}}Forslag til skriveoppgåver, sjå side 252–253.{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva meiner vi med eit prosjekt i ei forteljing?

>>> 2 Kva meiner vi med ei konflikt?

>>> 3 Kva meiner vi med hindringar og hjelp?

>>> 4 Kva meiner vi med mål?

>>> 5 Kva meiner vi med løysinga i ei forteljing? Kva formål har ho?

>>> 6 Kva er en handlingsgang?

{{Bilete:}}Bilettekst: Teikning av Theodor Kittelsen (1857–1914)Tekst i bilete: TK.Th. Kittelsen {{Slutt}}

--- 230 til 387xxx3 Kurs 3. Korleis ei forteljing kan ta tilI dette kurset skal du lære-- ulike måtar å ta til ei forteljing på-- korleis du kan ta til på ulike stader i handlinga

Det er ofte vanskeleg å ta til på ei forteljing. Ideen til forteljinga er kanskje der, men en veit ikkje heilt korleis dei første setningane skal vere. Dei fleste forfattarar har opplevd en slik situasjon. Her er fem måtar å ta til på:-- Presenter personane først.-- Ta til med å skildre staden der handlinga skal gå for seg.-- Presenter konflikten.-- Vend deg direkte til lesaren: «Historia du no skal få høyre, er ei av

dei mest dramatiske eg har opplevd.»-- Ta til med handlinga.

Vel du å ta utgangspunkt i handlinga, kan du gjere det på tre måtar:

xxx4 Ta til med byrjingaDet kan høyrast naturleg ut å ta til med byrjinga og slutte med slutten. Gjer vi det, seier vi at vi byggjer teksten opp kronologisk, det vil seie i den rekkjefølgja tinga skjer. Men kor tek ei historie til, og kor sluttar ho? Når vi skal skrive, er det som regel ei særskild hending, eller en spesiell situasjon, som interesserer oss. Og då kan vi setje opp en grunnregel: _Vi bør ta til og slutte så nær denne situasjonen som mogleg._ Skal vi fortelje om noko

som skjer utpå ettermiddagen eller kvelden en dag, så er det ikkje nødvendig å fortelje at hovudpersonen stod opp, åt frukost og gjekk på skulen. Med andre ord: Skriv berre om det som har med hovudsaka å gjere. Fjern alt som ikkje er nødvendig.

xxx4 Ta til midt i handlingaNokre gonger kan det vere verknadsfullt å ta til midt i handlinga, kanskje der det er mest spennande og dramatisk i heile forteljinga. Ei slik opning blir kalla _in medias res_. Det er latin og betyr midt i handlinga, utan innleiing. _Romanen om Merkel Hanssen og Donna Winter og Den store flukten_ tek til på den måten:

: _Der sto han altså på utsiden av verandaen i sjette etasje. Tordenen rullet over husene. Lynene fikk skyene til å lukte svidd (nå ja, de _kunne_ ha luktet svidd). Regnet høljet ned, og vindkastene rev i skjorta hans._ _Tærne balanserte på den smale gesimsen som ingen skjønte vitsen med. Kroppen presset seg inn til betongveggen. Albuene lå på kanten av verandaen, og hendene lette etter noe å holde seg i på innsiden._

Frå Tormod Haugen: _Romanen om Merkel Hanssen og Donna Winter og Den store flukten,_ Gyldendal 1986

{{Slutt}}

--- 231 til 283{{2 Bilete - ingen forklaring}}

Ei slik opning gjer lesaren nysgjerrig. Kva har skjedd? Kvifor står «han» på utsida av en veranda? Kven er han? Dersom du vel å ta til midt i handlinga på denne måten, må du etterpå sjå tilbake og skildre det som alt har skjedd, slik at lesaren får svar på spørsmåla sine.

xxx4 Ta til med sluttenDu kan også ta til med slutten, der konflikten er over eller prosjektet fullført. Då må resten av forteljinga bli _retrospektiv_, ho må sjå tilbake på det som skjedde tidlegare. Dette har kanskje mest verknad viss slutten er tragisk og konflikten endar dårleg for hovudpersonen, eller om hovudpersonen mislukkast i å nå målet sitt. Spenninga i forteljinga vil då gå ut på å avsløre korleis det kunne gå så gale. Om du vel å ta til på eine eller andre måten, kan det vere lurt å avgjere korleis forteljinga skal slutte. Har du slutten klar, veit du kor du skal!

{{Margtekst:}}Teknikken der forteljaren ser tilbake og avslører det som har skjedd før historia tek til, blir kalla _retrospektiv forteljeteknikk_. {{Slutt}}

--- 232 til 283Nedanfor kan de lese byrjinga av nokre romanar. Kva trur de dei kjem til å handle om? Gå på jakt etter gode opningar i bøker de les. Då kan de plukke opp nyttige tips.


{{Roman, 5 begynnelser:}}_Nå skjønner jeg ikke noe lenger! Det som hendte meg i dog, er i hvert fall noe av det rareste jeg har vært med på_ Frå Annie Riis _Katrines bok,_ Aschehoug 1996

_Vitja sprang for livet. Med Sasja like i hælane. Dei måtte rekke å komme i ly ved bekkefaret og bjørkekjerret før helikopteret kom til syne over fjellkammen. For helikopterduren kom nærare og nærare._ Frå Torvald Sund _Grensejegerar_, Tiden 1987

_Folk i byen kaller ham bare «Den Fremmede». Ingen vet hva han heter eller hvor han kommer fra. Hvis noen spør, svarer han så gåtefullt at de blir ikke stort klokere. Derfor har folk sluttet å spørre._ Frå Ingebjørg Dahl Sem _Fløyten og tårnet,_ Aschehoug 1993

_Der ligg en by en stad ved kysten av landet, en utruleg og vedunderleg by. Han ligg inne i fjordane i ly av svarte fjell, med snøtoppar som vandrar inn i himlane. Han ligg og sprenger i fjordbotnen på begge sider av ei elv. Han skuvar hus heilt ut på kaiane ved fjorden._ Frå Edvard Hoem _Gi meg de brennende hjerter,_ Det Norske Samlaget 1978

_Morderen ser på hendene sine.For noe piss!De beskylder meg for å være drapsmann. Morder. En kald og hensynsløs fyr som drepte russeren på den øde stranda på Kvitøya. Det er sant at jeg måtte skyte russeren, men det skjedde i sjølforsvar. Hadde det ikke vært han, så hadde det vært meg som hadde blitt liggende igjen og harke blod._ Frå Jon Michelet _Orions belte,_ Forlaget Oktober 1977{{Slutt}}


>>> 1 Sjå på dei fem eksempla for korleis forteljingar kan ta til. Tek nokre av dei til med å presentere en stad? Ein person? Tek nokre til midt i

handlinga? Er det nokre som vendar seg direkte til lesaren? Kva synest du har mest verknad? Grunngi svaret ditt. >>> 2 Skriv to ulike byrjingar til ei forteljing der konflikten er slik Hovudpersonen, en gut eller ei jente i tenåra, har planlagd å dra på telttur med nokre venner, men veit at han eller ho ikkje får lov. >>> 3 Skriv det første avsnittet til ei forteljing _in medias res_. Ta til slik «Døra slo igjen med eit brak etter han. Dette fann han seg ikkje i!» (Du må dikte opp kven «han» er, kven han har vore saman med før han slengjer døra igjen, og kva han ikkje finn seg i – men du treng ikkje avsløre alt dette i det første avsnittet!)

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Sjå på teksten til Tormod Haugen på side 230 («Der stod han altså på utsiden av verandaen ...»). Skriv ned punktvis kva vi får vite om hovudpersonen og situasjonen. Skriv også ned kva vi ikkje får vite, men som vi kanskje lurer på. >>> 5 Kvifor står «han» på utsida av verandaen i sjette etasje, trur du? Kva kjem til å skje? Skriv vidare! >>> 6 Dei neste setningane i teksten over er slik «Det var bare noen centimeter til verandaen under. Dit skulle han, men akkurat nå virket det helt umulig.» Korleis trur du _no_ framhaldet vil bli? Skriv.

{{Rammetekst:}}Skal du skrive ei heil forteljing? Sjå forslaga til skriveoppgåver på side 252–253.{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Nemn ulike måtar en forfattar kan ta til på ei forteljing.

>>> 2 Kva stader i handlinga kan forfattaren velje å ta til?

>>> 3 Korleis tar du til på ei forteljing?

>>> 4

Kva er retrospektiv forteljeteknikk? Kva betyr «in medias res»?

>>> 5 Kva krav bør vi stille til ei god opning?

--- 234 til 283{{2 Bilete - ingen forklaring}}

xxx3 Kurs 4. Å skrive spennandeI dette kurset skal du lære-- ulike teknikkar for å skrive engasjerande og spennande-- å utvide augneblinken-- å vise i staden for å seie-- å halde på spenninga-- å bruke frampeik-- å auke tempoet-- å byggje opp spenninga mot slutten

Når vi bruker uttrykket _å skrive spennande_, så tenkjer vi på kor mykje forteljinga _engasjerer_ lesaren, om ho er tragisk, dramatisk, nifs eller morosam, eller alt dette på en gong. For å få til å skrive slik at lesaren blir engasjert, må _du_ vere engasjert. Du må _ville noko_ med teksten. Tenk på lesarane! Vil du få dei til å le eller gråte? Vil du skrive spennande eller morosamt? Kva er det du har lyst til å fortelje? Så må du sørgje for «å få opp temperaturen» i det du skriv, skape _intensitet og_ spenning. Men korleis skal du greie det? La oss sjå på nokre knep:

xxx4 Utvid augneblinkenNår det skal skje noko spennande, må du gjere situasjonen større og viktigare ved å utvide augneblinken. Du må skildre så å seie frå sekund til sekund kva som skjer. Du må også skildre det som skjer rundt hendinga vinden som uler, klokka som tikkar, en tilfeldig bil som køyrer forbi, det som skjer på andre sida av fjorden, naturen som held pusten ... --- 235 til 283I delane av teksten som ikkje treng vere så spennande, kan du kutte ned på detalj ane og gå fortare fram. Les for eksempel _Faderen_ av Bjørnstjerne Bjørnson i _Kontekst Tekstar 1._ Legg merke til korleis forfattaren berre skriv om dei situasjonane som er viktige for temaet. Tida mellom desse hendingane, og det tek fleire år, nemner han ikkje. I boka _Grensejegerar_ fortel Torvald Sund om to guter som forsøker å rømme vekk frå krig og militærteneste. Dei er i ferd med å bli innhenta. Utan å utvide augneblinken kunne teksten vore slik:

{{2 Utdrag:}}

: _Helikopteret kom mot Vitja og Sasja. Vitja trudde dei var oppdaga. Han klemte rundt Sasja idet helikopteret var rett over dei. Han ville finne en stein å forsvare seg med. Då steig helikopteret og forsvann._ Men Torvald Sund utvidar augneblinken, og då blir teksten slik:

: _Dei var oppdaga. Vitja var ikkje i tvil. Helikopteret kom stupande rett mot dei. Som en falk, dukkande mot byttet. Vitja klemte rundt Sasja. Klemte han fast inntil seg. Som om det kunne gi dei vern mot jegerane som sat oppi helikopteret. No var helikopteret så nære at han kunne sjå soldatane inni det. Det sat to mann der ved sida av føraren. Og var det ikkje snuten av eit hundebeist som stakk opp ved pleksiglaset?_

_Vitja bad stilt at dei måtte ikkje bli oppdaga. No var helikopteret så nære at rotorane fekk bjørkene kring dei til å blåse som i storm. Bjørkene piska kring dei! Og motorduren var øredøyvande. No låg dei fanga i fella. Utan at dei kunne forsvare seg. Dei hadde ikkje eingong en sprettert til å verne seg mot soldatane, som snart kom springande ut av helikopteret når det landa. Det einaste som høvde til forsvarsvåpen var nokre Steinar som låg nedi bekkefaret. Vitja skulle til å strekke seg nedi bekken etter en stein, som han skulle smelle i hovudet på den første han såg, da helikopteret steig litt og gjorde en sving vekk frå dei._ Frå Torvald Sund _Grensejegerar_, Tiden 1987{{Slutt}}

Det er vel lita tvil om kva som skaper dei beste bileta, og får fram spenninga.

{{Ordforklaringer:}}engasjere: vekkje interesseintensitet: med stor energi, styrke{{Slutt}}

--- 236 til 283xxx4 Vis i staden for å seieOm du berre fortel kva som skjer, eller kva personar føler, kan historia di lett bli lite spennande. Skriv du «han var redd», eller «ho var lamslått», så er det berre en påstand. La i staden teksten vise korleis redsla kom til uttrykk, eller korleis det er å vere redd. Gunnar Staalesen har vist i staden for å seie i utdraget nedanfor. Vi ser situasjonen for oss

{{Utdrag:}}: _Jeg møtte blikket til Bodil. Hun stod som en gipsavstøpning over telefonen, fremdeles med røret i hånden. Men hun snakket ikke inn i det, og hun hørte ikke hva som ble sagt i den andre enden._ Frå Gunnar Staalesen _Bitre blomster,_ Gyldendal 1991{{Slutt}}

xxx4 Ikkje avslør alt med en gongSkal du skrive ei spøkjelsehistorie, er det ikkje så spennande om du seier «Brått såg eg eit spøkjelse.» Det er nifsare viss hovudpersonen blir redd fordi han eller ho høyrer lydar, oppdagar merkelege ting som skjer, og ikkje heilt veit kva det er som skjer. Det er ofte meir spennande at noko _kan_ skje, enn at det skjer.

--- 237 til 283Forfattaren kan også ymte om at noko har skjedd, noko lesaren forstår vil få følgjer for resten av forteljinga


{{Utdrag:}}: _Da eg kom til skulen den morgonen, såg eg på lang avstand at noko hadde hendt. Elles bruker alle å gå omkring to og to eller i små grupper, men no sto heile klassa samla i ei klyngje med andleta same vegen, mot Anna, som såg ut til å hisse dei andre opp med noko ho fortalde. Og da eg kom bort til dei, var det fleire som hogg tak i meg og spurde «Har du høyrt det?!»«Veit du det?!»«Trur du det er sant, det med Gittan?»_ Frå Inger Skote _Livredd_, Det Norske Samlaget 1978{{Slutt}}

xxx4 FrampeikEit verkemiddel som er mykje brukt _er frampeik_. Forfattaren legg inn eit hint om noko som skal kome til å skje. Det skaper spenning og forventing. Lesarane vil lure på om det dei trur skal skje, kjem til å skje og eventuelt korleis.

{{2 Utdrag:}}:_«Luftmotstanden i en snau kvadratmeter vil redusere farten på et legeme i fritt fall med nesten 20 prosent.»Langdon nikket åndsfraværende.Han hadde ingen anelse om at denne opplysningen skulle redde livet hans samme kveld, i et annet land, hundrevis av kilometer borte._ Frå Dan Brown _Engler og demoner,_ Bazar 2004

:_Som vanleg sit ho på med faren den første biten til skolen.– _Ha en fin skoledag, seier han og smeller bildøra i etter henne. Ho smiler tilbake. Denne dagen skal bli fin. Heilt annleis enn alle andre, det er ho viss på. For ho har kniv og er klar._ Frå _Kniv av_ Erna Osland _Berre du som veit,_ Det Norske Samlaget 2003{{Slutt}}

xxx4 Auk tempoetSkriv korte setningar, slik at forteljetempoet aukar. Det kan skape ei kjensle av fart og dramatikk. Legg merke til det siste avsnittet i tekstutdraget nedanfor. Du kan også oppnå same verknad ved å skrive lange setningar i eit heseblesande tempo.

{{Utdrag:}}:_Nede ved brygga ble en påhengsmotor starta med et brak, og noen ga på utover.– _Jeg er redd det er for seint å velge nå, sa Proffen. – Det der var startskuddet. Noen rapper jolla til tyskerne! --- 238 til 283Vi løp over til den andre enden av rommet, og ble stående ved lasteluka. Den vesle jolla hadde lagt seg tett innunder land, og var akkurat i ferd med å runde et nes femti meter lenger mot nord. Så var den borte, og lyden tapte seg i vinden. Men nye lyder fulgte. Skrik og skrål og løpende føtter. Sekunder etter sto fire temmelig fortvila mennesker på kaia under oss og fekta med armene. Plutselig var det som om Oddvar frøys til is. Så entra han sjarken sin med et byks. Han forsvant inn i styrhuset._ Frå Ingvar Ambjørnsen _Hevnen fra himmelen,_ Cappelen 1994{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Bruk også verkemiddelet _kontrast_ for å skape spenning. Sjå side 135.{{Slutt}}

{{Bilete:}}Forklaring: Ein stor piraya med åpen munn og kvasse tenner

svømmer etter en liten fisk.{{Slutt}}

xxx4 Bygg opp spenninga mot sluttenEi forteljing bør vere spennande heilt frå byrjinga, spennande i meininga at ho fengjer lesaren. Men en god forfattar vil sørgje for at spenninga stig utover i forteljinga. Det blir meir og meir om å gjere for hovudpersonen å nå målet sitt, og det ser vanskelegare og vanskelegare ut. Og _høgdepunktet_ eller _vendepunktet_, må kome så nær slutten av forteljinga som mogleg. Høgdepunktet er det mest spennande punktet i forteljinga. Når du skal skrive, kan du prøve å lage fleire spenningstoppar undervegs og dessutan halde på spenninga så lenge du kan.

{{Figur:}}Ein graf som viser at spenningsnivået aukar over tid, frå handlinga blir sett i gang, til ein når høgdepunktet. Etter at høgdepunktet er nådd, avtar spenninga.

{{Slutt}}


>>> 1 Utvid setningane nedanfor. Bruk samanlikningar med _som-_ eller med _at_-setningar for å gi lesaren eit betre indre bilete. Du kan også byte ut verba med ord som er meir uttrykksfulle. _Sint_ kan bli _rasande, redd_ kan bli _vettskremt_, osv. Skriv fleire forslag til kvar setning.

Eksempel Ho var sint.Ho var sint som eit lemen.Ho var så sint at ho blei svart i fjeset.

-- Ho blei sint.-- Han var redd.-- Eg blei så glad.-- Ho var trist.-- Han var trøtt og sliten.

>>> 2 Vis i staden for å seie. Gjer kvar av setningane nedanfor levande ved å skildre meir detaljert. Utvid så kvar setning til tre-fire linjer. Tenk på korleis personar og dyr ser ut i situasjonen, om utsjåande endrar seg, korleis kroppsspråket er, kva dei gjer – eller kva dei ikkje gjer ... a) Bodil var lamslått. b) Terje skamma seg. c) Då ho pakka ut gåva, blei ho overraska. d) Katten sprang det fortaste han klarte, for å kome unna den svære bikkja. e) Han kom brått inn i rommet. f) Ho stod nede på fortauet, forvirra.

>>> 3 Utvid augneblinken nedanfor og gjer det dramatisk. Kva skjer i augneblinken «eg» mistar fotfestet, og i sekunda etterpå? Kva tenkjer og føler «eg»? Korleis får «eg» ta i takrenna? Skriv minst 15 linjer.

Eg kraup forsiktig bortover taket. Om litt ville eg vere trygg bak pipa. Då glapp eine foten, og eg tok til å skli. Nokre sekund seinare hang eg og dingla etter hendene i takrenna.

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Les utdraget frå «Frosten kom tidlig» av Arne Svingen i _Kontekst Teksta r 2._ Finn eksempel i teksten der forfattaren har utvida augneblinken, for eksempel der Kyrre blir knivstukken. Skriv korte

handlingsreferat, samandrag, av det som skjer i dei utvida augneblinka. >>> 5 Fleire saman Les «Eg står her og skal slå opp med ei jente» av Rune Belsvik og «Mafioso» av Kolbjørn Hauge i _Kontekst Tekstar 2._ Diskuter kor de meiner høgdepunkta i desse novellene er, og kva forfattarane har gjort for å byggje opp spenninga. >>> 6 Les «Soga om Gunnlaug Ormstunge» i _Kontekst Tekstar 1._ Finn eksempel på frampeik.

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva vil det seie å utvide augneblinken?

>>> 2 Kva vil det seie å vise i staden for å seie?

>>> 3 Kva er frampeik?

>>> 4 Kva oppnår vi ved å auke forteljetempoet? Korleis gjer vi det?

>>> 5 Kvifor er det viktig å byggje opp spenninga mot slutten?

--- 240 til 387xxx3 Kurs 5. Ulike måtar å fortelje påI dette kurset skal du lære-- å fortelje det som skjer-- å skildre stader og personar-- å referere tankar og replikkar-- skape ytre spenning og indre spenning i handlinga

Ei historie kan forteljast på ulike måtar. Det er ikkje noko mal som du må følgje. Det kan likevel vere lurt å vere klar over kva du kan gjere når du skal lage ei forteljing.

xxx4 Tre måtar å fortelje påI Kurs 1 og Kurs 2 tok vi for oss handlinga, det som er kjernen i forteljinga. For en måte å fortelje på er _å fortelje det som skjer_. Nokre forfattarar er flinke til å skrive spennande på denne måten. Dei skriv slik at vi ser hendingane for oss. Ein annan måte er å _skildre_. Når du skildrar, fortel du om stader og personar. Vi kallar det gjerne _stads-_ og _personskildring_. Då skaper

du også bilete for lesaren. Du skildrar lyd, sanseinntrykk, lukter og hendingar

{{Utdrag:}}: _Det første som slo meg do vi gikk av Air India-flyet på Delhi lufthavn, var varmen. Klokka var fem på to om natten, og temperaturen må ha vært rundt tretti grader. Jeg gikk i jeans, joggesko, T-skjorte og en jakke med hette, og nesten med det samme følte jeg trang til å ta av meg alt sammen. Vi hadde ikke engang nådd fram til tollen før svetten rant i strie strømmer nedover ansiktet på meg, og beina mine begynte å verke. Jeg tittet bort på Harry og lurte på hvordan han kom til å lukte etter den første timen i India._ Frå Bali Rai _Avlyst (Arrangert) ekteskap,_ Gyldendal 2001{{Slutt}}

{{Bilete:}}Bilettekst: Alle sanseopplevingar kan vere med i ei skildring

Forklaring: Ei kvinne bit i ein sitron mens ho knip att auga.{{Slutt}}

--- 241 til 283{{Utdrag:}}: _Den ubrøyta vegen gjekk i utkanten av det snødekte jordet, med tett granskog som en grønnsvart vegg til venstre. Skyene låg tungt over landskapet, ei blanding av råkald havskodde og kommande tjukt snødrev. Skumringa var i ferd med å legge seg som eit grått dekke inne mellom trestammane. Bernt visste ikkje kva han ville følt som det verste: Skogen eller det åpne jordet. Han gjekk i grenseland, med blikket stivt festa på dei nesten attsnødde traktorspora. Kjente angst ved tanken på å skulle tvingast ut på den åpne og ubrotne snøflata. Eller bli drege inn mellom dei kviskrande trea. Han heldt seg til traktorsporet. Blindt. La eit nesten snorrett spor bak seg i den kalde nysnøen.Ein måse skreik. Håst og sorgtungt.Ein kald vind løfta opp mot han eit rått gufst av salt sjø og råtten tang._ Frå Idar Lind: _Stengte dører,_ Tiden Norsk Forlag 1983{{Slutt}}

Ein tredje måte å fortelje på er å _referere tankar og replikkar_. Nokre forfattarar bruker replikkar og tankereferat mykje, i andre forteljingar er det nesten ikkje å finne. Ofte vil det bli vellukka viss du kombinerer _dei tre forteljeteknikkane_: -- å fortelje om det som skjer-- å skildre-- å referere tankar og replikkar

I alle høve: Skriv slik at lesaren _ser_ hendingane for seg. Skriv slik at lesaren _kjenner_ spenninga. Då må du skrive slik at _du_ ser hendingane for deg og _du_ kjenner spenninga på kroppen!

xxx4 Ytre spenningSer vi en spenningsfilm, er det dei ytre hendingane som skaper spenning. Hovudpersonen blir utsett for farlege situasjonar gjennom heile filmen. Vi kan kalle det for _ytre spenning_. For å skrive ei forteljing på den måten må vi først og fremst ha ei god historie, der det skjer noko skummelt, farleg eller morosamt. _Handlinga_ må vere der! Så gjeld det å fortelje ho slik at lesaren kjenner det i magen. Då kan vi bruke nokre av dei knepa som vi fortalde om i Kurs 4: ikkje fortel alt med ei gong, hald på spenninga, utvid augneblinken, vis i staden for å seie, auk tempoet, auk spenninga utover i forteljinga, skap bilete. Ikkje overdriv spenningspreget i slike forteljingar! Ikkje la deg inspirere for mykje av film og tv. Lesarane blir fort lei biljakt, --- 242 til 283slåsskampar, skyting og politi. Det er dessutan langt unna kvardagen til dei fleste av oss, heldigvis. Vel heller spenning som kunne skjedd kven som helst når som helst. _La det spennande skje i eit miljø du kjenner godt._ Då blir du i stand til å skildre det betre. I utdraget nedanfor møter vi to norske fangstmenn oppe i drivisen. I iveren etter å fange sel har dei kome bort frå dei andre. Sjølv om dette ikkje er kvardagen for dei fleste av oss, forstår vi kor farleg det kan bli om isen blir broten i stykker og dei driv ut på havet:

{{Utdrag:}}: _Snøværet nærma seg raskt. Raskare enn dei likte. Femti meter lenger ute gjekk sjøen allereie kvit. Det knaka illevarslande i isen. (...) Snøen knirka tørt under støvlane, der dei arbeidde seg i sikksakk innover mot skuta, innover mot fastare is. Eliasen stor og røsleg fremst, den meir spedbygde Solbakken etter. Ofte måtte dei gå omvegar når råkene vart for breie. (...) Isen levde og bevega seg under dei. Vinden heldt fram med å auke. Det vart tettare mellom snøfjona. Snøen smelta og trengte gjennom kjeledressane. Skinnhuene blei våte og sjaskete (...) Snøen la seg som ei dødsfelle over sørpa mellom flaka. Alt såg likt ut._ Frå Arne Mo: _Avdrift_, fra _Caps og andre noveller for ungdom,_ Det Norske Samlaget 1994{{Slutt}}

xxx4 Indre spenningSpenning kan skapast utan å ty til store og dramatiske hendingar. Spenninga kan liggje på det indre plan. Vi blir interessert i kva personar tenkjer og føler, og korleis dei reagerer på kvarandre og det som er rundt dei. Dette kan vi kalle _indre spenning_. Ei god forteljing bør innehalde ei blanding av ytre og indre spenning.

Når du skal skrive forteljingar med indre spenning, må du bruke _replikkar og tankereferat_ og få fram kva hovudpersonen tenkjer og føler. Du må sjå situasjonen gjennom auga til han eller henne. Lesaren må kjenne håpet og fortvilinga, redsla og letta som hovudpersonen opplever. Indre spenning blir spennande nettopp fordi vi alle veit korleis det kjennest å vere glad, redd, fortvila, full av hat eller fylt av kjærleik. Nedanfor kan du lese eit utdrag frå _Trommereisen_ av Ailo Gaup. Her ser vi heile situasjonen gjennom Jon. Det er det han tenkjer, ser og opplever, vi får ta del i.

{{Utdrag:}}: _Abraha gikk videre oppover mellom steinblokkene. Det var en smal sti, som førte inn i en smal kløft. Kløfta endte i en skrå revne inn i fjellet. Han gikk inn i revnen, og Jon fulgte etter. Hulen la seg mer og mer på skrå, begynte å helle nedover og ble trangere og trangere.--- 243 til 283Jon hørte plutselig en sang foran seg i mørket. Det måtte være Abraha som joiket. Men hvor var Abraha blitt av? Han var vekk. Da kjente Jon plutselig et pust i nakken. Han stivnet til. Det var noe bak ham i tunnelen. Han stod som låst fast i den trange åpningen, som om fjellet hadde festet et grep om ham og holdt ham fast med sin overmenneskelige kraft. Jon kom seg løs, ropte på Abraha. Men han fikk ikke noe svar. Stemmen døde i mørket rundt ham. Sakte følte han seg framover i mørket. Han forstod at tunnelen delte seg i flere ganger. Hvor skulle han ta veien? Jon stoppet, lyttet etter den fremmede. Han hørte bare et sus, som gikk over til en sang. Han var liten inne i fjellet. Alene. Under vekten av flere hundre tusen tonn stein. Det eneste han hadde å holde seg til, var joikingen. Det var sikkert Abraha som lekte med ham i denne hulen._ Frå Ailo Gaup: _Trommereisen_, Gyldendal 1988{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Les resten av forteljinga _Trommereisen_ i _Kontekst Tekstar 2._ {{Slutt}}


>>> 1 Fleire saman: Les tekstutdraga i dette Kurset. Finn eksempel på -- skildring-- stader der forfattaren fortel det som skjer-- stader der det er referert tankar eller replikkarMeiner de forfattarane har greidd å gjere forteljingane levande med desse teknikkane?

>>> 2 Skildring av stad: Gi ei skildring av rommet du sit i. Tenk deg at du kjem inn døra. Kva ser du rundt deg? Kva høyrer du?Kva kjensler får du i samband med rommet?(Skriv ei side.) >>> 3 Tenk deg at en hovudperson står på fortauet i en stor by. Gi ei skildring av det han/ho ser, høyrer, luktar og opplever rundt seg. Skriv ei halv side. Skildringa skal vere med i ei kriminalforteljing. >>> 4 Det kjem en ny person bort til hovudpersonen frå oppgåve 3. Hovudpersonen blir redd, men dei tek til å snakke saman. Gi ei skildring av situasjonen, og referer replikkane og nokre av tankane til hovudpersonen. >>> 5 Sjå for deg eit menneske du har lagd merke til, eller sjå på eit fotografi. Lag ei personskildring. Skriv i fortid.

_Noko å bryne seg på_>>> 6 Vel eit av teksteksempla i dette Kurset. Skriv det av, og vis kor forteljaren skildrar hendingar og situasjonar. Vis etterpå stader der du meiner det blir fortalt om kva hovudpersonen tenkjer og opplever. Er det lett å avgjere kva som er kva?

--- 244 til 283>>> 7 I teksten under er det ei jente som er hovudpersonen. -- Finn eksempel i teksten der det er tydeleg at det er ho som ser og

opplever.-- Finn stader i teksten der det er forteljaren som seier oss kva som

skjer.-- Finn eksempel i teksten der vi får vite kva jenta tenkjer.-- Finn også eksempel i teksten der vi ser kva ho føler, og korleis ho

reagerer.

{{Utdrag:}}: _Mennesket ved sjøkanten begynner å gå – østover. Bøyer seg iblant og plukker opp noe, snur og vender og stirrer på det, som om funnet er en raritet. En fremmed – med rødt tørkle om halsen, frynsene på tørkleet danser i vinden.Hun står ubevegelig, lar øynene følge den som går.

Den fremmede er en – gutt! Et frostsug farer gjennom kroppen, hun står skjelven tilbake, vil løpe inn i den løvrike bjørkeskogen og bli borte, men føttene er fortøyd til det solvarme berget. Da snur han seg og får øye på henne, hun super etter pust, flykter inn i en usynlig verden dit bare hun selv har adgang, med nedslåtte øyne ser hun likevel den fremmede, i motlys som en falmet skygge, skyggen beveger seg, kommer oppover med raske bevegelser, mot berget der hun står! Hun rygger et par steg, greier så vidt å holde seg på bena, men nesten alle skjellene blir knust mot berget. Hun kjenner at ansiktshuden blir flammende rød og het, bøyer seg og vil plukke opp hjerteskjellene, de er i alle fall hele._ Frå Greta Aune Jotun: _Tuva_, Aschehoug 1996{{Slutt}}

{{Rammetekst:}}Skal du skrive ei heil forteljing?Sjå forslag til skriveoppgåver på side 252–253.Ta i bruk det du har lært i dette kapitlet.{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva tre måtar å fortelje på blir nemnt i dette Kurset?

>>> 2 Kva vil det seie å skildre?

>>> 3 Kva meiner vi med ytre spenning?

>>> 4 Kva meiner vi med indre spenning?

>>> 5 Korleis får vi fram indre spenning i ei forteljing?

--- 245 til 283xxx3 Kurs 6. Synsvinkel, tid og parallellhandlingI dette kurset skal du lære-- kva personleg og autoral synsvinkel er-- å skrive i eg- form og i han/ho-form-- å gjere eit medvite val av tid (presens/preteritum) i forteljingar-- å skrive forteljingar med parallellhandling

Når en forfattar skriv ei forteljing, må han eller ho velje kven som skal fortelje historia. Du synest kanskje det er rart å seie det på en slik måte, for er det ikkje alltid forfattaren som fortel? Ja og nei. Vi skil mellom forfattar og forteljar.

xxx4 Personleg synsvinkelTenk deg følgjande byrjing på ei forteljing: «Der stod eg aleine, midt på blanke dagen, og venta. – Kor i all verda blir det av dei? tenkte eg. – Har det skjedd noko?» Det står «eg», men det er ikkje sikkert at denne «eg» er forfattaren. Vi kan kalle ei slik forteljing ei _eg-forteljing_, eller ei forteljing i _første person_. Forfattaren kan også velje å omtale hovudpersonane sine som han eller ho. Då kallar vi det ei _han- eller ho-forteljing_, eller ei forteljing i _tredje person_: «Der stod ho aleine, midt på blanke dagen, og venta. – Kor i all verda blir det av dei? tenkte ho. – Har det skjedd noko?» Lesarane opplever historia gjennom «han» eller «ho». Begge desse synsvinklane blir kalla _personleg_ synsvinkel – lesaren får inntrykk av at det er hovudpersonen sjølv som opplever noko og fortel om det.

{{Tegning:}}Tekst: Personleg synsvinkel

Forklaring: I ein sirkel står to personar og ein sit ved ei datamaskin; to menn og ei kvinne. Kvinna har på seg ein genser der det står ein stor "F". Ein mann står, peikar og snakkar med han som sit i midten føre datamaskina. {{Slutt}}

xxx4 Autoral synsvinkelEin tredje måte å skrive på, er å la forteljaren stå utanfor historia og referere det han eller ho ser. I en sportsreportasje frå en fotballkamp vil journalisten kunne bruke en slik måte å skrive på. Forteljaren er ikkje en del av handlinga. Dette kallar vi en _autoral_ synsvinkel – etter _autor_, som vil seie forfattar. I den norrøne sagalitteraturen var dette vanlegaste forteljeteknikken:

{{Utdrag:}}: _Romnkjell gjorde seg til vane å ri innover heiane om sommaren. Då var heile Jøkulsdalen bygd opp til bruene. Ramnkjell reid opp etter Fljotsdalsheia og såg at det gjekk en øydedal opp frå Jøkulsdalen. Denne dalen tykte han såg ut til å vere betre å bu i enn dei dalane han hadde sett før. Då Ramnkjell kom heim, bad han far sin skifte godset med seg, og sa at han ville byggje seg en gard. Dette gjekk faren med på, og han rudde då en gard i den dalen og kalla han Adalbol._ Frå _Soga om Ramnkjell Frøysgode,_ omsett av Bjarne Fidjestøl, Det Norske Samlaget 1972{{Slutt}}

{{Tegning:}}Tekst: Autoral synsvinkel

Forklaring: Dei same tre personane som på førre bilete beskrive ovanfor, men her står kvinna, utanfor sirkelen.{{Slutt}}

--- 246 til 387xxx4 TidMange forteljingar er skrivne med verba i _preteritum_, i fortid. Det er naturleg, for forteljinga skildrar noko som har hendt. Men det går også an å bruke _presens_, notid. Då får vi på en måte hendingane tettare innpå oss. Mange noveller er skrivne på denne måten, men også romanar. Skriv du i preteritum, men går over i presens i en eller nokre få setningar, kallar vi det _dramatisk presens_. Når du skriv på den måten kan du framheve delar av teksten som er viktig for spenninga. Akkurat der du går over til presens, blir det spesielt nært og dramatisk. Men ikkje skift mellom presens og preteritum mange gonger i forteljinga. Det er sjeldan vellukka. Eit eksempel på dramatisk presens:

{{Utdrag:}}: _Ho stod som frosen fast. Vinden piska i ansiktet, og det var ikkje mogleg å skimte meir enn en meter framfor seg i snøkavet. Då høyrer ho det igjen! Eit langt ul. Ulven! Han er nærare no. Ho såg seg rundt. Kva skulle ho gjere? Ho hadde mest lyst til å setje utfor, bort frå hyla. Men ho torde ikkje. Ho kjende ikkje fjellsida framfor seg. Kanskje enda fjellsida opp i eit stup._ {{Slutt}}

xxx4 ParallellhandlingEi forteljing har oftast ei handling, men av og til kan fleire handlingar vere fletta saman. Forfattaren presenterer oss først for en situasjon, og sidan for en annan. Så kan forteljinga hoppe fram og tilbake mellom desse situasjonane, før det viser seg at dei møter på kvarandre og grip inn i handlinga til kvarandre. Dette er mykje brukt i film. Eit vellukka eksempel frå litteraturen er Stig Dagermans novelle _Att döda ett barn_ (sjå _Kontekst Tekstar 1)._ Han fortel om eit barn som blir sendt til naboen for å låne sukker. Naboen bur på andre sida av vegen. Samstundes startar eit ungt par i bil frå en bensinstasjon eit stykke unna. Barnet går ut av huset. Bilen køyrer nokre kilometer. Barnet er på veg tilbake med sukkeret. Bilen kjem dit barnet skal krysse vegen. Barnet blir påkøyrt og døyr. Vi forstår heile tida kva som kan kome til å skje. Spenninga ligg i at lesaren forstår og veit, medan personane i forteljinga er lukkeleg uvitande om tragedien som kjem.


>>> 1 Finn teksteksempel med eg-synsvinkel og med han/ho-synsvinkel frå Kursa 1–6 i dette kapitlet – eller frå Kontekst _Tekstar 1_ og _Tekstar 2._ Skriv ned korte eksempel. >>> 2 Sjå på teksten til Tormod Haugen på side 230 («Der stod han altså på utsiden av verandaen ...»). Skriv teksten i presens. Korleis synest du opplevinga av teksten endrar seg? >>> 3 Sjå på utdraget frå _Trommereisen_ på side 242. Hadde dramatisk presens vore passande i denne teksten? I tilfelle kor? Skriv utdraget, og set inn dramatisk presens.

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Skriv eit kort referat av en fotballkamp eller handballkamp der en av spelarane scorar. (Autoral synsvinkel.) Gi ei til skildring av same situasjonen, men no er det spelaren som opplever det som skjer. (Personleg synsvinkel.) >>> 5 Skriv ei forteljing med parallellhandling. Lag først handlingsgang. Du må tenkje ut to historier som til slutt møter kvarandre og blir ei.

{{Rammetekst:}}Skal du skrive ei heil forteljing? Sjå forslag til skriveoppgåver på side 252–253.Skriv forteljingar både i tredjeperson og i førsteperson – kanskje den same forteljinga.{{Slutt}}

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva meiner vi med personleg og autoral synsvinkel?

>>> 2 Korleis liker du best å skrive, med eg-synsvinkel eller med han/ho-synsvinkel?

>>> 3 Kva er dramatisk presens?

>>> 4 Kva er parallellhandling?


--- 248 til 283xxx3 Kurs 7. Å skrive novelleI dette kurset skal du lære-- kva som kjenneteiknar ei novelle-- å finne temaet i en tekst-- å kjenne igjen bruk av symbol-- å skrive noveller

xxx4 TemaVi kan skrive eit samandrag av ei forteljing, og samandraget viser kva som skjer. Det har vi tidlegare kalla en handlingsgang. Men det er ikkje sikkert at handlingsgangen fortel oss kva forteljinga eigentleg dreier seg om. Handlinga kan vere så dramatisk ho berre vil, men kanskje handlar forteljinga om kjærleik, om hat, om svik, om mot eller å vere feig. Dette kallar vi _tema_ i forteljinga. Gjennom val av tema kan en forfattar seie oss noko om det å vere menneske, om det å hate eller elske, om det å vere modig eller feig. Nokre gonger krev det ei viss lesetrening for å forstå temaet.

xxx4 SymbolForfattarar kan bruke symbol i forteljingane. Eit symbol er en gjenstand, en person, eit teikn eller ei handling som representerer noko meir enn berre seg sjølv. I ei novelle om to ungdommar som forelskar for første gong, kan forfattaren la dei gå innover en mørk og ukjend skog. Denne skogen kan då vere eit symbol på det ukjende og nye dei går i møte når dei blir kjærastar.

{{Margtekst:}}Les meir om symbol på side 262.{{Slutt}}

{{Bilete:}} Forklaring: Nokon har teikna eit hjarte i snøen som har lagt seg på

eit bilvindu.{{Slutt}}

--- 249 til 283xxx4 Sjangertrekk i novellerEi novelle er ofte ikkje så lang, sjølv om det er unntak. I ei novelle er det få personar med, novella konsentrerar seg om ei handling eller hending og eit tema. Novella går for seg i eit kort tidsrom. Novella konsentrerar seg berre om det som er viktig for tema, alt anna er borte. På den måten må lesaren dikte med, eller _lese mellom linjene_, som vi seier. Mange noveller sluttar på en overraskande måte. Dette er typiske trekk i mange noveller, men ei novelle må ikkje ha alle desse kjenneteikna. Det går an å bryte med den velkjende forma og likevel skrive bra. Når du skal prøve deg på novelleforma, må du

kunne, og ville, skrive om teksten din, kanskje fleire gonger. Du må finpusse språket. Du må rekne ut kor mykje du må fortelje for at lesaren skal kunne få med seg handlinga og tema. Så må du stryke ut alt som er overflødig. Nedanfor kan du lese ei novelle:

{{Utdrag:}}{{Bilete – ein ring}}

: _Ringen_Jeg så en gang i et selskap en ung kvinne forelsket. Hennes øyne var da dobbelt så blå og dobbelt så strålende, og hun kunne slett ikke skjule sine følelser. Hvem elsket hun? Den unge herre borte ved vinduet, husets sønn, en mann med uniform og løverøst. Og Gud hvor hennes øyne elsket den unge mann, og hvor hun satt urolig på stolen! Da vi gikk hjem den natten, sa jeg fordi jeg kjente henne så godt: Hvor været er lyst og herlig! Har du moret deg i natt? Og for å imøtekomme hennes ønske trakk jeg min forlovelsesring av fingeren og sa videre: Se, din ring den er blitt meg for trang, den trykker meg. Hva om du lot den gjøre større?Hun rakte meg hånden og hvisket:Gi meg den så skal den nok bli større.Og jeg gav henne ringen.En måned etter traff jeg henne igjen.Jeg ville spørre om ringen, men lot det være. Det haster ikke ennå, tenkte jeg, la henne ta seg enn bedre tid enn en måned.Da ser hun igjen ned i gaten og sier:Det er sant – ringen. Det gikk uheldig med den, jeg har forlagt den et sted, jeg har mistet den. Og etter dette venter hun på mitt svar. Er du sint derfor? spør hun urolig.--- 250 til 283Nei, svarte jeg.Og Gud hvor hun gikk lettet bort da jeg ikke var sint derfor!Så gikk et helt år. Jeg var atter igjen på gamle tomter og vandret en aften en kjent, kjent vei.Da kommer hun meg i møte, og hun hadde tredobbelt blå og tredobbelt strålende øyne; men hennes munn var blitt for stor og blek. Hun ropte lang vei: Her er din ring, din forlovelsesring. Jeg har funnet den igjen, min elskede, og latt den gjøre større. Nå skal den ikke trykke deg mer. Jeg ser på den forlatte kvinne og på hennes store, bleke munn.Og jeg ser på ringen.Akk! sa jeg og bukket meget dypt, den ring er vi uheldige med.Nå er den så altfor rommelig. Frå Knut Hamsun: _Siesta_ (novellesamling), dansk Gyldendal 1897{{Slutt}}


>>> 1 Kor mange personar er med i novella _Ringen_? >>> 2 Kor mange situasjonar er skildra? >>> 3 Kor lang tid strekkjer novella seg over? Kor lang tid tek handlinga, trur du? >>> 4 I byrjinga av novella seier eg-personen at han kjende den unge kvinna godt. Kva type forhold hadde han til henne? >>> 5 Skriv heilt kort kva som skjer i novella.

{{Rammetekst:}}Skal du skrive ei heil forteljing? Sjå forslag til skriveoppgåver på side 252–253.Skriv noveller.{{Slutt}}

_Noko å bryne seg på_>>> 6 Kva er ringen eit symbol på i denne novella? >>> 7 Kva tur du er meint med at «din ring den er blitt meg for trang», «jeg har forlagt den et sted», «nå er den så altfor rommelig»? >>> 8 Kva vil du seie temaet i novella er?

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva kjenneteiknar ei novelle?

>>> 2 Kva meiner vi med tema?

>>> 3 Kva er eit symbol i en tekst?

--- 251 til 283xxx3 Kort sagt– forteljingar

_Skriveråd_Når du skal skrive ei forteljing, kan det vere til hjelp å tenkje på desse punkta:

-- Skriv engasjert for å engasjere! -- La handlinga skje i eit miljø du kjenner! -- Forteljinga må ha ei handling. -- Gi hovudpersonane eit prosjekt, eller dikt opp ei konflikt.-- La hovudpersonane møte hindringar og/eller få hjelp.-- Hovudpersonen lukkast eller mislukkast – eller slutten kan vere

open: går det bra, eller ikkje -- Ta til med byrjinga, midt i handlinga (in medias res) eller med slutten. -- Vel mellom personleg (eg/han/ho) eller autoral (refererande)

synsvinkel. -- Skriv spennande:

– Utvid augneblinken. – Vis i staden for å seie. – Ikkje avslør alt med en gong. – Auk tempoet for å skape fart. – Skap bilete. – Bruk frampeik. – Bygg opp spenninga mot slutten. – Bruk replikkar og tankereferat.

-- Ikkje fortel alt. La noko av det dramatiske skje mellom linjene. Då nærmar du deg novelleforma.

Oversikt over sjangertrekk på side 372.

--- 252 til 283xxx2 Skriveoppgåver – forteljingarNedanfor finn du 23 forslag til forteljingar. Bruk dei gjennom ungdomsskuletida, og sjå korleis du stadig blir betre til å skrive. Vi har delt oppgåvene inn i tre grupper, og vi trur den første gruppa er den som dei fleste bør ta til med. Det er lettast å skrive forteljingar med ytre spenning. Når du har kontrollen på det, kan du gå vidare og leggje vekt på indre spenning. Den siste utfordringa, for nokre, blir å skrive noveller. Bruk dei råda du har fått i dette kapitlet.

xxx3 Forteljingar som kan ha ytre spenningFinn på forteljingar sjølv, eller vel mellom oppgåvene nedanfor.


>>> 1 Ein gut (eller ei jente) blir pressa til å gjere noko som er farleg, fordi dei andre seier at han (eller ho) er feig. Du må finne ut kven

hovudpersonen er, kven «vennene» er, kor handlinga skjer, og kva det farlege går ut på. Korleis går det til slutt? >>> 2 Hovudpersonane er med foreldra på hytta i vinterferien. Dei går en lang skitur til en stad dei aldri har vore før. Noko skjer! (Du må finne ut kva det er. Kan det vere eit snøskred? Eller en snøstorm? Går dei seg bort? Har det noko med dyr å gjere? Finn dei en person som har vore utsett for eit stygt uhell? Eller er det noko langt meir fantastisk?) >>> 3 Det kjem en ny elev til skulen, og han eller ho blir ikkje likt av dei andre frå første dag. (Grunnen kan vere at den nye eleven er altfor flink, eller lyg og skryt av seg sjølv, eller blir teken for godt imot av læraren, eller noko anna.) Nokre av dei gamle elevane bestemmer seg for å gi den nye eleven en lærepenge, men noko går gale. >>> 4 Verre enn vi trudde >>> 5 Ein vennegjeng sit og kjedar seg bak butikken. Ein av dei set ei brennande fyrstikk borti en konteinar med papir, som står inntil veggen. Korleis utviklar dette seg? Korleis går det til slutt? Finn på overskrift sjølv. >>> 6 Teken på fersken >>> 7 Kor dum går det an å vere? Hovudpersonen har sett fram til juleballet i mange veker. Dette skal bli moro! Men det går ikkje heilt etter planen. Hovudpersonen gjer en kjempetabbe. (Men kanskje det kjem noko godt ut av det også ...) >>> 8 Mannen med finlandshette >>> 9 Planen >>> 10 Ingenting

--- 253 til 387xxx3 Forteljingar som kan ha indre spenning i tillegg til ytre spenning

Vel mellom oppgåvene framfor, eller mellom oppgåvene nedanfor. Fortel historia sett gjennom auga til en av personane. Få med tankar og reaksjonar hos denne personen. >>> 11 Hovudpersonen må bli med foreldra på hytta i vinterferien. Hovudpersonen er skikkeleg sint og lei seg. På hytta skjer det noko som kan få nokon og en kvar til å angre seg. Finn på overskrift sjølv. >>> 12 Ein av vennene til hovudpersonen har sett ut rykte om at han eller ho og alle vennene forsvinn. Hovudpersonen sit på rommet sitt, einsam og fortvila. Korleis utviklar det seg, kva skjer? Kjem det ei løysing? >>> 13 Det kjem en ny elev til skulen, og hovudpersonen blir hovudstups forelska. Men det er det også andre som har blitt... Her ligg det an til både komikk og tragedie.


>>> 14 Den verste dagen i livet mitt. (Skriv morosamt eller spennande/nifst/tragisk.) >>> 15 Ein venn av deg har det frykteleg vanskeleg heime, så vanskeleg at han eller ho kan kome til å gjere noko forferdeleg. Kan du gjere noko for å hjelpe han eller henne? >>> 16Eg vil ikkje sladre!

xxx3 Forteljingar som kan bli novellerVel blant oppgåvene over, men prøv å skrive dei slik ei novelle skal skrivast: kort, konsentrert, og utan at alt blir fortalt. Eller skriv noveller der temaet er: _17_ Sjalusi _18_ Svik _19_ Lukka kan vere betre enn forstanden _20_ Hovmod _21_ Rettferd _22_ Sakn _23_ Einsemd

--- 254 til 283xxx2 Lyrikk{{Rammetekst_}}

Underkapitla er ordna i fem Kurs. Vel rekkjefølgje sjølv ut frå kva du alt kan, og kva du vil øve på eller lære.

_Sjangarkunnskap_Kurs 1: Lyrikk – form og verkemiddel

_Skrivekurs_Kurs 2: Assosiasjonar, symbol og metaforarKurs 3: Frå ord til meiningKurs 4 Dikt med rimKurs 5: Mange typar dikt{{Slutt}}

Lyrikk er en av dei tre hovudsjangrane i skjønnlitterær dikting, ved sida av forteljande dikting og drama. Vi bruker også nemninga _poesi_ og _dikt_ om denne sjangeren. Sjangeren er gammal, og vi kan spore han så langt tilbake som vi har skriftlege kjelder. Det er lett å hugse noko som er skrive i verseform. Derfor kunne til og med lovtekstar vere utforma som dikt. Poesien har også vore knytt til gudsdyrking og religiøse ritual. Dikt kan ha nærast magisk verknad gjennom rytme og klang og innhald i orda. I dag blir dikt brukt i veldig mange samanhengar. I dette kapitlet finn du eksempel på ulike typar dikt.

{{Bilete:}}Bilettekst: Eg fell så lett for deg

Forklaring: Ei kvinne og ein mann er på eit fortau. Mannen, til venstre i bildet, fell/set seg på huk og tar seg i mot med høgre handflate i bakken. Kvinna, til høgre i bildet, oppreist, snur hovudet og kikkar smilande mot mannen.{{Slutt}}

--- 255 til 283xxx3 Kurs 1. Lyrikk – form og verkemiddelI dette kurset skal du lære-- kva lyrikk er-- kva som er typisk for poetisk språk-- kva verkemiddel som rim, rytme, klang, linjedeling og metaforar er-- kva eit symbol er-- kva som kjenneteiknar det poetiske språket_Lyrikk_ var opphavleg tekstar som blei framført saman med musikk. Orda lyrikk kjem nemleg av lyre, namnet på eit gresk strengeinstrument. No er meininga i lyrikk stemningsfull dikting, særleg i verseform. Også i dag blir mykje av den mest populære lyrikken framført til musikk, tenk på viser, rock og poplåtar. Ordet _poesi_ kjem frå gresk og betyr «å skape». Vi bruker det i meininga diktekunst, eller lyrisk dikting.

_Dikt_ er eit meir vanleg og folkeleg uttrykk for lyrikk og poesi, og med dikt meiner vi en poetisk tekst, gjerne i verseform. Eit dikt har ofte korte linjer, det er inndelt i strofer, det vi ofte til dagleg kallar vers, og det er som regel ikkje så langt. Mange tenkjer seg dikt som en teksttype som har rim. Og mange dikt er skrive med _enderim_ og har en fast rytme. Men ikkje all lyrikk er slik. Nokre lyriske tekstar er utan rim, nokon kan vere lange og strekkje seg over fleire hundre sider, nokre har lange linjer, nesten som prosatekstar, nokre er ikkje inndelt i strofer eingong. Likevel har dei lyriske tekstane noko til felles, noko som gjer at vi kan seie at dette er poesi, lyrikk, dikt – og ikkje prosa. Det dei har felles, kan vi kalle _det poetiske språket_. Men kva er det?

{{Ordforklaring:}}prosa: språk som ikkje er bunde av rim- og rytmereglar, som ikkje er dikthaikudikt: japansk diktsjanger, kortdikt på tre linjer{{Slutt}}

xxx4 Det poetiske språketDet er nesten noko magisk med poesien. Rytmen i setningane og klangen i orda vekkjer assosiasjonar og får fram stemningar og kjensler. Bruk av _symbol_ og _metaforar_ (sjå side 260–262) gjer diktet fleirtydig. Språket _tr fortetta_, og eit dikt kan seie meir enn tusen ord. Dette kan vi kalle _poetisk språk_.

La dette haikudiktet frå Japan stå som eit eksempel:

: _I haust og måneskingår vi saman heimeg og skuggen min._

Sodo (1641–1716) Frå _Blad frå en austleg hage. Hundre haiku-dikt,_ til norsk ved Paal-Helge Haugen, Det Norske Samlaget 1965

{{Slutt}}

Dei to første linjene i diktet har en situasjon der det er haust med måneskin, og nokon («vi») går saman heim. Har en vore ute en haustkveld og opplevd fullmånen, vil en kjenne igjen stemninga. Mange vil seie at situasjonen er fredeleg og idyllisk. Så kjem tredje linje, og idyllen blir øydelagt: «Vi» er nemleg «eg --- 256 til 283og skuggen min», og brått ser vi for oss en person som berre har sin eigen skugge til selskap. Det må vere trist. Og vi forstår at diktet kanskje handlar om einsemd. Men det er meir å finne ut. 1 litteraturen er hausten mykje brukt som symbol for alderdom eller død. Kanskje dette er eit menneske som går mot slutten av livet og snart skal døy. Kva vil «heim» bety då? Og kva

betyr «skuggen min»? Er det sjela, eller er det alt det dette mennesket har gjort, og som han eller ho ber med seg? Og er denne reisa heim noko som blir opplevd som trist? Svara må lesaren sjølv finne, for det er fleire måtar å _tolke_ eit dikt på, det vil seie måtar å oppleve det og forstå det på.

{{Margtekst:}}Det poetiske språket er– subjektivt– fleirtydig– rikt på bilete og symbol{{Slutt}}

xxx4 RimDikt med rim og rytme finn vi i mange samanhengar. Det er alt frå konfirmasjonssongar til minnebokvers, frå barnerim til rocketekstar. Dei fleste tekstane som blir framført til musikk, eller som har en melodi knytt til seg, er av denne typen. I norsk litteratur var dikt med rim og fast rytme nesten einerådande en lang periode. Då nokre forfattarar tok til å skrive rimfrie dikt, for eksempel Sigbjørn Obstfelder i 1890-åra, møtte det motstand. No, meir enn hundre år seinare, skriv dei fleste lyrikarar rimfrie dikt, men nokon kallar det framleis «moderne dikt».


{{Margtekst:}}I faglitteraturen møter vi ordet _strofe_ i staden for det vi til dagleg kallar vers, medan vers då vil seie verselinje.{{Slutt}}

--- 257 til 283Slik skreiv Johan Herman Wessel (1742–1785), og brukte enderim:: _Digterens gravskrift over seg selv_

_Han aad og drak, var aldri glad, Hans Støvlehæle gik han skieve; Han ingen Ting bestille gad, Tilsidst han gad ei heller leve._

{{Margtekst:}}Det er mange og svært ulike undersjangrar av dikt, som visetekstar, rimdikt, minnebokvers, haikudikt, figurdikt, limerick, rimfrie dikt, regler, episke dikt (dikt som fortel ei historie) {{Slutt}}

Og slik skreiv Sigbjørn Obstfelder (1866–1900), utan å bruke rim:: _Kan speilet tale?_

_Kan speilet tale?

Speilet kan tale! Speilet skal se på deg hver morgen, forskende, se på deg med det dybe, kloge øle, – dit eget! hilse deg med det varme, det mørkeblå øie: Er du ren? Er du tro?_

Frå _Digte_, 1893

xxx4 RytmeSjølv om eit dikt ikkje har enderim, kan det likevel ha en språkleg rytme i seg. Her er eit dikt av lor Åge Bringsværd, frå samlinga _Apachepikene farer frem over sletten. Blondt hår. Vinden – og andre tekster,_ Den norske Bokklubben 1976:

: _Den som er i vindenblåser ofte bort_

Legg merke til at det er mest lyse vokalar i første linja: e – e – i, medan det er mørke vokalar i andre linja: å – o – o. Det gir rytme og samanheng i diktet. Legg også merke til at ordet «bort» står langt ute til høgre. Sjølv ordet har blese bort. Vi kan også leggje merke til takten når vi les: dambadambadamba/dambadamba dam. Skriv vi om litt på diktet, blir denne rytmen borte, og vi forstår at det ikkje er uviktig kva ord forfattaren bruker, og i kva rekkjefølgje dei står:

_Den som er i vinden blir ofte blåst bort_

{{Margtekst:}}Les meir om rim og rytme i kapittel 5 side 143.{{Slutt}}

--- 258 til 283xxx4 Lyd og klangMykje tyder på at vi menneske liker å lytte til melodien i språket og klangen i orda. Saman med rim og rytme, eller i staden for, kan klangen skape samanheng og spenning i eit dikt. Bruken av _bokstavrim_ er eit eksempel på det. (Les om bokstavrim på side 144.) Også i _enderim_ er det lydane i orda som er viktige. Og i det vesle diktet av Tor Åge Bringsværd på side 257 har vekslinga mellom lyse og mørke vokalar mykje å seie for korleis vi opplever diktet. Mange barneregler er gode eksempel på korleis klangen i orda blir brukt. Orda betyr ingen ting, og likevel liker vi desse remsene. Her kjem ei telleregle frå Noreg (Nordmøre) og ei frå Pakistan, på språket urdu:

{{Dikt:}}: _Akka bakka, bon ka rakka, etla metla, sjång, dång, filli-fång, issa, bissa topp_.

Noreg{{Slutt}}

{{Dikt:}}_Akkar, bakkar, bamba bå assi navve pore så så kh'låta titer måtha chall madari pesa kotha_.

Pakistan{{Slutt}}

--- 259 til 283I diktet _Fru Nitters datter_ har André Bjerke lekt seg med ord som kling godt saman. Her er det kombinasjonen av ulike vokalar framfor -tter som gir klang og variasjon: atter – etter – itter – utter -vtter – øtter.

{{Dikt:}}: _Fru Nitters datter Fru Nitters datter er Ditte Nitter som alltid detter i sølepytter når slike krøtter som fetter Petter og andre gutter går på og dytter_.

_Og bums! Der sitter fru Nitters datter og syns at gutter som fetter Petter er hottentotter og store dritter som dør av latter når Ditte detter_.

_Hun skriker atter på mutter Nitte (for slike Ditter er sladrebøtter): «Jeg detter, mutter! Ta Petter, fatter!» Men de som dytte

har forte føtter_.

_Hun putter dotter i øret, Mutter, og fatter Nitter har fred, til atter det kommer gutter som fetter Petter som atter dytter fru Nitters datter_.

Frå André Bjerke: _Moro-vers_, Aschehoug 1980 {{Slutt}}

--- 260 til 283xxx4 LinjedelingI dikt med enderim er linjedelinga gitt. Kvar linje skal normalt avsluttast med rimordet. I lyriske tekstar som ikkje har enderim, kan forfattaren avgjere kor ei linje skal slutte, og den neste ta til. Då kan forfattaren bruke linjedelinga som eit medvite verkemiddel. Å gå frå ei linje til neste betyr en liten stopp i lesinga og tid til litt ettertanke før neste linje. I diktet _Langsomt_ skriv Rolf Jacobsen mellom anna:

: _Alt har sin tid. Om tusen år er sneglen kommet fram til treet._ Frå Rolf Jacobsen: _Stillheten efterpå,_ Gyldendal 1965{{Slutt}}

«Alt har sin tid,» står det. Ja, det stemmer det, tenkjer lesaren. «Om tusen år ...» Kva då? Kva har skjedd om tusen år? Lesaren får tid til å tenkje litt. Så kjem det eit konkret bilete: Då er snigelen komen fram til treet. Så seint går det altså. Tusen år, og noko har vore på veg mot noko heile tida. Noko som «fører frem/fra tid til tid», som diktaren skriv lenger ute i diktet. Linjedelinga får fram det langsame ved tida. (Sjå også haikudiktet på side 255.) Du kan lese meir om linjedeling i kapittel 5, side 146.

xxx4 MetaforNår en løvetann i eit dikt blir omtala som soler i graset, og i eit anna dikt som gamle, grå menn, så ser vi for oss to stadium i livet til løvetanna. Og kanskje opplever vi blomen på en ny måte. Vi ser graset som en grøn himmel overstrødd med gule soler, eller vi ser for oss den gamle løvetanna som grått hår der han står og nikkar. (Til slutt blir han skalla!) Soler i graset og grå menn er _metaforar, språkbilete_, i dikta. Vi kan seie at en metafor er ei samanlikning, men utan ordet _som_. Om vi seier at «månen heng som en gul ost på himmelen», er det ei

samanlikning. Sløyfer vi ordet som og seier: «månen er en gul ost på himmelen», så er «gul ost» en metafor for månen. Vi ser kanskje for oss en holete sveitserost der oppe. Månen låner nokre av eigenskapane til osten når vi ser han for oss. (Les meir om metaforar og samanlikningar i kapittel 5, side 138 og 140.) --- 261 til 283Olav H. Hauge bruker metaforar når han skildrar eit vennskap eller eit tilhøve mellom kjærastar slik: : _Du var vinden_ _Eg er en båt utan vind. Du var vinden. Var det den leidi eg skulde? Kven spør etter leidi når en har slik vind!

Frå Olav H. Hauge: _Dropar i austavind,_ 1966{{Slutt}}

I diktet nedanfor skriv Rolf Jacobsen om gravemaskinar, men han bruker bilete som får oss til å tenkje på levande skapningar:

{{Ordforklaringer:}}leidi: retninga{{Slutt}}

{{Bilete:}}Bildetekst: diktet : _Landskap med gravemaskiner:}}_De spiser av skogene mine._ Seks gravemaskiner kom og spiste av skogene mine

Gud hjelpe meg for en skapning på dem. Hoder uten øyne og øynene i baken.

De svinger med kjeftene på lange skaft og har løvetann i munnvikene.

De eter og spytter ut, spytter ut og eter, for de har ingen strupe mer, bare en diger kjeft og en rumlende mave. Er dette et slags helvete?

For vadefugler. For de altfor kloke pelikaner? De har blindede øyner og lenker om føttene. De skal arbeide i århundrer og tygge blåklokkene om til asfalt. Dekke dem med skyer av fet ekshaust og kald sol fra prosjektører.

Uten struper, uten stemmebånd og uten klage._ Frå Rolf Jacobsen: _Hemmelig liv,_ Gyldendal 1954

Forklaring: Grabban på ei gravemaskin mot ein blå himmel. I bakgrunnen ser vi grøne åsar. Bildet dannar bakgrunnen for diktet over.{{Slutt}}

--- 262 til 283xxx4 SymbolSymbol er mykje brukt i litteraturen. Det vil seie at en farge, en ting, eit dyr eller en person kan stå for noko anna enn seg sjølv. Svart kan symbolisere døden eller det vonde, tenk berre på «den svarte riddar». Grønt kan stå for våren, det nye eller for å vite lite. «Han er heilt grøn,» kan vi seie om en som kan lite om noko, og då meiner vi ikkje at han er grønfarga. På same måten kan havet symbolisere det store, det uendelege, det evige. Ei rose kan vere eit symbol på kjærleik, særleg ei raud rose. Hjarta er også eit kjærleikssymbol. Ei løve eller ei ørn kan stå for mot, kraft og det å vere tapper, en rev for det å vere slu, og en hare for det å vere redd. Slik vil en som er oppvaksen i Noreg truleg tolke desse symbola, men det er slett ikkje sikkert at det høver med andre kulturar. Kva meininga med dei ulike symbola er, kan skifte frå land til land og frå kultur til kultur. Her i landet vil ei ugle symbolisere visdom, klokskap. I India symboliserar ho den «uheldige». Det er ikkje alltid like lett å forstå symbola i eit dikt, særleg ikkje når forfattaren lagar sine eigne symbol. Du skal ha lese en heil del for å klare det. I diktet nedanfor skriv Halldis Moren Vesaas at «no plantar kvinna eit tre». Av samanhengen ser vi at treet kan vere noko meir enn eit tre, at det er eit symbol for menneske, og «kvinna» blir alle kvinnene i verda. Diktet blei skrive like etter andre verdskrigen, «stormen» som tok livet av så mange. Dette er første strofa:

{{Margtekst:}}Les meir om verkemiddel i kapittel 5.{{Slutt}}

{{Bilete, med diktet _No plantar kvinna_:}}_No plantar kvinna eit tre. På kne liksom en som bedligg ho blant restane etter dei mangesom stormen har broti ned_. På ny må ho prøve, om en gong eitt får vekse seg stort i fred._ Frå Halldis Moren Vesaas: _Treet_, Aschehoug 1947

Forklaring: Skyggen av eit tre fell på ein grå murkant inntil ein raud vegg. {{Slutt}}


>>> 1 Korleis kunne du delt inn linjene under for å gi dei form av eit dikt? Byt om på orda om du vil. a) Treet om morgonen øksa ligg der klar for ved b) Eg er ingenting kan stoppe meg c) Eg står og ser stjernene ser stjernene meg d) Regnet kom med vinden vinden kom med regnet grått grått har du

ofte

>>> 2 Kva kan desse velbrukte metaforane bety: -- vri kniven rundt i såret-- gå med bøygd hovud-- gå med rak rygg-- leggje seg flat-- opne seg-- håret reiste seg på hovudet-- du gir meg gråe hår-- det er høgt under taket hos oss

>>> 3 Les dei to teljereglene på side 258. Kan du liknande regler? Skriv dei ned. >>> 4 Studer diktet _Landskap med gravemaskiner_ på side 261. Kva metaforar har forfattaren brukt?Kva står metaforane for? >>> 5 Finn eit dikt, eller vel en song du liker teksten på. (Sjå i diktbøker, i _Kontekst Tekstar 1_ og _Tekstar 2,_ eller hent eksempel frå musikk.) Presenter diktet eller songen for andre, og forklar kvifor du valde som du gjorde. Kva verkemiddel er bruk?

_Noko å bryne seg på_>>> 6 Diskuter gjerne med andre. Kva trur du dette kan vere symbol for i litteraturen: -- raudt

-- ei rose-- ei reise-- en ulv-- en påfugl-- kvelden

>>> 7 Finn eksempel på desse verkemidla i dikt: gjentaking, kontrast, samanlikning, metafor, besjeling, linjedeling, rim og rytme. Skriv av eller kopier. Då har du ei samling med eksempel på verkemiddel. (Du finn eksempel i diktsamlingar, i _Kontekst Tekstar 1_ og _Tekstar 2_ eller i songtekstar.)

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er lyrikk? Kjenner du andre namn på sjangeren?

>>> 2 Kva er eit rim?

>>> 3 Korleis kan en diktar bruke linjedeling som verkemiddel? >>> 4 Kva er en metafor?

>>> 5 Kva er poetisk språk?

--- 264 til 283xxx3 Kurs 2. Frå assosiasjonar til poetisk språkI dette kurset skal du lære-- _å lage metaforar og symbol ved hjelp av assosiasjonar_

For å kome i gang med å skrive dikt kan vi gjere nokre assosiasjonsøvingar først. I denne samanhengen vil _assosiere_ seie å knyte saman tankar og førestellingar, slik at eit ord får oss til å tenkje på eit anna ord. Det kan hjelpe oss til å finne bilete og symbol, som vi kan bruke i dikt. Eit ord betyr ikkje heilt det same for alle. Kulturen vi har vakse opp i – bakgrunnen vår – har mykje å seie for korleis vi forstår orda i språket. Dessutan vil personlege opplevingar virke inn. Seier nokon: «Der kjem det en hund», så vil en som er glad i hundar, reagere annleis enn en som kanskje er blitt biten av en hund som liten. Ordet «hund» kan knytast saman med glede og gode opplevingar, eller med redsel og smerte. Ordet kan gi ulike assosiasjonar til ulike personar.


>>> 1 a) Assosier med ord

Kva tenkjer du på når du les orda nedanfor? Skriv mange assosiasjonar. Tenk både på konkrete ting og på dei kjenslene orda skaper.

_Eksempel_: _raud_ – blod, hissig, kjærleik, varme, stopp, fare ... -- mørke-- tidleg morgon-- gul-- venn-- katastrofe-- kjeltring-- en helt-- biltur-- musikk-- flaggermus-- fjellb) Gjer oppgåve a) og vel eit av orda frå oppgåva som overskrift.

Plukk ut dei fem assosiasjonane du synest er best/mest spennande/mest uvanlege ...

Set dei saman til eit dikt på fem linjer. >>> 2 Assosier med bileteSjå på biletet. Kva får biletet deg til å tenkje på? Kva stemning og kva kjensler synest du ligg i biletet?

{{Bilete:}}Forklaring: Ei ung kvinne og mann. Mannen held eit jordbær opp

føre kvinna, og kikkar smilande på henne. Kvinna er vend mot mannen, ho smiler med lukka auge.{{Slutt}}

--- 265 til 283>>> 3a) Tankekart

Vel eit av orda nedanfor. Lag eit tankekart, og skriv ned alle dei orda og setningane du kjem på når du les ordet. Skriv også ned assosiasjonane til assosiasjonane. -- Noreg-- iskald-- siste benk på kinoen-- sjalusi-- framand-- mose-- dusj

b) Gjer oppgåve b og set assosiasjonane saman til eit dikt.

>>> 4Samanlikningar og metaforarSkriv samanlikningar eller metaforar med utgangspunkt i orda nedanfor (eller ord du vel sjølv). Skriv så mange du kan. Skriv for eksempel slik: _auga_ er som skinande stjerner, som diamantar, som kikhol inn i tankane dine, en spegl, eit filmlerret for kjensler-- håret-- skyskraparar-- grantreet-- en snigel-- skulegarden-- datamaskinen-- vennskap-- havet-- smilehol

_Noko å bryne seg på_>>> 5 La deg inspirere av diktet nedanfor, eller av _Landskap med gravemaskiner,_ og skriv dikt med samanlikningar, metaforar og symbol. {{Dikt:}} _Svart blod_En forvanskning av Eiffeltårnet står i Nordsjøen. Suger saften av jorden. Stikker den lange snabelen sin dypt, dypt under havet. Sprøyter oljen ut over oss.

Ikke stikk hull i jorden! La oljen ligge i dypet_ Den er jordens blod.

Wenche Liseth, 10. trinn{{Slutt}} >>> 6 Skriv eit dikt som inneheld symbol. Skriv for eksempel om livet til eit menneske frå det blir fødd og til det døyr, men bruk løvetann som symbol.Eller skriv om forelsking som blir til kjærleikssorg, og bruk solskin og styggver som symbol, eller sommar/vinter.Du kan også velje tema og symbol sjølv.

_Test deg sjølv_

>>> 1 Kva vil det seie å assosiere?

>>> 2 Korleis kan du lage metaforar og symbol ved hjelp av assosiasjonar?

--- 266 til 283xxx3 Kurs 3. Frå ord til meiningI dette kurset skal du lære-- å bruke eit fortetta språk-- å bruke linjedeling som eit verkemiddel i lyrikk

På denne sida ser du «dikt» som elevar har laga. Dei har funne tilfeldige ord i aviser og blad og klipt dei ut. Så har dei sett saman nokre av orda, og vips gir orda meining! For dei gjer vel det? Sjå på dikta. Ser du at dei har en overraskande vri? Kva synest de om linjedelinga? Ville de sett opp dikta annleis?

{{Dikt 1:}}magiskemilliardløftervalfleskfor dei feite{{Slutt}}

{{Dikt 2:}}aldri meirTV1000for det ersommar{{Slutt}}

{{Dikt 3:}}Teppetnedprinsessefarveltil draumen{{Slutt}}

{{Dikt 4:}}Tidenforsvinnerverdentrengersøndag{{Slutt}}


>>> 1 Klipp ut tilfeldige ord frå avisene. Vel ord med innhald, altså ord som får deg til å stoppe opp litt. Vel blant orda, og set dei opp som eit dikt. Bruk linjedeling som verkemiddel. >>> 2 Lag fleire dikt på same måten.

_Noko å bryne seg på_>>> 3 Kva er innhaldet i elevdikta vi har brukt ovanfor? For eksempel: Kva betyr det at vi treng søndag? Diktet svarer sjølv: Tida forsvinn. Men kva vil det eigentleg seie? Prøv å forklare meininga i desse dikta i eit ikkje-lyrisk språk. >>> 4a) Skriv slike smådikt utan å klippe ut ord først. b) Sjå på dikta du sjølv har laga.

Kva er innhaldet i dei? Kva betyr dei?

--- 267 til 283xxx3 Kurs 4. Dikt med rimI dette kurset skal du lære-- å skrive dikt med rim

Skal du skrive dikt som rimar, er det enklast å ta utgangspunkt i en visetekst eller eit ferdig rimdikt. Då kan du bruke same oppbygging som dette diktet har, og du slepp å finne rytme og rimmønster.


>>> 1 Les diktet nedanfor. Skriv liknande dikt om alle jaguarar, antiloper, sjiraffar, elgar, undulatar...

{{Dikt:}}_Alle elefanter_Alle elefanteri byen Gøteborg går med sorte vanter når de bærer sorg.

Alle kenguruer i byen Odense bærer alpeluer

når de drikker te.

Alle krokodiller i byen Kragerø bruker mørke briller når de måker snø.

Og – alle papegøyer i byen København skifter undertrøyer foran fastelavn! Frå Inger Hagerup: _Det tatoverte hjerte,_ Den norske Bokklubben 1969{{Slutt}} >>> 2 Skriv eit dikt der du bruker same rim- og rytmemønster som nedanfor. Du kan skrive om kva som helst, for eksempel: eg hadde en gong en sykkel, eg hadde en gong en bamse, eg hadde en gong en nase, eg hadde så fin frisyre, eg kjøpte en gammal koffert ...

{{Dikt:}}Eg hadde en gong ei vortesom aldri sat i roho for omkring på kroppenog ropa høgt og lo

Ein dag eg sat på trikkenog lest som ingen tingkom vorta fram på nasenog ropa plingeling

Når eg gjekk tur på stienog søkte skogens rodå høyrde eg frå kneetho gaula kokoko

Kvar gong eg ville snakkeså skreik ho «Lygarfant!»Men no er vorta borteSjå her, det er heilt sant Frå Rasmus Lie: _Lita grøn grasbok,_ Det Norske Samlaget 1972{{Slutt}}



Skriv eit dikt med rim. Finn fram til tema, rimmønster og rytme sjølv. >>> 4 Skriv eit episk dikt, altså eit dikt som fortel ei historie. For inspirasjon kan du lese folkeviser (les i _Kontekst Tekstar_ 7, eller «Terje Vigen» av Henrik Ibsen, eller «Fanitullen» av Jørgen Moe, eller «Storegut» av Aasmund Olavsson Vinje eller «Tord Foleson» av Per Sivle.).

--- 268 til 283xxx3 Kurs 5. Mange typar diktI dette kurset skal du lære-- å skrive figurdikt-- å skrive femradarar-- å skrive andre typar dikt-- å skrive dikt til melodi

Nedanfor er det presentert mange ulike typar temadikt og figurdikt. Vel mellom oppgåvene, og skriv dikt!


>>> 1 a) _Eg skulle ønskje_ Skriv eit dikt der linjene tek til slik: _Eg skulle ønskje ..._ Eg skulle ønskje eg hadde ... Eg skulle ønskje eg var ...b) Ta til på same måte som i 1a, men legg til ... _då skulle_ ... >>> 2 _Det er ikkje sant, men ..._ Når vi drøymer – eller dagdrøymer – diktar vi opp situasjonar som ikkje er sanne, men fine å tenkje på. Lag eit dikt der du skriv om deg sjølv som noko anna enn det du er, for eksempel eit dyr, eller kanskje ei plante eller en maskin, eller der du er i en fantastisk situasjon. Eksempel:{{Dikt – eksempel:}} Eg er ei flue Eg er flua på veggen Eg går rundt i taket Eg ser ned på far min Eg ...{{Slutt}}

>>> 3

_Før og no_ Skriv eit før/no-dikt.

{{Dikt – eksempel:}} Før var eg stor. No er eg mindre. Før var eg sikker. No er eg redd. Før levde det dinosaurar. No er dei på kino. Før ...{{Slutt}} >>> 4 _Eg trudde, men ..._ Skriv eit dikt om kva «du» trudde, og kva som eigentleg var tilfellet.

{{Dikt – eksempel:}} Eg trudde du var min beste venn, men så sladra du til mor. Eg trudde ... Eg trudde verda var stor, men så kjøpte eg en globus. Eg trudde ...{{Slutt}}

--- 269 til 283>>> 5 _Figurdikt_Ein måte å lage dikt på et å setje opp orda slik at dei dannar en figur. Eit dikt om en båt kan sjå ut som en båt. Eit dikt om slalåm snor seg nedover sida som elt slalåmspor. Eit kjærleiksdikt blir eit hjarta:

eg duelskar elskardeg megJa{{Slutt}}

>>> 6 _Femradar_ Diktet skal ha fem linjer. Linje 1 har eitt ord: det diktet handlar om. Linje 2 har to skildrande ord. Linje 3 har tre ord som viser ei handling. Linje 4. har fire ord som fortel om kjenslene du har til det diktet

handlar om. Linje 5 gjentek ordet i linje i, eiler eit synonym.

Eksempel: Vaskekluten våt, uggen plaskar i bøtta ekkel å ta på vaskekluten eple raudt, herleg ligg på bordet klar til å etast fruktfristing

>>> 7 _Småting og ingenting_Lag eit dikt om noko småtteri som kanskje ingen har skrive dikt om før. Det kan vere om blyanten din, om venstre hjørnetann, om eit støvfnugg, om holet i sokken din ... Eksempel:Eg har eit hoi på høgre hæl, men ingen ser det holet, berre eg, og kanskje mor, forutan høgre sole. >>> 8 _Til melodi_Skriv en song til en kjend melodi.Kjem du ikkje på noko sjølv, kan du skrive en veldig trist song etter mønster av denne julesongen: Den gamle nissen satt så trist på låven julekveld: De glemmer meg vel nå som sist, og spiser grøten selv.

_Noko å bryne seg på_>>> 9 _Pop- og rocketekstar, rapp_a) Vel engelske songar og melodiar du liker godt, og gjer ei omsetjing

av dei, eller skriv ny, norsk tekst til dei. b) Skriv tekstar som ingen før har sett. La deg inspirere av grupper og

enkeltartistar du liker. (Finn også tekstar i _Kontekst Tekstar 2_.) Kanskje du kan setje melodi til og framføre teksten!

c) Skriv en tekst på eit språk som ikkje eksisterer. Du må dikte opp orda. Lag ord med god klang!

{{Bilete:}}Bilettekst: Eminem opptrer på The 200s MTV Movie Awa ds. loi

Angeles{{Slutt}}

--- 270 til 283>>> 10 _Meg sjølv_Nedanfor kan du lese diktet _Funny_ av Jan Erik Vold.La diktet inspirere deg til å skrive om deg sjølv, kor fantastisk det er at akkurat du er du.

{{Dikt:}}_Funny_Tenk ot jeg er født– hvor urimelig det er at jeg skulle bli født, jeg født i Oslo den attende oktober nittenhundreogniogtredve etter Kristus, på Vor Frues Hospital, jeg født som gutt, veiende 4100 gram, sunn og frisk, fødtmedio oktober (visstnok på en onsdag) altså unnfanget i januar bør det bli, at det ble jeg som ble født, jeg som ble unnfanget da, min sædcelle som fant veien fram og var først (eller den foretrukne om nå eggcellen, min eggcelle, hadde noe valg), det er da til den rene usannsynlighet grensende at det var jeg, nettopp jeg og ingen annen enn jeg det skulle nedlegges grunnstein for der og da, hvem kunne ant noe slikt januar 39? jeg Jan Erik Vold blindt umælende allerede i gang med å samle sine bokstaver og celledele seg gjennom morula og blastula til et froskevesen sprengende mot mavens labyrinter, altinnsugende, for såoktober s.å. være klar til å presse seg ut til menneske – har jeg forresten fortalt at vi ble tatt med keisersnitt, min søster og jeg, februar 44 oktober 39, i soldrakt et bredt dobbeltarr nedover moderens mave, det var pga. hennes smale bekkenparti, derav vår smukke hodeform (sies det) – at denne statistiske så godt som umulighet, sjansene mindre enn én til en milliard, har gått bort og gjort virkelighet av seg: DET BLE MEG! – dette tenker jeg på i stunder det ikke faller helt greit å være født, jeg strammer meg opp og tenker høyt: SORRY BRØDRE, DET BLE MEG JEG FÅR PRØVE Å GJØRE SÅ GODT JEG KAN

Frå Jan Erik Vold: _Mor Godhjertas glade versjon. Ja.,_ Gyldendal 1968{Slutt}}

{{Bilete:}}Bilettekst: Jan Erik Vold (f. 1939) {{Slutt}}

--- 271 til 283xxx3 Kort sagt– lyrikkxxx4 SKriveråd-- Dikt kan skrivast med eller utan rim.

-- Fortett språket når du skriv dikt – sei mykje med få ord. -- Bruk litterære verkemiddel som gjentaking, kontrast, metaforar,

besjeling og symbol. -- Tenk på rytmen i språket og klangen i orda. -- Ver subjektiv, bruk kjenslene dine. -- Les dikt, lytt til songar, og la deg inspirere.

--- 272 til 283xxx2 Drama_Sjangarkunnskap_Kurs 1: Dramatisk dikting – form og innhald_Skrivekurs_Kurs 2: Vi dramatiserer{{Slutt}}

Drama er, ved sida av forteljande dikting og lyrikk, en av dei tre skjønnlitterære sjangrane. I våre dagar er dramatikk særleg knytt til film og teater, men sjangeren har røter langt tilbake i historia.

{{Bilete:}}Bilettekst: Frå musikalen La Cage aux Folles på Oslo Nye Teater, 2004 {{Slutt}}

--- 273 til 283{{Bilete:}}

Forklaring: Fronten på ein stor bygning, kor heile fasaden er dekt med skinnande og lysande reklameplakatar og skilt. Det blir mellom anna reklamert for ein samleplate med Elvis, elektronikkprodusenten LG og Pepsi.{{Slutt}}

xxx3 Kurs 1. Dramatisk dikting – form og innhald{{Bilete - ingen forklaring}}

I dette kurset skal du lære-- kva dramatisk dikting er-- korleis en dramatisk tekst kan sjå ut-- kva dramatiske sjangrar som finst

Drama er gresk og vil seie _handling_. I daglegtalen nyttar vi orda _drama_ og _dramatikk_ om noko spennande og farleg som skjer. «Passasjerane på danskebåten fekk ei dramatisk oppleving då vêret slo om til full storm,» kan det stå i avisene. Men vi bruker også orda drama og dramatikk i samband med teater og film. Då er drama det same som skodespel, ofte eit alvorleg skodespel, og dramatikk er dramatisk dikting, skodespeldikting. Den skrivne teksten til skodespelet finn vi i _manuskriptet_, eller

_manuset_. Teksten er ofte delt inn i _akter_. Ei akt er en hovuddel av skodespelet. Kvar akt kan vere delt inn i mindre delar, _scenar_. Vi legg tre ulike meiningar i omgrepet drama:-- dramatisk hending-- (alvorleg) skodespel/film-- skulefag der en arbeider med skodespel, kroppsspråk og

stemmebruk

{{Ordforklaring:}}scene: frå gresk 'skene', opphaveleg en scenebygning. Sidan har ordet

kome til å bety sjølve staden eit teater eller skodespel blir framført. Vi bruker også ordet om eit avsnitt i en film eller eit teaterstykke, og i meininga en situasjon eller opptrinn.

{{Slutt}}

Eit manus består av _replikkar_ og _scenetilvisingar_. Replikkane er det personane på scenen seier. All teksten som blir tala eller sunge, kallar vi _dialogen_. Dialog betyr også samtale mellom to eller fleire personar. Er det éin som snakkar, kallar vi det en _monolog_. Scenetilvisingane fortel korleis forfattaren har tenkt at det skal sjå ut på scenen: korleis personane skal sjå ut, kva dei skal gjere, og korleis dei skal seie replikkane.

--- 274 til 283Nedanfor kan du lese utdrag frå to skodespel. Det første utdraget er frå første akt av _Peer Gynt_ av Henrik Ibsen. Peer Gynt blei skrive i 1867, og er framleis eit av dei mest spelte teaterstykka i Noreg. Det andre utdraget er frå _Vakkert_ av Jon Fosse, skrive i 2001. Jon Fosse er en norsk dramatikar som har fått stor merksemd både her i heime og i utlandet. Legg merke til korleis dei to forfattarane markerer replikkane, kven som snakkar og scenetilvisingane. Dei gjer det ikkje heilt likt. Legg også merke til at Ibsen kallar første akt for første _handling_.

{{Bilete:}}Bilettekst: Frå teaterframsyninga Peer Gynt på Det Norske Teatret, februar 2005. Kjersti Sandal og Henrik Rafaelsen i hovudrollene. {{Slutt}}

xxx4 Peer Gynt{{Utdrag:}}: _Første handling_(En li med løvtrær nær ved Åses gård. En elv fosser nedover. Et gammelt kvernhus på den annen side. Het sommerdag.)(Peer Gynt, en sterkbygd tyveårs gutt, kommer ned over gangstien. Åse, moren, liten og fin, følger etter. Hun er vred og skjeller.)Åse. Peer, du lyver!Peer Gynt _(uten å stanse)._ Nei, jeg gjør ei!

Åse. Nå, så bann på det er sant!Peer Gynt. Hvorfor banne?Åse. Tvi; du tør ei!Alt i hop er tøv og tant!Peer Gynt (står). Det er sant – hvert evige ord!Åse _(foran ham)._ Og du skjems ei for din mor?Først så renner du til fjellsmånedsvis i travle onnen

--- 275 til 283for å veide rein på fonnen,kommer hjem med reven pels,uten børse, uten vilt; –og til slutt med åpne øynemener du å få meg biltinn de verste skytterløgne! –Nå, hvor traff du så den bukken?Peer Gynt. Vest ved Gjendin.Åse _(ler spotsk)._ Riktig, ja!Peer Gynt. Hvasse vinden bar ifra;bak et oreholt forstukkenhan i skaresneen grovetter lav –Åse _(som før)._ Ja riktig, ja!Peer Gynt. Pusten holdt jeg, sto og lyttet,hørte knirken av hans hov,så av ene hornet grenene.Derpå varsomt mellom stenenefrem på buken jeg meg flyttet.Gjemt i røsen opp jeg glyttet; –slik en bukk, så blank og fet,skulle du vel aldri sett!Åse. Nei bevares vel!Peer Gynt. Det smalt!Bukken stupte bums i bakken.Men i samme stund han falt,satt jeg skrevs på bukkeryggen,grep han i det venstre øre,ville nettopp kniven kjørebakom skolten inn i nakken; –hei! da skrek han vilt, den styggen,sto med ett på alle fire,slo meg med et akterkastut av neven kniv og slire,skrudde meg om lenden fast,stemte hornene mot leggen,klemte meg som i en tang; –dermed satte han på sprang

bent vest over Gjendin-eggen!Åse _(uvilkårlig). Jesu_ navn da –! Frå _Peer Gynt,_ Gyldendals skoleutgaver 1962{{Slutt}}

{{Ordforklaringar:}}å veide: å drive jakt

{{Bilete:}}Forklaring: Fire bilde av skodespelarane Kjersti Sandal og Henrik

Rafaelsen på scena, frå teaterframsyninga Peer Gynt.{{Slutt}}

--- 276 til 283xxx4 Vakkert{{Bilete:}}Bilettekst: Frå teaterframsyninga Vakkert på Det Norske Teatret, mars 2001. Morten Espeland og Heidi Gjermundsen i hovudrollene. {{Slutt}}

{{Utdrag}}_Vakkert_: _Frå første akt_ Midt på dagen.Eit gammalt naust der det i kortveggen er ei dobbeldør, til venstre langs denne veggen står en gebrekkeleg gammal benk, til venstre bak ligg en gammal morken robåt i tre kvelvd, og i høgre kant frammeser en i den inste delen av ei brygge. Ei ung jente kjem inn rundt hjørnet på naustet og går inn i fjøra, ho stansar, ser mot hjørnet, men ingen kjem, ho blir litt uroleg, går tilbake til hjørnet og ser rundt det og går så og set seg ned på benken, ser litt oppgitt framfor seg. Ein ung gut kjem så inn rundt hjørnet, stansar, ser mot henne.

JENTA _liksom sint_ Ikkje dum deg slikGUTEN Blei du reddJENTA NeiGUTEN LittJENTA Eg visste at du tulla degGUTEN Korleis kunne du vite detJENTA

Eg visste det berreGUTEN Du kjenner meg jo ikkje så godtJENTA _bestemt_ JoGUTEN Du er jo nett blitt kjent med megJENTA Likevel _Han går og set seg ned attmed henne på benken_

--- 277 til 283GUTEN _ser mot henne, liksom litt sint_ Ja så gjer du vel det då_Kort pause_ Men korleis kunne du vite at eg ikkje berre gjekkJENTA Sjølvsagt gjorde du ikkje detGUTEN Nei sjølvsagt ikkje_Pause_ Det var kjekt du kom hit i årJENTA Det er fleire år sidan sistGUTEN Og då var vi berre ungarJENTA Og no er vi vaksneGUTEN JaJENTA I alle fall nesten vaksne Frå Jon Fosse: _Vakkert_, Det Norske Samlaget 2001{{Slutt}}

xxx3 !!! DRAMATISKE SJANGRAR_Tragedie og komedie_Tragediar er skodespel med stort alvor og ofte en tragisk slutt. Komediar er lettare stykke, der humor og overdriving er det typiske. I vår tid vil mange dramatiske tekstar innehalde både alvor og spøk. Eit skodespel som er tragisk heile vegen, blir ofte trist. Då vil forfattaren eller instruktøren oftast lette litt på trykket ved å leggje inn noko som publikum kan le av. På same måte vil publikum lett oppleve eit

teaterstykke som berre er morosamt, som overflatisk. Det bør liggje noko alvor bak. Kontrasten mellom det morosame og det alvorlege framhever både det som er trist og det som er komisk.

_Skodespel_er eit vanleg ord for dramatiske tekstar som blir spelt på en teaterscene. Skodespelet er ei samanhengande forteljing om skjebnen til ulike menneske. Når det blir sendt i radio, blir det kalla høyrespel.

_Spelefilm_eller film, er ei dramatisert handling som blir vist på kinolerretet eller fjernsynsskjermen som levande bilete.

_Sketsj_er en kort dramatisk tekst, som regel morosam og med eit sluttpoeng.

_Revy_er ei dramaform som er sett saman av sketsjar, viser og monologar. Dei ulike numra tek gjerne for seg aktuelle saker og hendingar._Kabaret_er ei teaterframsyning som er sett saman av song og dans og andre innslag. Ein kabaret kan byggjast opp rundt ei tema, eller han kan vere sett saman av tekstar frå éin eller nokre få forfattarar.

_Opera_er eit musikkdrama, ei teaterframsyning der teksten blir sunge til orkestermusikk.

_Operette og musikal_Operette vil seie liten opera, og både operette og musikal er musikkteater med røter i operaen, men muntrare og lettare enn en opera. Noko av teksten blir sunge, medan noko blir framført som tale.


>>> 1 Samanlikn utdraga frå _Peer Gynt_ og _Vakkert_. Kva er likt, og kva er ulikt i måten å skrive teksten på? >>> 2 Forklar korleis scenetilvisingar er forklart i dei to utdraga. >>> 3 Studer rimmønsteret i _Peer Gynt._ Skriv av replikken til _Peer Gynt_ som tek til med «Det smalt!».Set strek mellom dei orda som rimar.

{{Bilete:}}Bilettekst: Henrik Ibsen (1828–1906) {{Slutt}}

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Fleire saman: Studer rim- og setningsmønsteret i _Peer Gynt._ Legg merke til at dei to første replikkane til Åse og Per er éi verselinje: Peer, du lyver! Nei, jeg gjør ei!Finn fleire eksempel på slike delte linjer.Rimar alle linjene i utdraget? >>> 5 Finn og les heile første handling av _Peer Gynt._ Fortel kort kva den handlar om. >>> 6 Finn ut meir om _Peer Gynt_ av Henrik Ibsen. Kor blei det skrive? Kva meiner en Ibsen ville uttrykkje med dette stykket?

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva er drama og dramatikk?

>>> 2 Nemn tre ulike tydingar av omgrepet drama.

>>> 3 Kva består en dramatisk tekst av?

>>> 4 Kva meiner vi med dialog? Kva meiner vi med monolog?

>>> 5 Kva dramatiske sjangrar kjenner du til?

--- 279 til 387{{Bilete:}}Bilettekst: Frå skulerevyen på Elvebakken vidaregåande skule i 2005. {{Slutt}}

xxx3 Kurs 2. Vi dramatisererI dette kurset skal du lære-- å dramatisere en ferdig tekst-- å skrive en dramatisk tekst frå grunnen av

Viss du skal skrive en dramatisk tekst, eit skodespel eller en sketsj, kan det vere lurt å tenkje over desse punkta: _Handlinga_ Kva skal teksten handle om? Tenk ut en handlingsgang,

korleis det skal ta til, og korleis det skal slutte. Skal det du skriv, vere alvorleg eller morosamt?

_Personane_ Kva personar er med? Kva er tilhøva mellom dei? Kven er overlegen, kven er underlegen? (Menneske er ulike, dei har ulike formål, mål og ønskjer, og det kan skape dramatiske situasjonar.) _Situasjonen_ Kva er situasjonen når vi møter personane? Kor i verda er dei, kva skjer? _Konflikten_ Korleis utviklar konflikten, eller konfliktane, seg? Kor er vendepunktet?

{{Margtekst:}}Nokre gonger kan du få idear til en dramatisk tekst berre ved å gå ut på golvet saman med nokon andre og setje i gang med å spele. Ein rekvisitt, det vil seie en gjenstand, kan hjelpe på fantasien! {{Slutt}}

--- 280 til 283{{Bilete:}}Bilettekst: Illustrasjon av Erik Werenskiold (1855–1938) til eventyret Presten og klokkeren {{Slutt}}

Du kan også skrive om en prosatekst til drama. Då seier vi at du _dramatiserer_ teksten. Nedanfor får du eit eksempel på korleis eit eventyr kan gjerast om til eit skodespel. Første del av eventyret _Presten og klokkeren_ etter Asbjørnsen og Moe er slik:

{{utdrag - eventyr:}}: _Det vor en gong en prest som var slik en børste at han skrek langt

unna, når han så noen kom kjørende i møte med seg på allfarveien: «Av veien, av veien, her kommer selve presten!» En gang han for slik og bar seg, møtte han kongen. «Av veien, av veien!» skrek han på lang vei. Men kongen kjørte som han kjørte, og reiste fram, han, så den gangen måtte presten vike hesten sin; og da kongen kom jevnsides med ham, sa han: «I morgen skal du møte på kongsgården, og kan du ikke løse tre spørsmål jeg vil gi deg, skal du miste både kappe og krage for ditt hovmods skyld.»_

{{Slutt}}

Skal vi lage dette om til eit skodespel, må vi erstatte forteljinga med replikkar og handling. Sidan det er vanskeleg å få hestar og vogner opp på scenen, må vi gjere det enklare. Vi lar både presten og kongen gå. Byrjinga av manuset kan sjå slik ut:

{{Manus:}}Scene 1: (Bygdefolk på scenen. Dei går langs vegen og helsar på kvarandre. PRESTEN kjem over scenen. Han er svær og kry. Han brøyter seg veg gjennom mengda av bygdefolk.)

PRESTEN: Avvegen! Av vegen! Her kjem presten! (Han dytter borti ei gammal kone.)Sjå deg for! Ser du ikkje at det er presten som kjem!Unna veg! (Dytter borti fleire, som redde trekk seg unna.)Unna veg! Her kjem presten!{{Slutt}}

--- 281 til 387{{Manus fortsetter:}}xxx4 Scene 2{{Bilete:}}Bilettekst: Illustrasjon av Erik Werenskiold (1855–1938) til eventyret Presten og klokkeren {{Slutt}}

(KONGEN kjem inn på scenen. Han er kledd som alle dei andre, og PRESTEN ser ikkje at det er KONGEN, men går rett fram. Scenen blir tømd for bygdefolk.)

PRESTEN: _(stansar rett framfor KONGEN, som ikkje flytter seg): Flytt deg, mann!_

KONGEN: Eg har vel like stor rett som deg til å gå på vegen.PRESTEN: Ser du ikkje kven du snakkar med! Det er presten!KONGEN: Ser ikkje _du_ kven du snakkar med?PRESTEN: Eg kjenner vel ikkje alle tullingane som går etter vegen!

Flytt deg!KONGEN: Det er kongen du snakkar med!PRESTEN: _(krymper seg):_ Kongen?KONGEN: Kongen! Og fordi du er så hovmodig, og roper og skrik til

alle at dei skal passe seg, skal du få møte på slottet i morgon og svare for deg.

PRESTEN: Skal eg?KONGEN: I morgon møter du i kongsgarden, og kan du ikkje svare på

tre spørsmål eg vil gi deg, så skal du miste både kappe og krage. (KONGEN går. PRESTEN står slukøyra igjen.)

{{Slutt}}

--- 282 til 387xxx3 OppgåverSjå også: Tekstar 1, Tekstar 2, oppgåver og Ressursperm

>>> 1 Sjå på teksten på side 280–281. a) Kva får vi vite om i den første scenetilvisinga? b) Korleis er presten som menneske? Korleis kan det visast på scenen? c) Kven er overlegen, og kven er underlegen i første scenen? d) Kva er konflikten og korleis oppstår ho? e) Kven er overlegen, og kven er underlegen i andre scenen? Endrar det seg undervegs? f) Korleis kan vi sjå kva presten føler mot slutten av scene 2?

>>> 2 Dramatiser vitsar. Vitsar kan vere eit utgangspunkt når vi skal skrive sketsjar. Her kjem en vits du kan prøve deg på. (Liker du han ikkje, kan du finne andre vitsar å dramatisere.) Eit tips kan vere at det gjerne er lurt å prøve seg på å spele teksten først, og på den måten lage replikkane munnleg først.

{{Vits:}}Det var to gamle gubbar som stod og snakka saman. Den eine fortalde stolt at han hadde kjøpt seg en ny bil på sine gamle dagar, en Honda. Den andre protesterte og sa at det der er då ikkje en Honda. Det der er en Mitsubishi. «Ja, det er lett for deg å kjeie,» sa bileigaren, «du kjom har tenner.» {{Slutt}}

>>> 3 Dramatiser forteIjinga _Varm en frå eitt lys,_ side _224_. Der er det alt mange replikkar. Utfordringa blir å lage scenetilvisingar og dei replikkane som manglar. Nokre av replikkane som står, må kanskje kuttast ut og endrast for at handlinga skal korne godt nok fram. Det er lov. Spel til slutt stykket. >>> 4 Dramatiser eit eventyr, for eksempel _Askeladden som kappåt med trollet, Prinsessa som ingen kunne målbinde,_ eller eit anna eventyr.

_Noko å bryne seg på_>>> 5 Finn eventyret og dramatiser resten av _Presten og klokkeren._ >>> 6

Lag en dramatisk tekst med utgangspunkt i handlingsgangen nedanfor. _Det er friminutt på skulen. Ei gruppe elevar står og pratar og

småkjedar seg då Stian kjem forbi. Stian er en type som ofte kjem i konflikt med andre. Martin, som alltid skal hevde seg, slengjer en kommentar etter Stian, som svarer både sint og frekt. Stian prøver å luske vekk, men slengjer ukvemsord medan han går. Martin følgjer etter, og det same gjer gjengen. Martin kjem med fleire kommentarar. Ida prøver å stanse Martin. Dei andre jentene blandar seg inn og skuldar Ida for å vere kjærast med Stian, noko ho protesterer på. Martin held fram med å provosere Stian, og til slutt blir det for mykje for Stian, som flyg på Martin. Det blir eit skikkeleg basketak, og elevane rundt heiar. Martin får overtaket, og det ser ille ut for Stian, og Martin er i ferd med å gå for langt. (Slutten må du finne på sjølv!)_

>>> 7 Finn ei forteljing eller novelle, og dramatiser ho – for eksempel _Karens jul_ frå _Kontekst Tekstar 1_. >>> 8 Skriv en dramatisk tekst med utgangspunkt i ei konflikt, en handlingsgang eller en situasjon du sjølv kjem på.

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva vil det seie å dramatisere en prosatekst?

>>> 2 Kva punkt kan du ta utgangspunkt i viss du skal skrive en heilt ny, dramatisk tekst?

--- 283 til 283xxx3 Kort sagt– dramaxxx4 Skriveråd-- Sjå for deg situasjonen du skal skrive om.-- Skriv replikkar og scenetilvisingar.-- Lag replikkar som er munnlege.-- Tenk på handlingsgang, personar, tilhøva mellom personane, konfliktar, situasjonen og plassen det skjer, slutten.-- Skriv slik at motsetningane mellom personane blir tydelege.-- Bygg opp teksten slik at dramatikken og spenninga aukar mot vendepunktet og slutten.-- Du kan skrive alvorleg eller morosamt – eller begge delar.{{Slutt}}

--- 284 til 313{{Bilete:}}

Forklaring: Ein person på snowboard gjennomfører eit luftig svev høgt oppe i fjellet. Det sprutar snø frå brettet. I bakgrunnen, under personen, ser vi skyer og fjell. Bilete dannar bakgrunnen for heile side 284 og 285.{{Slutt}}

xxx1 Kapittel 8: Språk i endring – frå runer til sms{{Norrønt har eget alfabet i punktskrift:e med akutt (é): éi med akutt (í): ío med akutt (ó): óu med akutt (ú): úy med akutt (ý): ýa med akutt (á): åo med kvist: ústungen d: îthorn: ô}}

{{Rammetekst:}} «Nú Iíðr fram vetrinum.» «Ragnhildi dróttningu dreymði drauma stóra; hon var spǫk at viti.»Forstår du kva som står i desse setningane? Det er ikkje så rart om du ikkje gjer det. Dei er skrivne på norrønt, slik vikingane i Noreg snakka rundt år 1000. Nokre ord kan du kanskje gjette deg til, men du ser at det norske språket har endra seg ganske mykje på tusen år. «Først drog eg en frontside 270 på den første railen, etterpå en switch backside 900 på den første kicken, over den store table'n køyrde eg en clean method air, før eg avslutta med en backside 540. Det rulte.» Det er ikkje sikkert du forstår alt dette heller, men du forstår kanskje kva miljø språket er henta frå. Men om du spør bestemor eller bestefar om dei forstår det, kan det hende at dei ikkje har peiling på kva det dreier seg om. Då forstår du at språket vårt – i alle fall det vi snakkar – også har endra seg en del på berre femti år. Språket er i stadig endring. Korleis vil vi snakke i Noreg om femti år? Eller om fem hundre år? Vil vi ha eit eige norsk språk då? {{Slutt}}

--- 285 til 313I dette kapitlet skal du lære -- korleis språk endrar seg over tid-- kva som fører til at språket endrar seg-- om Noreg som fleirkulturelt språksamfunn-- kva det vil seie å omsetje tekst frå eit språk til eit anna-- korleis norsk språk har utvikla seg frå tidlegaste tider og fram til i

dag-- kjenneteikn på dei viktigaste dialektane i Noreg

--- 286 til 313

xxx2 Språk i endringKapitla er delt inn i fire Kurs. Vel rekkjefølgje _ut fr_å kva du alt kan, og kva du skal øve på eller lære._Kurs 1:_ Språket endrar seg _Kurs 2:_ Å omsetje språk _Kurs 3:_ Kor stammar språket vårt frå? _Kurs 4:_ Dialektar og sosiolektar

xxx3 Kurs 1 Språket endrar segI _dette Kurset skal du lære_ -- korleis norsk språk blir påverka av andre språk-- korleis eit fleirkultureit samfunn pregar språket vårt-- korleis endringar i språket skjer

No er det ikkje sikkert at avsnittet over, henta frå snowboardspråket, vil vare i mange år framover. Kanskje har noko endra seg alt når du les dette? Sånn er det med språket: Moteord kjem inn og held seg ei stund, før dei blir gløymde. Andre nyord etablerar seg fast i språket vårt og får etter kvart plass i ordboka. Talemålet endrar seg raskare enn skriftspråket; det tek lengre tid for skriftspråket å ta opp i seg endringar. Tettare kontakt mellom ulike kulturar og enklare kommunikasjon har ført til at forskjellige språk påverkar kvarandre meir enn tidlegare. Tenk berre på kor mykje engelsk som har kome inn i norsk språk. I verda blir det snakka om lag 6000 ulike språk i dag. Tendensen er at det blir færre språk – mange språk døyr ut. Dei største språka styrkjer derimot stillinga si. Filmar og musikk på engelsk, fagspråk frå datateknologi og oljebransjen, amerikansk kultur og ungdomsmiljø er eksempel på område som har gitt oss nye ord og uttrykksmåtar. Det meste kjem frå engelsk. Men heilt frå dei tidlegaste tidene har vi henta inn _lånord_ frå andre språk; vi tenker berre ikkje over det til dagleg. Ta en kikk på denne lista over heilt vanlege «norske» ord, og sjå kor dei stammar frå:

{{Tabell gjort om til liste:}}jern: fra keltiskkirke: fra greskstress: fra engelskplante: fra latinkjendis: fra svenskmoderne: fra franskkonto: fra italienskpulk: fra samisksnakke: fra tyskkajakk og anorakk: fra grønlandsk{{Slutt}}

{{Ordforklaringar:}}talemålet: det språket vi snakkarskriftspråket: det språket vi skrivlånord: ord som kjem frå eit framand språk{{Slutt}}

--- 287 til 313{{Bilete:}}

Forklaring: Eit klasserom med elevar med ulike nasjonalitetar.{{Slutt }}

xxx4 Fleirkulturelt samfunnNoreg er blitt eit fleirkulturelt samfunn. Auka innvandring har gitt oss en språkvariasjon med innslag frå alle verdsdelar. I Noreg i dag blir det snakka meir enn hundre forskjellige minoritetsspråk blant innvandrargrupper av ulik storleik. Mange nordmenn er tospråklege. Det vil seie at dei har norsk som sitt andrespråk, og eit anna språk som sitt førstespråk; morsmålet er altså ikkje norsk. Det har ført til at norsk blir snakka på mange måtar her i landet, og det vil seie at det er mange miljø der det blir snakka både norsk og eit anna språk. Nye ord og uttrykk, og variasjon i uttale og setningsmelodi, gjer språket rikare. Vi har fått utvida vår horisont og fått nye ord, for eksempel i matvegen. Kven snakka for få år sidan om nan-brød, sushi, kebab, guacamole og tapas? I miljø med mange innvandrarar er særleg ungdommen rask til å plukke opp ord og uttrykk frå innvandrarspråk i sin måte å snakke på. _Sjpa_ (som er kurdisk/berbisk og betyr _fin, bra)_ og _wollah_ (arabisk for _eg lover)_ er eksempel på ord som er tekne opp i delar av ungdomsspråket. Noreg har også eksportert ord til andre språk. Eksempel på slike norske ord _er fiord, ski_ og _slalåm_ (gjerne skrive _slalom_ i språket som har lånt ordet).

{{Margtekstar, 2:}}1 Å vere fleirspråkleg er meir vanleg enn uvanleg i verda i dag.

Språk i verda: ca. 6000Statar i verda: ca. 225

2 Her er nokre ord med arabisk opphav: admiral, algebra, alkohol, damask, lilla, madrass, magasin, safran, siffer, sirup, sukker, tariff Kjelde: Språkrådet

{{Slutt}}

{{ Teikneserie, 1 rute:}}Tekst: Kulturell og språkleg variasjon har gitt mange nye ord og uttrykk.Ein mann sit ved eit restaurantbord. Føre han på bordet ligg det ei heil

død ku på ryggen med beina i vêret. Mannen spør kelneren, som står ved sida av bordet: "Sushi?" Kelneren svarer smilande: "Kushi!"{{Slutt}}

--- 288 til 313{{Ordforklaringar:}}kompetanse: kunnskap, ekspertisesoftware: programvare{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Det viser seg at eldre former av eit ord overlever lenger i samansette ord: Mange seier _lepper_ – men _lebestift, stein_ – men nyresten og edelsten. _Leber_ og _sten_ er gamle, danske former. {{Slutt}}

xxx4 Kven avgjer språkendringar?Skal engelske ord skrivast på engelsk når dei er teke i bruk i norsk språk, eller skal vi endre orda til norsk skrivemåte? Slike spørsmål blir avgjort av politikarane, som har rådgjevarar med kompetanse på språk. Utfordringane er å verne om det norske språket. Det vil seie å hindre at språket blir invadert frå utlandet – noko som i praksis særleg vil seie engeske ord. Det blir alltid diskusjonar når det blir gjort offisielle vedtak som gjeld skriftspråket. Då Språkrådet i 2004 ville opne for å skrive _beiken_ i staden for _bacon_, og _rokk_ i staden for _rock_, reagerte mange. På grunn av det blei den gamle, engelske skrivemåten verande, medan det blei bestemt at en kunne skrive _snacks_ eller _snaks_ og _corny_ eller _korny_. Ingen reagerer i dag på at vi skriv _sjåfør_ i staden for det franske _chauffeur_, som vi skreiv før. Eller _sjokolade_ i staden for _chocolade_ (frå fransk _chocolat)_. Det tek tid å venje seg til nye skrivemåtar. Det er lettare å akseptere endringar i talemålet. Tidlegare er det slått fast at vi har vaiet mellom to skrivemåtar i mellom anna desse orda på norsk: _breikdans_ eller _break dance, å faite_ eller _å fighte_ (å slåss), _skvåsj_ eller _squash_ (grønsaka), _kaps_ eller _caps_. Ved at vi i en periode kan velje mellom ulike former, får vi tid til å venje oss til en fornorska skrivemåte. Det å fornorske skrivemåten av eit utanlandsk ord, kallar vi å _norvagisere_. --- 289 til 313Eit alternativ til å norvagisere er å lage eit eige norsk ord i staden for det utanlandske. _Brain storming kom_ som eit nytt uttrykk frå engelsk for en del år sidan. Vi har delvis klart å erstatte det med den norske varianten _idédugnad_ og _idémyldring_. Heilt gjennomført er det ikkje: mange vel framleis å bruke det engelske uttrykket. På Island har dei en tydeleg politikk når det gjeld språkutvikling. Dei tek helst ikkje inn lånord frå andre språk. Dei er opptekne av å halde på, og styrkje det islandske språket, og dei lagar heller nye, islandske ord av lånorda som er på veg inn. For eksempel heiter det engelske

_computer_ (norsk: datamaskin) _tölva_ på islandsk. Ordet er laga av _tala_ (tal), fleirtal _tölur_, og _völva_ (spåkvinne). På Island blei det nemleg hevda at dei første datamaskinane hadde en slags overnaturleg evne til å rekne. _Software_ heiter på islandsk _hugbúnaður_, laga av _hugur_ (tanke) og _búnaður_ (utrusting). Men sjølv islendingane har lånord som _glögg_ frå svensk, _pasta_ frå italiensk og _píta_ frå gresk.

xxx4 Språket tek sine eigne vegarPolitiske vedtak er en måte å endre språket på. Men språket endrar seg heile tida. For eksempel veit vi at skarre-r, som er vanleg på sørlege delar av Vestlandet og på Sørlandet, breier seg. Det betyr at fleire og fleire tek til å skarre. Det er det ikkje politikarane som har bestemt. Grunnen til at fleire etter kvart skarrar, kan vere at skarre-r'en visstnok er lettare å uttale. Eit anna eksempel er skj- og kj-lydane. I norsk skil vi mellom sjlyden (i skjere, ski og sjø) og kj-lyden (i kinn, kyss og kjære). Mange unge bruker ikkje lenger kj-lyden når dei snakkar; alle orda blir uttalt med sj-lyd, for eksempel _sjærleik, sjøtt og sjole_. Spørsmålet er om dette er en tendens som vil fortserke seg, slik at vi etter kvart vil slutte å skilje mellom lydane, også i skriftspråket. Mange språkforskarar trur at det vil skje. Det er nemleg vanleg at en slik «feil» etter kvart blir regel i skriftspråket. _E-post_ og _sms_ er blitt en del av kvardagen vår. Alle aldersgrupper har teke i bruk desse kommunikasjonsformene, og formen er nyskapande: E-post-språket har ofte en uformell og munnleg stil, medan sms-språket er spekka med forkortingar, eigne ord og symbol. Korleis det vil påverke skriftspråket på sikt, er vanskeleg å seie.

{{Margtekst:}}I sms-språket blir ofte forkortingar brukt. Det er ingen ny idé. Då forfattaren Amalie Skram skreiv brev til Bjørnstjerne Bjørnson på slutten av 1800-talet, daterte ho breva sine med «X-ania, 18.08.1885». Det blei kanskje for langt å skrive Christiania? {{Slutt}}

xxx4 SlangMed _slang_ meiner vi typisk ungdomsspråk. Det er språk som ungdom utviklar i større eller mindre grupper, og unge bruker det ofte for å vise at dei tilhøyrer ei gruppe. Slang-orda er ofte nyskapande --- 290 til 313og kreative, og dei kan oppstå på ulike måtar: frå andre språk eller berre dukke opp som nye ord. Ungdom bruker ofte mange småord i språket. Ord som _lissom, asså, at, vel, bare_ og _så_ er blitt varemerke for korleis mange ungdommar snakkar. Småorda kan variere etter kva som er «in» for tida.

Slang-uttrykk har som regel kort levetid – dei kjem sjeldan inn i ordbøkene. Gjer dei det, kallar vi det ikkje slang lenger. Vi har eksempel på ord som tidlegare var slangord, men som no er å finne i ordlistene. Før andre verdskrigen var engelske lånord _ålreit, tøff og sporty_ slangord i norsk. I dag reknar vi ikkje desse orda som slang. Dei engelske lånorda _en boys_ (en gut), _trein_ (tog) og _metsjes_ (fyrstikker) var norske slangord for omkring femti år sidan. Som slangord flest forsvann dei ut av språket.

{{Margtekst:}}Eit spesielt slangfenomen er såkalla _kebabnorsk_. Det er eit slang-språk ungdom i delar av Oslo bruker. Det er prega av innvandrarspråket blant ungdom i austlege delar av byen. Ordet venn eller kamerat kan vi for eksempel finne mange variantar av: _bahme_ (truleg frå kurdisk), _nijo_ {frå somalisk), _jar_ (frå urdu), _boraz_ (bosnisk, serbisk og kroatisk slang, opprinneleg frå romani), _sabbi_ (frå arabisk) og _kardesj_ (frå tyrkisk). Kjenner du nokre av uttrykka frå din heimstad? Frå _Kebabnorsk ordbok,_ Gyldendal 2005{{Slutt}}

xxx4 SpråkvanarVi endrar språket vårt alt etter kven vi snakkar med, og kva situasjonar vi er i. Vi snakkar annleis når vi kjem inn på eit advokatkontor enn når vi er på fisketur. Tenk deg at du skal fortelje kva du gjorde saman med vennegjengen på laurdag – først til en venn av deg, etterpå til bestemora di. Du vil truleg bruke forskjellig språk når det gjeld val av ord, men kanskje også når det gjeld tempo og tonefall. Vi kan seie at språket er ei drakt vi ikler oss; vi tek på oss det som høver best i situasjonen vi skal bruke språket. I undersøkingar har det vist seg at menn og kvinner bruker ulike språk. Kvinner bruker ofte fleire ord enn menn, og menn uttrykkjer seg meir presist. Det blir hevda at kvinner bruker meir forsiktige uttrykksmåtas dei legg inn ord som _kanskje, på en måte_ og _kan hende_. Dette gjeld sjølvsagt ikkje for alle, men det er en generell tendens.

--- 291 til 313{{Bilete:}}Bilettekst: Vegskilt frå Nesseby, Finnmark

Forklaring: på skiltet står det: Unjárgga gielda Nesseby kommune.{{Slutt}}

xxx4 Språk og identitetDet er viktig sjølv for små grupper å halde på språket sitt. Det er om lag to tusen sør-samar i Noreg, og dei har sitt eige språk: sørsamisk. Dei vernar om språket sitt fordi det er en viktig måte å halde på _identiteten_ sin. På Island er det om lag 280 000 innbyggjarar. Det er

altså en liten nasjon, og for dei er det viktig å halde på det islandske språket for å ta vare på den nasjonale identiteten. Dei er derfor forsiktige med å ta inn lånord frå andre språk. Språk skaper ofte diskusjon. Det er fordi språk og identitet høyrer saman. Det språket du lærer som barn, blir en del av personen du er. Derfor kan folk ha sterke meiningar om både skriftspråk og talemål.

{{Ordforklaringar:}}identitet: kjerna i eit menneske, den du eigentleg eretnisk folkegruppe: ei folkegruppe som ser på seg sjølv som ei sjølvstendig gruppe i høve til andre{{Slutt}}

xxx4 Samisk språk og kulturDen norske staten er grunnlagd på området til to folkegrupper – nordmenn og samar. Sjølv om samane høyrer til ei etnisk folkegruppe, er dei busett i eit område som går på tvers av landegrensene (sjå kart over utbreiing, side 292). Språket er en av dei mest grunnleggjande delane i samisk kultur, fordi det knyter den samiske befolkninga saman. I språket finn samane felles verdiar, erfaringar og kunnskap. Gjennom språket blir dette overført frå generasjon til generasjon. For å halde den samiske kulturen ved like er det derfor viktig å halde på det samiske språket. Ifølgje Opplæringslova (Lova som gjeld for all utdanning i Noreg) har samiske barn og ungdom rett til opplæring i sitt eige språk i grunnskule og vidaregåande skule uansett kor i landet dei bur.

--- 292 til 313{{Utdrag:}}Dovddan Kjenner verda

Máilmmi på to språkguovtti gillii Visste ikkjeIn diehtán at kjærleikenRáhkisvuoda kunne berreMáhttit eittdusse ovtta

Frå Risten Sokki: _Bonán bonán soga suonaid,_ Gyldendal 1996 Gjendikta til norsk ved forfattaren

{{Slutt}}

Skal samiske barn lære å lese, er det viktig å sjå samiske tekstar. Sametinget i Noreg arbeider for at samisk språk skal høyrast og snakkast, men også sjåast. Med det meiner en mellom anna at samisk må synast i kvardagen til folk i kommunar som er tospråklege. Både samisk og norsk skal brukast i skriftleg kommunikasjon. Målet er at samisk og norsk språk skal syne på skilt og plakatar, innandørs og utandørs, på alle offentlege stader.

{{Ordforklaringer:}}Sametinget: folkevalt forsamling av samar i Noreg{{Slutt}}

{{Margtekst_}}Det samiske språket blir delt inn i tre hovudgrupper:-- Nordsamisk (blir brukt i Finnmark og det meste av Troms)-- Lulesamisk (blir brukt i midtre Nordland)-- Sørsamisk (blir brukt frå Saltfjellet og sørover)Brukarane av dei tre samiske hovudspråka kan ikkje utan vidare forstå kvarandre.Kjelde: ASD-NOU _2001: 22_ {{Slutt}}

{{Kart, Norden:}}Bilettekst: Den samiske befolkninga er spreidd over fire land, men fleirtalet av samane bur i Noreg. Seks kommunar i Nord-Troms og Finnmark har status som samisk forvaltingsområde, og kommunane er tospråklege. Kjelde: Samisk hus, Oslo

Forklaring: Kartet viser følgjande fordeling av det samiske forvaltingsområde:-- Noreg: 40.000-50.000-- Sverige: ca. 20.000-- Finland: ca. 7500-- Russland: ca. 2000-- Totalt: 60–80 000 Samisk forvaltingsområde Kilde: Samisk hus, Oslo {{Slutt}}


>>> 1 Lag ei liste over slangord som blir brukt i ungdomsmiljø du kjenner til. a) Kor kjem orda frå? Er dei henta frå andre språk, eller er det nye,

norske ord? b) Kjem nokre ord frå særskilde miljø, eller er dei knytte til spesielle

aktivitetar. (for eksempel snowboard- eller skatemiljø)? c) Kva ord og uttrykk trur du kjem til å forsvinne – og kvifor? Kva ord

trur du vi vil finne i norske ordlister etter kvart?

>>> 2 Ord som _jumper_ (genser) og _orsak_ (unnskyld) er ord vi sjeldan høyrer blant ungdom i dag. Men du kjenner kanskje eldre menneske som bruker dei? Skriv ned fleire ord du kjenner til som synest «gammaldagse» i dag.

>>> 3 Fleire saman: Finn ut kor mange språk som er representert på skulen. Rekn også med språk som blir snakka av foreldra heime. Kor mange elevar kan fleire språk? Lag en oversikt (veggavis eller på data) der de ved hjelp av grafar og tabellar syner språkvariasjonen på skulen, eller blant ei gruppe av elevane. >>> 4a) Samane har status som _urbefolkning_, og samisk er eit _urspråk_.

Kva vil det seie? b) Kva land har den største samiske befolkninga?

_Noko å bryne seg på_>>> 5 Lånord frå engelsk kan halde på si opphavelege form, for eksempel _pc (personal computer), printer, rollerblades_ og _snowboard_, eller vi kan bruke dei norske orda _datamaskin, skrivar, rulleskøyter_ og _snøbrett_. a) Kva meiner du om desse vaia? Er det rett å velje norske ord, eller

synest du det er greitt å bruke dei engelske? b) Skriv eit avsnitt der du argumenterar for det eine eller det andre

synet. Finn flest mogleg argument.

>>> 6 Diskuter fleire saman: a) Kva meiner vi med en to- eller fleirspråkleg person? (språkstudent,

lærar, innvandrar, flyvert/flyvertinne? b) Kva meiner vi med eit fleirspråkleg samfunn? c) Kva meiner vi med en fleirspråkleg skule? d) Kva fordelar er det ved å kunna bruke to eller fleire språk? Er det

ulemper?

>>> 7 Skriv en tekst på norsk der du bruker så mange utanlandske ord og uttrykk som mogleg, gjerne frå fleire ulike språk. Kor mange uttrykk kan du flette inn utan at teksten mister hovudinntrykket av å vere en «norsk» tekst? Arbeid gjerne saman med andre, eller les for kvarandre det de har skrive.

_Test deg sjølv_>>> 1 Kva meiner vi med _lånord_? Nemn eksempel på lånord norsk har fått frå andre språk.

>>> 2

Kven avgjer kva endringar som skjer i språket? Forklar kvifor det er forskjell på talemålet og skriftspråket når vi snakkar om endringar i språket.

>>> 3 Kva vil det seie å norvagisere? Kva er poenget med å norvagisere?Kva er alternativa til å gjere det?

--- 294 til 313{{Bilete - ingen forklaring}}

xxx3 Kurs 2. Å omsetje språkI dette kurset skal du lære-- kva utfordringar en som arbeider som omsetjar, møter-- forskjellen på å omsetje og gjendikte tekst

Tettare kontakt mellom land og verdsdelar, fører til at vi påverkar kulturane til kvarandre meir enn før. Film, litteratur, kunst og musikk kommuniserer på tvers av landegrenser, og det gjer at vi får meir innblikk i kulturane til andre folkeslag. Uttrykksformer som bilete eller musikk kan vi oppleve på tvers av språk, medan bøker, tidsskrift og filmar må omsetjast for at vi skal forstå innhaldet. Å omsetje frå eit språk til eit anna er eit eige yrke. Det er en kunst å halde på form, meining og uttrykk i det originale språket og samstundes ta omsyn til særtrekk i _mottakarspråket-_ det språket det blir omsett til.

xxx4 Språk er kulturDet er to måtar å tenkje omsetjing på: å omsetje teksten ord for ord, eller å omsetje meininga i teksten. Språk er ikkje berre språk. Det inneheld tids- og stadtypiske særtrekk, og kulturelle kodar som berre er kjent for dei innvidde. Korleis er det for eksempel mogleg for en afrikanar å forstå ord som silkeføre, snøslaps, snøkjerring, kram snø eller holke? Truleg er det ord og uttrykk for tilhøva i regnskogen i Sør-Amerika som europearar ikkje klarer forstå. Korleis er det mogleg å omsetje faste uttrykk, som _kjerringa mot straumen, ugler i mosen_ eller _å vere høg på pæra_? Bør namn omsetjast? Er det mogleg å omsetje slang? Dei som omset filmspråk, har ofte vanskar med å finne gode erstatningar for slangord. Det kan lett føre til misforståingar.

{{Margtekst:}}Ein seier at det i danske personheisar står _I fart_ når heisen går. Historia fortel også at det måtte bli satt teip over skilta en gong den engelske dronninga var på besøk. {{Slutt}}

--- 295 til 313xxx4 Omsetje eller gjendikte?

Å omsetje ord for ord er vanskeleg utan at meininga blir borte. Det skjer noko i prosessen når eit språk blir omsett til eit anna. Det er viktig å vite kva som skal haldast på. Gjeld det ei fagbok, må omsetjaren vere sikker på at fagstoffet blir presist omsett, slik at det faglege innhaldet i boka blir rett. _I_ eit dikt er det gjerne stemninga som er det sentrale. Vi snakkar derfor ofte om _gjendikting_ når det er dikt som skal omsetjast. Ei gjendikting tek meir omsyn til mottakarspråket. Målet er å halde på meining og uttrykk i teksten som skal omsetjast, og då kan en ikkje omsetje ord for ord. Teikneseriar speler ofte på humor og ordspel. Utfordringa til omsetjaren blir ofte å finne ord og uttrykk på mottakarspråket som gir same, eller tilsvarandre oppleving for lesaren.

{{Margtekst:}}Svenskar, danskar og nordmenn har tradisjonelt klart å forstå språka til kvarandre, både i munnleg og skriftleg form. Likevel opplever vi av og til at folk i Norden tyr til engelsk når dei skal snakke saman, fordi nabospråka er vanskelege å forstå. Kva synest du om det? Korleis kan dei nordiske landa samarbeide for å styrkje stillinga til dei nordiske språka? {{Slutt}}

xxx4 Eksempel på omsetjingarSjå på dei to Tommy og Tigern-stripene under: Korleis har omsetjaren klart å halde på innhaldet i den engelske originalen?

{{Teikneserie, 4 ruter:}}Rutene i kvar stripe er sett under kvarandre slik at det er enklare å samanlikna den engelske (E) og norske (N) versjonen mot kvarandre:}}1. rute (engelsk): Tigern ligg på golvet og slappar av, når Tommy

kjem bort til han og seier:(E) "This tiger is so still and so flat. A question arises when glancing thereat."/(N) "Tigeren ligg her som ein klut. Spørsmålet spring naturleg ut."

2. rute (engelsk): Tigern ligg framleis urørlig på golvet, og Tommy fortset å snakka. No står han som om han framfører noko på ei scene, men ein arm ut til sidan, ein på hjartet og lukka auge. Han seier: (E) "Is he asleep? To be perfectly frank, he looks mora as if he was creamed by a tank!"/ (N) "Søv han? Er han berre eit drog? Eller er han mosa i hjel av eit tog?"

3. rute (engelsk og norsk): Tommy vandrar vekk, og vi ser ikkje Tigern lengre. Det ser ut som Tommy aner fred og ingen fare.

4. rute (engelsk og norsk): Vi ser bakbeina og halen til Tigern, som flyr gjennom lufta. Han har gjort eit bakholdsangrep på Tommy! "AAUGH"

{{Slutt}}

--- 296 til 313Å omsetje fører til at en må gjere val. Her ser du eit utdrag av en engelsk tekst som er omsett til norsk av to forskjellige omsetjarar:

{{Margtekst:}}Alle tre tekstane er henta frå _Norvengelsk_ 2003, Foreningen !les{{Slutt}}

{{Utdrag:, engelsk:}}_«The Picnic: twenty-four. Callum»_(...)«Let me see your ticket.»I handed it over.«Where did you get the money to buy this kind of ticket?»I looked up at them, but didn't speak. What was there to say? They had the scent of blood in their nostrils and I didn't stand a chance, no matter what I said or did. So why bother? «I asked you a question.» Moustaches reminded me.As if I'd forgotten.«Did you buy this ticket?» Moustache's accomplice asked.The truth or prevarication? What was Sephy thinking?I couldn't see her. The no-brain brothers were in the way. If only I could see her face.«I asked you a question, boy. Did you buy this ticket?»«No, I didn't,» I replied.«Come with us, please.»Time to get my posterior pummelled. Time to get my derrière dealt with. Time to get my bum bounced right off the train.How dare a nought sit in first class? It's outrageous. It's a scandal. It's disgusting. Disinfect that seat at once.{{Slutt}}

{{Utdrag:}}_Tjuefire. Callum (...)«La meg se billetten.»Jeg rakte ham den.«Hvor fikk du penger fra til å kjøpe denne billetten?»Jeg så på dem, men sa ikke noe. Hva skulle jeg si? De kjente ferten av blod i neseborene, og jeg hadde ikke en kjangs, hva jeg enn sa eller gjorde. Så hvorfor skulle jeg anstrenge meg? «Jeg stilte deg et spørsmål,» minnet Barten meg på.Som om jeg hadde glemt det.«Har du kjøpt denne billetten?» spurte Bartens kumpan.Sannheten eller et unnvikende svar? Hva tenkte Sephy?

Jeg kunne ikke se henne. Tomskalle-brødrene sto i veien. Hadde jeg bare sett ansiktet hennes.«Jeg stilte deg et spørsmål, gutt. Har du kjøpt denne billetten?»«Nei, jeg har ikke det,» svarte jeg.«Følg med oss, er du snill.»Det var tid for å få banket baken. Tid for å få akterenden angrepet. Tid for å få sparket stumpen av toget.Hvordan våger en null å sitte på førsteklasse? Det er uhørt. Det er en skandale. Det er avskyelig. Desinfiser dette setet øyeblikkelig. {{Slutt}}

--- 297 til 313{{Utdrag:}}_Tjuefire. Callum_(...)– Få se billetten din. Jeg ga ham den.– Hvor har du skaffet penger til en slik billett?Jeg så opp på dem, men sa ikke noe. Hva skulle jeg si? De hadde fått blod på tann, og jeg var sjanseløs uansett hva jeg sa eller gjorde. Så hvorfor bry seg. – Jeg spurte deg om noe, minnet Barten meg på. Som om jeg hadde glemt det.– Har du kjøpt denne billetten, spurte Bartens medsammensvorne. Sannhet eller utflukter? Hva satt Sephy og tenkte? Jeg kunne ikke se henne. Brødrene IQbrems satt i veien. Hvis bare jeg hadde kunnet se ansiktet hennes. – Jeg spurte deg om noe, gutt. Har du kjøpt denne billetten?– Nei, svarte jeg.– Vennligst bli med oss.Tid for å få akterspeilet skrubbet. Tid for å få sessen most. Tid for å bli kastet på ræva ut av toget.Hvordan våger en null å sitte på første klasse? Det er hårreisende.Det er en skandale. Det er avskyelig. Desinfiser det setet øyeblikkelig.{{Slutt}}

Torstein Bugge Høverstad er en omsetjar som har fått mykje positiv omtale for omsetjingane sine av Harry Potter-bøkene. Under ser du eit utdrag frå originalen, og det same utdraget omsett av Bugge Høverstad.

{{Margtekst, med bilete:}}_Mudbloods and Murmurs_frå J.K Rowling: Harry Potter and the Chamber of Secrets, Bloomsoury Publishing Pic, 1998

Forklaring: Bilete av forsida av boka: «Harry Potter og mysteriekammeret» {{Slutt}}

{{Utdrag:}}(...)«What did Lockhart want with you, Hagrid?» Harry asked, scratching Fang's ears.«Givin' me advice on gettin' kelpies out of a well,» growled Hagrid, moving a half-plucked rooster off his scrubbed table and setting down the teapot. «Like I don' know. An' bangin' on about some Banshee he banished. If one word of it was true, I'll eat my kettle.» It was most unlike Hagrid to criticize a Hogwarts teacher and Harry looked at him in surprise. Hermione, however, said in a voice somewhat higher than usual, «I think you're being a bit unfair. Professor Dumble- dore obviously thought he was the best man for the job-» «He was the _on'y_ man for the job,» said Hagrid, offering them a plate of treacle fudge, while Ron coughed squelchily into his basin. «An' I mean the _on'y_ one. Gettin' very difficult ter find anyone fer the Dark Arts job. People aren't too keen ter take it on, see. They're startin' ter think it's jinxed. No one's lasted long fer a while now. So tell me,» said Hagrid, jerking his head at Ron, «Who was he tryin' ter curse?» «Malfoy called Hermione something. It must've been really bad, because everyone went mad.»{{Slutt}}

--- 298 til 313{{Margtekst:}}_ Grumser og grumlinger_Frå J.K. Rowling: _Harry Potter and the Chamber of Secrets,_ Bloomsbury Publishing Pic, 1998{{Slutt}}

{{Utdrag:}}(...)«Hva er det Gulmedal ville her, Gygrid?» spurte Harry og klødde Hogg bak øret.«Han sku' gi meg råd om å renske brønnen for nøkker,» knurret Gygrid. Han fjernet en halvribbet hane fra bordet og erstattet den med tepotta. «Som jeg lissom ikke visste dét. Og så dreiv'n og kverna om en brøleånd'n hadde fordrivi. Hvis at det var ett sant ord i alt samma, så skal jeg ete kjelen min.» Det var høyst ulikt Gygrid å kritisere en Galtvort-lærer, og Harry så forbløffet på ham. Men Hermine sa, i en tone som lå litt høyere enn vanlig: «Nå synes jeg du er litt urettferdig. Rektor Humlesnurr syntes åpenbart han var den beste kandidaten til jobben –» «Han var den _eneste_ kan'daten,» sa Gygrid. Han bød fram et fat med sirupsnugat, mens Ronny fortsatte å brekke seg skvalpende oppi bollen sin. «Apslutt eneste. Byner å bli temlig vanskelig å finne folk til den svartekunst-jobben. Folk er'kke så gira på å ta'n, nemlig.

Dem har bynt å tro at'n er forheksa. Det er lenge sia noen har holdt ut lenge med'n. Men si meg,» sa Gygrid og nikket i retning Ronny, «hvem var det enklig'n prøvde å forbanne?» «Det var noe Malfang kalte Hermine. Det må ha vært noe ordentlig ille, for alle ble rasende.» (...)Frå J. K. Rowling: _Harry Potter og mysteriekammeret,_ omsett av Torstein Bugge Høverstad, Damm 2002{{Slutt}}

xxx3 OppgåverSjå også: Tekstar 1, Tekstar 2, oppgåver og Ressursperm

>>> 1 Sjå på dei to norske omsetjingane av utdraget frå boka _Noughts and Crosses_ av Malorie Blackman. a) Skriv ned dei partia i dei norske omsetjingane du likte best. b) Ta utgangspunkt i den engelske teksten og dei to norske

omsetjingane, og lag di eiga norske omsetjing av den engelske teksten.

>>> 2 Les Harry Potter-utdraget både på engelsk og på norsk. Som du ser, har språket i det engelske utdraget en noko munnleg og «sleivete» stil. a) Kva har omsetjaren gjort for å halde på den munnlege stilen i den

norske teksten? b) Kva synest du om namnevala som omsetjaren har gjort?

>>> 3 Teikn av skjemaet under. Fyll inn orda som manglar på svensk, dansk eller norsk. Bruk gjerne ei ordliste på Internett!

{{Tabell, 3 kolonner, 12 rader:}}_Norsk_ _Dansk_ _Svensk_ ... rar rarkino biograf ...akkurat ... justmorosam morsom ...... kedelig tråkig(tom celle) (tom celle) svårkjøkken køkken ...... overskæg mustasch... flink ...kunstig kunstig ...... grine ...{{Slutt}}

--- 299 til 313

_Noko å bryne seg på_>>> 4a) Omset utdraget nedanfor frå barneboka _Tsatsiki och Morsan_ av

Moni Nilsson-Brannstrom til norsk, b) Noter likskapar og ulikskapar mellom svensk og norsk, c) Samanlikn med omsetjinga til en annan elev. Kva har de gjort

forskjellig? Kva har de gjort likt?

:_Snart är väldigt länge_

{{Utdrag:}}_Skolan var tom och tyst. Det skulle inte skolor vara, tyckte Tsatsiki. Skolor skulle vara fulla av barn som sprang i trapporna och knuffades i korridorerna, och krokarna skulle vara fulla avfuktiga ytterkldder och golvet fullt av slarvigt slängda skor. Tsatsiki kände sig som en tjuv, när han smög upp för trappan och mötte vaktmästaren.– _Godmorgon, log han._ – _Godmorgon, sa Tsatsiki, Jag är ingen tjuv, om du tror det._ – _Klart att du inte är, sa vaktmästaren och nöp Tsatsiki i kinden._ Tsatsiki hängde av sig jackan och sparkade av sig skorna. Dörren till klassrummet var olåst, som tur var. Han tryckte ner handtaget och klev in. Han tog fram hjärtat och öppnade Maria Grynwalls bänklock. Maria Grynwall hade fint i sin bänk. Böckerna låg i prydliga högar, och pennan och suddet låg fint i skåran. Inte alis som i Tsatsikis bänk, där man inte kunde hitta någonting. Tsatsiki pussade det kärleksröda hjärtat innan han lade ner det. Det skulle bli det första Maria Grynwall såg när hon öppnade bänken. Sen gick Tsatsiki ut och satte sig i korridoren och väntade på de andra barnen. Han kände sig så gott som gift och väldigt sämnig. Han drömde om vad Maria Grynwall skulle säga. Han hoppades att hon skulle le så där vackert tandlöst, och kanske välja honom att hålla i handen när de gick till fritids. Han skulle fråga Morsan om han kunde få bjuda henne på McDonald's._ Frå Moni Nilsson-Br_ä_nnstr_ö_m:_Tsatsiki och morsan,_ Natur och kultur 1995 {{Slutt}}

>>> 5 Mange nordmenn synest det er lettare å lese dansk enn svensk. Kva kan det korne av? >>> 6 Å omsetje songtekstar frå eit språk til eit anna kan vere vanskeleg. Mange synest det høyrest platt ut når tekstar som handlar om kjærleik, blir omsett frå engelsk til norsk. Prøv sjølv! Vel en av dine favorittekstar på eit anna språk enn norsk, og prøv å omsetje.

Svar på desse spørsmåla etter at du er ferdig:a) Kva var den største utfordringa ved omsetjinga? b) Kva blei du nøgd med?

>>> 7 Under finn du eit utdrag frå boka _Noughts and Crosses_ av Malorie Blackman, i original språkdrakt. Omset teksten til norsk. Eksperimenter med val av ulike ord og uttrykk. Drøft gjerne vala dine med medelevar. {{Utdrag:}}_«The Picnic: twenty-four. Callum»_The train journey from hell, that's what it was. A journey which ruined the rest of the day as far as I was concerned. We were on our way to Celebration Park. There were only three stops to go – when they got on. Police officers on a routine inspection. Two of them, boredom plastered over their faces. «ID passes please. ID passes please.» Sephy looked surprised. I was't. We both dug out our ID cards as they made their way up the first-class train carriage. I watched the cursory glances they gave the ID passes of all the Crosses in the carriage. I was the only nought. Would they stop and ask me lots of questions? Huh! Is pig poo smelly? Utdraget er henta frå _Norvengelsk 2003,_ Foreningen Iles{{Slutt}}

{{Ordforklaringar:}}platt: flaut, dumt, enkelt

--- 300 til 313{{Kart:}}Bilettekst: Her ser du korleis den indo-europeiske språkfamilien er utbreidd

Forklaring: Kart over Europa og Asia. Kartet viser i kva for land/område det talast kva for typar språk. Totalt 9 ulike språkgrupper er representerte på kartet:-- Germansk: Island, Noreg, Sverige, Danmark, Nederland, Tyskland,

Øst-Sveits, Austerrike, England, Irland, Nord-Irland, Wales, Skottland

-- Keltisk: Den irske vestkysten, den skotske vestkysten, den walisiske vestkysten, lite område på den franske vestkysten

-- Romansk: Belgia, Luxemburg, Frankrike, Spania, Portugal, Italia, Vest-Sveits, Romania

-- Baltisk: Latvia og Litauen-- Gresk: Hellas-- Slavisk: Polen, Tsjekkia, Slovakia, Ukraina, Hviterussland, Kroatia,

Bosnia-Hercegovina, Serbia og Montenegro, Bulgaria, Makedonia, Vest- og Sør-Russland m.m., Nord-Kasakhstan

-- Albansk: Albania-- Armensk: Georgia, Armenia og ein liten del av Azerbaijan-- Indoiransk: Øst-Tyrkia, Iran, Afghanistan, Pakistan, India (unntatt

sørspissen), Nepal, Sri-Lanka, Bhutan{{Slutt}}

xxx3 Kurs 3. Kor stammar språket vårt frå?I dette kurset skal du lære-- om opphavet til det norske språket-- korleis språket utvikla seg frå eit felles nordisk språk og til norsk-- kvifor vi har to skriftspråk i Noreg-- kva som kan få noko å seie for norsk språk i tida framover

Dei fleste språka i Europa stammar frå eit felles urspråk. Dette språket kallar vi indo-europeisk, og dei som først snakka det, var truleg busett i området nord for Svartehavet. Vi har ikkje noko skriftleg kjeldemateriale frå indo-europeisk, men ved å samanlikne ulike språk veit vi likevel en del om dette språket. Frå eitt til to tusen år før vår tidsrekning tok dei indo-europeiske folkegruppene til å flytte på seg, og dei spreidde seg i ulike retningar. Etter kvart som avstanden mellom dei ulike gruppene auka, utvikla dei heilt ulike språk. Det betyr at norsk har felles røter med språk som persisk, urdu, hindi, bosnisk, kurdisk og albansk, altså fleire av dei språka som blir snakka av innvandrarar i Noreg i dag.

{{Tabell, gjort om til liste:}}-- latin: mater-- spansk: madre-- fransk: mère-- irsk: matir-- engelsk: mother-- samisk: eadni-- nederlandsk: moeder-- høytysk: mutter-- islandsk: moûir-- dansk/svensk: moder-- litauisk: mote-- latvisk: mate-- polsk: matka-- tsjekkisk: matka-- russisk: mat'-- serbisk: mati-- gresk: méter-- albansk: motre-- armensk: mair-- sanskrit: matár

{{Slutt}}

Alle orda betyr mor. Eitt av språka høyrer ikkje med til den indo-europeiske språkgruppa. Kva for eit?

--- 301 til 313Ser vi på indo-europeisk som _stammen_ på eit tre, har vi ulike forgreiningar (språkgrupper) ut frå stammen. Dei gruppene som drog nordover, utvikla germanske språk. Norsk høyrer til den vestgermanske språkgruppa, såman med engelsk, tysk, nederlandsk og dei andre nordiske språka. Nordisk er eit utspring frå den germanske språkgreina, med språka norsk, dansk, svensk, islandsk og færøysk.

{{Ordforklaringar:}}germansk: som har med germanarane å gjeregermanar: en nordeuropear som høyrer til en av dei stammane som frå gammal tid har budd i Tyskland og SkandinaviaFinsk og samisk høyrer til ei anna språkgruppe enn den indoeuropeiske. Desse språka er av den _finsk- ugriske språkfamilien_. Dei er derfor meir ulike norsk, enn språk som mellom anna blir snakka i India og Iran. {{Slutt}}

{{Figur:}}Eit tre som viser korleis den indoeuropeiske språkfamilien er bygd opp. Treet blir her vist som ei hierarkisk punktliste:

--_Den Indoeuropeiske språkfamilien_-- Germansk

-- Vest-Germansk-- Engelsk-- Frisisk-- Nederlandsk-- Nedertysk-- Høytysk

-- Nordisk-- Svensk-- Dansk-- Norsk-- Færøisk-- Islandsk

-- Gotisk (utdødd språk)-- Gresk-- Albansk-- Romansk

-- Portugisisk-- Spansk

-- Katalansk-- Provençalsk-- Fransk-- Retoromansk-- Italiensk-- Rumensk

-- Keltisk-- Bretonsk-- Walisisk-- Irsk-- Høyskotsk

-- Baltisk-- Latvisk-- Litauisk-- Vendisk

-- Slavisk-- Polsk-- Tsjekkisk-- Russisk-- Slovensk-- Serbokroatisk-- Bulgarsk

-- Armensk-- Indoiransk

-- Indisk-- Sigøynerspråk-- Sanskrit-- Ny-Indiske språk

-- Iransk-- Persisk-- Kurdisk-- Andre iranske språk

{{Slutt}}

--- 302 til 313xxx3 Kort om språkutviklinga i Noregxxx4 Før ca. 750 Urnordisk tid-- felles språk i heile Norden-- skriftspråk: runer-- lange ord, mange stavingar

{{Margtekst:}}Tidslinjene på innsida av omslaget gir deg ei oversikt over språkhistoria.{{Slutt}}

{{Rammetekst:}}_Runer_

Det er funne om lag to hundre runeinnskrifter frå Norden.Forskarane har i mange år trudd at runene blei brukt i samband med magi. Dei blei mellom anna skrivne på våpen og reiskapar, kanskje med håp om å vinne krigar eller for å sikre at avlinga blei god. Nyare språkforsking har vist at runene blei brukt meir kvardagsleg enn en tidlegare trudde. Det er funne runeinnskrifter som tyder på at dette var en form for graffiti, eller kanskje vi kan seie sms-meldingar. «Min kjære, kyss meg!», «Elsk du meg. Eg elskar deg, Gunnhild! Kyss meg!», «Eg elskar kona til den mannen så høgt at elden verkar kald på meg!» Dette er eksempel på runeinnskrifter som er funne i Noreg. Ikkje så heilt ulikt innskrifter på dovegger vi finn i våre dagar? {{Slutt}}

{{Norrønt har eget alfabet i punktskrift:e med akutt (é): éi med akutt (í): ío med akutt (ó): óu med akutt (ú): úy med akutt (ý): ýa med akutt (á): åo med kvist: ústungen d: îthorn: ô}}

{{Margtekst:}}Vi kan fint lese – og forstå – delar av norrønt språk. Du kjenner sikkert igjen fleire av desse ordtaka:1 Eigi er alt gull som glóar.2 Betri er en kráka í hendi en tvær í skógi.3 Ein svala gerir eigi vár.4 Í myrkri eru allir kettir svartir.5 Af litium gneista verðr mikill eldr.6 Barnitvex, en brókinn ekki.{{Slutt}}

{{Bilete:}}Bilettekst: Den største av dei to Jellingsteinane som er funne på Jylland i Danmark. Steinane blei sannsynleg reist før år 1000 og viser runer og drageornament. {{Slutt}}

--- 303 til 313{{Bilete: Runealfabetet, totalt 24 tegn. Se eget vedlegg.}}

xxx4 ca. 750–1350 Norrønt-- utbreidd over eit stort område: utanom Skandinavia også Shetland,

Færøyane, Island, Grønland, Orknøyane, Hebridene, Man og delar av Skottland og Irland

--med kristendommen (rundt år 1000) kom det latinske alfabetet, og det avløyste etter kvart runene

-- vikingane eksporterte ord frå Noreg til utlandet-- ulike retningar i språkutviklinga fører til at vi etter kvart deler det

nordiske språkområdet i _aust-nordisk_ (svensk og dansk) og _vestnordisk_ (norsk – og seinare islandsk og færøysk)

-- norrøn tid blir avslutta med svartedauden kring 1350

{{Rammetekst: Lånord}}I løpet av vikingtida eksporterte Noreg en del lånord til engelsk. Norrøne ord som vindauga (engelsk: window), systir (engelsk: sister) og baggi (engelsk: bag) blei teke i bruk av engelskmennene i denne perioden. Også stadnamn i NordEngland og på Shetland og Orknøyane, viser at vikingane sette spor etter seg. Mellom anna blei byen York i Nord-England grunnlagd av vikingane; den gongen heitte staden Jorvik. {{Slutt}}

xxx4 ca. 1350–1550 Mellomnorsk tid-- nedgangstider i Noreg etter svartedauden-- norsk skriftspråk er trua – vi får lånord frå dansk, svensk og tysk-- felles nordisk union, med Danmark som leiande stat

xxx4 ca. 1550–1814 Dansketida-- unionen med Danmark blir fastare – Noreg blir en del av Danmark-- nordmenn skriv dansk, men snakkar dialekt-- overklassa i Noreg snakkar dansk i daglegtalen

--- 304 til 313xxx4 1814 Unionen med Danmark tek slutt-- Noreg får eiga Grunnlov-- krav om eit eige norsk skriftspråk

xxx4 Fornorsking eller nytt språk?I 1814 blei Noreg fri frå unionen med Danmark. Sjølv om vi kom i union med Sverige etter kort tid, hadde Noreg fått si eiga grunnlov og nasjonalforsamling – Stortinget. Det var derfor naturleg at kravet og ønsket om eit eige norsk språk kom. Det var også heilt i tråd med dei romantiske strøymingane som råda i Europa: Eit land måtte ha sin eigen nasjonale identitet, og til det høyrte eit eige språk.

{{Bilete:}}Bilettekst: Utdrag frå den norske grunnlova av 1814. {{Slutt}}

xxx4 SpråkdebattDansk var framleis skriftspråket etter 1814, sjølv om folk flest brukte dialekten sin når dei snakka. Embetsmennene snakka en «danna daglegtale» som likna dansk, med norsk tonefall. Debatten om eit eige

norsk språk kom for fullt i 1830-åra, og tre språksyn stod mot kvarandre:

xxx5 Å halde på dansk som skriftspråkDette var det rådande synet hos dei fleste embetsmenn. Dei ville gjerne halde tett kontakt med Danmark, som dei såg på som en kulturnasjon. Diktaren _Johan Sebastian Welhaven_ var aktiv i språkdebatten og støtta dette språksynet.

xxx5 Å fornorske danskHenrik Wergeland brukte medvite særnorske ord for å skildre norsk natur og kultur i diktinga si. Han ville fornorske dansk ved å ta i bruk norske ord og uttrykksmåtar. Wergeland meinte at fleire ville ta i bruk skriftspråket om det likna meir på talemålet. Ein annan aktiv person i språkdebatten, læraren Knud Knudsen, støtta synet til Wergeland. Seinare blei også eventyrsamlarane Asbjørnsen og Moe viktige i fornorskingslinja. I eventyra som dei samla og skreiv ned, var det ei rekkje særnorske ord, som _troll, hulder og nøkk_.

--- 305 til 313{{Bilete – Avis frå 1851}}

xxx5 Eit nytt, norsk skriftspråkP.A. Munch var historikar og hadde det mest radikale synet i språkdebatten. Han ville at vi ut frå dialektane skulle lage eit heilt nytt, norsk skriftspråk. Han ville også at vi skulle gå tilbake til norrøne former der det var naturleg. Det var denne linja Ivar Aasen fulgte då han laga landsmålet (i dag: nynorsk) rundt 1850. Han tok utgangspunkt i mange norske dialektar, og prøvde å finne en fellesnemnar.

{{Ordforklaring:}}radikal: ytterleggåande (det motsette er _konservativ)_ {{Slutt}}

xxx4 To språksyn vinn framEtter kvart blei det tydelegare at det var to språksyn som vann fram: fornorskingslinja og ideen om eit nytt, norsk skriftspråk. Knud Knudsen og Ivar Aasen stod for og arbeidde for kvar si retning. Begge fekk støtte frå forfattarar og språkforskarar, men også politikarar var opptekne av språksaka. Då Venstre tok over regjeringsmakta i 1884, sørgde dei året etter for å likestille dei to målformene. Noreg fekk to offisielle skriftspråk: riksmål (seinare bokmål) og landsmål (seinare nynorsk).

--- 306 til 313xxx4 Sjølvstendig nasjon – to språk

Då Noreg blei løyst frå unionen med Sverige i 1905, blei landet en sjølvstendig nasjon. Men perioden under dansk herredøme hadde sett spor. Rundt frigjeringsåret skreiv dei fleste nordmenn tilnærma dansk, medan eit mindretal brukte landsmål. Språkdebatten gjennom heile hundreåret som fulgte, var prega av strida mellom dei som kjempa for riksmålet, eller ville fornorska dansk, og dei som kjempa for landsmålet. Dei to frontane stifta kvar sin kamporganisasjon: Noregs Mållag (1906) og Riksmålsforbundet (1907). I løpet av første halvdel av 1900-talet vedtok Stortinget reformer som påverka begge skriftspråka. Målet med reformene var todelt: For det første var det eit ønske å minske avstanden mellom det språket folk snakka, og det språket dei skulle skrive. For det andre var det eit mål å få dei to skriftspråka til å korne nærare kvarandre. Nokre arbeidde aktivt for ei samansmelting av riksmål og landsmål. Molkte Moe (1859–1913) var en av dei som arbeidde for ideen om _samnorsk_, men han fekk aldri stor gjennomslagskraft.

xxx4 Nyare tidEtter 1945 stilna språkstrida under arbeidet med å byggje opp landet etter andre verdskrigen. Industrialisering og velstandsauke blei viktigare. Seinare vakna språkdebatten igjen, og nettopp det at vi framleis lever med to skriftspråk i Noreg, har prega diskusjonen heilt fram til i dag. Ønsket om å minske forskjellane mellom talemålet og skriftspråket har ført til at vi har fått ei rekkje valfrie former, både i nynorsk og bokmål. Diskusjonen om hovudmål og sidemål i skulen har vore der i lang tid, og han er framleis aktuell. Nynorsk har tapt terreng som hovudmål, men både bokmål- og nynorsktilhengjarar er tru mot sitt eige språksyn. Siste ord er ikkje sagt i denne saka. Hovudtendensen i språkutviklinga frå 1950 og fram til i dag har vore den sterke påverknaden frå andre språk, særleg engelsk. Talet på lånord frå engelsk aukar framleis jamt og trutt, og det vil prege språket vårt i tida framover. Språkvariasjonen vi opplever i dag, med mange levande minoritetsspråk blant oss, gjer biletet av det norske språksamfunnet meir samansett og mangfaldig enn tidlegare. Også det vil ha sitt å seie for utviklinga av det norske språket i tida som kjem.


>>> 1 Sjå på runealfabetet på side 303. Prøv å skrive ditt eige namn med runer.Skriv etterpå ei melding om noko, og la en annan elev tyde det du har skrive. >>> 2

far – norsk faðir – norrønt vater – tysk father – engelska) Orda over betyr det same, og dei har noko felles i skrivemåte. Ta

for deg språktreet på side 301, og prøv å forklare kvifor dei har mykje til felles.

b) Finn ut kva _far_ heiter på andre språk. Har orda likskapstrekk med orda i oppgave 2? Kvifor – eller kvifor ikkje, trur du?

>>> 3 Les originalutdraget frå dagboka til Absalon Pederssøn Beyer i _Kontekst Tekstar 1_. Teksten er skriven i 1562.a) Fortel kort kva dette utdraget frå dagboka handlar om. b) Kva veit du om det norske språket i denne perioden? c) Korleis blei bokstaven _å_ skriven? d) Kva trekk frå dansk språk kan du finne i teksten? e) Kva andre skilnader ser du i høve moderne norsk?

_Noko å bryne seg på_>>> 4 Set deg inn i dei ulike språksyna i språkdebatten på midten av 1800-talet. Tenk deg at du levde på den tida, og skriv eit avisinnlegg der du argumenterer for det eine synet. >>> 5 Tenk deg at du skriv e-post til en skuleelev frå et anna land. De har fortalt litt om språksituasjonen i heimlanda til kvarandre, og du er no blitt spurt om årsaka til at Noreg har to likestilte skriftspråk. Skriv en e-post (på norsk) der du forklarar bakgrunnen for at vi har to skriftspråk. >>> 6 Korleis trur du det norske språket vil utvikle seg framover, med tanke på desse punkta: -- tilhøvet mellom bokmål og nynorsk-- påverknad frå engelsk og andre språk-- i høve det fleirspråklege-- forholdet til svensk og dansk

_Test deg sjølv_>>> 1 Kor stammar det norske språket frå? Kva slektskap har norsk med andre språk?

>>> 2 I kva område snakka en norrønt?

>>> 3 Kvifor blei det norske språket utsett for sterk påverknad frå andre språk i mellomnorsk tid?

>>> 4 Forklar kva tre språksyn som kom til uttrykk under språkdebatten midt på 1800-talet.

>>> 5 Kva blei resultatet av språkdebatten? Korleis har det prega norsk skriftspråk heilt fram til i dag?

--- 308 til 313xxx3 Kurs 4. Dialektar og sosiolektarI _dette Kurset skal du lære_ -- kva dialektar og sosiolektar er-- dei viktigaste målmerka i norske dialektar

xxx4 DialektarNoreg har eit mangfald av dialektar. Ein dialekt er eit einsarta talemål innanfor eit geografisk område. Landet vårt er eit langstrakt land, med høge fjell og djupe dalføre. Folk som budde i ulike område, utvikla ulike dialektar. Tidlegare var det liten kontakt mellom folk i ulike delar av landet, og dialektane etablerte seg. I moderne tid, med tett kontakt mellom folk, ser det ut til at vi får færre, men regionale dialektar. Det vil seie at dei kjenneteikna som gjeld i større område, blir tekne vare på. Skiljene mellom mindre språkområde ser ut til å gradvis bli utviska.

{{Teikneserie, 2 rutar:}}_Hårek_

1. rutre: Vikingen Hårek, med hjelm på hovudet og med skjegg i andletet, står saman med ein annan person som har på seg ein mørk lua. I bakgrunnen ser vi ein talar som talar til ei folkemengde.Hårek ser mot denne talaren, og seier tilden andre: "Kva er det han brukar så store og vene ord om?" Mannen med mørk lua svarar: "Han vil at folk skal tala dialekt!"

2. rute: Hårek og mannen med mørk lua har rørt seg vekk frå folkemengda. Mannen med mørk lua snakk til Hårek: "Han siger at det gjæv tryggleik, sjølvkjensle og identitet". Hårek svarer: "Han lurer ikkje meg! Ingen skal få meg til å tala noko anna enn det eg er vakse opp med!"

{{Slutt}}

xxx4 SosiolektarOgså innanfor eitt og same dialektområde kan ulike grupper av befolkninga snakke forskjellig. Ein dialekt kan romme ulike sosiolektar. Ein sosiolekt er en variant av den lokale dialekten, men han blir farga

av sosial status, alder, kjønn, utdanning eller yrke hos brukaren. Nokre sosiolektar kan oppfattast som «finare» og meir «rette» enn andre. Gjennom dialekten og sosiolekten kan vi signalisere til andre kor vi høyrer heime – geografisk og sosialt. Talemålet vårt seier noko om vår eigen identitet.


--- 309 til 387xxx4 !!! Inndeling av dialektane u NoregVi kan dele dei norske dialektane inn i fire dialektområde: nordnorsk, vestlandsk, austlandsk og trøndsk (se kart under).

_Målmerke_Mange dialektar er lette å kjenne igjen på tonefallet, men dialektane har også meir konkrete kjenneteikn som gjer at vi kan skiIje dei frå kvarandre. Slike kjenneteikn kallarvi _målmerke_. Her skal vi presentere dei viktigaste målmerka.

_Rulle-r og skarre-r_Dei fleste dialektane har en r-lyd som blir danna ved å la tunga rulle eller vibrere langt framme i ganen. Sørlendingar, sørvestlendingar og folk i området rundt Bergen skarrar på r-en. Det vil seie at lyden blir uttalt ved at den bakre delen av tunga kjem i kontakt med ganen. Det blir sagt at skarre-r er lettare å uttale enn rulle-r. Det er kanskje årsaka til at skarre-r'en breier om seg. Rulle-r'en er en av dei siste lydane små barn lærer seg når dei tek til å snakke.

_Blaute konsonantar_Langs kysten frå Arendal i aust til Karmøy og Haugesund i vest finn vi dei såkalla _«bløde konsonantane»:_ Lydane p, tog _k_ blir til _b, d_ og _g_. Her heiter det _blød_ eller _blaud_ i staden for blaut, _kage_ i staden for kake og _løbe_ i staden for løpe. Desse lydane spreidde seg frå Danmark til dei sørlege delane av Sverige og Noreg i mellomnorsk tid.

{{Kart: Kor det blir snakka med skarre-r, blaute konsonantar}}Det blir brukt skarre-r i den sørvestlege delen av Sogn og Fjordane, vidare nedover til Hordaland og Bergen. Det talast skarre-r i stort sett heile Hordaland. Det talast vidare skarre-r i heile Rogaland inkludert Stavanger, i heile Vest-Agder inkludert Kristiansand og dessutan heile Aust-Agder inkludert Arendal

Langs kysten frå Arendal i aust til Karmøy og Haugesund i vest finn vi dei såkalla _"bløda konsonantane"_: Lydane _p_, _t_ og _k_ blir til _b_, _d_ og _g_. Her heiter det _blydde_ eller _blaud_ i staden for _bløt_, _kage_ i staden for _kaka_ og _løbe_ i staden for _løpe_. Desse lydane

spreidde seg frå Danmark til dei sørlege delane av Sverige og Noreg i mellomnorsk tid.Det blir brukt blaute konsonantar i Stavanger - og elles i den sørlege halvdelen av Rogaland. I tillegg blir det brukt blaute konsonantar i Kristiansand og Arendal, og langs kysten i Vest-Agder og Aust-Agder{{Slutt}}

--- 310 til 313_Jamvekt_Endingane i infinitiv (å kome, å kaste) deler Noreg i to. I trøndsk og austnorsk kan en ha to infinitivsendingar: trøndsk: -a)/-_å_(å komma/kåmmå) og _ikkje ending_ (å kast), austnorsk: _-al-å_ (komma/kommå) og _-e_ (kaste). Vi seier at trøndsk og austnorsk er _jamvektsmåI_, og at dei har _kløyvd infinitiv_. I nordnorsk og vestlandsk har dialektane berre ei infinitivsending: i vestlandsk: _-a_ eller _-e_, i nordnorsk: _-a_ eller _-e_ eller _ikkje ending_. Vi må heilt tilbake til norrønt språk for å finne ut kvifor dette skiljet oppstod.

_Eksempel på kløyvd infinitiv:_Vil du væra med og leike?

_Tjukk I_På nesten same måte blir landet delt inn i område med og utan «tjukk I». Austnorsk og trøndsk har _tjukk I_. Han er i ord som _sol, klokke_ og _jul_. Lyden blir uttalt ved at tungespissen blir bøygd opp mot ganen og skutt fram og ned mot undertennene. Vestlandsk og dialektane i Troms og Finnmark har ikkje tjukk I. Her blir dei same orda uttala med såkalla _tynn I_. _Personleg pronomen_For pronomenet _eg/jeg_ (1. person eintal) er det mange variantar i dialektane. I dei fleste vestlandske dialektane blir variantene _e(g), æ(g)_ eller _æi(g)_ brukt. I mange austnorske dialektar blir _je, jæ_ eller _jæi_ brukt.

{{Kart:}}Tjukk l:Kartet viser at det i nord talast med tjukk l i eit lite område rundt Alta i Finnmark, og i om lag halve Troms fylke. Vidare talast det med tjukk l frå og med Nordland (unntatt eit lite område i nord), vidare sørover, heilt ned til Molde. Her skilst resten av landet i to delar diagonalt; vestlandet snakkar med tynn l, medan midt- og østlandet snakk med tjukk l.

Personleg pronomen 1. person eintale:Kart viser der det blir brukt kva for variantar av personleg pronomen. Desse områda er markerte med ulike fargar.-- je, jæ, jæi: Talast på Austlandet. Store deler av Hedmark, ein

mindre del av Oppland inkludert Lillehammer, den austlege delen av Buskerud. Akerhus, Østfold, Vestfold, Oslo og nedre deler av Telemark.

-- i, ej: Talast i tre skilde område i Noreg: I den nordaustlege delen av Nord-Trøndelag, i store delar av Møre og Romsdal inkludert Molde og den nordlege delen av Oppland, og til slutt i eit område i øvre Hedmark.

-- e, eg, æ, æg: Talast i resten av landet.Tekst i bilete: Kirkenes Personleg pronomen 1. person eintale, eg, æ, ægje, jæ, jæii, ej

{{Slutt}}

--- 311 til 313_Palatalisering_«Æ så sein mannj med æin hannjhonj i bannj og ettj spannj folljt med vannj.»

Om du sjølv er trønder, eller har høyrt en trønder snakke, veit du kva _palatalisering_ er. Dobbellkonsonantane//og _nn_ blir uttalt med j-lyd – som//jog _nnj_. Lydane blir uttalt med tunga pressa opp mot bakre del av ganen. Palatalisering har vi altså i trøndsk, men også i nordnorsk og i nordlege delar av det vestlandske dialektområdet. Apokope

_Apokope_ vil seie at endingane blir borte i slutten av ord. Det kan skje i både substantiv, verb og adjektiv. Vi finn apokope særleg i Trøndelag og i Nordland. I Lofoten vil du kunne høyre desse orda: -- å spis (å spise)-- ei dam (ei dame)-- ei klåkk (ei klokke)-- ei væsk (ei veske)-- en pos (en pose)

{{Kart:}}Apokope finn vi frå Møre og Romsdal opp igjennom Trønderlag og litt forbi Bodø. {{Slutt}}

xxx3 OppgåverSjå også: Tekstar 1, Tekstar 2, oppgåver og Ressursperm

>>> 1 Kvifor blir Sørlandet og Sørvestlandet kalla «den bløde kyststribe»? >>> 2 1. person eintal heiter «jeg» på bokmål og «eg» på nynorsk. Kva heiter 1. person eintal i din dialekt? Korleis høver det med målmerkekartet på side 310?

>>> 3 Under finn du ei historie skriven både på dialekt og på nynorsk. a) Finn forskjellane mellom dei to tekstane. Kva ord er heilt ulike? Kva

bøyingsformer er ulike? b) Merk deg korleis orda mann og rente blir uttalt i dialektversjonen.

Kva målmerke kan du kjenne igjen i desse orda? c) Kva er spesielt med verbformene _fesk, slængt, reinnt, nådd'n_ og

_spring_? Kva målmerke kan du kjenne igjen her? d) Finn ut kva dialekt historia er skriven på. Øv deg på å fortelje

historia på dialekten!

{{Tekst:}}_Det va en mainn som sto og skull fesk. Da sag'n at det kom en fra fiskoppsynet. Feskarn slængt fra sæ stanga og reinnt avsted. Feskoppsynsmainn sprang ætte'n, og nådd'n igjen._ {{Slutt}}

--- 312 til 313– _Har du itj fesk-kort? spurt oppsynsmainn._ – _Jau, æ har da fesk-kort, svart feskarn._ – _Men koffer sprang du da?_ – _E det itj lov å spring vess du har feskkort? svart feskarn._ _Det var en mann som stod og skulle fiske. Då såg han at det kom en frå fiskeoppsynet. Fiskaren stengde frå seg stanga og sprang av stad. Fiskeoppsynsmannen sprang etter han, og nådde han igjen._ – _Har du ikkje fiskekort? spurte oppsynsmannen._ – _Jau, eg har då fiskekort, svarte fiskaren._ – _Men kvifor sprang du då?_ – _Er det ikkje lov å springe viss du har fiskekort? svarte fiskaren._ >>> 4 Kva er grunnen til at fleire unge enn eldre menneske skarrar på r-lyden når dei snakkar?

_Noko å bryne seg på_>>> 5 Les teksten «Det e farligt med bøger» av Per Inge Torkelsen i _Kontekst Tekstar 2._ a) Skriv ned orda i teksten som er skrive på dialekt. b) Kva målmerke kan du kjenne igjen i teksten? Gi eksempel på ord

som viser ulike målmerke, c) Kva kjenneteikn ved en dialekt kjem ikkje fram når du ser han i

nedskriven form, som her? Veit du likevel kva dialekt denne teksten er skriven på?

d) Øv deg på å lese eller framføre heile eller delar av kåseriet på dialekt. Framfør for medelevar.

Eller: Skriv om heile eller delar av utdraget til en annan dialekt du kjenner. Øv på å lese det, og framfør for andre elevar.

>>> 6 Tettare kontakt mellom folk frå ulike stader, og enklare kommunikasjon, kan gjere at vi etter kvart får færre, regionale dialektar. Kva tenkjer du om det? Kva følgjer vil det få for din dialekt? >>> 7 Fleire saman: Gjer ei undersøking, og finn ut noko om sosiolektar og slang på heimstaden. Legg fram undersøkinga for dei andre elevane.

_Test deg sjølv_>>> 1 Kan du forklare skilnaden på en dialekt og en sosiolekt?

>>> 2 Kva fem hovudområde deler vi norske dialektar inn i?

>>> 3 Vel ut tre målmerke. Gi ei skildring av dei, og vis kor i landet vi finn dei.

>>> 4 Plukk ut målmerke som gjeld for din eigen dialekt.

--- 313 til 313xxx3 !!! Kort sagt– språk i endring

{{Ramme}}-- Språket vårt – både skriftspråket og talemålet – er i stadig endring.

Talemålet endrar seg raskare enn skriftspråket.-- Lånord er ord som vi har plukka opp frå andre språk.-- I dag blir norsk først og fremst påverka frå engelsk, men tidlegare

har vi teke opp lånord frå mange forskjellige språk.-- Auke i innvandring, og at folk flytta r meir, har ført til en større

språkvariasjon i Noreg.-- Å norvagisere vil seie å fornorske skrivemåten av utanlandske ord.-- Dialektane har hatt – og har framleis – stor betydning i Noreg.-- Sosiolektar er variantar av same dialekt – innanfor det same

geografiske området. Sosiolektane blir påverka av status, kjønn og kva sosial tilknyting en har.

-- Slang er ungdomsspråk. Ord og uttrykk skiftar fort og får sjeldan plass i ordbøkene.

-- Nå en skal omsetje språk, er det to hovudtilnærmingar: anten å omsetje ord for ord, eller å fokusere på å halde på meininga.

-- Dei fleste språk i Europa stammar frå eit felles urspråk som blir

kalla indo-europeisk.-- Norsk språk høyrer til dei nordiske språka, som igjen er ei grein av

germanske språk.-- Dei første skriftlege kjeldene i Noreg er frå rundt år 200. Dei blei

skrivne med runer.-- Runene blei avløyst av det latinske alfabetet rundt år 1000, om lag

samstundes som kristendommen kom til landet. Tidsepoken blir kalla den norrøne perioden.

-- Den norrøne perioden blei avslutta med svartedauden, og Noreg kom etter kvart i union med Danmark. Dette fekk mykje å seie for skriftspråket vårt.

-- Dansk prega skriftspråket i Noreg lenge etter at Noreg var blitt sjølvstendig i 1905.

-- I 1929 gav Stortinget riksmål og landsmål nemningane bokmål og nynorsk.

{{Slutt}}

--- 314 til 331{{Bilete:}}

Forklaring: Fire ungdommar, tre jenter og ein gut. Guten ber ei av jentene på ryggen, mensn den tredje jenta ber den fjerde jenta på hennar rygg. Dei fire ungdomane har putekrig. Dei to som sit på ryggen til dei to andre slår kvarandre med kvar puta si, medan dei smiler og ler. Biletet dannar bakgrunn for heile side 314 og 315.{{Slutt}}

xxx1 Kapittel 9: Kapittel 9: BokmålI dette kapitlet skal du lære -- om likheter og ulikheter i bokmål og nynorsk-- om grammatikk og rettskriving i bokmål-- å skrive bokmål

--- 315 til 331{{Rammetekst:}}Vi har to offisielle varianter av norsk, nynorsk og bokmål.Årsaken til at vi har to språkvarianter, som er såpass like, finner vi i den norske historien. Dette lærer du mer om i språkhistorien. I løpet av ungdomsskoletiden skal du lære å skrive begge variantene, slik at begge blir nyttige redskaper for deg når du skriver. Bokmålet er dominerende i Norge, og selv om du er nynorskbruker kjenner du godt til det. Du er kjent med bokmål gjennom ulike media, og møter det stadig vekk i hverdagen. Bokmål møter du gjennom lesing, og ved at du hører folk som snakker noe i nærheten av skriftlig bokmål, for eksempel på nyheter eller andre program på tv og radio. {{Slutt}}

--- 316 til 331{{Rammetekst:}}

xxx2 Kapitlet er delt i fem Kurs. Velg rekkefølge ut fra hva du allerede kan, og hva du skal øve på eller lære._Kurs 1:_ Skrivemåten i bokmål _Kurs 2:_ Substantiv og adjektiv _Kurs 3:_ Verb _Kurs 4:_ Pronomen og determinativ _Kurs 5:_ Vi skriver bokmål {{Slutt}}

xxx3 Kurs 1 Skrivemåten i bokmålI dette kurset skal du lære-- en del viktige bokmålsord-- de viktigste forskjellene mellom bokmål og nynorsk

For deg som er vant med å skrive nynorsk, er det ganske lett å lære seg bokmål. Det er på ingen måte et nytt språk man skal lære å skrive, men en annen variant av språket du alt bruker. Du kjenner allerede til de fleste formene og de mest sentrale trekkene for hvordan bokmål høres ut. Mye av dette vil du merke ligger lagret som passivt ordforråd, det vil si det ordforrådet du kjenner til, men ikke bruker til daglig. Du har med andre ord hørt det så mye, at det blir lett å skrive det. Hvis vi begynner med enkeltord, er det en hel del ord som skrives forskjellig på bokmål og nynorsk. Se gjennom lista på neste side, den vil hjelpe deg et stykke på veg.

{{Bilete:}}Skilt kor det det står skreve: _Levende barn leker!_{{Slutt}}

--- 317 til 331xxx4 Ord som er forskjellig på bokmål og nynorsk{{Tabell, 2 kolonner, 30 radar:}}_Bokmål_ _Nynorsk_ jeg egen, ei/en, et en, ei, eithavn, navn hamn, namnsjuende, åttende sjuande, åttandefra fråuten utanbo, tro bu, truOlas bøker bøkene til Olalærer, arbeider, elektriker lærar, arbeidar, elektrikarblek, bred, mer, flere, leke, si bleik, brei, meir, fleire, leike, seiehøst, bløt, løs, rød haust, blaut, laus, raudhvorfor kviforhvordan korleishvem kven

hva kvahvor kor, kvarhverandre kvarandreikke ikkjehjemme heimeselvom sjølv omhver gang kvar gonggutt gutdem deide deidisse dessehvilke kva for (nokre)uke vekevære vereøre øyre{{Slutt}}

Men det er selvsagt mer enn enkelte ord som skiller de to variantene av norsk fra hverandre. La oss se nærmere på skrivemåten i bokmål. I bokmål er det:-- _ofte ord uten diftong_ (au, ei, øy-lyden).

Noen eksempler er: _mening, hjem, hete, høst, lørdag, frøs, løsning, løse, øre, peke, strøm, mer og flere_. I en del tilfeller er det valgfrihet, for eksempel i ord som _frøs/frøys, røk/røyk, skrek/skreik_ og _blek/bleik_.

--- 318 til 331-- _mange ord uten j_ som i _bølge, følge, ikke, ligge, sitte, spørre,

fortelle_ og _velge_. -- _dobbel konsonant_ i en del ord der nynorsk har enkel konsonant,

for eksempel _gutt, krutt, føtter, røtter og sønner_. Legg også merke til at det er dobbel konsonant i ord som _kjøkken, kjøtt, venn, vett, komme og lønne_.

-- _hv-_ i stedet for kv- i sentrale ord, som i _hva, hvem, hvor, hvorfor, hvordan, hver, hvilken_ og _hvis_.

-- _-som_ i en del ord der nynorsk har _-sam: ensom, slitsom_ og _sparsom_.

-- _-er_ i en del ord (substantiv) som _arbeider, sommer_ og _lærer_. -- _-ende_ i presens partisipp av verb, som i _sittende_ og _lesende_,

merk deg også at denne formen blir brukt i ordenstall: _niende, femtende .._.

-- _-ere, -(e)st_ i komparativ og superlativ, som i _klokere – klokest_ og _seinere – seinest_.

-- _æ_ i ord som _være, bære, skjære_ og _vær_. -- _å_ i ord som _åpen, råtten_ og _skåret_. -- a) i ord som _gave, sang_ og _gang (hver gang)_. -- e) i en del nynorske ord får andre vokaler i bokmål: _ild, lær, vær,

skjær .._. -- a) i en del nynorske ord får andre vokaler i bokmål: _gård, hånd,

hjerte, hver, sammen, uten, voksen .._. -- _o_ i en del nynorske ord får andre vokaler i bokmål: _bud, (hver)

gang, hull, åpne, vært, sulten .._. -- _-het_ endelser i mange substantiv, som i _frihet, likhet,

kjærlighet_ og _enighet_. -- _-else_ endelser som ofte erstatter -mg-endelsene i nynorsk. Noen

eksempler er «oppfinning», som blir _oppfinnelse_, og «påminning» som blir _påminnelse_.

Nå har vi sett gjennom noen viktige forskjeller på nynorsk og bokmål, og det er på tide at du prøver selv. Til det trenger du å tenke på bokmål, noen tips fra det du har lest her, noen skriveoppgåver – og det viktigste redskapet er en ordliste. Bruk en bokmålsordliste, og slå opp alle ordene du er usikker på. Skriver du på datamaskin, kan du finne ordlista på www.sprakrad.no, og legge den ned på oppgavelinja. Da har du et redskap som nesten gjør det morsomt å slå opp i ordlista!


>>> 1 Utdraget nedenfor er skrevet av Per Inge Torkelsen. Han skriver på stavangerdialekt. Skriv teksten om til bokmål og nynorsk.

{{Utdrag:}}_Han sa ikkje at eg måtte ver hjemma te elleve. Då kan eg ver ude så lenge eg vil. Han glømte gjema bare å sei det ... ? Nei, han glømme ikkje sånt han. Men tenk viss eg komme seint hjem, og han tror at eg tror at eg sko vært hjemma te elleve? Men han sa jo ingenting, og det e heilt sant, så då kan eg jo sei at eg trodde ... og eg e jo snart voksen. Ka ska eg sei te hu Målfrid? Eg får heller krangla litt med han, for han sa ingenting. Det e ikkje sikkert hu komme. Må finna på någe å sei ..._

Fra Per Inge Torkelsen: _Forelska, forlova, forgifta, forvirra, Det Norske Samlaget 1994-_

{{Slutt}}

Sammenlikn oversettelsen din med andre.Hva har dere gjort likt? Hva er ulikt? >>> 2 Skriv ti linjer på bokmål om en av disse gjenstandene: flagg, bulldoser, plast, poteter eller småstein. Bytt tekster med hverandre, og gi respons på om dere har skrevet bokmål godt, eller om noe må forbedres.

>>> 3 Bøy disse verbene både i bokmål og nynorsk. Lag en liste i arbeidsboka. Bruk ordliste. _drikke, skrive, fryse, grave, finne, bite, skyte, kaste, bremse, lyse, gape, dømme, leve, hjelpe, treffe, lese_ >>> 4 Bøy disse substantivene både i bokmål og nynorsk. Lag en liste i arbeidsboka. Bruk ordliste. lærer, melding, fot, bror, nøkkel, tre, mor, far

xxx4 Noe å bryne seg på>>> 5 Lag et dikt der _ille_ og _ville_ rimer. Disse ordene skal også være med: _jeg, ikke, en_ og _hvem_. >>> 6 Lag ti spørsmål fra det du har lest om bokmål til nå. Bruk spørreord som _hvem, hva, hvor, hvordan_ og _hvilken_. >>> 7 Svar på spørsmålene i oppgave 6.

{{Bilete – eit hus teiknet i sand på ei stand}}

--- 320 til 331xxx3 Kurs 2 Substantiv og adjektivI dette kurset skal du lære-- hvilke endelser substantiv får-- hvordan man bøyer intetkjønnsord-- om bruk av genitiv i bokmål

I bokmål bøyer vi substantiv på en noe annen måte enn i nynorsk. Nedenfor finner du en oversikt.

xxx4 HankjønnI bokmål er hankjønnsartikkelen _en_. Alle hankjønnsord blir bøyd med endelsene _-er_ og _-ene_ i flertall: en gutt – gutten – gutt_er_ – gutt_ene_

xxx4 HunkjønnHunkjønnsartikkelen i bokmål er valgfri mellom _ei_ eller _en_. Det er viktig at du er konsekvent med å bruke den ene eller andre. Som hankjønnsordene får også hunkjønnsordene endelser på _-er_ og _-ene_ i flertall. I bestemt form entall, har hunkjønnsordene endelsen _-a_, men i en del ord kan du velge mellom _-a_ eller _-en_ endelse, for eksempel i _avisa/avisen og fortellinga/fortellingen_: ei/en avis – avisa/avisen – aviser – avisene

xxx4 IntetkjønnArtikkelen i intetkjønn i bokmål er _et_. I ubestemt form flertall får intetkjønnsordene normalt ikke endelse. I bestemt form flertall får de som regel _-ene_ eller _-a_: et hus – huset – hus – husa/husene Hvilken endelse du bruker i bestemt form flertall kan du altså velge, men husk å gjennomføre én type. I bokmål er det noen unntak fra hovedregelen på bøying av intetkjønnsord. Det gjelder for eksempel ord som ender på trykklett -e. De blir bøyd med -erog -ene endelse i flertall: et hjerte – hjerter – hjertene

--- 321 til 331xxx4 GenitivI nynorsk er det ikke så vanlig med genitivsendelser på _-s_, men i bokmål blir dette mye brukt. Mens vi i nynorsk helst skriver uttrykk med preposisjon, bruker vi gjerne s-genitiv på bokmål:

{{Tabell, 2 kolonnar, 3 radar:}}Nynorsk BokmålPlata til Per. Pers plate.Huset til naboen. Naboens hus.{{Slutt}}

Skrivemåten som blir brukt i nynorsk, kan også brukes i bokmål, men det er mer vanlig å bruke genitivsendelser med _-s_.

xxx4 AdjektivDe fleste adjektiv blir bøyd likt i bokmål og nynorsk: en _snill_ mann – ei _snill_ dame – et _snilt_ barn – _snille_ elever Adjektiv på _-en_ i intetkjønnsform er da noe annerledes i bokmål enn på nynorsk: en _åpen_ port – ei _åpen_ dør – et _åpent_ vindu – _åpne_ grinder Mange adjektiv i nynorsk ender på _-leg_, mens de i bokmål ender på _-lig_, for eksempel i _ærlig, vanskelig_ og _farlig_. Videre får adjektiv som ender på _-sam_ i nynorsk, endelser med _-som_ på bokmål: _ensom_ og _hjelpsom_. Slike adjektiv får dobbel _m_ i flertall: _ensomme_ og _hjelpsomme_. Gradbøying av adjektiv skjer med _-ere_ og _-est/-st_ endelser:

{{Tabell, 3 kolonnar, 4 radar:}}_Positiv_ _Komparativ_ _Superlativ_ sterk sterkere sterkestfarlig farligere farligstmørk mørkere mørkest{{Slutt}}

Det er noen få unntak som har uregelrett bøying:

_god, liten, ung, tung, mye, mange, få_ Gradbøy disse – slå gjerne opp i ordlista. Som i nynorsk er det også vanlig å bruke ordene _mer_ og _mest_ til hjelp når man gradbøyer ord med mange stavelser, for eksempel _interessant_ og _spennende_.


>>> 1 Bøy disse substantivene: _dag, arm, time, stein, sønn, sending, gjerning, skjorte, elv, flagg, skjerf, eple, belte_ Lag et bøyingsskjema med entails- og flertallsendelser i bestemt og ubestemt form. Husk rett artikkel. >>> 2 Enkelte substantiv kan gi oss andre tanker og følelser. Skriv ned hva du forbinder med substantivene nedenfor: båt, pizza, prøve, fjell, løve >>> 3 Se deg om i rommet du er i, og skriv setninger med genitiv. Eksempler: _Petters ransel er rosa._ Skolens lærere har ofte gråe hår. >>> 4 Skriv substantivene nedenfor i ubestemt form flertall: tre, kineser, strand, gulrot, vinter, regel, fjell, finger, hus, snekker

{{Bilete – Bunt gulrøtter}}

>>> 5 Gradbøy disse adjektivene: frisk, grei, lykkelig, morsom, praktisk >>> 6 Hva er hovedregelen for bøying av adjektiv på bokmål? >>> 7 Hvordan bøyer man lange adjektiv?

_Noe å bryne seg på_>>> 8 Forklar med egne ord hvordan man bøyer substantiv i bokmål. >>> 9

Hva er likt og hva er ulikt i bokmål og nynorsk når det gjelder substantivbøying?

>>> 10 Se deg om der du sitter, og skriv ned så mange substantiv du klarer på 2 minutter. Sett dem i alfabetisk rekkefølge. Bøy alle substantivene. >>> 11 Bruk adjektiv aktivt for å beskrive et geografisk sted, for eksempel en by, et tjern eller et bygg. Bruk først adjektiv som gjør at du får fram en skummel, trist eller nifs stemning, etterpå bruker du adjektiv som får fram en lystig og lett tone. Hver tekst bør være på minst 100 ord. >>> 12 Bruk mange adjektiv i en tekst der du beskriver en hest, tiger eller et annet dyr.

--- 323 til 331{{Bilete:}}Seks personer seglas i eit blankt golv. Fem av dei hoppar, medan ein såt stille.{{Slutt}}

xxx3 Kurs 3 VerbI dette kurset skal du lære-- hvordan man bøyer verb på bokmål-- litt om forskjellen på svake og sterke verb

I bokmål har alle infinitiv endelse på _-e_: _å like, å løpe_. Verb som i nynorsk har _-ast_ -endelse, får endelsen _-es_ på bokmål, for eksempel _å minnes, å finnes_. Vi deler verb inn i to store grupper: sterke og svake verb. Som i nynorsk har sterke verb ingen endelse i preteritum, men det har de svake verbene.

xxx4 Svake verbDe svake verbene får alltid endelse i preteritum, og etter disse endelsene deler vi de svake verbene inn i fire grupper: -- _kaste-gruppa (preteritum -et/-a)_ å kaste – kast_er_ – kasta)/kast_et_ – har kasta)/kast_et_ Merk deg at presens får _-er_ -endelse. Når det gjelder _-et-_

eller_-a-_endelse kan du velge, men du bør gjennomføre det ene eller andre og ikke bruke dem om hverandre. Alle verb som i nynorsk ender på _-a_ i preteritum hører til her, for eksempel _vaske, sykle_ og _hoppe_.

-- _lyse/leve-gruppa (preteritum -te, -de)_ å lyse – lys_er_ – lyste) – har lys_t_ å leve – lev_er_ – lev_de_ – har levd)

--- 324 til 337-- _nå-gruppa (preteritum -dde)_ å nå – når – _nådde_ – har _nådd_ -- _fortelle-gruppa (preteritum -te + vokalskifte)_ å fortelle – forteller – fortalte) – har fortal_t_

xxx4 Sterke verbDe sterke verbene får ikke endelse i preteritum, men de får som regel vokalskifte, akkurat som i nynorsk. Vi skal særlig se på to typer av sterke verb: skrive – skriv_er_ – skre)v/skre)iv – har skreve_t_ å stryke – stryk_er_ – str_ø_k/str_au_k – har strøk_et_ Mange verb i bokmål blir bøyd etter dette mønsteret. I forhold til nynorsk er det ellers to punkt vi skal merke oss:-- de sterke verbene får endelser i presens, for eksempel _skriver_. -- i presens perfektum ender de som oftest på _-et_, som i _har

skrevet_. Oversikt over de sterke verbene i bokmål finner du som oftest bak i ordlistene. De mest sentrale kan det være lurt å lære seg. Er du usikker på bøyinga, slå opp. Legg særlig merke til disse verbene, som er sterke på bokmål: _hjelpe, treffe, trekke_ og _tvinge_

{{Bilete:}}Ei jente og ein gut sit på gelenderet imot kvarandre i ein smal tappeoppgang.{{Slutt}}


>>> 1 Skriv setninger med disse verbene i presens: plystre, danse, sykle, fiske >>> 2 Bøy disse verbene: drive, fyke, krype, skrike, rive

>>> 3 Bøy disse sterke verbene: gå, springe, finne >>> 4 Finn en tekst du har skrevet i forbindelse med dette kapitlet. Studer teksten, og finn ut hvilken tid verbene står i. >>> 5

Skriv en kort fortelling om et måltid som ikke gikk helt etter planen. Vær bevisst på hvilken tid av verbet du bruker. >>> 6 Finn eksempler på ulike typer verb i en tekst, for eksempel i en novelle. >>> 7 Hvordan kan du vite hvordan et verb skal bøyes? Forklar til en medelev.

_Noe å bryne seg på_>>> 8 Skriv ned 30 verb som beskriver hendelser du har utført i dag. Bøy verbene. >>> 9 Slå opp i bokmålsordlista, og finn de sterke verbene (som oftest bakerst i ordlista). Les gjennom verbene, og skriv ned de verbene du er usikker på bøyingsmønsteret i. >>> 10 Fortell om en person du lekte mye sammen med da du var liten. Hva gjorde dere? Hvordan gikk det med vennskapet? Se etterpå gjennom fortellingen, og sett strek under verbene. Sjekk at du har bøyd alle riktig.

--- 326 til 331xxx3 Kurs 4 Pronomen og determinativI dette kurset skal du lære-- om personlige pronomen på bokmål-- eiendomsordene i bokmål-- hvilke former som skiller seg mest fra de tilsvarende i nynorsk

xxx4 Personlige pronomenDet er en del forskjeller på pronomen i nynorsk og bokmål. Her skal vi først se på personlige pronomen. Under finner du en oversikt over hva som er likt og ulikt. Studér oversikten. Nynorskformene står i parantes. {{Tabell, 5 kolonnar, 5 radar:}}... ... _1.

person_ _2. person_ _3. person_

_Entall_ _Subjektsform_ jeg _(eg)_ du De _(du De)_

han hun den det _(han ho den det)_

... _Objektsform_ meg _(meg)_

deg Dem _(deg Dykk)_

han/ham henne den det _(han ho/henne den det)_

_Flertall_ Subjektsform vi _(vi)_ _dere_ _de_ _(dei)_

_(de)_ ... _Objektsform_ oss

_(oss)_ _dere_ _(dykk)_

_dem_ _(dei)_

{{Slutt}}

Lær deg de formene som skiller seg fra nynorsk. Legg også merke til at _han_ og _hun_ stort sett bare blir brukt om personer i bokmål, --- 327 til 331mens det i nynorsk også viser tilbake på substantivet: Nynorsk:Når en snakkar om sola, så skin ho.Bokmål:Når man snakker om sola, så skinner den.

xxx4 Andre pronomensformerLegg merke til spørrepronomen på bokmål. De skiller seg fra nynorsk: hvem, hva, hvilken (hvilket, hvilke) _Merk_ at _hvor, hvorfor_ og _hvordan_ hører til ordklassen adverb. Ellers kan du merke deg det ubestemte pronomenet _man_ ofte blir brukt i bokmål. For eksempel: _Som man reder, ligger man._

xxx4 EiendomsordEiendomsordene hører til ordklassen determinativ (bestemmerord). I bokmål setter man ofte eiendomsordene foran substantiv, for eksempel _min mor og din far_. Her er en oversikt over eiendomsordene.

{{Tabell, 2 kolonnar, 7 radar:}}_Personlig pronomen_ _Eiendomsord_ jeg mindu dinhan hanshun hennesvi vårde deres{{Slutt}}


>>> 1 Skriv en tekst der du bruker mange personlige pronomen. Teksten kan handle om hva som helst, men her er noen tips: hvordan det føles å stå høyt oppe på et fjell, eller hvordan det føles å få panikk under vann. >>> 2 Bytt teksten du har skrevet med en annen, og strek under alle personlige pronomen i tekstene.

>>> 3 Oversett disse setningene til bokmål. Eg skal bere han for deg.Eg får prøve noko anna.Dei gjekk på konserten i går kveld.Vi sendte en e-post til dei.Ho hadde høyrt om dei før.Ho drog ut for å handle.Eg seier det ofte til dei.

>>> 4 Ofte kan det være vanskelig å vite om man skal bruke _de_ eller _dem_. Ser vi på skjemaet ovenfor ser vi at _de_ er subjektsform og at _dem_ er objektsform. Skriv inn rett form i setningene under: a) Vi møtte ... på Ålgård.

Ingen av ... hadde sykkel.Jeg fulgte ... hjem.

b) ... _hadde blitt med på skolen_. ... så fram til det.Når du ser hvilket personlig pronomen du brukte i oppgave 4a og b, ser du kanskje tydeligere hvor vi bruker _de_ og hvor vi bruker _dem?_. Se også på denne setningen:

Ingen av ... hadde penger til bussen, så ... måtte gå hjem.Det samme gjelder _han/ham_, men der kan du velge om du vil bruke den ene eller andre formen.

>>> 5 Sett om disse setningene til bokmål. Ho spurde gutane om ho kunne få låne platene deira.Dei stod og venta til varene deira kom ut på ei tralle.Dei jentene har eg sett før.Desse bøkene er mine.Kva er det du har med deg?Kor gammal er du?Kva skal vi finne på i morgon?Kven skal du ut med?

_Noe å bryne seg på_>>> 6 Skriv en godnattsang der du bruker disse ordene: han, hun, dere, hennes, deres >>> 7 Lag ti spørsmål om hva du tror vil skje resten av dagen. For eksempel:Hva vil jeg få til middag i dag?Hvilket tog når jeg hjem igjen?

--- 329 til 331xxx3 Kurs 5. Vi skriver bokmålI dette kurset skal du lære-- å skrive bokmål, og bruke det som et arbeidsspråk

Til nå har vi stort sett vært inne på det mest grunnleggende rundt grammatikk og skrivemåten i bokmål. Men som i alt annet er det slik at øvelse gjør mester. Derfor må det skrives. Du kan bruke oppgavene som er å finne i kapittel _4 Skriveprosessen_ (101 skriveoppgåver), men her er også et utvalg. Når dere nå skal skrive bokmål, er det lurt å snakke om og lese hverandres tekster underveis i prosessen. Gå sammen i grupper når dere skriver: still spørsmål, gi respons – og slå opp i ordlista når dere er usikre. Hjelp hverandre til å lære!

>>> 1 Skriv en håndbok med gode råd til bjørnejegere. Hva må de ha med seg? Fallskjerm? Lommelykt? Honning? ...

>>> 2 Skriv en fortelling der disse ordene og setningene er med: -- skinnfell, romskip, badesåpe-- Er du flink til å bake brød?-- Ingen går ut av rommet før jeg gir signalet!-- Når vasket du deg sist?

--- 330 til 331>>> 3 Skriv et oppdiktet intervju med noen du beundrer. Det kan være virkelige personer, men det kan også være oppdiktete personer som Donald Duck eller Per og Pål – eller det kan være en papegøye eller en stein.

>>> 4 Skriv en artikkel om bokmål og nynorsk, om hvordan de to språkene ble til. Du finner stoff i denne boka, men gå gjerne til andre kilder også. >>> 5 Du elsker bokmål. Skriv et debattinnlegg der du forsvarer bokmålet. Etterpå: Du hater bokmål. Skriv et debattinnlegg der du dømmer bokmålet nord og ned. >>> 6 De beste sjekketriksene mine. Skriv om hva en må gjøre for å få seg en kjæreste. >>> 7

Det største jeg har gjort. Fortell om den gangen du gjorde noe som ingen andre har gjort. (Kanskje du klatret til topps på Mount Everest i tresko. Kanskje du svømte over Stillehavet. Kanskje du torde å spise maten broren din laget til middag.) Du kan begynne slik: Nå skal jeg fortelle om den gangen ... >>> 8 Skriv om en bokmålsforfatter. Du finner stoff i bøker eller på nettet. >>> 9 Hvorfor alltid meg? (Skriv en tekst, kanskje en fortellling.) >>> 10 Skriv videre: Vi var på vei oppover den kronglete veien mot hotellet. Vi så de store, hvitmalte husene mellom grantrærne. Der skulle vi bo. Der skulle vi slappe av. Men det var en hake ved det hele: Vi hadde fått tildelt Det blå rommet, og det rommet hadde vi hørt mye om. Overskrift: Det blå rommet >>> 11 Kjærlighet gjør blind. (Skriv en tekst, kanskje en fortelling.) >>> 12 Den største tabben min. Skriv om en gang du dumma deg skikkelig ut. (Eller dikt opp en slik historie.) >>> 13 Skriv mer: Det var blank løgn det jeg nettopp hadde sagt, og jeg så at de ikke trodde meg.

--- 331 til 331>>> 14 Hva vil det si å leve et godt liv? Skriv et essay eller kåseri om hvordan en må leve for å bli lykkelig. >>> 15 – Alle tenker på seg. Det er bare jeg som tenker på meg. Skriv et essay om egoisme.

xxx3 Kort sagt– bokmål

xxx4 Skriveråd-- Prøv å etterlikne bokmål i måten å skrive på – da må du «tenke på

bokmål».-- Husk at det ikke er stor forskjell på nynorsk og bokmål.-- Er du usikker på ord, slår du opp i ordlista.

-- Lær deg typiske bokmålsord og skrivemåten av dem.-- Pass på bøying av substantiv.-- Pass på bøying av verb.-- Pass på personlige pronomen.

--- 332 til 375xxx1 Kapittel 10: Oppslagsdel{{Bilete:}}

Forklaring: Ein mann er ute på ein stor, open plass av betong. Han er i ferd med å skyva ein stor, blå kloss inntil åtte andre klossar av same type, slik at desse saman dannar eit kvadrat. Det ser ut til at klossen er tung, for mannen legg mykje tyngde bak for å skyva han. Bildet dannar bakgrunnen for heile side 338 og 339.{{Slutt}}

--- 333 til 375-- _Grammatikk_ -- _Rettskriving_ -- _Teiknsetjing_ -- _Å analysere_ -- _Å arbeide med språklege og litterære emne_ -- _Sjangertrekk_ -- _Ordforklaringar_ -- _Kjelder_ -- _Stikkord_ {{Slutt}}

--- 334 til 387xxx2 Grammatikk{{Rammetekst:}}Grammatikk er læra om språket, og det er eit verktøy til å snakke om språk. Grammatikken skildrar korleis vi dannar ord og set dei saman til setningar og tekst. Her får du en oversikt over den viktigaste delen av grammatikken. Vi har valt å bruke dei nye namna på ordklassar og setningsledd.{{Slutt}}

xxx3 OrdklassaneOrda i språket vårt deler vi inn i ti _ordklassar_. Eigenskapane til eit ord avgjer kva ordklasse ordet kjem i.

{{Tabell, 3 kolonnar, 4 radar:}}... pronomen ...verb determativ subjunksjonarsubstantiv adverb preposisjonaradjektiv konjunksjonar interjeksjonar{{Slutt}}

--- 335 til 375xxx4 1 Verbxxx5 Kjenneteikn ved verb-- Verb fortel om handling. _Eksempel_ Hans _hoppar_ og _ler_. -- Verb fortel om tid: _notid, fortid_ eller _framtid_. -- I ordlista finn du verbet i grunnforma _infinitiv_. Framfor infinitiv

kan vi setje infinitivsmerket _å_. Infinitiva kan ende på _-a_ eller _-e_. Bruken i dialektane våre er det som ligg bak denne delinga. I nokre dialektar er det vanleg med -a)-ending, andre har -e)-ending, medan nokre har kløyvd infinitiv (sjå i ordlister). I dag er det mest vanleg med -e)-ending i nynorsk.

Eksempelå rope (a), å syngje (a), å sykle (a)-- _Imperativ_ er ei form av verbet vi bruker når vi ber nokon om å

gjere noko. _Eksempel_ _Gå_ heim! _Sit_ stilt!

xxx5 Å bøye verbHer er den vanlegaste måten å bøye eit verb på:

{{Tekst:}}Å bøye et verb _a verbo_: å danse – dansar – dansa – har dansa{{Slutt}}

{{Tabell, 4kolonnar, 3 radar:}}_Infinitiv_ _Presens (notid)_ _Preteritum (fortid)_ _Presens perfektum_ å danse dansar dansa har dansaå reise reiser reiste har reist{{Slutt}}

I tillegg kan verba bøyast i desse tidene og formene på norsk:

{{Tabell, 2 kolonnar, 7 radar:}}_Preteritum perfektum_ hadde reist_Presens futurum_ skal/vil reise_Preteritum futurum_ skulle/ville reise_Presens futurum perfektum_ skal/vil ha/vere reist_Preteritum futurum perfektum_ skulle/ville ha/vere reist_Presens partisipp_ reisande_Perfektum partisipp_ reist{{Slutt}}

{{Margtekst:}}På norsk bruker vi personlege pronomen for å vise kven som gjer noko, det vil seie kven som utførar ei handling: eg snakkar, du går, vi les. På spansk bøyer en verba slik at endingane i verbet viser kven som står for handlinga: vamos = vi går, voy = eg går.

{{Slutt}}

Presens og preteritum er _enkle former_, dei har berre eitt einskilt verb. Dei andre tidene er sett saman av eit _hjelpeverb_ (har, hadde, skal, skulle, vil, ville) og eit _hovedverb_. Vi kallar dei _samansette former_.

--- 336 til 375xxx5 Sterke og svake verbVerba blir delt inn i to hovudgrupper: _sterke_ og _svake verb_. Vi ser om verbet er sterkt eller svakt på korleis en bøyer det i preteritum: _Svake verb_ får ending i preteritum. Endinga i preteritum kan vere _-a, -te, -de_ eller _-dde_. Eksempel:

vaske – vaska) kjøpe – kjøp_te_ leve – lev_de_ ro – ro_dde_

_Sterke verb_ får ikkje ending i preteritum, og dei skiftar som oftast vokal. Eksempel:

syngje – _song_ sjå – _såg_ lese – _las_ gå – _gjekk_

xxx5 ParverbNokre verb kan ha både sterk og svak bøying. Dei kallar vi _parverb_. {{I originalboka er symbola for dei ulike typane setningsledd, som _S (subjekt), V (verbal), IO (indirekte objekt)_ og _DO (direkte objekt)_ plassert over dei tilhøyrande orda. I elektronisk versjon er desse plassert i parentes _foran_ aktuelt setningsledd. Dersom eit setningsledd består av fleire ord, er desse sett i kursiv etter bokstaven(e) som viser kva for eit setningsledd det dreier seg om.}}

Eksempel(S:) Han (V:) _hengde_ (DO:) jakka (A:) på knaggen.(Jakka er _objekt_ i setninga, og _hengje_ bøyer en svakt (hengje – hengde). Vi seier at det svake verbet er _transitivt_.

{{Tekst:}}Du kan lese om setningsledd på side 352.{{Slutt}}

Eksempel(S:) Jakka (V:) hang (A:) på knaggen. (Her er det ikkje objekt i setninga, og vi bøyer verbet sterkt (hengje – hang). Vi seier at det sterke verbet er _intransitivt_.

xxx5 Aktiv og passivVerb kan stå i _aktiv_ eller _passiv_ form, men i nynorsk bruker vi oftast aktiv form. Eksempel

(S:) Postmannen (V:) leverer (DO:) brevet. Her er postmannen subjekt i setninga; han er den handlande, og verbet står i _aktiv_.

--- 337 til 375(S:) Brevet (V:) blir levert (A:) av postmannen. Her er _brevet_ subjekt i setninga, medan den som handlar – _postmannen_ – er flytta bak i setninga. Verbet står i _passiv_. Det passive verbet kan lagast med hjelpeverbet _å bli_:

Maten _blir laga_ medan gjestene ventar.Elevane _blir kjøyrt_ med skulebuss.

xxx3 Meir om verbxxx4 Svake verbDei svake verba deler vi i fire grupper etter kva ending dei får i preteritum. Merk deg spesielt _a-verba_. Dei er det flest av, og dei – og berre dei! – får endinga _-ar_ i presens. Lær deg å finne alle _a-verba_ i tekstane du skriv, og skriv dei rett! Pugg verba i gruppe fire. Gruppe 1: a-verb Dei fleste verb som på dialekt endar på _-a_ i preteritum, er _a-

verb_ i nynorsk. (Je/æ/e dansa) i går. Danse er eit a-verb.) Vi bøyer a-verba slik: å kaste – kast_ar_ – kasta) – har _kasta_ å danse – dans_ar_ – dansa) – har dansa)

Gruppe 2: e-verbVi bøyer e-verba slik: å kjøpe – kjøp_er_ – kjøp_te_ – har kjøp_t_ å dømme – dømm_er_ – døm_de_ [dømte] – har døm_t_ [dømd]

Som _kjøpe_ går for eksempel _lyse, lære_ og _studere_. Som _dømme_ går for eksempel _kjenne, klemme_ og _nemne_.

--- 338 til 375Gruppe 3: nå-verbVi bøyer nå-verba slik: å nå – når – nå_dde_ – har nå_dd_ å bu – bur – bu_dde_ – har bu_dd_

Slik går verb som _ro, sy_ og _snu_.

Gruppe 4: fortelje-verbVi bøyer fortelje-verba slik: å fortelje – fortel – fortal_de_ [fortalte] – har fortal_t_ å velje – vel – val_de_ [valte] – har val_t_

Det er ikkje mange verb som høyrer til denne gruppa.Her er dei viktigaste, og dei må du lære: å telje – tel – talde [talte] – har talt å krevje – krev – kravde – har kravt/kravd å spørje – spør – spurde [spurte] – har spurt å smørje – smør – smurde [smurte] – har smurt å gjere [gjøre] – gjer [gjør] – gjorde – har gjort å symje – sym – sumde [sumte] – har sumt å selje – sel – seide [selte] – har selt å skilje – skil – skilde [skilte] – har skilt

xxx5 Andre svake verbMerk deg spesielt _hjelpe_ og _treffe_. å vite – veit – visste – har visst å hjelpe – hjelper – hjelpte – har hjelpt å treffe – treffer – trefte – har treft å bøye – bøyer – bøygde – har bøygt/bøygd å pløye – pløyer – pløgde – har pløgt/pløgd å nøye (seg) – nøyer – nøgde – har nøgt/nøgd å seie – seier – sa – har sagt å teie – teier – tagde – har tagt/tagd å leggje [legge] – legg – la – har lagt å setje [sette] – set [sett] – sette – har sett å eige – eig – åtte [eigde] – har ått [eigt/eigd]

--- 339 til 375xxx5 Hjelpeverb å kunne – kan – kunne – har kunna å vilje – vil – ville – har vilja å skulle – skal – skulle – har skulla å måtte – må – måtte – har matta

xxx4 Sterke verbKan du dei ikkje, må du lære deg dei sterke verba eitt for eitt, på same måten som når du puggar uregelrette verb i engelsk, tysk eller fransk.

xxx5 bite-gruppaå bite- bit [biter] – beit – har biteå drive – driv [driver] – dreiv – driveå gripe – grip [griper] – greip – har gripeå pipe – pip [piper] – peip – har pipeå rive – riv [river] – reiv – har riveå sige – sig [siger] – seig – har sigeå skine – skin [skiner] – skein – har skineå skrike – skrik [skriker] – skreik – har skrikeå skrive – skriv [skriver] – skreiv – har skriveå slite – slit [sliter] – sleit – har sliteå stige – stig [stiger] – steig – har stige

xxx5 bryte-gruppaå bryte – bryt [bryter] – braut – har broteå fly(ge) – flyg/flyr [flyger] – flaug – har flogeå flyte – flyt [flyter] – flaut – har floteå fryse – frys [fryser] – fraus – har froseå fyke – fyk [fyker] – fauk – har fokeå krype – kryp [kryper] – kraup – har kropeå lyge – lyg [lyger] – laug – har logeå ryke – ryk [ryker] – rauk – har rokeå skyte – skyt [skyter] – skaut – har skoteå smyge – smyg [smyger] – smaug – har smogeå stryke – stryk [stryker] – strauk – har stroke

--- 340 til 375xxx5 Andre sterke verbå be(de) – ber/bed [beder] – bad – har bedeå bere – ber [berer] – bar – har boreå binde – bind [binder] – batt – har bundeå bli – blir – blei – har blitt (eller: å bli – blir – vart – har vorte)å blåse – blæs [blæser] – bles – har blåse (eller svak bøying: å blåse – blåser – blåste – har blåst)å brenne – brenn [brenner] – brann – har brunne (huset brann ned) (som svakt verb med ei litt anna tyding: å brenne – brenner – brende [brente] – har brent (han brende alle breva) å dette – dett [detter] – datt – har dotteå dra – dreg [drar] – drog – har dregeå drepe – drep [dreper] – drap – har drepeå drikke – drikk [drikker] – drakk – har drukkeå ete – et [eter] – åt – har eteå falle – fell [feller] – fall – har falleå fare – fer [ferer] – for – har fareå finne – finn [finner] – fann – har funneå få – får – fekk [fikk] – har fåttå gale – gjel [gjeler] – gol – har gale

å gi – gir – gav – har gitt (eller: å gje – gjev – gav – har gjeve)å gjelde – gjeld [gjelder] – g(j)aldt – har gjeldt/goldeå gli/glide – glir/glid [glider] – glei(d) – har glide/gliddå grave – grev [grever] – grov – har graveå gråte – græt [græter] – gret – gråteå gå – går – gjekk [gikk] – har gåttå halde – held [helder] – heldt – har hal deå henge – heng [henger] – hang – har hange (biletet heng på veggen) (som svakt verb, med ei litt anna tyding: å hengje (å få noko til å henge); eg hengjer biletet på veggen) å hogge – høgg [høgger] – hogg – har hogge (eller svak bøying: å hogge – hogger – hogde – har hogd)å kome – kjem [kjerner]- kom – har kome (eller: å komme – kjem [kjerner] – kom – har komme)å la(te) – lèt [lar] – lét – har late [latt]å lese – les [leser] – las – har leseå liggje [ligge] – ligg [ligger] – låg – har legeå låte – læt [læter] – lét – har låteå rekke – rekk [rekker] – rakk – har rokke (intransitivt verb)--- 341 til 375å renne – renn [renner] – rann – har runne (elva rann) (som svakt verb, med ei litt anna tyding: eg rende ned bakken på ski)å ri(de) – rir/rid [rider] – rei(d) – har ride/riddå setje [sette] – set [sett] – sette – har settå sitje [sitte] – sit[sitter] – sat – har seteå sjå – ser – såg – har settå skjelve – skjelv [skjelver] – skalv – har skolveå skjere – skjer [skjerer] – skar – har skoreå sleppe – slepp [slepper] – slapp – har sloppe (bli friteken) (som svakt verb, med ei litt anna tyding: eg sleppte taket)å sove – søv [søver] – sov – har soveå sprekke – sprekk [sprekker] – sprakk – har sprokkeå springe – spring [springer] – sprang – har sprungeå stele – stel [steler] – stal – har stoleå stikke – stikk [stikker] – stakk – har stukkeå syngje [synge] – syng [synger] – song – har sungeå ta(ke) – tek [tar] – tok – har teke [tatt]å trenge – treng [trenger] – trong – har trunge (ha behov for) (eit nesten likt, svakt verb med ei heilt anna tyding: å trengje (eg trengjer meg fram)) å tyggje [tygge] – tygg [tygger] – togg – har toggeå vege – veg [veger] – vog – har vegeå vekse – veks [vekser] – voks – har vakseå vere – er – var – har voreå verte – vert – vart – har vorteå vinne – vinn [vinner] – vann – har vunne

--- 342 til 375

xxx4 2 Substantivxxx3 Kjenneteikn ved substantiv-- Substantiv er namn på noko: personar, dyr eller fenomen _(kvinne,

hest, vennskap)._ Ein enkel hugseregel kan vere at substantiv er dei orda du kan setje _en, ei_ eller eir framfor.

-- Substantiv kan vere _konkrete_ (det du kan ta og kjenne på) eller _abstrakte_ (det du ikkje kan ta på).Eksempel_sykkel, epletre_ (konkret) _stemning, løyndom_ (abstrakt)

-- Substantiv er anten _fellesnamn_ eller _eigenamn_. _Eksempel_ _gut, jente_ eller _Fredrik, Frida_

-- Substantiv har tre kjønn på norsk:_hankjønn, hokjønn_ og _inkjekjønn_

-- Dei fleste substantiv bøyer vi i_eintal_ og _fleirtal, ubunden_ og _bunden form_.

-- Eigennamn bøyer vi ikkje.

{{Ordforklaring:}}fenomen: noko uvanleg/særskild som er eller som hender{{Slutt}}

Xxx4 Å bøye substantiv{{Margtekst:}}På norsk har vi tre kjønn av substantivet. Fleire språk har berre to kjønn. Kor mange kjønn har substantivet på engelsk?Hankjønn, hokjønn og inkjekjønn blir ofte kalla maskulinum, femininum og nøytrum. Det er dei latinske namna på kjønna{{Slutt}}

{{Tabell, 5 kolonnar, 9 radar:}}_Kjønn_ _Eintal_ ... _Fleirtal_ ...... _Ubunden

form_ _Bunden form_

_Ubunden form_

_Bunden form_

_Hankjønn_ en gut guten gutar gutane... en stol stolen stolar stolane_Hokjønn_ ei jente jenta jenter jentene... ei kåpe kåpa kåper kåpene_Inkjekjønn_ eit tre treet tre trea... eit hus huset hus husa... eit kontor kontoret kontor kontora{{Slutt}}

--- 343 til 375-- Dei fleste hankjønnsorda i nynorsk bøyer vi med endingane _-ar_ og

_-ane_ i fleirtal: Unntak:

Hankjønnsord som sluttar på _-a_ og _-nad_, og ord med omlyd, bøyer vi med endingane _-er_ og _-ene_ i fleirtal:ein sofa – sofaen – sofa_er_ – sofa_ene_ ein månad – månaden – månad_er_ – månad_ene_ ein fot – foten – føt_er_ – føt_ene_ ein son – sonen – søn_er_ – søn_ene_

-- Dei fleste hokjønnsorda i nynorsk bøyer vi med endingane _-er_ og _-ene_ i fleirtal:

Unntak:Hokjønnsord som sluttar på _-ing_, bøyer vi slik, med endingane _-ar_ og _-ane_ i fleirtal:ei kjerring – kjerringa – kjerring_ar_ – kjerring_ane_ -- Alle inkjekjønnsord i nynorsk bøyer vi slik: eit hus – huset – hus –

husa) Legg merke til:Ubunden form fleirtal er alltid lik ubunden form eintal (kontor – kontor).

{{Margtekst:}}Merk korleis en i engelsk bruker apostrof ved genitiv der vi ikkje gjer det på norsk:The children's books– barnas bøkerPeter's friends– Peters venner{{Slutt}}

xxx5 GenitivBruk av s-genitiv er lite nytta i nynorsk, men bruken har auka i seinare tid. I bokmål ser vi ofte bruk av genitiv, eller eigeform, som blir skrive med _-s_: Lemmys skjegg, Jokkes gitar. I den samanhengen skal en aldri bruka apostrof slik vi kjenner til i engelsk. Men i ord som endar på _-s_, -x eller _-z_, bruker vi apostrof: Ramones' plater, Marx' bøker. I nynorsk bør en unngå for mykje bruk av s-genitiv, men til tider er det naturleg å bruke det, særleg til hankjønnsord. Det kan nokre gonger vere naturleg å skrive kongens menn, Garborgs skrifter. Men oftast er det betre å nytte seg av preposisjonen _til_: skriftene til Garborg, mennene til kongen ... Vidare kan det peikast på at du også kan nytte _sin_-genitiv på nynorsk, sjølv om du bør unngå det. For eksempel bygda sin ordførar, Mathea sitt hår. Bruk heller omskriving: ordføraren i bygda, håret til Mathea. Her er nokre andre eksempel på korleis vi kan uttrykkje eigeform:

--- 344 til 387xxx5 Samskriving

hagens gjerde: hagegjerdetStortingets vedtak: stortingsvedtaketbygdas folk: bygdefolket

xxx5 OmskrivingSveriges konge: den svenske kongenBankens omkostningar: kostnadene til bankenFjernsynets sendetider: sendetidene i fjernsynetNår du skriv, vil du sjå at språket også får betre flyt når du bruker slike omskrivingar.

xxx4 3 Adjektivxxx5 Kjenneteikn ved adjektiv-- Adjektiv er knytte til substantivet og fortel noko om eigenskapane til personar, dyr eller ting. Adjektiv bøyer vi i kjønn og tal etter substantivet det står til:

Eksempelen _gul_ sportsbilto _unge, flinke_ skodespelararen _grei_ kareit _greitt_ svarto _greie_ svar

-- Adjektiv bøyer vi i kjønn og tal etter substantiva dei står til.Dette kallar vi _samsvarsbøying_. -- Ordenstal: _Første, andre, tredje_ osv. blir rekna som adjektiv fordi vi bøyer dei etter substantivet. Eksempel: den _fjerde_ guten -- Adjektiv bøyer vi også etter grad. Dette kallar vi _gradbøying_.

--- 345 til 375xxx5 Å gradbøye adjektivVi gradbøyer adjektivet i tre former:

{{Tabell, 3 kolonnar, 4 radar:}}_Positiv_ _Komparativ_ _Superlativ_ sint sintare sintastbred bredare bredastmørk mørkare mørkast{{Slutt}}

Lange adjektiv med fleire stavingar gradbøyer vi med _meir_ og _mest_:

{{Tabell, 3 kolonnar, 3 radar:}}_Positiv_ _Komparativ_ _Superlativ_ interessant meir interessant mest interessantspennande meir spennande mest spennande

{{Slutt}}

Nokre adjektiv følgjer ikkje dei vanlege reglane for bøying. Her er nokre eksempel:{{Tabell, 3 kolonnar, 5 radar:}}_Positiv_ _Komparativ_ _Superlativ_ ung yngre yngsttung tyngre tyngstliten mindre minstgod betre best{{Slutt}}

{{Margtekst:}}Merk deg korleis en bøyer adjektiva i andre språk du kjenner til, for eksempel svensk, engelsk, tysk, fransk eller spansk. Bøyer en dei etter kjønn og tal? Korleis gradbøyer en dei? {{Slutt}}

xxx4 4 Pronomenxxx5 Kjenneteikn ved pronomen-- Pronomen står gjerne i staden for eit substantiv i setninga. Eksempel:

Sandeep hadde vore på kino._Han_ likte filmen godt.

-- Det er fem ulike grupper av pronomen.

xxx5 Personlege pronomen

{{Ramme:}}eg, meg, du, deg, han, ho, de, dei osv.{{Slutt}}

Dei personlege pronomena kan stå i eintal eller fleirtal, i _subjektsform_ (som subjekt i setninga) eller _objektsform_ (som objekt i setning).

{{Margtekst:}}Les om setningsledd på side 352.{{Slutt}}

--- 346 til 375{{Tabell, 3 kolonnar, 8 radar:}}_Eintal_ _Subjektsform_ _Objektsform_ _1. person_ eg meg_2. person_ du, De deg, Dykk_3. person_ han, ho, det, den han, ho/henne, det, den_Fleirtal_ _Subjektsform_ _Objektsform_

_1. person_ vi (me) oss_2. person_ de dykk_3. person_ dei dei{{Slutt}}

Eksempel: _Ho_ hjelpte den gamle dama. Pronomenet _ho_ er subjekt i setninga og står i subjektsform. Eksempel: Den gamle dama hjelpte _henne_. Pronomenet _henne_ er objekt i setninga og står i objektsform. Hugs også at vi i nynorsk oftast bruker _han_ når pronomenet viser tilbake på eit substantiv i hankjønn, og _ho_ når det viser tilbake på eit substantiv i hokjønn. Eksempel: Du må ete isen før _han_ smeltar. Tom leitte etter boka, men _ho_ var vekk.

xxx5 Resiprokt pronomen (gjensidig pronomen){{Bilete - ingen forklaring}}

{{Ramme}}kvarandre, einannan{{Slutt}}

Eksempel: Vi hjelper _kvarandre_. Dei skreiv brev til _einannan_.

xxx5 Refleksivt pronomen{{Ramme}}seg{{Slutt}}

Eksempel: Ho gifta _seg_. Barna gleda _seg_ til sommarferien.

Når eit verb treng pronomenet seg bak seg, kallar vi det eit _refleksivt verb_.

xxx5 Spørjepronomen{{Ramme}}kven, kva, kva for (en){{Slutt}}

Eksempel: _Kva_ dag er det i dag?

Merk at _kor, kvifor_ og _korleis_ høyrer til ordklassen adverb.

--- 347 til 375xxx5 Ubunde pronomen{{Ramme}}en, kvar, ingen, nokon, all{{Slutt}}

Eksempel: _Ein_ seier så mangt.

xxx4 5 Determinativ (bestemmarord)xxx5 Kjenneteikn ved determinativ-- Bestemmarorda viser til kva substantivet refererer til.

Eksempel: stolen min, den stolen, en stol, tre stolar, nokre stolar -- Det er tre grupper av bestemmarord: _eigedomsord, peikeord_ og

_mengdeord_. xxx5 EigedomsordViser kven som eig noko.Eksempel: Boka _mi_. Eigedomsorda bøyer vi i både kjønn og tal.

{{Tabell, 4 kolonnar, 5, radar:}}_Hankjønn_ _Hokjønn_ _Inkjekjønn_ _Fleirtal_ min mi mitt minedin di ditt dinehans/sin hennar/si sitt deira/sinevår vår vårt våre{{Slutt}}

xxx5 Peikeord{{Ramme:}}den, det, dei, denne, dette, desse, slik osv.{{Slutt}}

Eksempel: _Denne_ sykkelen er min, _den_ der borte er din. _Slike_ jenter vil gamle Noreg ha.

--- 348 til 375xxx5 Mengdeord{{Ramme:}}en, nokre, ingen, annan, alt, alle, kvar osv.{{Slutt}}

Eksempel: _Nokre_ visste _alt_ om _alle_.

{{Ramme:}}en, to tre, fire osv.{{Slutt}}

Talorda skriv vi av og til med bokstavar og av og til med siffer.Eksempel: _1._ mai 2010, _Tre_ små kinesarar.

I tekstar skriv vi små tal (tal under 12) med bokstavar.Eksempel: Det stod _fem-seks_ menneske på stasjonen då dei kom. Datoar skriv vi som oftast med siffer.Eksempel: _17. mai_, _1. januar_ Skriv du ord med både siffer og bokstavar, skal du bruke bindestrek.Eksempel: _70-åring_, _100-årsjubileum_xxx6 Artiklar{{Ramme:}}en, ei, eit{{Slutt}}

Eksempel: _en_ sykkel, _ei_ ku, _eit_ frimerke

{{Ramme:}}den, det eller dei{{Slutt}}

Eksempel: _den_ gule bilen, _det_ store huset, _dei_ fantastiske bileta

--- 349 til 375xxx4 6 Adverbxxx5 Kjenneteikn ved adverb-- Adverbet skildrar som oftast eit verb.

Eksempel: Sofia spring _fort_. Espen gjekk _sakte_.

-- Adverbet kan også stå til eit adjektiv eller eit anna adverb.Eksempel: Ho har kjøpt seg en _svært_ stor bil.(til adjektivet _stor)_ Det gjekk temmeleg _greitt_. (til adverbet _greitt)_

-- Nokre adverb skildrar ikkje berre einskilde ord i setninga.Dei seier noko om heile setninga, og blir derfor kalla _setningsadverb_. Eksempel: Han klarte _ikkje_ å gå lenger._Kanskje_ kjem Harry.

-- Vi bøyer som oftast ikkje adverb, men nokre kan vi gradbøye.Eksempel: Han spring _fort_. Ho spring _fortare_.

xxx5 Ulike typar adverb{{Tabell, 3 kolonnar, 6 radar:}}_Type adverb_ _Funksjon_ _Eksempel_ _Tidsadverb_ gir svar på _når_ alltid, aldri, ofte, sjeldan,

då, no_Stadsadverb_ gir svar på _kor_ her, der, ute, inne,

tilbake, fram, ut, inn, heim

_Måtesadverb_ gir svar på _korleis_ bra, dårleg, annleis, stygt, fintDesse orda kan også stå som adjektiv.

_Gradsadverb_ gir svar på/_kvo grad_ mykje, lite, ganske, passeleg, veldig, altfor

_Setningsadverb_ kan endre setningsinnhaldet i heile setninga

kanskje, ikkje, berre

{{Slutt}}

--- 350 til 375xxx4 7 Konjunksjonar (sideordningsord)xxx5 Kjenneteikn ved konjunksjonar-- Konjunksjonar er bindeord som bind saman ord, uttrykk eller

setningar:

{{Ramme:}}og, eller, men, for{{Slutt}}

-- Ord, uttrykk eller setningar som konjunksjonane bind saman, er likeverdige eller sideordna.

Eksempel: Som hund _og_ katt.Te _eller_ kaffi?Eg vil ikkje, _men_ du kan gjere det.Du kan gå først, _for_ eg tør ikkje.

xxx4 8 Subjunksjonar (underordningsord)xxx5 Kjenneteikn ved subjunksjonarSubjunksjonane innleiar leddsetningar:

{{Ramme: då, når, viss, dersom, medan, før, etter at, fordi, om, enda, sjølv om, for at, slik at, slik som, atInfinitivsmerket _å_ høyrer til subjunksjonane}}{{Slutt}}

-- Subjunksjonane kan fortelje noko om mellom anna _tid, årsak, formål, vilkår_ eller _samanlikning_.

Eksempel:_Når_ eg blir stor, vil eg ... (tid) _Viss_ eg vinn i Lotto, skal eg ... (vilkår) _Sjølv om_ dei hadde vore i Marokko før, reiste dei til ... (årsak) _For at_ han skulle rekkje heim i tide, drog han ... (formål) _Slik som_ dei andre, kunne heller ikkje ho bli ... (samanlikning)

-- I eksempla over står leddsetninga først, men ho kan også stå sist. Eksempel: Eg skal dra jorda rundt _viss eg vinn i Lotto_.

Kvar sommar drar vi til hytta vår _som ligg ved sjøen_. -- Subjunksjonen kan også haldast utanfor setninga, og setninga kan

likevel gi same meining. Eksempel: _Vinn eg i Lotto,_ skal eg gi deg eit kyss.

--- 351 til 375xxx4 9 Preposisjonarxxx5 Kjenneteikn ved preposisjonar-- Preposisjonar er småord som fortel korleis noko er plassert i høve til

noko anna.-- Preposisjonar står framfor noko og styrer det.

Eksempel: Under stolenPå dekk

-- Ordet etter preposisjonen blir kalla _styring_. Preposisjon og styring blir kalla _preposisjonsfrase_. -- Av og til inneheld preposisjonane fleire ord. Eksempel: på grunn av

ved hjelp avi ferd med

{{Margtekst:}}Preposisjonar er noko av det vanskelegaste å lære seg på eit framand språk. Reglane er uklare, og det er ei rekkje faste uttrykk som en berre må lære seg. {{Slutt}}

xxx4 10 Interjeksjonarxxx5 Kjenneteikn ved interjeksjonar-- Interjeksjonar er ord som uttrykkjer kjensler eller helsingar.-- Interjeksjonar kan vere _utropsord, svarord, helsingsord_ eller

_lydhermande ord_. -- Interjeksjonane kan en ikkje bøye, og dei blir skilt ut med

utropsteikn eller komma.Eksempel: _Hei, kor har du vore i heile dag?_ (helsingsord) _Huff, så kaldt det er her!_ (utropsord) _Nei, eg har ikkje tenkt å gå no._ (svarord) Tass, tass, tass, høyrdest frå parketten då Tinka_kom mot meg_. (lydhermande ord)

--- 352 til 375xxx3 Setningsledd-- Ein setning er bygd opp av fleire _setningsledd_. -- Å finne setningsledda i en setning blir kalla _å analysere_ setninga.-- Eit setningsledd kan innehalde fleire ord.-- Setningsledda kan skifte plass i setninga.-- _Subjekt_ og _verbal_ er dei viktigaste setningsledda. Dei er å finne

i alle _fullstendige setningar_.

xxx4 Ordklasse/setningsledd

{{Ordforklaring:}}funksjon: oppgåve, formål{{Slutt}}

Alle ord høyrer til en fast ordklasse, uansett kor ordet er plassert i ei setning. Kva setningsledd eit ord høyrer til, er på si side avhengig av kva funksjon ordet har i setninga. Derfor kan det same ordet stå som ulike setningsledd.

{{Margtekst:}}På norsk har vi temmeleg fast ordstilling: subjekt + verbal + direkte objekt. Slik er det i mange språk. Latin og norrønt hadde friare ordstilling. Orda kunne byte plass utan at meininga blei endra. {{Slutt}}

Eksempel: (S:) Guten såg (DO:) brannmannen. Her er _guten_ subjekt i setninga, medan _brannmannen_ er direkte objekt. Eksempel: (S:) Branmannen såg (DO:)guten. Her er _brannmannen_ subjekt, medan _guten_ er direkte objekt. Ordet gut høyrer alltid til ordklassen substantiv, men det kan altså stå som ulike setningsledd.

--- 353 til 375{{Margtekst:}}Når du skal analysere ei setning, tek du til med å finne verbalet. Etterpå spør du: Kven/kva + verbalet?Slik finn du subjektet.{{Slutt}}

xxx4 Verbal og subjektNår vi skal analysere ei setning, tek vi alltid til med å finne setningsleddet _verbal (V)_. Det er alltid minst eit verb i verbalet. Det seier noko om kva som skjer, eller kva nokon gjer. Eksempel: Båten (V:)flyt. Barnet (V:) _pludrar og ler_.

For å finne _subjektet (S)_ stiller vi spørsmålet:Kven eller kva + verbalet? Kven pludrar og ler? Kva flyt?Svaret på dette er _barnetog båten_, og desse orda er subjekt i setningane.

{{Margtekst:}}Når du skal finne det direkte objektet, tek du til med å finne verbalet. Etterpå spør du: Kven/kva + verbalet?Til sist spør du:Kva + verbalet + subjektet? Slik finn du det direkte objektet.{{Slutt}}

xxx4 Direkte objekt_Direkte objekt (DO)_ gir svar på spørsmålet: kven/kva + verbalet + subjektet?

Eksempel: (S:) Stian (V:) liker pasta. Direkte objekt: Kva liker Stian? Stian liker pasta. Pasta er _direkte objekt_. (S:) Stian (V:) liker (DO:) pasta.

{{Margtekst:}}Når du skal finne det indirekte objektet, kan det vere til hjelp å stille spørsmålet:Til eller for kven + verbalet + subjektet + det direkte objektet.Svaret du får, er det indirekte objektet.{{Slutt}}

xxx4 Indirekte objekt_Indirekte objekt (IO)_ gir svaret på spørsmålet: Til eller for kven? Eksempel: (S:) Farmor (V:) gav barnebarnet sitt (DO:) _en bursdagspresang_. _Indirekte objekt_ Til kven gav farmor en bursdagspresang? _Barnebarnet sitt._ (S:) Farmor (V:) gav (IO:) _barnebarnet sitt_ (DO:) _en bursdagspresang_.

--- 354 til 375xxx4 PredikativVerba vere, _bli/verte, heite, bli/verte kalla (kallast)_ kan ikkje stå aleine. Dei må ha setningsleddet _predikativ (P)_ knytta til seg. Verba er _usjølvstendige_, dei gir ikkje meining aleine, men må ha eit predikativ for å gi full meining. Eksempel: Ho heiter ... Skulen er ...(S:) Ho (V:) er (P:) flink. (S:) Han (V:) blei (P:) sjuk. (S:) Hunden (V:) heiter (P:) Scott.

xxx4 AdverbialSetningsleddet _adverbial (A)_ gir ofte svar på spørsmål som: _Kor? Når? Kvifor? Kvar? Korleis? Kor mykje? Kor langt? Kor lenge? Kor ofte?_

Eksempel:Kvar: Elevane sat _i klasserommet_. Når: Farmor gav barnebarnet sitt en bursdagspresang _sist veke_. Kvifor: Vi stod opp tidleg, _fordi_ vi skulle _reise_.

Preposisjonsfrase (preposisjon og styring) fungerer som adverbial i setninga. Eksempel: (S:) _Mange av elevane_ (V:) møtte (A:) _til turen_ (A:) _utan regnklede_. (V:) Skal (S:) du (V:) _bli med_ (A:) _til Ogna_ (A:) _i helga_, (A:) _til hytta vår_?

xxx4 Formelt subjektDet formelle subjektet heiter _det_ på norsk. Eksempel:_Det_ sprang en svart katt over vegen. _Det_ blir ete mykje gatekjøkkenmat i Noreg.

I setningane over er det katten som spring og gatekjøkkenmaten som blir eten. Det er dei eigentlege subjekta i setningane. Likevel er _det_ formelt sett subjekt i begge setningane. Derfor seier vi at det er _formelt subjekt (FS)_ i setningane. Eksempel: (FS:) Det (V:) sprang (S:) _ein svart katt_ (A:) _over vegen_.

{{Margtekst:}}Formelt subjekt blir brukt også i engelsk og tysk:Norsk: Det regnar.Tysk: Es regnet.Engelsk: It's raining.{{Slutt}}

--- 355 til 375xxx3 Setningslære_Ein setning_ inneheld minimum eit subjekt og et verbal. Eksempel: Per syklar.Hilde køyrer.

_Ei ytring_ er det som står mellom to store skiljeteikn (punktum, utropsteikn, spørsmålsteikn). Ei ytring kan innehalde fleire setningar. Eksempel: Per syklar, og Hilde køyrer.

Vi har to typar setningar: _heilsetningar_ og _leddsetningar_. Ei _heilsetning_ kan stå aleine og gi meining. Eksempel: Vi åt middag.

Heilsetningar kan vere:-- forteljande setningar (dei fortel noko):

Eg lånte ti kroner av Sverre.-- spørrjesetningar (dei stiller spørsmål):

Kan eg få låne ti kroner av deg, Sverre?-- imperativsetningar (dei gir ordrar):

Lån meg ti kroner, Sverre!-- ønskjesetningar (dei uttrykkjer eit ønske om noko):

Berre eg kunne låne ti kroner av Sverre!

Ein _leddsetning_ gir ikkje meining når den står aleine.Eksempel: _Då han kom inn_, ... Leddsetningar står som ledd i heilsetningar.Eksempel: Vi åt middag _då det ringte på_.

{{Ordforklaring:}}fragment: brotstykke, mindre del{{Slutt}}

Eit _setningsfragment_ manglar gjerne subjekt eller verbal, men kan byggjast ut til ei heilsetning. Vi finn ofte setningsfragment i avisoverskriftene.Eksempel: _Teken på fersken_ _Statsministeren sjukmeldt_

--- 356 til 375xxx2 RettskrivingI dette avsnittet tek vi for oss dei viktigaste rettskrivingsreglane. I tillegg til ordlista er desse reglane viktige reiskapar som kan hjelpe oss til å skrive rett. Eit retteprogram på data kan også gi deg god hjelp, men rette programma fangar ikkje opp alle feil. Lær deg rettskrivingsreglane. Finn ut av kva type feil du gjer, ved å gå gjennom tidlegare skriftlege arbeid. Følg med på skriveutviklinga di, og øv deg på område av rettskrivinga der du er svak. _Når du bruker ordliste, må du hugse på at det alltid er grunnforma – den ubøygde forma av ordet – du finn: verb i infinitiv og substantiv i ubunden form eintal. Samansette ord må du ofte slå opp kvar for seg (for eksempel: _hårfrisyre_) _.

--- 357 til 387{{Margtekst:}}Norsk er eit ganske _lydrett språk_, det vil seie at vi uttalar orda nokså likt slik vi skriv dei. I nokre språk, som fransk og engelsk, er uttalen meir forskjellig frå skriftspråket. Då er det vanskelegare å lære rettskriving.

{{Slutt}}

xxx3 Å eller ogOrdlista gir deg ikkje svar på om du skal bruke _å_ eller og når du skriv, og det kan vere vanskeleg å vite.

xxx4 Hovudregel{{Ramme:}}_Infinitivsmerket_ å kan berre stå framfor verb i infinitiv. {{Slutt}}

Eksempel: _å_ lese, _å_ skrive, _å_ vere Bindeordet _og_ bind saman ord, uttrykk og setningar av same type.Eksempel:Han syng _og_ speler. (to verb i presens)Ho liker å danse _og_ opptre. (to verb i infinitiv)Dei likte både kaffi _og_ te. (to substantiv)Det stod eit gammalt _og_ skrøpeleg hus vedvegen. (to adjektiv)Det gjekk over berg _og_ over dal. (to uttrykk)Petra har to brør, _og_ Helle har to systrer.(to setningar)

xxx5 Nokre faste uttrykkEksempel: _så å seie_, _vel å merke_, _sant å seie_ Etter presens partisipp bruker vi _og_. Eksempel: _blei sitjande og sove_, _blei gåande og gruble_

Etter preposisjon skal det alltid vere _å_ framfor eit infinitiv.Eksempel: _for å gå_, _til å stole på_ Er du usikker på om du skal bruke _å_ eller _og_, kan du-- prøve om det høver med _både_ framfor: Eg liker både kaffi _og_

te. Han stod både slalåm _og_ snøbrett i vinterferien. Høver det med _både_, skal du bruke _og_.

-- gjere _fortidsprøven_. Du set det første verbet i fortid (preteritum) og ser om du også kan setje det andre i fortid: _Dei syng og ler_ blir til _Dei song og lo._ Her ser vi at det går an å setje begge verba i preteritum, og vi kan setje og mellom dei. _Vi liker å løyse kryssord_ blir til _Vi likte og løyste kryssord._ Her gir det ikkje meining å setje begge verba i fortid. _Løyse_ blir ståande i infinitiv og får _å_ framfor seg.

--- 358 til 375xxx3 Då eller nårxxx4 Hovudregel

{{Ramme:}}Den gong då ...Kvar gong når ...{{Slutt}}

Vi bruker _då_ når vi fortel om noko som hende en spesiell gong.Eksempel: Då eg tok resten av mjølka i dag tidleg, blei syster mi sint. Vi bruker _når_ når vi fortel om noko som kan hende fleire gonger.Eksempel: Når eg tek resten av mjølka, blir ofte syster mi sint. Vi bruker _når_ om framtid.Eksempel: Når eg blir ferdig med å rydde rommet mitt, blir eg med ut.

xxx3 Enkel eller dobbel konsonantxxx4 Hovudregel{{Ramme:}}Vi skriv enkel konsonant etter lang vokal.Vi skriv som oftast dobbel konsonant etter kort vokal.{{Slutt}}

Eksempel:{{Tabell, 2 kolonnar, 5 radar:}}_Lang vokal_ _Kort vokal_ tape tappehat hattnåde nåddeen bit eit bitt{{Slutt}}

xxx4 Unntak frå regelenAldri _dobbel m_ i slutten av ord, sjølv om vokalen framfor er kort.Eksempel: lam, dam, Tom

--- 359 til 375Småord som _nok, han, den, kan, til, skal_ og _vil_ blir skrivne med enkel konsonant. Dobbel konsonant blir forenkla viss det kjem en ny konsonant etter.Eksempel:en nøkkel – fleire _nøkler_ en skjønn dag – eit _skjønt_ vêren sykkel – fleire _syklar_ vi byggjer hus – vi _bygde_ hus

Men: Vi held på den doble konsonanten der ordet kan forvekslast med andre ord.

Eksempel: visst (vist), fullt (fult), spisst (spist), sleppte (slepte), søkkte (søkte) _Alltid_ to _l-ar_ i alltid, men _aldri_ to _l-ar_ i aldri.

xxx3 Samansette ord: Eitt eller to ordHar du høyrt om slaktaren som hadde _lamme lår_? Eller om guten som gjekk med _tre sko_ – enda han berre hadde to føter? Visste du at _tunfisk bit i vatn_? Det du ser her, er en vanleg feil: Dei samansette orda _lammelår, tresko_ og _tunfiskbit_ er skrivne i to ord; dei er _særskrivne_, som vi seier.

xxx4 Hovudregel{{Ramme:}}Ord med fleire delar (samansette ord) som blir uttalt med eitt hovudtrykk, skal skrivast samla, som eitt ord.{{Slutt}}

Nokre ord får _e-_ eller _s-_ mellom ledda.Eksempel: vindu_-s_-rute, barn_-e_-vakt, idrett_-s_-utøvar

{{Margtekst:}}På engelsk er det vanleg å skrive samansette ord i to ord: _snow board, disc man, radio programme_. Kanskje er det påverknad derfra som gjer at mange gjer det same på norsk? Er retteprogram på data og sms-ordlista til hjelp eller til hinder når vi skal skrive samansette ord?{{Slutt}}

xxx5 Nokre faste uttrykkEksempel: i like måte, om bord

til slutt, for eksempeli gang, i så falli orden, iblanteinkvar, eitkvart

--- 360 til 375xxx3 Stor eller liten bokstavxxx4 Hovudregel{{Ramme:}}Stor bokstav etter punktum, utropsteikn og spørsmålsteikn.Stor bokstav etter kolon viss det kjem ei heil setning etter.Stor forbokstav i eigenamn.{{Slutt}}

Eksempel: _Jon, Kosovo, Rio de Janeiro, Glomma_

Liten forbokstav i fellesnamn.Eksempel: _tre, hamn, motorsykkel, katt_ Stor forbokstav i høflege tiltaleformer.Eksempel: _De, Dykk, Dykkar_ Liten forbokstav i titlar og stillingar.Eksempel: _kong Harald, prinsesse Ingrid Alexandra, kjøpmann Hansen, presidenten_ Liten forbokstav i dagar og månader.Eksempel: _torsdag, søndag, juni, juli, august_

--- 361 til 375xxx3 ForvekslingsordLær deg ord som ofte blir forveksla:

{{Tabell, 2 kolonnar, 6 radar:}}_gått/godt_ _gått_: Dei hadde _gått_ heile dagen. (verb) (tom celle) _godt_: Det smakte _godt_ med vaflar. (adverb) _vist/visst_ _vist_: Eleven blei _vist_ rundt på skulen. (verbet å vise) (tom celle) _visst_: Han hadde _visst_ om henne ei stund. (verbet å

vite) _vil/vill_ _vil_: Eg _vil_ ikkje! (verb) (tom celle) _vill_: Han meinte det var en _vill_ idé. (adjektiv) {{Slutt}}

--- 362 til 375xxx2 TeiknsetjingSkiljeteikna viser når det skal vere pause i teksten.Då bruker vi punktum, komma, utropsteikn, kolon, semikolon, tankestrek eller spørsmålsteikn.

xxx3 Punktum (.)Punktum markerer en større pause.Punktum bruker vi etter ei forteljande setning.Eksempel: Kvar dag går vi på skulen. Punktum ved ordenstal.Eksempel: Det nye året tek til 1. januar. I 2. time har vi gym.

Punktum i forkortingar.Eksempel: m.a., t.d., dvs., osv. Punktum kan brukast ved datoar.Eksempel: 17.05.07 eller 170507 xxx3 Utropsteikn (!)

Utropsteikn blir brukt ved utrop, ordrar, ønsker osv.Eksempel: Æsj! Kom hit!

Berre Brann vinn kampen!Gjer noko, då!

Utropsteikn etter setningar vi ønskjer å streke under.Eksempel: Det var den største fisken eg nokon gong hadde sett! xxx3 Spørsmålsteikn (?)Spørsmålsteikn bruker vi etter spørsmål.Eksempel: Kor har du vore? (spørjesetning)

Du har ikkje vore på arbeid i dag?(forteljande setning som fungerer som spørsmål)

--- 363 til 375xxx3 Komma (,)Mange er usikre på kva tid dei skal setje komma. _Hovudregelen er at du set komma der det er en naturleg pause i teksten._ Les høgt for deg sjølv viss du er i tvil! Punkta under kan gi deg hjelp til å vurdere når du skal setje komma. 1. _Komma etter sideordna setningar: Viss det er subjekt og verbal i

begge setningane, skal det vere komma_. Eksempel:

Eg liker å bade i sjøen om sommaren, _men_ det gjer ikkje onkelen min.

Han sa at han var sint, _og_ at han ville vere litt aleine.Setningar som blir bundne saman av orda _og, eller, men_ eller _for_, har ofte komma.

2. _Alltid komma framfor men_. Eksempel: Dei fann ut at dei ville dra heim, _men_ rakk ikkje toget. 3. _Komma når en leddsetning står framfor en heilsetning_. Eksempel:

_Når Hanne kjem,_ drar vi på kino. _Viss du ikkje greier det,_ kan eg hjelpe deg.

4. _Komma ved svarord og tiltaleord_. Eksempel

_Ja_, eg kjem nå. Skulle ikkje du bli med, _Thomas_?

5. _Komma framfor leieordet (ord som _sa, ropte, kviskra_ osv.) om det ikkje skal vere utropsteikn eller spørsmålsteikn_.

Eksempel:«Eg kjem tilbake seinare,» _sa_ faren.

«Ikkje bli sein, då,» _kviskra_ jenta.«Kom hit,» _ropte_ han.

6. _Komma ved oppramsing_. Eksempel: _Hammar, sag,_ metermål og materialer låg klar til bruk. 7. _Komma etter ei innskoten setning som tek til med kor (der) eller

som_. Eksempel:

I huset _der dei hudde_, hadde snekkaren brukt mange timar.Båten _(som) ho hadde kjøpt,_ hadde en 9, 9 hestars motor.Vi set komma sjølv om vi sløyfar _som_.

8. _Komma før og etter eit unødvendig ledd_. Eksempel: Jonas, _den yngste i klassen_, spring fortast på 60-meteren. 9. _Komma framfor ei unødvendig setning_. Eksempel Dei drog ut og fiska, _sjølv om vêvet ikkje var det heste_.

--- 364 til 375xxx3 Kolon (:)Kolon framfor eit ordrett sitat eller eit utsegn.Eksempel:

I Bibelen står det: «I opphavet skapteGud himmelen og jorda.»Prinsessa sa: «Eg vil ikkje!»

Kolon når en ramsar opp og forklarar.Eksempel: Her ser de tre typar skeiser: _lengdeløp, hockey og

kunstløp_. xxx3 Semikolon (;)Semikolon er en mellomting mellom punktum og komma.Eksempel: Ho las alle romanane av Hamsun det året; tidlegare hadde

ho lese Vesaas. xxx3 Tankestrek (-)Tankestrek bruker vi ved tilføyingar og innskot.Eksempel: Vi hadde – _uten å vite det –_ gått i ring.

Vi fann fram til slutt – _etter mange timar_.

Tankestrek i meininga frå ... til.Eksempel: Strekninga Trondheim-Bergen

Ope 09.00–17.001900–1902

Tankestrek ved replikkar. Eksempel: – Kan du hente eit glas vatn til meg? xxx3 Bindestrek (-)Bindestrek bruker vi når vi deler ord ved linjeskift.Eksempel: sykkel-klokke, fram-leis, hei-me Bindestrek når to samansette ord har eit felles ledd.Eksempel: tunfisksalat og kyllingsalat = tunfisk- og kyllingsalat feriedagar og fridagar = ferie- og fridagar Bindestrek når bokstavar og teikn står saman, eller ved forkortingar.Eksempel: 1900-talet, 14-tida, 50-årsalderen, FN-bygningen Bindestrek når det er naturleg å skilje orda i ei ordkjede.Eksempel: tur-retur-billett, leik-og-lær-spel, gjer-det-sjølv-handbok

--- 365 til 375xxx3 Hermeteikn («...»)Hermeteikn bruker vi når vi gir att noko ordrett, som replikkar og sitat. Legg merke til plasseringa i høve dei andre teikna.Eksempel: «Veit du kven som kjem i dag?» spurte bestefar.

«Nei,» svarte eg, «det har eg ikkje peiling på.»I staden for hermeteikn kan vi bruke replikkstrek ved direkte tale:– Veit du kven som kjem i dag? spurte bestefar.– Nei, svarte eg, det har eg ikkje peiling på.

Hermeteikn blir også brukt for å skilje ut boktitlar og namn på filmar, songar osv. frå resten av teksten.Eksempel: «Goldfinger», «Ja, vi elsker», romanen «Fimbul» av

Kjartan Fløgstad xxx3 Apostrof (')Apostrof viser at en eller fleire bokstavar er utelatne.Eksempel: Pan igjen! Tan på sparket! Apostrof ved genitiv av namn som endar på _-s, -x_ eller _-z_. Eksempel: Marius' bukse, Marx' bøker, Blitz' talsmann xxx3 Skråstrek (/)Skråstrek kan i mange tilfelle bety «eller».Eksempel: Ta med _te/kaffi_ og kopp.

Påkledning: _Dress/smoking_

Skråstrek ved årsskifte og skuleår.Eksempel: Årsskiftet _2009/2010_

Skuleåret _2007/2008_

Skråstrek i meininga _per_ eller _i_. Eksempel: _50 km/h_ (50 kilometer i timen)

_10 m/s_ (10 meter per sekund)

xxx3 Aksent (')Aksent viser kor trykket er i eit ord.Eksempel: André, kafé, idé, allé (fell bort i fleirtal: kafear, idear,

allear) Aksent kan markere talordet _éin_. Eksempel: Dei hadde berre _éin_ PC på ti elevar.

--- 366 til 375xxx2 Å analysereÅ analysere lyrikkÅ analysere ei novelle eller roman – bokmeldingÅ analysere filmÅ analysere bilete

xxx3 Å analysere lyrikkPunkta nedanfor kan hjelpe deg når du skal skrive eller snakke om lyrikk. Rekkjefølgja på punkta avgjer du sjølv. Hugs å bruke utdrag frå diktet når du skriv om det. 1. Forfattar og tittel

2. FormEr diktet på rim eller ikkje? Er det episk (forteljande) eller delt inn i vers? Er det langt eller kort? Korleis er diktet satt opp?

3. Litterære verkemiddelGi ei skildring av bruken av rim, rytme, ordbruk, klangen i språket, gjentaking, samanlikningar, metaforar, symbol ...

4. Handling og tema

a) Har diktet ei handling, eller uttrykkjer det ei stemning? Sett ord på det diktet fortel eller stemninga det uttrykkjer.

b) Kva vil du seie er tema i diktet? Kva handlar det om?

c) Er tittelen viktig for å forstå diktet?

5. Litterær periode Skriv når diktet er skrive viss du finn det ut. Er diktet (form og

tema) typisk for perioden? Er det typisk for forfattaren? 6. Eiga vurdering

Kva synest du om diktet? Kva målgruppe synest du diktet høver best for?

Hugs å forklare synspunkta dine.

{{Bilete:}}Tekst i bilete: _Roser er røde_ (skreve med rød farge), _Fioler er blå_ (skreve med svart farge), _sukker er søtt_ (skreve med kvit farge), _det er is også_ (skreve med grå farge).{{Slutt}}

--- 367 til 375xxx3 Å analysere ei novelle eller en roman – bokmeldingNår du skal skrive – eller snakke – om litteratur, kan det vere lurt å ha nokre punkt å gå ut frå. Lista nedanfor kan vere til hjelp, men rekkjefølgja på punkta, og kva punkt du skal ha med, avgjer du sjølv. Måten du byggjer opp analysen din på, vil vere med og avgjere det. Hugs å bruke eksempel frå teksten for å byggje under analysen. Du kan bruke denne lista viss du skal skrive bokmeldingar også. 1. Tittel og forfattar 2. Sjanger Finn ut kva sjanger det er, og eventuelt kva sjangertrekk du ser. 3. Litterær periode Kva tid er teksten skriven? Er teksten typisk for perioden? 4. Handlingsreferat Gi eit KORT referat av kva teksten handlar om. (Stikkord: handlingsgang, personar, miljø, prosjekt/konflikt, løysing.) 5. Komposisjon Sei noko om korleis teksten er bygd opp: Innleiing, handlingsrekkjefølgje (kronologisk, retrospektiv, sprang i tid – fram og tilbake, parallellhandling), spenningskurve, høgdepunkt/vendepunkt, avslutning og synsvinkel. 6. Verkemiddel Gi eksempel på litterære verkemiddel: forteljemåte (handling/skildring/tankar og replikkar), presens eller preteritum, gjentaking, samanlikningar, metaforar, bruk av symbol, frampeik, dramatisk presens. 7. Språk Kva er typisk for språket? (Stikkord: mykje dialog, munnleg språk, enkelt/vanskeleg språk, dialekt eller slang.)

8. Tema Kva er tema i novella? Kva meiner du forfattaren vil fortelje oss gjennom teksten sin? 9. Eiga vurdering Korleis liker du teksten? Kva målgruppe høver teksten for? Hugs å forklare synspunkta dine.

{{Bilete:}}Forklaring: Bilete har svart bakgrunn med eit dokkehove snudd opp

ned, bak ei glasramme med teikna stripar i firkantar rundt hovet. Dokkehovet har opne blå auge, raud munn og svart hår.{{Slutt}}

--- 368 til 375xxx3 Å analysere filmPunkta er stikkord til hjelp når du skal analysere eller snakke om film.Du kan gjerne bruke punkta når du skal skrive ei filmmelding. 1. Tittel og regissør Presentasjon av tittel og regissør for filmen. 2. Hovudhandling Gi eit kort samandrag av handlinga i filmen. 3. Miljø I kva type miljø utspeler handlinga seg, og i kva tid? 4. Hovudpersonar Korleis blir hovudpersonen i filmen skildra? Går personane gjennom

ei utvikling i løpet av filmen? 5. Filmatiske verkemiddel Filmatiske verkemiddel

-- Forteljestruktur-- Biletutsnitt og kameravinkel-- Redigering-- Lys, fargar og lyd-- Tempo og rytme

6. Tema eller bodskap Kva trur du filmen skal fortelje dei som ser på? 7. Filmsjanger Kva sjanger meiner du filmen høyrer inn under? 8. Samanlikningar Kan filmen samanliknast med andre filmar du har sett? Gi ei

skildring av likskapar og kontraster mellom filmane. 9. Eiga vurdering Kva er di vurdering av filmen? Kven vil du tilrå filmen for? Hugs å

udjupe synspunkta dine.

xxx3 Å analysere biletexxx4 SkildringNår du _skildrar_ skal du berre fortelje det du ser, objektivt, utan å trekkje inn dine eigne meiningar om det du ser. 1. Type bilete Kva type bilete er det? Fortel kva teknikk som er brukt, og kva

samanheng biletet er i, for eksempel som reklamebilete, cd-cover eller kunstbilete.

2. Hovudmotiv Fortel med få ord kva biletet viser. 3. Format Finn ut høgde og breidde på biletet, og om det har høgde- eller

breiddeformat. 4. Komposisjon

Gi ei skildring av biletutsnittet; kva som er med i biletet. Del biletflata inn i en forgrunn, mellomgrunn og en bakgrunn. Forklar kva som er å finne i dei ulike felta i biletet.

5. Detaljar

Finn og gi ei skildring av detaljar i biletet, og forklar kor dei er å finne i biletflata. Bruk uttrykk som _til venstre for, til høgre for, bak, framfor, på skrå .._.

--- 369 til 375{{Bilete:}}Tekst i bilete: Husk bilbelte {{Slutt}}

6. Verkemiddel Gi ei skildring av korleis fargar er brukte, og om det er spesielle

effektar i biletet; for eksempel maleteknikk, lys- eller skuggeverknad, spesielle datateknikkar eller anna som gjer biletet til det det er. Er biletet saman med lyd eller tekst? Kva rolle har i så fall biletet i høve dei andre verkemidla?

xxx4 TOLKING

Å _tolke_ bilete er når du vil forsøke å finne ut kva biletskaparen har meint med biletet. Du kan også kome med dine eigne assosiasjonar og meiningar om biletet. 1. Assosiasjonar Private assosiasjonar er tankar du kjem på når du ser biletet.

Generelle assosiasjonar er tankar fleire har i samband med biletet. Bilettittel kan vere til hjelp.

2. Formål Funksjonen til biletet fortel mykje om korleis vi skal tolke det: Eit

reklamebilete skal selje eit produkt, eit cd-cover skal kanskje seie noko om musikktypen, eit feriebilete skal formidle ei oppleving. Dette må vi ha i bakhovudet når vi tolkar bilete.

3. Historien til biletet

Å vite noko om tida biletet blei laga, eller å vite noko om kven som har laga det, kan vere nyttig. Det gjeld først og fremst historiske bilete, som kunstbilete, men det kan også gjelde for eit moderne bilete.

4. Symbol Leit etter symbolikk i biletet: Det kan vere gjenstandar, fargar eller

stemningar som medvitne er skapt for å få oss til å tenkje på noko spesielt.

5. Referanse til andre bilete Biletskaparar stel av kvarandre, meir eller mindre openlyst. Nokre

gonger blir andre bilete brukt som utgangspunkt, for eksempel variantar av _Skrik_ av Edvard Munch eller _Mona Lisa_ av Leonardo da Vinci. Det opphavlege biletet blir viktig for tolkinga av kopien.

6. Eiga vurdering Det er alltid mogleg å seie noko om di eiga oppleving av eit bilete,

men det er ikkje alltid mogleg å fortelje kva biletskaparen sjølv har meint med biletet. Det er heller ikkje nødvendig. Opplevinga i seg sjølv kan vere målet.

--- 370 til 375xxx2 Å arbeide med språklege og litterære emneI løpet av ungdomsskulen skal du presentere resultatet av fordjuping i tre sjølvvalde emne:-- en forfattarskap-- eit litterært tema-- eit språkleg tema

xxx3 Forfattarskap

Ein forfattarskap er det som en bestemt forfattar har skrive. Dette emne kan du for eksempel velje i samband med eit leseprosjekt. Du bør velje en forfattar som du er interessert i, og lese og setje deg inn i noko av det denne forfattaren har skrive. Det er lurt å vite litt om forfattaren, og tida han eller ho skreiv eller skriv i. Det kan vere viktig å sjå det i samband med teksten.

xxx4 Moglege måtar å arbeide med en forfattarskap på-- sjå på delar av forfattarskapen og presentere nokre av bøkene til

forfattaren-- ta utgangspunkt i en tekst du liker godt, og presenter fleire tekstar

av same forfattar-- sjå på eit eller fleire tema som forfattaren har arbeidd med-- sjå på ulike teksttypar i forfattarskapen– om forfattaren har skrive i fleire sjangrar-- sjå på tida tekstane er skrivne i, og sjå teksta ne i lys av det

{{Bilete:}}Bilettekst: Forfattarskapen til Unni Lindell består av bøker for både ungdom og vaksne

Forklaring: Unni Lindell sitter på eit kontor ved skrivepulten med ein datamaskin foran seg.{{Slutt}}

--- 371 til 375xxx3 Litterære emneEit litterært emne er rett og slett eit emne som har med litteratur å gjere. Så her er det mykje du kan ta tak i.

xxx4 Moglege måtar å arbeide med eit litterært emne-- samanlikne forfatta r og forfatta rskap-- vel eit tema som en eller fleire forfattarar har skrive om, for

eksempel: forelsking, mobbing, konflikt, ung/gammal ... og presenter korleis temaet er teke opp

-- ta for deg en eller fleire litterære periodar, og presenter forfattarar og forfattarskap

-- ta for deg en sjanger, og vis korleis ulike forfattarar har brukt denne sjangeren

-- samanlikn bok og film, bok og teater ...-- ta utgangspunkt i litterære verkemiddel, og sjå korleis en eller fleire

forfattarar bruker dei-- ta for deg bøker for ei bestemt målgruppe: barn, ungdom, dei som

er interessert i spesielle emne ...-- presenter nokre av bøkene som har kome i år-- vel nokre moderne tekstar, og samanlikn med eldre tekster

xxx3 Språklege emneSpråklige emne er emne som tek utgangspunkt i språket.

xxx4 Moglege måtar å arbeide med eit språkleg emne-- norske dialektar, en presentasjon med eksempel-- din eigen dialekt, samanlikna med bokmål eller nynorsk-- nordiske språk, likt og ulikt-- samanlikne to språk du kjenner (ord, bøyingsformer,

setningsoppbygging)-- sosiolekt, for eksempel korleis ungdom snakkar der du bur,

gruppespråk.-- lånord i norsk i ulike periodar-- lånord i norsk med utgangspunkt i kva språk dei kjem frå-- fornorsking av nye ord, eksempel: e-mail blir e-post-- språkhistorie (opphavet til norsk, arbeidet til Ivar Aasen, slektskap

mellom språk ...)-- bokmål og nynorsk (opphav, språkdebatt, likt og ulikt ...)-- kva som påverkar språket-- korleis språket endrar seg i dag (skarre-r, kjøkken/sjøkken ...)

--- 372 til 375xxx2 Sjangertrekkxxx3 Saktekstarxxx4 Artikkel og foredrag-- Artikkel og foredrag blir rekna som saktekstar.-- Artikkel er en skriftleg sjanger, foredrag er munnleg.-- Ulike typar artiklar: nyheitsartiklar, fagartiklar, debattartiklar,

pedagogiske artiklar, leksikonartiklar ...-- Ein fagartikkel presenterer eit fagstoff på en sann og sakleg måte,

eller presenterer noko dagsaktuelt.-- Ein debattartikkel debatterer og kommenterer ei sak, forfattaren

bruker argument for og mot.-- Artiklar er skrivne i presens (som oftast).-- Forfattaren er lite synleg i teksten, særleg i fagartiklar.-- Teksten kan skildre, opplyse, definere, forklare, grunngi, resonnere,

argumentere.

xxx4 Intervju-- Intervju kan vere både en skriftleg og en munnleg sjanger.-- Intervjuet kan inkludere andre sjangrar, som forteljing eller

reportasje.-- I eit intervju kan spørsmål og svar bli gitt att direkte, eller

spørsmåla og svara kan refererast og bli gitt att i indirekte tale. -- Enkét er en type kortintervju med enkle spørsmål og svar.-- Portrettintervjuet presenterer en person.-- Saksintervju et gir kunnskap om eit emne eller ei sak.

xxx4 Essay og kåseri-- Essay betyr _forsøk_. Det er en skriftleg sjanger.-- Å skrive essayistisk vil seie å skrive for å bli klar over kva en sjølv

meiner.-- Essayet er ofte humoristisk, det har en slentrande stil med

tankesprang og assosiasjonar. Leik med ord og uttrykk.-- Kåseri vil seie _fortruleg samtale_. Kåseri blir i dag rekna som en

munnleg sjanger.-- Kåseriet har som formål å få tilhøyrarane til å le. Det tek i bruk det

munnlege kvardagsspråket.

--- 373 til 375-- Felles for begge sjangrane:

– Dei tek opp dagsaktuelle saker, kåseriet ofte noko lettare tema enn essayet.– Dei byggjer på opplevingar, tankar og kunnskap som forfattaren har.– Stilen er personleg, subjektiv.– Det er ofte eit forteljar-eg i teksten.– Vender seg ofte direkte til lesarane/tilhøyra rane.– Teksten er prega av assosiasjonar og tankesprang.– Teksten er ofte bygd opp rundt ei eller fleire historier.– Teksten er ofte humoristisk og ironisk.

xxx4 Brev, søknad og CV-- Eit formelt brev kan vi også kalle forretningsbrev eller offentleg

brev.-- Ein søknad er ei form for formelt brev.-- Formelle brev og søknader set strenge krav til forma, til korleis dei

er sett opp og skrivne. Det er malar for korleis dei bør skrivast. -- Formelle brev er oftast upersonlege, saklege – og høflege i tonen.

Det same gjeld som oftast søknader, men dei kan ha en litt meir personleg tone.

-- Ein CV skal fortelje det viktigaste om deg når du søkjer ei stilling. Det kan vere lurt å tilpasse CV-en spesielt for kvar stilling du søkjer.

xxx4 Referat og rapport-- Eit referat er eit kortfatta samandrag. Det kan vere eit møtereferat

eller eittekstreferat.-- Rapport er ei melding eller ei utgreiing om noko som har skjedd,

eller om eit prosjekt eller eit arbeid som er gjort.-- Både referat og rapportar bør skrivast så kort som mogleg, dei bør

vere oversiktlege, og dei bør skrivast i eit enkelt og lettfatteleg språk.

xxx3 Skjønnlitteraturxxx4 Forteljing – sjangertrekk-- Forteljing er ei samlenemning for tekstar som fortel ei historie.-- Dei kan vere munnlege eller skriftlege.-- Kjernen i ei forteljing er handlinga.

-- Handlinga strekkjer seg over eit tidsrom og kan forteIjast kronologisk – frå byrjing til slutt, eller forfattaren kan hoppe fram og tilbake i tid.

-- Noko set handlinga i gang: ei konflikt, eit prosjekt ...-- Spenninga stig gjerne utover i forteljinga.-- Spenninga kan skildrast som ytre spenning eller indre spenning,

eller begge delar.-- Ei forteljing er ofte fortalt i preteritum, fortid, men kan også

forteIjast i presens, notid.-- Det er mange forskjellige forteljande, eller episke, sjangrar.

Nedanfor fortel vi kort kva som er typisk for nokre av dei. Andre forteljande sjangrar er for eksempel vitsar og vandrehistorier.

--- 374 til 387xxx4 Novelle– Ei kort og konsentrert forteljing.– Få personar er med.– Går ofte for seg på en stad over eit kort tidsrom.– Konsentrert om ei hending, eit tema.– Fortel ofte om avgjerande situasjonar i livet til nokon.– Mykje i novella står mellom linjene. Lesaren må dikte med.– Sluttar ofte overraskande, med en open slutt.

xxx4 Roman– Ei lang forteljing, som oftast ei heil bok.– Romanen er ofte inndelt i kapittel.– Ofte er det mange personar med.– Handlinga strekkjer seg som oftast over lang tid.– Kan gå for på fleire stader.– Kan ha fleire handlingar og hovudpersonar.

xxx4 FolkeeventyrVi veit ikkje kven som har laga folkeeventyra. Dei er fortalt frå slekt til slekt – i mange hundre år. Mange norske folkeeventyr blei skrivne ned på 1800-talet, mellom anna av Asbjørnsen og Moe. Eventyr som er laga av forfattarar vi kjenner namnet på, kallar vi kunsteventyr. H.C. Andersen skreiv kunsteventyr. – Eventyret gir seg ikkje ut for å vere sant.– Vi veit ikkje kva tid handlinga går for seg («Det var en gong ...»).– Vi veit ikkje kor handlinga går for seg («austafor sol og vestafor

måne»).– Personane er framstilt som typar: kongen, den fattige guten,

stemora ...– Faste typar går igjen: Per, Pål, Oskeladden, trollet, prinsessa ...– Motsetningar blir framheva: god-vond, dum-klok, gjerrig-raus,

stygg-vakker ...– Hovudpersonen blir helten.

– Helten har eit prosjekt, for eksempel å redde prinsessa.– Gode hjelparar hjelper helten, for eksempel reven.– Helten møter også hindringar.– Scenisk to-tal: berre to grupper mot kvarandre om gongen: Per og

Pål mot Oskeladden, Per, Pål og Oskeladden mot kongen.– Tretalslova: ting skjer tre gonger, trollet har tre hovud, det er tre

brør ...– Overnaturlig og magisk: troll, snakkande dyr, magiske sverd ...– Magiske tal og gjenstandar: tre, sju, ni, tolv, gull, sølv, koppar,

magiske drikker ...– Eventyret endar alltid godt.– Ulike typar eventyr er dyreeventyr, skjemteeventyr (gjer narr av

ulike menneske og skal få oss til å le), dei eigentlege eventyra (der det skjer magiske ting).

xxx4 Segner– Ei segn er ei forteljing som er overlevert munnleg og der

opphavsmannen eller -kvinna er ukjend.– Kan minne om eventyr, men gir seg ut for å vere sanne.– Går for seg på eit bestemt, namngitt område.– Går for seg i ei konkret tid.– Namn på personar.– Ulike typar segner er historiske segner (om hendingar i fjern fortid,

for eksempel knytt til Olav den heilage), opphavssegner og namnesegner (fortel korleis noko er blitt til eller har fått namnet sitt), mytiske segner (om nøkkar, draugen, nissen, huldra ...).

xxx4 Fabel– Kort forteljing der dyr oppfører seg som menneske.– Endar ofte med en tydeleg moral, noko vi skal lære av.

--- 375 til 375xxx4 Lyrikk-- Lyrisk dikting er kjend under fleire namn: lyrikk, poesi, dikt.-- Lyrikk vil seie stemningsfull dikting, særleg i verseform, poesi.-- Poesi vil seie _diktekunst, lyrisk dikting_. -- Vi bruker nemninga _lyrikk om_ en teksttype der språket er fortetta

(kan seie mykje med få ord), der språklege bilete og symbol er mykje brukt, og der klangen og rytmen i språket ofte blir brukt som verkemiddel. Språket kan kallast poetisk.

-- I eit dikt kan forma vere bunden til bestemte rim- og rytmemønster, eller diktet kan mangle rim. Korte linjer og linjedeling kan vere kjenneteikn på dikt.

-- Lyrikk er en subjektiv sjanger som taler til kjenslene. Dikt har ofte eit _eg_ i seg, nokre gonger eit _du_.

xxx4 Drama-- Vi bruker ordet drama i tre meiningar: ei dramatisk hending, eit

skulefag eller skodespel. Det er den tredje meininga vi tek for oss her.

-- Dramatiske tekstar er skrivne slik at dei kan framførast på en scene (eller film).

-- _Skodespel_ blir brukt som samleomgrep på dramatiske stykke framført i eit teater.

-- Vi deler ofte skodespel i to kategoriar: _tragedie_ og _komedie_, der tragedie er alvorlege skodespel, ofte med en tragisk slutt, og der komedie er morosame, humoristiske skodespel.

-- Når dramaet blir spelt, går det for seg handling framfor augo på publikum, der og då.

-- Teksten i skriven form blir kalla manuskript eller manus.-- Vi kjenner igjen en dramatisk tekst på scenetilvising og replikkar.-- Vi kallar sjølve teaterteksten _dialog_, men bruker også ordet når to

eller fleire personar på scenen snakkar saman.-- _Monolog_ – einetale, en av personane snakkar.-- Nokre typar dramatiske framføringar er skodespel, opera, operette,

musikkspill/musikal, sketsj, revy, høyrespel.

::::xxxx:::: 2019.07.23

Documents

· Web viewPortrettintervju 186 Eksempel på portrettintervju 187 Oppgåver/Test deg sjølv 188 Kurs 2: Å førebu eit intervju 189 Oppgåver/Test deg sjølv 190 Kurs 3: Å gjennomføre