б 81.2Каз

" vv^ s^-ih » гш П УБЛИКАСЫНЫН, BIJ1IM ЖЭНЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1

С. ТОРАЙГЫРОВ АТЫНДАГЫ ПАВЛОДАР МЕМЛЕКЕТТ1К УНИВЕРСИТЕТ!

К Д О А К Т 1 Л 1

Филология мамандыгыньщ студенттерше арналган практикалык; сабактарга эдютемелж н^скау

Павлодар

Казахстан Республикасы Бинм жене гылым министрл1п

С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университет!

Г уманитарлык-педагогикалык факультет

Казак тш кафедрасы

К А З А К Т 1 Л 1

филология мамандыгыныц студенттерше арналган практикалык сабактарга эдктемелж нускау

ПавлодарКереку

2013

I

ЭОЖ811. 512. 122 (07)КБЖ 81. 2 Каз - 9231<Т~ у-У'Щ

С. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекетпк университетшщ гуманитарлык-педагогикалык факультетшщ казак тЫ

кафедрасыныц отырысында басуга усынылды

Пшрсарапшы:А. Ф. Зейнулина - филология гылымдарынын кандидаты,

профессор.

ОДрастырушы Т. Д. Айтказина

К 17 Казак т ш : филология мамандыгыныц студенттерше арналганпрактикалык сабактарга здютемелш нускау / Т. Д. Айтказина. - Павлодар : Кереку, 2013. - 50 б.

«Казак т ш » пэншен практикалык сабактарга арналган щ Ш Ш Я н^скау филология мамандыгыньщ студенттерше усынылады. Эдктемелж н^скауда мэтшдер мен тапсырмалар жэне жаттыгулар жиынтыгы мен оны орындау туралы мэл1мет бершген. 0 д1стемел1к нускау жумыс багдарламасына сэйкес эз1рлендь

ЭОЖ 811.512. 122 (07) КБЖ 81. 2 К аз-923

ПМУ, 2013

Материалдын дурыс болуына, грамматикалык жэне орфографиялык кателергеавторлар мен курастырушылар жауапты

Алгысез

Мемлекетпк тШдщ колданылу аясын кенейтуде, acipece, баска улт екитдерше казак тш н карым-катынас куралы ретшде уйретуде устаздардьщ алдында турган мшдет жуп ауыр екеш белгип. ©йткеш, ата дэстур1М13д1, ежелден келе жаткан мэдениет1м1зд! жас урпактын бойына ciHipin, ана Т1л 1м1зд[ц кен канат жаюына ьщпал етуин бЬдер боламыз.

Болашак жумыс орнында кызмет бабына сай мемлекетпк тшдщ колдану аясын кецейтш, epiciH улгайтатын, бЬддн ойымызша, казак тшшде окитын жастар.

Мемлекетпк тшд1 игерудщ манызын бупнп жас урпак санасынажетюзу ущщ оупнп студент, ертецп маман мемлекетпк Т1ЛД1 жепк мецгере 6uiyi кажет. Бул ретте, бшгм алудыц Ka3ipri кезевдеп максаты- когамга кажет ысылган, жетшген, бшмд!, бшшт!, б 1рнеше тш бшетш маманды калыптастыру.

Аталмыш зд1стемел1к нускау тишчк багдарлама бойыншаетшетш грамматикалык жэне лексикалык такырыптарга нелзделген.Грамматикалык такырыптар непзшен т!лд1к жуйеге багытталып бершген. Тыадау, айту, оку, жазу, эцпмелесу сиякты сейлеукызметжщ барлык турлер1 камтылган. Грамматикалык такырыптар лексикалык такырыптар жуйесше уйлеспрьпген.

Корыта айтканда, аталмыш адстемелш нускаудьщ басты максаттарыныц 6ipi - жалпы тш устарту жуйее!, студенттердщ сейлеу жэне дурыс жазу дагдыларын калыптастыру. Нускаулыкта непзшен синтаксис саласыныц такырыптары камтылып, сол такырыптар тещрегше жаттыгулар берьпген. Сондай-ак филология мамандыгыньщ студенттерше арналган мэтшдер топтастырылып, tui дамытуга ар налган тапсырмалар усынылган.

3

1 -сабакГрамматика: Ж ай свй-ieiviЛексика: ТЧл 6umii ждне онын салалары

СейлемБ1ршама тнянакты ойды б1пд1рет1н сездер тобы

Айтылу максатына карай

Леппсейлем

Буйрыкты сейлемСураулы сейлемОСабарлы сейлем

Сейлеушшш кекш- куйщ (куану, ренжу ек!ну т.б) бишру максатында айтылатын сейлем

Буйыру. TuieK-enmai ету максатында айтылатын сейлем.

Бф нэрсе жайында сурап битумаксатында айтылатын сейлем

Хабарлау, баяндау бейнелеп суреттеу максатында айтылатын сейлем

Сейлем сонына леп белпс! (!) койылады.

Сейлем соны на нукте немесе (xeTepiHKi ннтонациямен айтылса) леп белпс!(!) койылады._______Баяндауышы буйрык рай аркылы.

Сейлем соцына сурау белпЫ (? ) койылады.

Сейлем сонына нукте койылады

1. Одагай сездер аркылы (кап, эттеген-ай, пай-пайт-б)2. кушейтктш мэнд! сездер аркылы (не деген, не еткен. кандай, luipKitt, гажап, т.б)3. демеулш шылаулар аркылы (- ау. ак. ай, т.б)4. интонацияаркылы____________Кап, мынау жыгылды-ау! Пай-пай мынанын шабысын-ай! в . сетме бэлем! Бейшара- ай, мынанын тарта алмай келе жатканын-ай!

1. сурау ес1мд1ктер1 аркылы: (*ам? не? канша? кандай? т.б)2. сураулык шылаулар аркылы:- ма,-ме, -ба, -бе, -па, -пе ше, т.б.)3. окшау, кемекш) сездер аркылы; э, cipa, кайтедй шыгар т.б )

Сейлемд! жазып шык. Буны оган айтпа. Жур тез. аягынды бас! Тыныш отыр! Кел бал ал ар. окылык! Кел. жупрейпс! Жылкыны тез кайырындар! Дауысынды тым болмаса 6ip шыгаршы!__________

Сен оны танисын ба? Сен оны таннмысын? Енд1 арманын жок шыгар? Сен ауылга бардын гой, из? Ka3ip ол кел in калса ше? Оган ©лен унады бшем. с’фз? Кай бала? Кашан болады? т.б.

Вртецже ол аксакапмен узакэнпмелесп.Дкырын соккансамал шал кар Келдщ акша бетш аймалап суйгендей болады.

4

1-жаттыгу. Сейлемдерд! айтьшу максатына карай турше карай ажыратып, тыныс белпсш койындар.

1. Жиналыс басталды ма. 2. Аслан шайдай ашык. 3. Ерл - Байжанньщ талай келген yfti. 4. С^зде арман бар ма екен. 5. К,ане, ж1пттер, аттарынды камдавдар. 6. Сонша малга жерд! кайдан таппаксыц. 7. Жогал, кез!ме кершбе. 8. Баяндамашыга сурак бар ма.9. Тун жым-жырт. 10. Халык устазынан айрылса, не таппак. 1 1. Ойбай-ау, кеше мен осылай деп пе ед1м. i2. 0зщ1з кандай акыл 6epeci3. 13. Ол поэмадан менщ есгмде калганы-осылар. 14. Тында,дала, Жамбылды. 15. Мумкш, маган Бэтес косылар. 16. Сен осы ауылдыц баласы шыгарсыц. 17. Келпи, калкам, менщ касына отыршы. 18. Оньщ ез1н тывдап кореек кайтед1.19. Кун жылы.20. BipaK сэл гана бипнген салкын бар. 21. Кандай тамаша кел. 22. Жарыс туын жогары устайьщ. 23. Баланды кеше ж1бермеген екенещ де. 24. Сен еадц жас бала емессщ. 25. Жездем ертец келетш шыгар. 26. 1Шрюн, дуниеде сендей де жер бар ма екен. 27. Тапсырманы орындамай корил. 28. Балам, жешвд! айтшы. 29. Жер1м1з ендз квбейгел1 тартан жок па. 30. Жана коные болганда кандай.

2-жаттыгу. Мэтшнен сойлемдер хабарлаудын кай ЩМ екенш ажыратывдар.

1. Кыр Kemi бунын угымсыз ©Mipmici, суйешдгре мулггакен зор мукдасы тэр1здь 2 . Кулагы эжесшде, eKi к@з1 сонау алые коктау- катпарлы кальщ Шынгыс жотасын кыдырады.3. Жидебайдан жиырма шакырымдай жердеп Шьщгыс кешк! шакта ымырт жабыла кекшшдешп, суык тартып алыстай бердь 4. Жайын куштщ жобасы тэр1зденген калын ауыр жоталар мен кальщ суык сирек тастар - баршасы да жым-жырт кана алешп тунге бой усынып барады.

3-жаттыгу. Мына сураулы сейлемдерд! хабарлы сейлемдергеай нал ды ры ндар.

1. Сен сабакка дайындалдын ба? 2. Саган не айтайын дсп турганымды бшесщ бе? 3. Сез1мнщ сыртка шыкпас T y p i бар ма?4. Сен намыстанып калганбысын? 5. Сен кт-юшкене куыршактай едщ-ау? 6 . Атым - Кайыргали, езщнщ атьщ ше? 7. Арык адамнын K03ieTKip болады екен-ау? 8. Бурабайдай жерд! мм суймейд!?

4-жаттыгу. Мына хабарлы ёейяемдёрд! сураулы сейлем дер ге айкалдырындар.

1. Бул кыздын жасы он жет1ге жаца толды. 2. Бала атасыныц бетше тандана карады. 3. Анау кезде отьфгызылган жас шыбыктар кектеп калыпты. 4. Ол жаксы адам екен. 5. Ертеннен бастап емтихан тапсырасыцдар. 6 . Мен спорт кешенше бардым. 7. Yftre эбден шаршаганда 6 ipaK кайтгым.

Tin б1Л1М1 жэне онын салалары

Тщ Щ ш р немесе лингвистика - тш жэне оный даму зандары туралы гылым. Тш - когамдагы адамдардыц езара niKip алысу, 6 ip- 61р1мен карым-катынас жасау куралы. 0 p6 ip тшдщ дыбыс жуйеа, сездш курамы жэне грамматикалык курылысы болады. Тшдщ осы аталган эр турш жактары тш SiMMteto THicTi салаларында, мысалы, тшдщ дыбыс жуйеа тш 6ш]мШр( фонетика саласында карастырылса, сездж курамы лексикология саласында, грамматикалык курылысы грамматика саласында карастырылады.

Тшдщ эр турл1 салаларыныц даму сипаты мен каркыны турл1ше болуы мумкш. Тш жэне онын салалары тшдщ iiim даму зандары бойынша дамиды. Тш бiлiмi тшдщ эр турл1 жактары мен салаларын, олардын дамуын, езара байланысын,тш дамуыньщ iniKi завдарын зерттей Д1. Тшдщ эр турл1 жактары 6ip-6 ipiMeH езара тыгыз байланысты болатын сиякты, тш бщйуйШШ оларды зерттейтш салалары да 6ip-6 ipiMeH езара тыгыз байланысты болады.

Тшд! бёлгш 6 ip дэу!рде eMip cypin турган калпы тургысынан карастырып, сипаттама беретш тш Йзйш бар да, оны (тшдО шыгуы мен тарихы бойынша зерттейтш тш бш|ш бар. Алдынгысы сипаттама тш 6LfiiMi немесе синхрониялык лингвистика, сонгысы тарихи тш 6mimi немесе диахрониялык лингвистика деп аталады.

Белгии 6 ip тшд1, онын жуйес1 мен курылымын гылыми тургыдан талдап тусш рру жэне онын даму зандарын ашып айкындау ушш, ол тш#! жэне ондагы фонетикалык, лексикалык, грамматикалык кубылыстарды б1ршциден, шыгуы мен дамуы тургысынан, еюнилден. ол кубылыстарды туыстас тщдвржег! б1ртектес кубылыстармен салыстыру тургысынан зерттеу кажет.

Жеке 6 ip тшдщ жуйеа мен курылысын жэне онын даму зандарын зерттеп айкындайтын жеке тш 6ш м 1 бар (мысалы, орыс TUii f l i i t украин тш бшмК агылшын тш бш м 1* француз тш ®ш м1, казак тш §щЩЙ жэне т.б.), гылым ретшдеп тш бш м ш щ теориясы болып саналатын жалпы тш бш ш бар. Жалпы тш Gijiivii — накты oip тш

6

туралы немесе онын дамуыньщ жалкы завдары туралы емес, катынас куралы ретшде карал ад ы.

Тапсырма1. Мэтшд! ыкшамдап мазмунда, мэтшге андатпа жаз.2. Мэтш бойынша 5 сщэащ курастыр.3. Tui бипмше катысты туёшнсгёрщШ жаз.4. Жана создер мен сез ттркёстерш жатта:

сала - сфера зац — закон курам - составжак - лицосипаттама - характеристика,описаниежуйе - системакубылыс - явлениенакты - конкретныйтуыстас И родственныйкурылым - структура, составnhcip алысу — обменятсямнениемдыбыс жуйеед - система звуков т1п бш м! -языкознание

тарихи т!л 61Л1М1 — историческое языкознаниегылыми талдау 1 научный анализтш жуйее{ - система языка жалпы тш Шл$м1 — общее языкознаниежеке tui 6uiiMi - отдельное языкознаниедаму зандары - законы развития катынас куралы ~ средствообщениягылыми тургыдан - с точки зрения науки

2-сабакГрамматика: БастауышЛексика: Тш б Ы м Ы ц эр турл1 гылымдармен байланысы

Бастауыш - сейлем 1щшде атау септтнде турып бастауышкерсеткен ic-кимылдын я 6 ip сапа-бел пищ иеа болатын дербес турлаулы муше. Бастауыш сейлемнщ баска бгрде-б’ф мушесшетэуелд! болмайды.

Бастауыш км? не? юмдер? нелер? KiMi? Heci? кайсысы?каншасы? нешеу!? сиякты сурактарга жауап бередi. Мысалы: дцг'шешорт уз Lid i. Метц тугаи жер'ш - Алматы, дкесч медицинаинститут ы н ыц профессоры edi (З.Ш.). Кеиикпей Лбайлар дааттанды (М. д.).

Бастауыш болатын Heri3ri сез таптары зат eciM жэне зат eciMорнына журетш еамджтер. Булардан баска сез таптары заттыкугымда жумсалып атау сепппнщ сурагыиа жауап берсс, бастауышкызметш аткара беред i. Сондыктан сын eciM, сан eciM, ода гай, устеУ>

7

туйык eTicTiK, есгмше турлер! де атау септнпнщ сурагына жауап берт, зат eciM орнына жургенде, бастауыш бола бередь Мысалы: Крйсар цыстауды m i таба алмай келеди Ацын - заман. Бул - Еркебулан co?i, бул - Еркебулан ттеш (F.M.). Mine, Нил Петрович, айтпагым да сол. Eki mypni жагдай керек: 6ipeyi — су, ектшШ — жол керек. Оны айтцан- Гулцаныс (М .Э.). Курыш цорыту - циын мамандыц (Г. Муст.).Бастауыш курылысына карай дара, курдел! болады.

1-жаттыгу. Зат еамнен болган бастауыштарга raicTi сурагын койыцыз да, оларды жалкы я жалпы еамнен, дереюп я дерекс1з затеЫмнен болгандарын ажыратьщыз.

1. Мейрам шахтага Kerri. 2. Бекболаттар Дуршбай аулына карай тартты. 3 . Батырлык майданда сыналады. 4. Кутуци жшттер бастарына Teric Ж1бек орамал байлапты. 5. Менде де ашу бар, намыс бар. 6. Зейнеп ecKi шеж1реш де бшед! екен. 7. Арканьщ кещш самал салкыны еседь 8. Дэрменнщ Обшпсе айтпак ce3i бар екен. 9. Бул рен де 06im кезше ©згеше жарастыкты коршдь 10. Дэке, О бш тш рас.11. Оган намыскерлт ж1бермейдь

2-жаттыгу. Kemipin жазып, бастауыштардьщ кай сез табынанболганын аныкханыз.

1.Улкен бастар, кщи костар. 2. Жомарт жоктыгын бщд1рмес.3. Кшен сулулар б1рыцгай отыр. 4. К,аскыр imiKTi, тулю тымакты жуандар уйге Kipe бастады. 5. EKeyi де конак жабдыгында жур. 6. Тубшде жатактагылар озады екен. 7. Онда екеу! де каз!р заводка маган келсш. 8. Каз1р Карповпен ушеу-тертеум1з акылдасып алайык.9. Каракер де орги жвнелдь 10. Bipi - Есенов. eKimuici — Давыдов.11. Тере дегендерге жшркене карайтын казак елше акыннан асар ардакты жок. 12. 03i осында, ойы алыста сиякты. 13. К,алкам Айша, сен шаруана бар. мен де дем алайын. 14. Ci3 оган карсысыз ба? 15. ©31- депутат, оз1 - герой... 16. Bipeyi болмаса 6ipeyi ceHi жактайды. 17. Уайымдаманыз, эже, 6spi реттелед*. 18. Ешкайсысы ун демедь.. 19. Тулгалы денеге бэр*1 конып тур. 20. Ойында ештене жок.

3-жаттыгу. Еамшеден, туйык ет1ст1ктен болган бастауыштарды тауып, талданыз.

1. Бэйгеж озган алады. 2. Шешшген судан тайынбас. 3. Б1лгенш- 6 ip тогыз, бшмегенщ - токсан тогыз. 4. Б1здщ ауылдан мунда окитындар коп. 5. Окитын - мен, тындайтын - ол. 6 . Принцип уиин куресу - арыз куу емес. 7. Барамын дегенщ тагы корлаймын дегенщ емес пе? Корлау жетт1, шырагым. 8. Мал саны уш жузге жету - шарт

8

кержедк 9. Солардын бэршен азамат ecipin шыгару - ен киын онер.10. Машинист болу да киын, э? 11. Эй, шырактарым-ай, ойында озган шында да озады. 12. Манагы хатты жазган сен бе?

Тш бш ш ш щ ар турл! гылымдармен байланысы

Тш 6mMi мен эдебиеттану гылымы филология гылымдарыньщ курамына енедь

бул ею саласы 6ip-6ipiMeH ертеден 6epi байланысты. Акын- жазушыныншыгармашылыгын зерттеу, тш мен стилш зерттеуд! де камтиды, ©йткеш «тш-эдебиеттщ 6 ipiHiiii элемент!» (М.Горький).

Тш биимшщ философиямен тыгыз байланысы бар. Тш § u w i философияменб1рш1Шден, методология лык кагидалар жагынан байланысса, екшшщен, зерттелшетшортак; проблемалар жагынан жакындасып байланысады.

Диалектикалы материализм табигат пен когам ©м*ршдеп барлык к^былыстаркозгалу, езгеру, даму кушнде болады, осыган орай, тш де баяу болса да езгередцдамиды. Тшдщ мэш, оный танбалык сипаты, тшдщ шыгуы мен дамуы, ойлау ментшдщ ара катысы жэне т.б. проблемаларды зерттеп шешу ушш, философия тш бшмше багыт-багдар сштейд!* аталган проблемаларды шешудщ принципшбелплейдь

Тш халыктьщ дуниеге кезкарасына да эсер ете алмайды, адамнын ойлауын да айкындап белгшей алмайды, вйткеш тшдщ esi ойдьщ куралы, тщщ халык иеленед1, тш когамга, ондагы адамдарга катынас куралы ретшде кызмет етедь Ойдьщ куралы болу, онын басшысы жэне билен-твстеуш! кожасы болу дегещц бишрмейд!.

Тапсырма1. Сурактарга ауызша жауап бер:а) Кандай гылымдар филологияньщ курамына енед!?э) Горькийдщ сезш туещщрш бер.б ) Tiii 6LiiMi немен тыгыз байланысты?

/г

в) Философия тш бшмшде кандай проблемаларды шешудщ принцитн белплейд1?

г) «Т ш - катынас куралы» дегещи тусжд1рш бер.2. Тш турапы 5 макал жазып, орыс тшне аудар.3. Мэт’шнен туйык eTicTiKTi Tepin жаз4. Жаца сездер мен сез TipKecTepiH жатта

эдебиеттану - когам - общество литературоведение сипат - характер

9

кезкарас - взгляд курал - средство курам - составшыгармашылык - творчество сала - сфера зерттеу - исследовать гылым- наукакубы лыс - явление даму — развитие катынас - общение тшдщ мэш - значение языка

3-сабакГрамматика: Баяндауыш

Лексика: Фразеологиялык оралым жэне оган тэн белплер

Баяндауыш — свйлем куруга непз болатын турлаулы мушенщ 6 ipi. Ол бастауыштьщ ic-кимылын, юм,не екещцгш кврсетедь Бастауышпен байланыстыра койылатын сурактар баяндауыштын жогаргы айтылган мэндер1 мен сез таптарынан жасалганына карай уйлеспре койылады. Мысалы: Жолдасын тастаган жолда цалар. Ер жолдасы — тэуекел. Шэюрттер ecin цанат цацты. Ауыл кешке езгеше жандаигандай. Щтйршт — студент. Мен педагогпын. Бул свйлемдердеп баяндауыштар жолдасын тастаган не icTep? кайтер? Ер жолдасы не? Шэюрттер кайтты? не 5стед1? Ауыл кандай? Кдйрат KiM? Мен KiMMiH? деген сурактарга жауап беред}.

1-жаттыгу. Дара жэне курд ел! ет1стж баяндауыштарды тауып, талданыз.

I . Содан 6epi 6 ip кыс, eKi жаз erri. 2. EKeyi катарласып журе берд*1. 3. Кунге куши курен тарткан денелершен тер шумектеп агады.4. Осы кезде Айкыз ipmey 6 ip таска к елт жармасып жатыр ед1.5. Айкыз керген сэтте солай карай жупре женелген едк 6 . Мушзшен шап 6epin устады да, сол калпы катты да калды. 7. Ушнш eciriH ашып койган Садырбай кен алкапка коз салып отыр.

2-жаттыгу. EciM баяндауыштар мен eTicTiK баяндауыштардын ерекшел1ктерш салыстыра талданыз.

!. Акыл - дос, ашу - душпан. 2. Амантай мен Туяк жас кезшде сг‘*з козыдай e i i 3. Жарк етпес кара к | Ш м не кылса да. 4. Ол жазушы кершедь 5. Боран y c K ip i n согып тур. 6. Калын нeпipдiн

Т1лдщ шыгуы - происхождение языкакызмет етед1 - служитойдын куралы — средствомышлениябелплейдЁ - обозначает бшд1:рмейд1~ не означает тыгыз байланысы бар - есть тесная связь

10

алдында келе жаткан - Кунанбайдын езь 7. Дэркембай Дэрменнщ зерект1г1не риза болып калды. 8. Мынау отырган ауыл — Оразбай аулы. 9. Eiceyi курдас. 10. Кара кылды как жарган эдыд!к — осы да.11. Егер Аклима акын болса, керкемд1ктщ бейнес1 екен деп Еркебуланньщ езш айтар едь 12. Жаратылысы - акын, отырыс- турысы, бэр1 - акын.

Фразеологиялык оралым жэне оган тэн бел п л ер

Тш аркылы катынас жасау процесшде создер, эдетте, жеке дара кушнде емес, 6ip-6ipiMeH TipKecin колданылады. Сездер дщ тшд'щграмматикалык завдарына орайласып, емш-еркш т1ркесу1нен синтаксистж единицалар- еркш сез TipKeci мен сейлемдер жасалады. Создердщ жалпы TipKeci жэне синтаксиетж (еркш) соз TipKeci сездердщ 6ip-6ipiMeH емш^еркш т1ркесушен жасалады. EipaK, сездер 6ip-6ipiMeH жапатармагай т^ркесе бермейд!, магыналарыньщ уйлесшдшт болганда гана, TipKecin жумсалады. EpKiH сез т1ркесшдеоны курастырушы сыцарлар (сездер) магыналык уйлеамдшк шенбераде баска сыцарлармен ауыса алады. Мысалы: окушымен кездесу - мугагйммен кездесу т.б. К¥Рамы жагынан туракты болып келетш, бутшдей оралым бурыннан TipKecKeH, дагдылы калпын сактайды, сыцарлары «ешк1мнщ еркше кенбей», «ез1нен-ез1 TipKecin

койган» тэр1зд! болып угынылады. Мундай т^ркестер сездердщ еркш TipKeciHe карсы койылып, сездердщ epiKci3 TipKeci немесефразеологиялык оралым деп аталады. Фразеологиялык оралымдарды фразеология зерттейдк

Keмiндe eKi сездщ TipKecyiHeH жасалган, магынасы б1ртутас, курамы мен курьитымы туракты, даяр калпында колданылатын — фразеологиялык оралым. Мысалы: ит елген жер, су журек, тайга тацба бас кандай.

Фразеологиялык орапымдардын шшде курылымы жагынан да,мазмуны жагынан да, тшдщ коммуникативт*! единицасы - сейлемге сэйкес келетшдер! бар. Булар - макал-мэтелдер, канатты сездер.

Макалдар кебшесе eKi бел1мд1 болып келед*! де, алдынгысында шарт немесе жалпы пайымдау, сонгысында корытынды, тушнд! niKip айтылады. Мысалы: Кен болсац, кем болмайсьщ- Бшгенщ 6 ip тогыз, бшмегенщ токсан тогыз. Мэтелдерде ой-niKip, топшылау макалдардагыдай, тжелей Kecin айтылмайды да, образды турде жанамалай айтылган ишара болады. Мысалы: Айдаганын ею-ак ешк(\ ыскырыгьщ жер жарады. Bipey тонып секгред!, 6 ipey тойып секгред!. Макал-мэтелдер куры лысы жагынан эр! ыкшам, эр! керкем. магынасы

II

жагынан терен ой, мазмунды камтитын, аскан шеберлжпен окигаларды, табигат кубылыстарын, адам баласынын турмыс жайы, шаруашылык K9ci6i, ум*1т-т1леп, адамгершшк, мшез-кулык, талш-тэрбие сиякты алуан турл! мэселелерд] тугел камтиды.

Казак акын-жазушыларынын каламынан туган, макал- мэтелдерге уксас, эр! нэрл!, эр! керкем, «тшге жешл, журекке жылы тиерл1ктей» мынадай сез туйдектерш кездест1решз: «Ш ы р айналар инркчн тауык, w l болса колывда» (С.Сейфуллин). «Жалган намыскасиет емес, ар сактаган касиет» (М .Эуезов)

Макал-мэтелдер Я талай замандар бойында жасалып, урпактан- урпакка ауысып келген халыктык тарихи мура.

Тапсырмаандатпа

2. 5 теракты сез пркесш жазып, орысша«3. 5 макал жэне 5 мэтел жазып. жатта.4. Жана сездер мен сез тгркестерш жатта

еркш пркес -свободноесочетаниетщдщ табигаты -природа языка сез оралымы —обороты слова гуракты TipKec - устойчовоесочетаниежалпы тфкес общее

шенбершде-всловосочетание уйлеамдш к самках сочетанияя Г

магына -значение сьщар -пара орапым -оборот тутас -единое емш-ерюн -свободно дагдылы - привычное уйлеамд! — сочетаемый зерттейд1 - исследует фразеол о гия л ы к орал ы м фразеологические обороты терен ой - глубокая мысль

историческоетарихи мура наследиеой-тужырымы — выводы сез ернеп — красота слова когамдык OMip — общественная жизньжанамалап айту -* выражатьсякосвеннотабигат кубылыстарыприродные явления урпактан-урпакка ауыскан - переданные из поколения в поколение курам — состав мазмуны - содержание мшез-кулык - характер тэл1м-тэрбие - воспитание мэселе - проблема адамгершшк - нравственность, человечность намыс — честькасиет - свойство

4-саоакГрамматика: ТолыктауышЛексика: Дуние жуз! тйлдер! жэне оларга классификация

жасау туралы

Толыктауыш - сейлемде толыктайтын мушеамен табыс, барыс, шыгыс, квмектес септктершщ б1ршде турып жэне онымен заттык угымда байланысатын турлаусыз муше. Толыктауыш аталган септштердщ Kindi, нет, кшге, неге, кшнен, неден, кшде, неде,кшмен, немен деген сурактарына жауап бередь Мысалы: Мен одан свзд/ тоцтатуын mcuian еттт.

Толыктауыштар зат еамнен, еамджтер мен заттанган баска сез табынан болады.

Толыктауыштар курылысы жагынан дара жэне курдел1 болады. Мысалы: Сагнт ацорамалга тушлген 6ip нэрсет крлына устатып Kemmi деген свйлемде орамалга, нэрсеш, колына сездер! эркайсысы 6 ip-6 ip суракка жауап 6epin турган дара толыктауыштар болса, Амантайдыц неге сурланып турганын Ботагез сезд'1. Айбала ек1 шелек суды иыгындагы тнагашца uiin алды деген сейлемдердеп сурланып турганын, екшелек суды дегендер ею-уш сезден куралып, курдел! толыктауыш болып тур.

Толыктауыштар магынасына, тулгасына карай тура жэне жанама толыктауыш болып белшедь Табыс септис жалгауында турган толыктауышты тура толыктауыш дейм^з. Мысалы: Мэкен бул кшш таниды екен.

1-жаттыгу. Окып шыгып, толыктауыштарды табыцыз, содан кешн оларды e3i толыктайтын мушесгмен коса Kemipin жазып, тжспсурауын койыныз.

1. Ага, екбек пен енбек иесш ©ленде, енерде кад!рлеу кажет дедЫз. 2. Долгов пен Эб!ш ауылда ецбекс!з отыруды ©здер1 уш'ш ауыр керед1. 3. Абай муны 6Lnin жур едь 4. Бул сезш Эсия гштей онша кабылдаган жок. 5. Мен буньщ болашагына сенемш. 6. Сагитпен энпме узакка бармайтынын шеше де, жецге де б*1лед1.7 . Магаш Кэкпайдан ауылдардын конысын сурап келе жаткан.

2-жаттыгу. Толыктауыштарды тауып, кай сез табынан е к е н п н жэне курамына карай ажырата тапдацыздар.

1. 0 б1Ш езшщ тусшбеген жайын езгелерден бурын айтты.2. Тэкежан ЭбрИн' сезiне танданган жок. 3. Будан ксйш Раузамен ютапханада жш ушырасатын болдык. 4. Мен ютап окуды жаксы

13

керетшдердщ GipiMiH. 5. Раузада мундай эдеттердщ 6ipi байкалмайды.6 . Кол га тускендерд! штабка айдап барывдар. 7. Мен ютаптын шан-ку л i н кагып ж!берд5м де, эскери капшыгыма салып алдым. 8. Кравченко екеушз жаудыц ёкеуш елт1рт, тертеуш карусыздандырдык. 9. Бгздщ эскерлер ертенше Калинин каласын босатгы. v ■ „,. - -

Дуние жуз! Т 1л д е р ! жэне оларга классификация жасау туралы

Дуние жуз1йде уш мыц шамасында тш бар деп есептелшедь Дуние жузшдеН тшдердщ санын дэлме-дэл керсетудщ киындыгы мынада: кейб1р елдердеп тшдер мен диалектшер жеткшкт! дэрежеде зерттелшбегей. Ссылай болгандыктан, олардьщ 1ш1нен кайсылары дербес тшдер екендтн, кайсылары 6ip тшдщ диалектшер! екендтн каз1рде деп басып айту мумкш бола бермейдк Демек, дуние жуз! тшдерпзд дэл саны олардын куллш тугел камтылып, жан-жакты зерттелшгенде гана, айкындалмак. Дуние жуз! тшдершщ ш ш де тайпа тшдер! де (мысалы, Африкадагы кейб1р тшдер, Америка индеецтершщ тшдер! жэне т.б), халык тшдер! де, улт тшдер! де бар. Дуние жуз1 тшдер1 iuiiHeH орыс тш , агылшын тш , француз тш , кытай тип, араб тш жэне испан т ш халыкаралык тшдер болып саналады. Бул тшдерде халыкаралык уйымдардыц мысалы, BipiKKeH ¥лттарУйымынын, Бейбггш ткт! коргау комитет! нщ жэне т.б материалдары жарияланып отырады. Орыс т ш халыкаралык тш болуымен 6 ipre,б!здщ ел1М!здеп халыктардьщ 6ip-6ipiMeH карым-катынас жасайтын

ултаралык тш болып саналады.Тш бшмШде дуние жузшдеп йвдёр ею турй! тургыдан: 1)

тшдгк материалдыц (туб!рлер мен аффикстердщ жэне сездердщ) бхрл!п, ягни шыгу тегшщ 6ipjiiii тургысынан, 2 ) шыгу тегше байланыстырылмай, курылысы мен тШШщ, ен алдымен, фамматикалык курылысыньщ, ьщгайластыгы, уксастыгы тургысынан топтастырылады.

Тапсырма1. Сурактарга ауызша жауап бер:а) Дуние жуз! тшдершщ санын керсетудщ киындыгы неде екещцгш тусшд!р?э) Халыкаралык т!лдерге кандай т!лдер жатады?б ) БЬдщ елде орыс тш ш н орны кандай?в) Дуние жуз’шдеп тшдер неше турге топтастырылады? Оларды ата.

14

2. Жана сездер мен сез xipкестер]н жаттадэреже - разряд, степень, уровенькиындык - трудностьжан-жакты - распространенныйхалыкаралык -международныйуйым ~ организацияынгайластык -приспособленность BipiKKeH ¥лттар Уйымы - ООНбеШ тш ш к - мир ултаралык - межнациональный уксастык - сходство дербес т1л — персональный язык тайпа tfe i — язык племени

шыгу теп - происхождениеХ1лдж материал - языковой материалграмматикалык курылысы -грамматический составкоргау комитет! — комитетзащитыхалык Т1лдер1* - языки народов кейб^р елдер - некоторые страныжан-жакты зерттелураспространенное исследованиеулт Т1лдер! языкинациональностей

5-саба кГрамматика: АныктауышЛексика: Тамыры терец, тарихы бай т1л

Зат ес1мнен немесе заттык угымда жумсалган баска да сез таптарынан болган мушелермен байланысып, оларды сын-сапа, сан- мелшер менииктшк-тэуелдшк жагынан сипаттайтын турлаусыз мушеш аныктауыш дейм1з. Сурактары: кандай? кай? К1мнщ? ненщ?канша? неше? Мысалы: Mendip цара квз бул жолы да теллйре царады. Астындагы жуйрт боз asip Kip m ix шалмаган уищыр щ кэншдей edi.

1 -жаттыгу. Сын eciMHeH болган дара, курдел! аныктауыштарды тауып, олардын сын ес!мнен болган баска мушелерден ажыратып талданыз.

1. Кызыл отау кешш казак кызы басгап келед!. MiHi eni - би'пс кара шубар ат. Туягынан баска денес! — Teric шубар. Жылкыныц Kepiicrici екен.2. ...KiM болса да, зсем api суйтмдг. Балагы кестел!, казакы, кара шуга шапбар киген. (F. Муст.)3. ...Романда Барбюстщ cypeTi бар едк Суретщ р ол улкен кара кездК кою кара муртты, эдемьак едг Содан кешн Барбюс десе, окопта жаткан ущы киырсыз кеп солдаттардьщ гшшде кетеринп, жалпы

• #элемге айкай салып турган кара козд!, кара муртты, эдем! kici козш с елестейт! н (С.Е.).

15

2-жа1тыгу. Аньпсгауыштарды тауып, ш рсетМ з, курылысына назар аударыныз.

1. Баргысы келмеген экёмд! нагашым ep ’iKci3 экегп. 2. Осы емнен тэу!рлене бастаган, жаралары кара котырлана бастаган экем тесектен туруга шамасы келген шакта, б1здщ ауылда жэне 6 ip жацалык болып калды. 3. Кум!с келдер айнадай жалтырайды да, куннщ ак сэулесш тесшде ойнатады. 4. Шие сабак басына шырмауык гулдер, кебелек гулдер конактады. 5. Ол езшщ камын жейтш адамды тапты. 6. Ол сондыктан экесшщ, бабасынын кой жайгандагы елецш айткан жок. 7. Ол осылайша, дэу!рге жолыкты. 8. Дэу!р оган кызыл эскердщ кишш киin келдь 9. С ш ш ащы, кадшш кундердщ, жылдардын, гасырлардын дэстурш бузды. 10. Ата куып келе жаткан заннын сабак жЩш уздь 11. BipaK осы !здеуш!л!ктщ 03i жерастындагы куштердщ толкуы, козгалуы едк

Тамыры терец, тарихы бай ткгс

Казак тш турю ттдерш щ кыпшак — ногай тобынан турады. Турю тшдерше кыргыз, каракалпак, езбек, уйгыр, татар, кумык, башкурт жэне т. б. тшдер жатады. Турю тшдерше ортак эдеби, мэдени мура - Ka3ipri казак халкынын да рухани кундылыктары.

Алтай тшшен тарайтын турю тшдер! — жалгамалы тшдер катарында. TypKi т!лдер!н!н уксастыгы олардыц создершщ магынасынан, дыбыстык жуйесшен, морфологиялык курылымынан, синтаксист!к курылысынан да кершедь

Тарихты бшу, онын кезендер!н жэне бугшп кунге кажет!н табуга умтылу — барлык халыктарга тэн дэстур. Тшдщ терен тарихы жэне халыктьщ беделш. абыройын котерумен 6ipre сездерд!н фонетикалык, лексикалык 03repic калпын да тануымызга мумкщдж туады. Халык ез тарихын ертеден есте калдырып, урпактан-урпакка мура етш отырган. Сонын узд1к улгшершщ 6ipi — эр ата, эр ру. эр жуз шеж*фес*1 мен аныз- эцпмелерь '

Казак тш нщ де тарихы терецнен тамыр тартады. Есте жок ecKi замандар !з!н халык тшшен табамыз. Ендеше казак улты да щ ш щ бай казынасы сакталган халык тшш1н сыр-сазын танып, оны аргы, берп, бупнп мурамен, эдебиет, дэстур, мэдениет, онермен сабактастыра алганда гана элемнш рухани кундылыктары катарында оз колтанбасын калдырады.

ТапсырмаI . Сурактарга ауызша жауап бер:

16

а) Казак тш турю тшдершц кандай топтарынан тирады?э) Турю тшдерше кандай тшдер жатады?б) Typjci тшдершщ уксастыгы неден байкапады?2. 1лш cenTiri мен т э у е л д к жалгауы байланыскан т1ркестерд!

тауып жазып, оларды аудар.3. Жана сездер мен сез тчркестерш жатта

жатады - относитсякундылык - ценностьтуп-тамыры - корни катарында - наряду магынасы — смыслуксастыгы - сходстводыбыстык - звуковоекатеру - поднять кершед! - видно 6 ipre - вместе сондай-ак — а также баска - другие калпы - состояние мумюнщк — возможность

езше гана - только емуерекшелж — различиетарихты бшу — знать историюкезец - время, эпохабупнп кун - сегодняшний денькажет - нужнотабу - найти1здеу - искатьхалы к — народдэстур - традициятерен - глубокийdp6 ip - каждыйтану — узнавать, познаватьурпактан-урпакка — с поколения впоколениеендеше - значит

6-саба кГ рам мат и ка: ПысыктауышЛексика: Т|лдщ когамдык-элеуметт1к кызметтер!

17

а л а й £ а ? ? Ш т Р оватындагы ПМУ-д1н

академик С.Бейсембае атьгндасы гылыми

BR

К 1ТАП Х АН АС К

5-ке

Пысыктауыш-сейлем [шшде етгстгктен болган мушелермен синтаксист байланыска Tycin, ic-кимылдын амалын, мезгш н,мекешн, себебш, максатын, сан-мелшерл1к сипатын б'мдоретш турлаусыз муше.

Осы кызметше сай пысыктауыштар магынасына карай белжед|:

1 ) мезгш пысыктауыш;2) мекен пысыктауыш;3)сын-кимыл пысыктауыш;4) себеп пысыктауыш;5) максат пысыктауыш.

Пысыктауыштын непзп суракта|неге?, не ушш?, не максатпен?, капай?,!

МысалдарМ ш е, белестен 6ip топ салт атты асты. Буки! жайлау ел} тус-

т^стан узд1к-создык агыла бастады. Кыстыгуи! де Шыцгыс жел1 - шаруаныц досы.

Пысыктауыштар сез таптарыньщ бэр жен де болады. Пысыктауыштар курлысы жагынан дара да, курдел! де болады.

1-жаттыгу. Пысыктауыштарлы тауып, кай сез табынан екежн айтыныз, магынасы на карай ажыратыныз.

1. Ертенше туске жакын Абайды узак жолга аттандыргалы жакынлары тепе тыска шыкты. 2. Бупн де танертенп шайдан сок Абай эке касынан шыгып, Майбасардын пэтерше келе жатты. 3. Абай бул уакытта бала снякты емес, жас бозбалаша кжнген. 4. Дурыс айтаеыз, кырагылык дал каз1р керек. Ei-рак кырагылык жауды керуге гана емес, досты керуге де керек. 5. Энпмемен екеу! баракка Kerri.6 . EcKi жумысшылардын Ke6i осында турады. Ермек пен Сейткали да осында. 7. Бурын icren пе едщ, жер астында? 8. ЕкеушЬс сезоне Мейрам жымиып куле бердь 9. Устшде орысша Tin л ген кене тоздау кек рейпс кейлеп бар, ашык жагасынан кун шалган ак омырауы курентп кержелк 10. Сонда аздщ атьщызды сурамаппын-ау!

2-жаттыгу. Дара жэне кур дел! пысыктауышты тал даны з. магынасы на карай ажыратыныз.

I . Базаров туксие карады. 2. М езпл кузге такала. Сыр бойынын да хал! киындады. 3. Мейрам каз!р Ермекке ecKi таныеша. бауырына Kipe, буркеген сырын аша сейлеп отыр. 4. Бэйтен жумыска кайта Kiptcri. Амалсыздан Kipicri. Бурын завод жумысын «бай жумысы» деп атайтын. 5. Шойынкулактын Kipniri зорга кимылдайды. 6 . Ардак Жэжбектщ кулыгын жана сездк 7. Ту, шайтан! Т»пт1 к ей т турыпайтып ед! 8. Арлак кездесп алдынан. 9. «М К » сыналша агып келед|.10. Жуллыздай жаркырап кез ушында кек сэуле кер!нд!.

Т|лд1ц когамдык — элеуметтгк кыз меггер*

Пл - адамзат когамындагы органы 6ipiKTipyuii, уйымдастырушы. Ендеше Т1лдш непзп кызмел - когам мушелершш б»р-б1р»мен сейлесу, пш р алысу кызметш аткарады.

Казак халкы 6ip-6ipiniH куаныш пен кайгысына ортактасып отыруды парыз санаган. Куаиышка кутты болсын айтып, кайгы- мунды сезбен, тш куцлчен ж етю зуд! дзетур еткен. Халыкта барлыккызык пен куаныш, кайгы мен зар сезбен ернектелсе, дау-дамай. урыс

«токсан ауыз сездщ тобыктай туш ш мщ » шешьпген. К,азак тшшде улттык сипатгагы сездер когамныН турл1 жагдайларында улкен кызмет аткарган. «Айтылган сез - атылган ок» деген халык кагазга туспесе де, хатка жазылып басылмаса да айтылган тужырымды зан деп кабылдаган. Т1лдеп сездщ осындай ерёкщёлistrep ш ecKepin ,

когамдык кызметш б!рнеше топтарга белуге болады:- шешендгк сездер, билер дауы;- сыйыну, табыну сездер!;- аластау, бэд!к жэне турл1 ауруларды емдеу кезшде айтылатын

сездер;- еткенд! айтып, болашакты болжар сездер (бал ашу, кумалак

салу, кобыз ойнау);- тшек, жаксылыкка арналган сездер (бата, титек, алгыс);- тыйым сездер, каргыс сездер;- жан жадыратып, куаныш экелер сездер;- есе кайырып, кек куып, намыс оятар сездер (аруак шакыру,

ата- баба аруагына сыйыну);- куаныш, кайгыга ортактасар сездер (куттыктау, кещл айту); Кызметше карай турл! орындарда колданылатын сездер

керкемдш бояумен, эуеншщ белею чпмен айшыкталады.

Тапсырма1. Мштщщ ыкшамдап энпмеле, авдатпа жаз.2. «Айтылган сез - атылган ок» деген макалдын магынасын айт.3. Мэтшнщ даннен шартты райды тап.4. Жана сездер мен сез т1ркестерш жатга адамзат - человечество уйымдастыру - организовать Heri3ri кызмеп - основная задача кайгы - горе улттык - национальный халык — народхат - письмоколдану - пользоваться, употреблять

6 ipiKTipy- объединить ендеше - значит Куаныш - радость куипмен - силой айтылган - сказанное ка газ — бумагазан - закон

белу — делить

19

7-сабакГрамматика: Жай сейлемшц курылысына карай турлер!Лексика: Когамдык катынастагы улттык тьадщ мэш

Жацты сейлем

Сейлемде бастауышы бар, не бастауышы айтылмай тэдрс а да, баяндауышынан сурак кою аркылы оньщ бар екещцпн ангаруга, быуге болатын сейлемдерд! жакты сейлем дейдь

Мысалы: ? -1) Ер? денестен аман-есен e ir ix ;2) Абай Дэркембайдьщ жайын танып отыр.

Жакты сейлемдердщ езше тэн мынандай белплер1 болады:1) жакты сейлемдердщ бастауышы б1рде Tycipmio,

б1рдетус1ршмей айтылады;2) жакты сейлемнщ бастауышы кай жакта болса, баяндауышы

да сол жакта болады;3) жакты сейлем бастауыштын катысына карай, бастауышы бар

жэне бастауышы туе in калып айтылган жакты сейлемдер болып белшедь

Жаксыз сейлем

Жаксыз сейлемнщ бастауышы болмайды жэне ол - бастауышы болуынын кажет1 де жок сейлем. Жакты сейлемдердщ баяндауыш- тары курдая! баяндауыш болып келедь

Мысалдар Баяндауыш тулгаларыМен in шетелге баргым келедьСенш де журт алган атакты апгынкелер.

-кы. -ш, -гы, -ri журнакты капау райлы eTidiKTiK тэуелдш жалгауынан кейш кел eTicTiri келу аркылы

Б'юдщ бул жумысты тез1рек колга алуымыз керек.

Туйык eiicTiK атау. барыс сегтктершш тэуелдй тлуелеп формасында келу аркылы

Сендердщ кол кусырып боска отырмауларын керек.Тукымды кургатпай-ак себе беруге болады.

бол. керек. тшс. лайык, жен, мумкш сездер1мен келу аркылы

Менш колым тимейд!. Идиомалык евздер

20

1-жаттыгу. М эт 1НД1 окып шыгып, жакты сейлемдердщ бастауышы бар (ашык я жасырын), бастауышы жок турлерш ажыратыныз.

1. Кунанбай ундеген жок. 2 . Таншолпан ер шешенщ 6 ipi едь3. Сыбаганы Кункеге экейш отырганымыз жок. Саган экелпзш отырмын. 4. Ертен кыстау-кыстауга кетем1з де, кыс бойы шге юргендей жатып аламыз. 5. Мен ертен уйлерд1 тнеюзбек ед1м. Осы тагы 6 ip кеш i кон бар ма? 6. Малтыкпай тез кешсш. Шубалмасын (М .0 ). 7. Аншылар ушеу едие. Bipeyi - министр, 6 ipeyi— галым, yiiiiHiuici - мен, жазушымын (F.M ). 8. Атацньщ баласы болма,адамньщ баласы бол (Абай). 9. Адамга курметпен карасан, онынбойындагы касиетп жайшылыктагыдан элдекайда кеп ацгарасыц(М.И). 10. Ырыс алды тшдёк дейд1, ол кай тшд1к? Кеюреп, кфцш Tipi болса, соны айтады (Абай). 11 .Eh, акын болып... суреттер ме ед1, мына 6ip кереметп! 12. ЫЦрюн, Мэуленд! осы тулгаудын бшгше шыгарар ма едН (С.Ш). 13. Бай болганда, бакырып бола ма? (макал). 14. Муны «камыс таптау бш » деп атайды(Э.С). 15. ¥лпан, сен менщ туган анамeMecnicin осы? 16. Онын 6 ipAeH-6 ipiH кезбен керуге болмайды.Кещл мен кересщ. 17. Teri, ол жарылып кеткен менщ кулагым-аудешц (F.M).

Р

2-жаттыгу. Жаксыз сейлем баяндауыштарынын капай жасалганын керсетщ1з.

1. BypKiTTiH мына хатынан кешн елуд in кажет1 болмас. 2. Бул сапарымнын он, я Tepic боларына к!мнщ кез1 жетед!? 3. Сондай адамдарды сураумен мазалаудын кажет1 канша? 4. Адамньщ кещлшкушпен жылдамдатуга болмайды, тусшд1ру аркылы гана жылдамдатуга болады. 5. Менщ эл» де айтарым - занды бузуга болмайды (С.М). 6. Кетеред! деп арта беруге болмайды, нар котермейтш де жук бар. 7. Маган осыньщ Keperi не? 8. Анга таршылык icTeMece болар. 9. Бакыт деген — куаныш-тагы. Куанышсызбакыттын кереп не? 10. Тагы 6 ip согып кетуге тура келеди 11. Мырзаойлануда. Оншен ештемеш болжап болмайды. 12 .Енд1 а зге айтуга тура келедь 13. Мырзаны сондай адам деуге аузым бармайды. 14. Акылсыз деуге болмас (F. Муст). 15. Карсы сейлегшнн езшщ.16. Байсалбайдын маган кереп жок. 17. Т ’ыдерш шыгаруын булардыц! (М .Э). 18. Сондай бекер мшездщ кереп не? 19. Алгыс сезден аяк алып журпаз. 20. Жок, онынызга кeлicyгe болмайды. 21. Жарайды, б!зге де 6 ip тыныгу керек шыгар (Т. Нурт). 22. Бул - олардьщ алты ай куткен арманы. 23. Е|да ушар кездер! жакын. Оке-шсшелср1 осыньщ камында(F.M).

Когамдык катынастагы уллтык т!лдш мэш

Казактьщ рулык, халыктык дзетур! тщш де эр сейлеушк тутынушынын когамдагы орнына карай д^рыс колдануын талап еткен. Жас ерекш елтне карай, халыктык алдындагы бедед5 мен кызметше карай, зрюмнщ сез колданар орны болады. Топ алдында елге арнала айтылар еёзда жасы улкен аксакал, ел сыйлайтын азаматтар бастаган. Жасы йиилер солардын руксатымен немесе сурауымеи гана сейлеген. Б^ньщ 6 ip жагы ортаны сыйлау. елд1,улкенхи, дэстурд! кдометтеу болса, efdmui жагы - тшдщ тэрбиелеуип когамдык кызметшщ KepiHici.

Когамдык катынастагы т!дщ юкерлж катынаста жэне злеуметтж- т^рмыстык катынаста колданылатын сездер деп белуге болады. Когамдык катынастагы сездердщ колданылатын орнына карайкалыптаскан теракты сездер! мен сез TipiceeTepi бар. 1скерл1к карым-катынас пен злеуметпк-турмыстык карым-катынастагы сездердщерекшелштер! бар. Ka3ipri казак тш ш деп юкерлш карым-катынастагы сездерде дзлд1к, нактылык кеб1рек орын алады. А л элеумегпк- т^рмыстык катынастагы сездерге непзшен отбасы, туган-туыс, ел одш деп ата-ана мен достар арасындагы кунделжт!, карым-катынас сездер! йредь

Казак дзетуршдеп калыптаскан адет бойынша улкендер ортасынын ез сейлеу эдеб* болса, улкендер мен жасы к!ш1лер арасындагы сейлеу калпынын ез мздениет! бар. Сейлеу мздениёт! мен тшдесу эдеб1 аркылы казак халкы жалпы ^лттык сейлеу мздениетш, карым-катынас мздениетш жасаган.

Тапсырма1. ыкшамдап мазмунда, авдатпа жаз.2. 1 абзацты сейлем мушелерше талда.3. Эдептьшк туралы 5 макал жазып, орысша баламасын бер.4. Жана сездер мен сез т1ркестерш жатта

Дэстур И обычай Кызмет1 В должность Орын - место Бастау - начать Тзрбие - воспитание Туракты - устойчивый Отбасы - семья Достар - друзья Кунде - каждый день

Халыктык - народныйКолдану I употреблять Сыйлау — уважать Руксат - разрешение Дзлдж - точность Ke6 ipeK - больше Туган-туыс - родственники Арасында - между

Карым-катынас - взаимодействие

Улттык - национальный Халык - народ

8-саба кГрамматика: Толымды жэне толымсыз сейлемЛексика: Элеуметт1к-турмыстык карым-катынас тЫ жэне

эдеби Tin

Турлаулы мушелер! тугел каты скан жэне м аз му ны толы к бермген сейлемд 1 толымды сейлем дейм!з.

МысалыКарпов сейлеп отыр. Бул туста Карповтын ойын Эсия да

костады (М .Э ). Су жылы екен. Ол елец айтып бара жаткандай (F.M). Бастауышы болмайтын жаксыз, белпЫз жакты сейлемдерде де ой олкылыгы болмайды, сондыктан ондай сейлемдер де толымды болады.

МысалыБул ею адамга тек кана кызыга карауга болатын ед1. Акынды

осылай аркага кагу керек екен де (F.M). Досанныц тауга кайтадан баргысы келд1 (Б.Сокп).

Ойды айтуга тшелей катысы бар турлаулы мушелердщ 6ipey i кейде eKeyi де Tycin калып айтылган сейлемд! толымсыз сейлем дейм!з.

Эдетте толымсыз сейлемнщ бастауышы T y c in калып айтылады. Толымсыз сейлем кейде тек турлаусыз мушелердщ oipinen гана туруы MyMKiH. Сондыктан сейлемнщ толымсыздыгы баска сейлемдермен байланыста айкын анык талады.

- МысалыПалаткалар апарып Т1гем1з. Куштщ бэрш соган саламыз. -

Журер1нде Аиданы кедщ бе? - Кунде Kepin турамын. Пойызга шыгарып салды. СЬге сэлем дед! (I.E).

1-жаттыгу. Мэтжнен толымды, толымсыз сейлемдерд! тауып, оларга аныктама берщ!з.

1. Кггап окуды ез1м де жаксы керемж. 2. Казыкенн'ш де бала жасган кап окитынын б!лем. 3. Осыган рсёсШЩ кайсарлыгы мен акындыгы жуккан ба деп те ойлап коятынмын. 4. ©йткеш, оныц кейде аузы жыбырлап, елец шыгарып жургежн де ацгарып капатынмын.4. Жок, Казыкен, мен де емес, Кдйсар да емес. 5. Бул - бЬдщ жаца болашагымыз (I.E). 6. Бул женшде алгаш сейлеген Жандос ед i. 7. Ол дсияга казакша сыбырлады. 8. Шгркш-ай. осы хор капелласыньщ эн енержщ жаксысы-ай! 9. Teri, капелла атаулы сурьшталып алган

23

с^лудан куралмайды. Талгап алган энипден куралады. Жандос бутан мешпнше косылды. 10. О да, эрине. тапкан акыл емес (М .Э ).11. - Келдщ бе, Сагит? Жогарылат. Сен екенсщ гой? 12. Уксамайды, бекер айткансын. Сенщ мурынын улкен (М .Э ). 13. Аман арага eKi конды. YmiHiiii куш Куйгенжар дейтш жерге жете конбак болып келед!. Жалгыз. Салт. Адасып кетпейш деп, кездескендерден жен сурай бастады. Кездесуннлер де ез! сиякты (F. Муст). 14. Ci3re асыкдай уйыктап туруга болады (F.M). 15. Ол кезде кем*фд1 каугамен тартатын (F. Муст).

Атаулы сейлем

Айтылатын ой 6ip сез не сез TipKeci аркылы аталып, б!рак турлаулы мушелерге сарала наал майты нсей л емд i атаулы сейлемдейм1з. Атаулы сейлемнщ сырткы грамматикалык тулгасы атау формасында тургандыктан, 6 ip окига, керш е туралы айтылатын ойдын атын атап керсету аркылы жасалады. Мысалы: Санкт-Петербург. Нева. Елагин Kenipi.

2-жаттыгу. Атаулы сейлемдерд! тауып, онын не ухшн колданылганын айтьщыз.

1. Дала. Бултты аспан. Сонау бел астында жана шахта курылысы жатыр. Аурухана. Алыстан машина келе жатыр. Жакындады (С.Е.). 2. Сахна. Жартас. Селд5р тогай иыгынан мелд!р келдщ 6ip тубеп кершедк Шанкай туе. Жайлаудагы ауыл. Сахнанын 6ip шет! - Абайдын улкен ушнщ iuii. Канаттастырып т*1ккен уйдод iuii. Сахна сьгртында ескектеп айтылып жаткан жыр сарыны кеп турады.Анда-санда суйсшген кулю, дырду. 3. Шшденщ ыстык куш. Шанкайтуе мезпл1. Аспан ашык, таза. Твбеге келген кызулы кун жерд1ысытып, езгеше жаркырап, шакырайып тур (М .Э).

Жалан жэне жайылма сейлем

Жадан сейлем - турлаусыз муше катыспаган жай сейлем. Мысалы: Партизандар уйыцтап кетт '\. Yu iuii тым-тырыс.Жайылма сейлем - турлаусыз мушелердщ катысуы аркылы жасалады. Мысалы: Буг in аспан бултсыз. Балалар далада ойнап ж\р.

З-жаттыгу. Жалан сейлемдерд1 б!ртшдеп жайылма сойлемге а и нал дыры ндар.

1. Марат кел д !. 2. Эсия керд!. 3. Окушы жазып болы. 4. Машина гур. 5. Аскар отыр. 6. Агам кулш ж1берд1.

Э л еу м етп к~ту рмы сты к кары ivi- каты нас т ш жэне эдеби гш

Казак халкынын турмыстык карым-катынастагы т’шдесу1 салт-дэстур, эдет-гурыпка байланысты болады. Баласыныц болашагыи адал, бакытты гана елестетш, соны арман еткен халык урпагын туган куншен бастап 6eciK жырымен элдилеп, жаксылык тшейд!. Есейс келс баланын эр iciHe, кадамына куанып, «Азамат бол !», «Коп жаса!»г «Елдщ алды бол!», «Багыц жансын!», «Жулдызын жогары болсын!» г.б. мешр1мге толы свздермен есгредь

Эдеби тш халыктын когамдык-элеумегпк ем!рше, саясишаруашылык жагдайына оайланысты туып, калыптасады. Когамдыкезгер1стерге карай эдеби тшдщ де жалпыхалыктык тшмен сабактастыгы узшмейдь Eai6 ip эдеби тш халыктын элеуметпк- турмыстык тшшен бурын пайда болган емес. Сондыктан да белгш oip халыктын эдеби тип — ©зшен бурын ©мхр сурген тшдердщ жалгасы. Жалпыхалыктык тш — эдеби тш стильдершщ де басты белгшерш айкындаушы, api айырмашылык нышандарыньщ да керёеткщп.

Эдеби т*ш мен эдебиет тшш 6ip деп, 6 ipiнiн орнына 6ipiH колдануга келмейдi. Квркем эдебиет тш! эдеби тшд’щ букш болмысын, сан алуан мумкшдгктергн аша алмайды.Эдеби шл - бей не л i сез колданыс улгмл. Казак тш — квркем, айшыкты, улттыктш. Ka3ipri казак тшМш стильдер1 нактыланган, эдеби тш нормасы жуйеленген тш екеж белriл i. Эпеуметпк-турмыстык тш - эдеби тшдщ непзп арнасы.

Ka3ipri тшде ауызею тш стил‘|, ресми тш етшй, эдеби т!л стшп,гылыми тш стил1, публицистикалык стиль rypBepi бар. Сездщ тургп сипатта айтылып, кызмет аясыньщ, колданылу epicinin кенеюше де бастау болатын сездердщ ез*1 - элеуметпк-турмыстык карым- катынастагы сездер. Осы сездердщ алгашкы Heri3i - элеуметпк- турмыстык сездер тшде турл1 стиьлдж бояуымен куппыра туседi. Эдеби тшдщ e3i де жалпыхалыктык тшдщ сурыпталгам Typi, opi жалпыхалыктык тшдщ 6 ip курамы ретшде ©м!р суредк

Тшдщ басты кызмет1 - халыктын рухани кундылыгы, карым- кагынае куралы бола алуы.Элеумегпк-турмыстык тш канрп казак

тшшде барлык стильдщ тугыры болады.Онда Ka3ipri казак тшндеп стильдер белпсш щ барлыгы бар:

-публицистиканын белгЫ тыцдаушысы бар, журтты кыздырып, е л т п экетер куил бар;

-1скерл1к тшдщ карсылас елдщ дау-дамайына карсы турар куаты, карсыласын токтата алар уэж], мумкшд]п мол;

-керкем эдеби тшдщ бейнел1 сездер мен курылым сипаты белек уйкас, тармакка багынады.

Элеумегпк-турмыстык тш - эдеби тш Tiperi, ал эдеби тш -элеумегпк-турмыстык тш белгшерш жинактаушы.

Т ап сы р м а

1 .Мэтшд1 ыкшамдап мазмунда, авдатпа жаз.2.Жана сездер мен сез т1ркестерщ жатта

Салт-дэстур - традиция, обычайэдет-гурып — обычай, обряд элеуметпк — социальныйтармак - строкажалпыхалыктык iобщенародныйкарым-катынас — отношение когам — общество саясат - политика шаруашылык - хозяйство ру-тайпа — род, племя керкем эдебиет - художественная литература

жал гас ытшдердщ продолжение языков бейнел! сез — образное слово

epici — полеколданылу употребления жана сездер - новые слова белек рщ ас — отдельная рифма стильдер б елп а - знак стилей когамдык-элеумегпк e M ip -

общественно-социальная жизнь эдеби тш — литературный языкжалпыхалыктык тш -общенародный язык

З.Кестен! толтыр:

1----------------------- 7-----7------ ----- — --------------------------

! Ауьпек1 1 i;iW ч Г 1убл и цисги кал ы к Гылыми Реем и 1 C кагазлар

L

Гылыми журналга макала. Президент Жолдауы, тустншрме жазба, досымен энпме,ужрмедеп баяндама, монография, кызметпк жазба, мэжшсхат, газеттеп макала, отбасындагы энпме, жолдасына хат, нускау, реферат, еездж, макала, дебат, мерейтойдагы куттыктау, есеп.

4. «Туган т ш м » такырыбына кыскаша ой толгау (эссе) жаз.

9-саба кГрамматика: Салалас курмалас сейлемЛексика: Сез дэлд1п

Ынгайлас салалас

Ынгайлас салаластын компоненттерше енген жай свйлемдер icxiH, окиганын б!р мезплде немесе 6 ipiHeH сон 6 ipi болганынхабарлайды.

Жалгаулыксыз ынгайлас салалас {ргелес турып байланысады.МысалыОлар темен тусш ед1, жол eKire белшдь Сез осымен 6irri, eKeyi

eKi айырылып кетп.Окиганын жедегабыл болгандыгын керсетет! н ынгайлас

саластын арасына сызыкша койылады: Шытырлап турган курай лап erri - кара тутш б^рк erri.

Жалгаулыкты ьщгайлас салалас жэне, да, де, эр! жалгаулыктары аркылы байланысады.

МысалыОнын бупн KeTKici келмед! жэне кун суык болды. Жиналыс 6irri

де, хальщ таркай бастады.

1 -жаттыгу. Сейлемдердщ жалгаулыкты турш 6 ip белек, жалгаулыксыз турш 6 ip белек тыныс белгшерш койып жазьщыз.

1. Кунанбай Улжан касына отырды да М эк !р пен Абайдын жузше карады. 2. Сен анау бастанайналып ет мен мыналарга сога журешн. 3. Ки езге отыннан эр! кызу эр! онын шогы узак уакыт сенбейд!. 4. Кашкын ^зап Kerri жэне Керквбеяге жетер мунда ат жок.5. Аулымыз кашык емес каз!р-ак жетемгз. 6 . Олардын кездершщшшгеш сол ед! б1реулер eciKTi тарсылдата бастады. 7. Бупн эр! ж^мысымыз кеп болды эр! жиналыска катыстык. 8. Кабинетке Нуржан к!рд1 де е н д т назар соган ауды. 9. Жамалга ол сене,ш жанындай жаксы квредi. 10. Кей металдар табигатта ете аз жэне таза ту pi нде кездесу! сирек. 1 1. Манагы кезде алыстан шумагы калыц б ip

шан KepiHin ejxi сол шан жакындап келедк 12. Бес минут еткен жок эскери адам к!рдь 13. Ic o irr i ку Kerri. 14. Bipep сейлемд! аударды да ар жагын тастап кетп*.

Тус1нд1рмел1 салалас

Тусшдгрмел! салалас сейлем тн алдыкгы компонентшде айтылган ойды сонгы компонент*! толыктырады, айкындайды, туаширед!. Тусшд1рмел1 салалас жалгаулыксыз, орын тэрлбк интонация аркылы байланысып, арасына кос нукте немесе сызыкша койылады.

МысалыСлзден сурайтынымыз сол: 6 i3re камкор болыныз. Казакта макал

бар: асыл тастан, акыл жастан.BipiHiui компонент! сонша, соншалык, сондай деген сездерге

аякталганда, эдетте арасына сызыкша койылады: Онын корыккандыгы сондай - не айтып, не койганын бшген жок.

2-жаттыгу. Мына сейлем дердiн тыныс белпсш койып, кай магынада айтылып турганын (туснадру, толыктыру, айкындау)тусшд!р1ндер.

1. Журттьщ 6opi соган карай дурл1кп 6 ipey колын бул гады, б}реулер} онын атын айгайлады. 2. Абай енд1 байкады экеа сезш аяктап келед1 екен. 3. Туманный калындыгы сонша тук те кершбейдь3. Бул кубырлардын жуандыгы сондай Бейсен сиякты тэпек адамдар т ш д е жупрш журерлк. 4. Сездщ кыскасын айтайын Ыздщ уствдздеп кшмщ}з Петербурге лайык кершбейдГ 5. Усыныс сол сезездерше бершсщ. 6. Сенен 6 ip тшепм ат ycTi ксрытынды жасай керме. 7. Екеушщ шугылданганы сондай imKe KipreH кгаш ангармады. 8. Ci3re айтарым сол ад ал болындар. 9. Кекезек Ушаковты алдап урды щш: бар да бакыры болмай шыкты. 10. Айтарым сол бармаймын.1 1 . Сабырлы Олжабектщ сасканы сонша орнынан атып турды.

Свз Д9ЛД1П

Т 1Л гасырлар бойы, замандар бойы жасалып калыптасады.Халыктын эр кезендег! тарихынын, шаруашылык турмысынын KepiHici. Улттык дэстур, салт, эдет-гурып, тарих, шаруашылык- турмыстык езгерктер, ерекшел*1ктер. таным, сентм тшде сакталады.Tin — сонысымен кад!рл1. Онда б1здщ ата-бабаларымыздын ойы,niKipi, жаны мен каны бар. Тарих тшдщ сол т1лде сейлеуш! улт ерекшел'|пне карай жуйесж калыптастырады. Тшдгк ж уйет дыбыстык айтылуы, езара ундесуц сез магынасы, онын e 3repyi, магына езгеру'шщ эд]е-тэс1лдер1 мен жолдары, косымша, создердщ TipKecyi, сейлем мушелержщ орналасу тзрт!б*1 т.б. курайды.

28

Айтушы, жазушы ойыньщ дзл жету1, TyciHiieri болуы ауызею сейлеудеп кажегп ерекшел1ктерд1 ескеру болса, жазуда тшдк жуйе курамындагы бел'истердщ лингвистика ережелер1* шекарасынан шыкпауына назар аударылуы керек.

Сездщ дэл бершуг, ойдын жету1 гылыми стиль мен ресми тшстилшде сакталады. Публицистикалык, эдеби тш стильдер1 будан белек. Эдеби тш ойды бейнел{, сурет кушнде жетюзуд! максат етедi. Гьитыми стиль накты цифрлармен. аныктамасыиьщ e3i де магынасын аша алатын терминдермен керсетшп, айтар, жазар ойды дзл бере алады. BipaK тш керкемдеуд!, эдем) жетюзуд i, суду да бейнел! суретп де кажётсшедь Бул— адам жанынын суранысы. Буны етейтщ енердщ 6ipi - тш eHepi. Казак халкы ойды керкем де куатты, бейиегп де тегеуршд1 жетюзуд1 "енердщ алды" деп багалайды.Адам ойы тш аркьшы айкындалады. Сездщ esi — адам санасындагы угым, тусш!ктщ KepiHici. Сондыктан да сез бен угымнын арасында алшактык, карама-карсылык болмауы керек. Сез дэлдгп сол сездщ угымына сай кеяётш магынаны дзл тауып беруiмен аныкталады.

Тапсырма1. М эттд ! ыкшамдап мазмунда, авдатпа жаз.2. Шешендк сезге 6 ip мысал кеяторш, окы.3. Жана сездер мен сез TipKecTepiH жатта

дэстур - обычай тарих — историясешм— вера кад1рл1 — уважаемыйерекшелк — особенность гылыми —научныйэдеби — литературный белек — отдельнобагалау — оценивать алшактык — отдаленностьулттык дэстур - национальный обычай ата-бабаларымыздын ойы — мысль наших предковназар аудару - обратить внимание сейлем мушелер! — члены предложения тш аркылы — с помощью языка

10-саба кГрамматика: Салалас курмалас сейлем Лексика: Сез эдеб(

Карсмлмкты салалас

Карсылыкты салалас -курамындагы жай сойлемдер! 6 ip-6 ipim карама-карсы мзнде айтылгандыкты бшдгретгн салаластыц тур!.

Жалгаулыксыз карсылыкты салалас, Шршшщев, курамындагы жай сейлемдер 6ip-6ipiHe карама-карсы айтылады, еюншщен, баяндауыштарды карсы мэндес свздерден болып келедь

МысалыАганьщ да с ети алдьщнан шыкпак ойы бар ед1, - жумыстан

колы шмёдь (Н. Fабд.) Бас болмак оцай, - бастамак киын.Жалгаулыкты карсылыкты салалас б1рац, сонда да, деген мен,

алайда, эйтсе де, сонда да, свйтсе де, эйткенмен деген карсылыкты манд! жалгаулыкты шылаулардьщ катысуы аркылы жасалады.

МысалыКун сайын 6 ip жацалык болды, алайда бул жацалык ананы

бурынгыдан онша мазасыздандырмайды (М .Г .)

1-жаттыгу. Курмалас салаластьщ еюшш сьщарын тауып, тыныс белгшерш койыцдар

1. Тан жакындап калды 6 ipaK .... 2. Сэуле кулейш деп ед1 ....3. Аспанды кальщ булт басып ет дегенмен ... . 4. Кун ызгары суык болды сонда да ... . 5. Ол орнынан турайын деп ед! ... . 6 . Олардын сездершде бояу аз болды 6ipaK.... 7. Менщ кшм!м жука болды ....

2-жаттыгу. Кдомалас салаластьщ 6 ipiHiui сьщарын тауып, карсылыкты салалас жаса.

1 . ... сонда да шаршаган жок. 2 . ... дегенмен жылы кшнш шыкты. 3. ... эйткенмен сейлесе алган жок. 4. ... #з|н-ад1 зорга токтатты. 5. ... эйтсе де кайырымдылык жасады. 6. ... сонда да келмей калды. 7.... эйтпесе сен свйле.

Себеп-салдар салалас.

Себеп-салдар салалас—курамындагы жай сейлемдердщ алдьщгысы сонгысыньщ немесе сонгысы алдьщгысыньщ себебш Вщдфетш курмаластьщ ту pi.

Жалгаулыксыз себеп-салдар салаласты курамындагы жай с@йлемдерщщ 6ip-6ipiMeH магыналык карым-катынасына карап айтуга болады.

МысалыЕцбек кылмай тапкан мал дэулет болмас: кырдьщ суы секшд1

тез суалар. (Абай)Жалгаулыкты себеп-салдарсалалас сондыцтан, ceoe6i, ейткет,

сол себеппй деген себеп-салдар мэнд’1 жалгаулыкты шылаулар аркылы жасалады.

30

МысалыЖурген жерш й ц и шыгар, ейткеш ол да жакында Жайык

бетшен келдк (X. Ес.)

3-жаттыгу. Коп нуктенщ орнына себеп-салдар жалгаулыктардын 6 ipiH койып, Keuiipin жаз.

1. Ол жылдам жазып отыр, ... увертюра бурыннан-ак кекешндесайрап жур едь 2. Олар менен ересектеу ед1, ... эр нэрседен кемек 6epin журдь 3. Ербол бул эннщ унш жактырмаса да, сезш унатты, ... кейде Абай ш ш косылып та кетедь 4. КШ1реулар табигатта синтезделген кушнде кеп кездесед^ ... оларды синтездеуд1ц кажеттт туа бермейдь 5. Мейрам контордан 6 ipiH таппады, ... 6api жер астында екен. 6. М езпл кешюрш Kerri, ... амалсыз конуга тура келдь7. Ахметпц пэтерш Хаюм б!рден тапты, ... буган кызыл нарлар себеп болды. 8. Терецге балык уылдырык шаша алмайды, ... онда уылдырык оралатын не швп, не камыс жок. 9. Кайыр сезд1 3pi карай терендетюа келмед!, ... энпме жейгсш бурып ж!бердк 10. Ш ш ешк!м шакырган жок, ... с!з бармайсыз. 11. Кешке карай кеб*, атка конбак болып отыр, ... ертец Б1ржандар елше аттанбак. 12. Эскерден де осы кем- тарлыгынан босаган квршед!,... согыста журе беред! екен.

4-жаттыгу. Твмендеп сейлемдерд! орыс тш не аударып, себептж, салдарлык магынада жумсалып турганын ажыратындар.

1. ШыганактЫ де дурыс: кепт'щ камы гой айтканы.2. Дэркембайдьщ жур1с*1 тыгыз екен, шешшбедь 3. Оларды жазыксыздан-жазыксыз сегуге болмайды: кыз узату оцай емес.4. Жалт карап ед\, есшен тана жаздады, айдай супу 6 ip кыз жымиып кулш тур. 5. Мен корыкпаймын, эжем кеше сурап алган. 6. Айбаршанныц бупн аса кeнiлдi журуше себеп — Дэулеттен кеше хат алган екен. 7. Плащты масадан коргану ушш киген болар: одаимасанын тумсыгы етиейд! екен.

Сез эдебй

Сухбаттасуда немесе энлмелесу кезшде де бпдщ мэдениет!м1з бен тэрбием5з байкалады. Энпмел есушiiiерд1 к !зетпеи, 6 ip-6 ipinc курметпен. кежлге келер сездерд! ауызга ал май, тэрбие шенбершен шыкпай сейлесу! эдептшктщ белп а болса, тындаушынын евзд* белмей, ынта койып, аягына дешн тындай 6 inyi де - мздениегплис

Адамдар 6 ip-6 ipiMeH араласатын куиделпсп турмыста турлi жагдайлар болуы мумкж. Bipi — улкен куанышпен imici сез^мш жасыра

31

алмай бал-бул жанса, 6 ipiHin кецш тусш, жан-дуниес1 алай-дулей куй кешсе, барлыгына катысты сез эдебш бициретш сездер бар.

Улттык тiлiмiздe жасы улкен адамдарды атымен атаман, aFa, эпке, ата, эже деу, катарластарды курд ас, курбы, замандас, жолдас деу де — isetrijlfc

Мереке, мейрам, куанышты кунмен куттыктай б1лу де - тэрбиелшк. К^уттыктау тш н щ езше тэн сез орамдары мен сез TipKecrrepi бар. Куттыктау тш нде мактау, мадактау, кещл кетеру сездер! колданылады.

Мактау-мадактау айтушыныц ц р | тура карап, шын ниеттентаза

шыкканы сешмд1 болады.Сез эде61, адамдык мэдениегп сактау дегешм1з орнымен сейлеп,

орныкты жауап беру. Сейлеуде, жазуда жаргон, дисфемизм, былапыт сездердд есту KiMre болсын жеэдп тимес! анык. Ендеше оларды колданыстан мулдем шыгарып тастаган жон. Сейлеу мен жазуда ойды жетюзуге сыпайы сездерд! тацдап алып, жумсак сейлеген адам жетепш белплг. Келюхмге келуге тырысу, егер энпмелесуии тарапынан ондай ниет байкалмаса, эцпме такырыбын езгерту - тэрбие мен здеп белись Эцпме, сухбат ауаны, такырыбы езгермегенжагдаида да, ез ппаршде, здпмелееушшен достык катынаста калган дурыс.

Тапсырма1. Мэтшд1 ыкшамдап эцпмеле.2. Жаца кшм к и т келген курбыца мадактау сез (комплимент)

айт. ' ’3. Жаца сездер мен сез т1ркестерш жатта

курметпен — с уважением тэрбие — воспитанностьмактау-хвалить мереке - праздниккуаныш — радость шын — правдадауыс - голос тацдау - выбратьесту - слышать жецу § выигрыватьтэрбиел^к байкалады — наблюдается воспитанность турш жагдайлар - разные ситуации улкен куанышпен - с большой радостью iuiKi сез!м — внутреннее чувство кецш кетеру — поднять настроение

32

1 1 -сабакГрамматика: Салалас курмалас сейлем Лексика: Т1л тазалыгы

Талгаулы салалас.

Талгаулы салапас-курамындагы жай сейлемдершщ тек б1реушдеп ic-окиганын жузеге асатындыгына болжал жасауды01лд1рет!Н салаластын rypt.Талгаулы салалас не, немесе. я, яки, болмаса, эйтпесе, не болмаса, я болмаса, элде деген шылаулар аркылы жасалады.

МысалыБул жерде я сен турарсьщ, я мен турармын (X. Ес.)Кейде талгаулык салаластын курамында уш жай сейлем болады:

олардын алгашкы exeyi ма, ме сураулы шылауы болып, езара талгаулы шылау аркылы байланысады да, соцгысы сол болжал, трепал жасалган 5стщ корытындысын б1лд 1редь

МысалыКулазыган кеции баланы жубаныш, куаныш eTKici келе ме, элде

жок 1здеген кецшдщ кеп далбасасынын 6ipi ме, эйтеу’ф, бул сурак Шэкенге ауыр тиедк

1-жаттыгу. Талгаулы салалас курмалас сейлемдерд! жазып, мазмунын ажыратып, тыные белпеш койывдар. Орыс типне аударывдар.

1 . Улкен кара кезшде элде еркел1к элде наз аса сыпайы уяцдык бар. 2. Иманы бар деуге 6epiKTiri жок, я алдаганга я азгырганга карап акты кара деп я eTipiKTi шын деп ант ететугын KiciHi не дейм1з. 3. Не гылымда жок немесе ецбекте жок. 4. Арызымды айтайын куй болар куй болмас. 5. Мейлтц ез1*н бар мейл in баланы ж1бер эйтеу i р олармен капай да хабарласу керек. 6. Кущиз олар не ез'же жем 1здейд1 не езшщ баскага жем болмауын кездейдь 7. Сон да я журепм женер я бглепм женер.

Кезектес салалас

Кезектес салалас-курамындагы жай сейлемдер1 аркылы бершген icTin, окиганын кезект есеп келуш бшд1реш 1 салаласкурмалас Typi. Кезектес салаласб/'рде, 6ipece, кейде деген кезектесмэши жапгаулык шылаулардын катысуы аркылы жасалады.

33

МысалыМашина журкпн ©1рде шапшандатады, б1рде баяулатып эндетед!

(F. Муст.)

2-жаттыгу. Темендеп сездердщ тыныс белпеш койып жазып, магыналык карым-катынасын аныктандар.

1. Bipece булбул накышты, кеп ыргакты «Жиырма бест1» созады б1рде назды коныр, кек тынысты «Жанбота» шыгады. 2. Уй иес1 безектеп, б!ресе ез! есшен адасып турган маган жупред1 6ipece кирап жаткан ыдысгарына жупред!. 3. 0 зен 6ipece темен агып жаткандай 6ipece сай-салага бурылып агып жаткандай. 4. Шрде ол актарыла салатындай сондайлык жакын кершед1 б!рде салкын тартып алыстап кетедь 5. Bipece 6ip адым озып кетед!, 6ipece кейш калып кояды. 6. Хатты 6ipece кеудесше кысады да, 6ipece оган Mempi канбагандай бетше басады. 7. Теменде кешш жаткан булт керуен! — кейде 8. Мактаралдын мактасындай шудаланган майда ак булттар кейде Карагандынык кем!ршдей кою кара булттар кездеседь 9. Теревдежаткан xiiiiipeK туз каз! 6 ipece кул1мдеп 6epi шыгады, oipeceкозгачмай fdinipemn терек арнасынын тубше кетедь

3-жаттыгу. Салалас курмаластарды тур-турше ажыратып, тшет! тыныс белпеш койьщыздар.

1. Мектеп 6 iTipyiMi3re б1рталай уакыт бар сонда да болса эркайсымыздьщ неге икем екен1м1з байкапып калган-ды (Х.Досп.).2. Токнын калыадыгы кей жылда метрден асып кетед! жэне 6ip

гажабы - ток кей жерде кэд!мп судык бетше каткан музга уксайды (С.М.). 3. Не мен тук туешбеймш не осылар тук туешбейдц (Э.Э.). 4. Жок, бэр* де урей болып шыкты сакылдаган ез Tici дурсыдеген ез журеп (F.C.). 5. Майданда еткен б1рнеше ай !щшде Дусянын кеки! куйше бойымыздык уйренгеш сонша оньщ жок кез1 ойсырап KepiHin

туратын (X. Досп.). 6 . Онын бойына куат, ойына акыл, бетше ажар. осы Сыр бойында гана 6iTeд!. 7. Дэр!герд!к айткан акылы каналдьщ жер казу жумысы бастапганша демалу. BipaK оган уакыт кайда жумыс бастан асып жатыр (С.М.). 8. Мыркал езйшй нелжтен мунша шошитынын айтпакшы болып ед1 кекеске шакырылмагандар кшпп капды да улгере апган жок (Э.Э.). 9. Дэркембайдын енд1п сездерше кейде ызапы мыекыл араласады 6ipaK сонысын да 6ip калыпты салкын сабырмен айтады (М .Э.).

34

Т\л тазалыгы

Сез мэдениеп, жазу,сейлеу эдебц ерекшел!ктер1 дегенде назарга алынатын туе — тшдгн тазалыгы. Жазу мен сейлеуде эдеби тш нормасына жатпайтын, тш керкемдтн бузатын артык-ауыз сездерд? колданбау кажеттшн барлыгымыз бшемгз.

Эдеби тш - енделген, сурыпталган, сол тшде сейлеушшердщбарлыгына туашюч тш.. Ендеше белгЫ oip тшде таза жазу, сейлеу дегенде, ойга кажетп сезд1 тавдауда онын колданые сипатына, сейлеуш] халык тшше алыс-жакындыгына карай аламыз.Тшдщ кызмет! халыктын когамдык-енд1р1с, когамдык-саяси, сондай-ак рухани байлыгын керсете алуында.

Тш тазалыгы айтар сезге, ашар ойымызга пайдасы шамалы, кажет1 мэназ, орны белпЫз сездермен эуестенбеуси талап етед!. Баска тшден енген сездерд1 мулде еёздзк кордан да шыгарып тастай алмаймыз.

Кепшшк алдында негурлым эдеби тшде жинакы, perri сейлеукажет болса, жазуда да эдеби тш нормасына жатпайтын (диалект,дисфемизм, былапыт сездер т.б.) сездерд! женаз колданганнан аулак болган жен.

Тш тазалыгы, тгадк нормадан ауыткымау дегешм1з - тшд] 6 ip 1збен колдану емес, керкемдж тэсшдердщ орнын тауып, кисынын келпрт сейлеу немесе жазу. Сездердщ 6 i p - 6 ip iM eH тгркесу мумкщдтн ескеру - тш тазалыгын сактаудын шapты.Tiлдeгi синонимдер магынасы жуык, 6 ip сез табына катысты, турлену сипаттары да ортак болып келедк B i p a K , олар 6 ip iH -6 ip i унем* ауыстыра бермейд]. Мысалы, каламы жуир!к деп айтуга болады, ал карындашы жуй pi к деп айта алмаймыз.

Сез, тш тазалыгы - эр сездщ колданылу аясын, стильдис рент, бояуын, баска сездермен Т1ркесу кабшетш, магына-мэнж, кьпмегш ескеру. Сейлеу мен жазуда t iлд iк норманы сактау кажет.-лексикалык норма: сездщ тура жэне ауыспалы магына жасау мумюншштн:-морфологиялык норма: сезге косымша жалгау ретш, сезден жаца соз жасау ерекшел1пн;-синтаксиста норма: сез т!ркееу, сейлем му шел ер i орнын, инверсиялык езгешелгкт! назарда устау десек, осы нормаларды f>iлу, устаным ету — сауатты да бш!мд"|, мэдениетп адамнын ici.

ТапсырмаКСурактарга ауызша жауап бер:

а) Тшдщ кызметш калай тусвдцруге болады?з ) Тщдж нормадан ауыткымау дегешлш не?б ) Тш тазалыгын нелер бузады?

в) Тш тазалыгын сактаудьщ шарты кандай?г ) Лексикалык,морфологиялык,синтаксист 1К нормаларга нелер

жатады?2. Жана сездер мен сез т1ркестерш жатта

Т1Л тазалыгы чистотавыражениясейлеуш! — говорящий орта - окружающая среда женЫз неуместный,оестактныимагына - смысл, значение мумкшшшк— возможность сауатты — грамотный мздениет — культураезгешелис— особенность,различие, своеобразие жуык - близкий

жинакы - собранныйрухани байлык — духовноебогатствоустаным етусез табы -

позитироватьчасти речи

аясы сфераколдану употребленияпркесу каошет1 — спосооность сочетаниятщщк норма - языковая норма сзйкес келу - соответствовать сейлеу эдеб! - этика разговора

3. «Тш тазалыгын сактап журм1з бе?» такырыбына эссе жаз

12-сабакГрамматика: Сабактас курмалас сейлем Лексика: Ауызек! сейлеу тиннщ ерекшел!ктер1

Шартты багыныцкы сабактас

Жасалу жолы:1) Шартты багынынкы + -са/-се + басынкы сейлем.МысалыМен саган айтпасам, сен бшмес едщ гой.2) Шартты багынынкы + -кан/-кен + -да,-де + басынкы сейлем МысалыСен болмаганда, мен бул жумысты б т р е апмас ед1М.3) Шартты багынынкы + й (-ынша/-1нше) + басынкы сейлем МысалыБ1рл1к болмай, Т1рлак болмас.

36

1-жаттыгу. Мына сейлемдерд1 толыктырыныз.1. Мен саган сенбесем, ... . 2 . Халыктын тш жойылса........

3. Жаксымен жолдас болсан, ... . 4. Майра Kipicneft, ... . 5. Ол меж таныса, ... . 6 . 03i KemipiM сурамай, ... . 7. Жумыс б1тсе.......8. Адамталаптанса,... 9. Акшан болса,.... 10. Bipeyre жаксылык ктесен,....11. Кайрат айтпаганда,....

1. ..., каларсьщ уятка. 2 . ..., балалар далада ойнайды. 3. ..., жок табылар. 4. ..., И м де эн айтады. 5. ..., олар да мектепке бармайды. 6 . ..., сауатты болу киын. 7. ..., 6 i3 С1зд\ тусшем1з. 8. ..., мен умытымкетер ед1м. 9. ..., не icrep едж? 10......б5з куанышпен карсы аламыз.11 . ерте турамыз.

2-жаттыгу. К^азак тш!не аударыныз.1. Если завтра будет тепло, пойдем в горы. 2. Если ты будешь

говорить неправильно, то я исправлю. 3. Если вы будете на юге, то мывстретимся. 4. Если он будет говорить тихо, то его никто не услышит.5. Если будет хороший фильм, то позови меня. 6. Если сядете на шестой троллейбус, доедете до железнодорожного вокзала. 7. Если Салтанат помоет посуду, ты вытри ее. 8. Если не покушаешь, на улицу не пойдешь. 9. Пойдешь на базар, мне ничего не бери.

{^арсылыкты багынынкы сабактас

Жасалу жолы:1) Карсылыкты багыньщкы + -ганАген, -кан/-кен+мен (де) +

басынкы сейлем.МысалыКун жаркырап турганмен, дала катты аяз.

2) Карсылыкты багынынкы + -са/-се+да/де + басынкы сейлем. МысалыТез журсг де, пойызга улгермей калды.3) Карсылыкты багынынкы + бола тура, бола турса да +

басынкы сейлем.МысалыМешн бос емес екешмд1 б1ле тура, кемекке шакырасыц.4) Карсылыкты багынынкы + -ган/-ген+ -ша,-ше -f басынкы

сейлем.МысалыОзге елде султан болганша, ез ел1нде ултан бол.

37

1-жаттыгу. Мына еейяемдерд1 карсылыкты сабактас каайналдырып, тыкыс белгшерш койыцдар.

1. Ауа райы нашар болды... 6 i3 жолга аттандык . 2. Кун батты... балалар далада ойнап жур. 3. Ол ушне канша шакырды... мен бара алмадым. 4. Бграз жерд! шолып шыкты... ештене таба алмады. 5. MeHi таныстырды... онын атын умытып калдым. 6. Бул кейлек кымбат болды... мен сатып алдым. 7. Мыннын тусш бьл... Шрдщ атын 6 Ln. 8. Ерте турдым... жумыска Kemirin калдым. 9. Ол кеп мактанады... колынан ештеце келмейдь 10. Аигулдщ ceilnecKici келгенш ангарды... байкамаган болды. 11. Шьщгыстьщ тэж1рибеа болган жок ... жумысты алып кета. 12. Еркш зерек бала ... окуга ынгасы жок. 13.Онын Ka3ip колы бос ... ешкхммен араласпайды. 14. Бос отыра 6epeciH ... анана квмектес. 15. Eri де, cyTi де сондай майлы... казакысиырдын салмагы жецт.

2-жаттыгу, Казак аударьщыз.1. Хоть у Наташи и был отпуск, она не отдохнула. 2. Хоть я и

болею, но в поликлинику идти не хочу. 3. Хоть учитель и пожилой человек, но урок ведет интересно. 4. Хоть и не готовился, экзамен сдал хорошо. 5. Хоть у меня и есть время, но я никуда не пойду.6. Хоть он и встал рано утром, на занятия опоздал. 7. Хоть он и хороший ученик, но ленивый. 8. Хоть у Марата и были деньги, он ничего не купил. 9. Чем сидеть дома, давай сходим в кино.

А у ы зек ! с ей леу тьлш щ ерекшелкктерв

Когамдагы карым-катынас ауызша сейлеу немесе жазбаша тшдесу аркылы журедьАуызша сейлеудщ де, жазбаша тшдщ де туп Heri3i — улттьщ гасырларбойы жасаган, урпактан-урпакка мура етш, жылдар сынынан етюзгенжалпы халыктык т т .

Казак т т н д е улттык дагды-дзстур1мен Ште кайнаскан, елдщ тарих, шаруашылык, мэдени, эдеби кундылыктарын молынан керсетет!н - ауызша сейлеу Т1л 1.

Буны ауызек! сейлеу стил! карастырады. Онын басты ерекшел!гшщ оз\ - езара сейлесу кезшде адамдардын niKipi гана емес,м1нез-кулкы, ой-epici, сейлесе бшу, тглдесе алу мэдениет1н, эдеб1н де керсетет1 нд i ri н де.

Эде1т л 1кт1н басы сейлесу, т1лдесуден-ак ангарылады. Улттык дэстур. мэдениета бойга cin ipreH жаннын халыктык сейлеу эдебш

38

уйрену1, oiJiyi шарт.Казак халкы урпак тэрбиесш 6ip отбасына тел in коймай, ауыл, ел,

ру, болып колга алган. Б1р ауыл, ел, рудан ерескел ic icTereH, эдепсхздш керсеткен адам табылса, журт болып тузеген.

niKip алысу, сейлесу кезшде адамньщ кимыл-козгалысы, бет- элпет ©3repici де оныц жан-дуниесш, imKi ойын бшдфш отырады. Дауыс ыргагы, сезд\ орынды колдану, екшн, к ш р к сиякты косымша белгшер де сейлеуш ш щ niKipiH бшдфш коймай, мэдениетш, тэрбиесш керсетед!. Орынсыз дауыс кетеру, даурыга сойлеу, женЫз айгайлау, дауысын кубылту, бет-й!шш1н ©згерту, сейлес in турган адамды сонына дейш тындамау, с@зд бузып сейлеу, сейлемд! бузып айту, дерею сездерд! колдану-тэрбиеазд1к, эдепсгздгк бел-rici.

Мэдениетп, тэрбиел! адам ойын еркш жетк!зуд1 мурат етш, тшде г i сездгк корды барынша мол пайдаланып, орнымен жумсап, ойды жуйел!, накты, сабырмен айтуды дагдыга айналдырады. Ауызек! сейлесудщ басты шарты - сейлесушЫ тыадай бшу, n iK ip iH , ойын дурыс тус!ну.

Тапсырма1. Мэтшд1 ыкшамдап энпмеле, андатпа жаз.2. Бершген сездердщ синонимдес болып келетш тулгаларын тап:

тез, узак, алыс,момын, коркак, сулу, араздасу, ызалану.3. Мэтшнен бес сын есдод] TipKecTi кещгрп жаз.4. Жана сездер мен сез TipKecTepiH жатта

ауызша - устно жазбаша - письменно гасырлар - века мура — наследствотарих - история дэстур - обычай ел - народ

эдеппл1К- воспитанность отбасы - семьяру - род

ауызша сейлеу — устно говорить урпактан-урпакка - из поколения в поколение эдеоаздж белпс1 - признак невоспитанности тэрбиеш адам — воспитанный человекойын дурыс тусшу - правильно понять мысль

39

13-сабакГрамматика: Сабактас курмалас сейлемЛексика: 1скерл1к карым-катынас той

Кимыл-сын багынынкы сабактас

Жасалу жолы:1 ) Кимыл сын багынынкы + -ып/-ып/-п + басынкы сейлем. МысалыОлар су 1шш,шелдерш кандырды.2 ) Кимыл сын багынынкы + -тын/-тш+ -дай/-дей + басынкы

сейлем.МысалыОл 6spi еститшдей, катты сейледк

3) Кимы л сын багынынкы -а/-е/-й + басынкы сейлем. МысалыМарат келмей, жумыс 6 irri.

1-жаттыгу. Мына сейлемдерд1 толыктырыныз.1. К1таптьщ бетш ашып, ... . 2. Асханадан тамак iuiin, ... .

3. Эдш ещкгмге айтпай, ... . 4. MyruFiiM сабак бастамай турып, ... .5. Ол меш бшетшдей,... . 6. Куаныштан eKi Ke3i жайнап,.... 7. Жумыс бппей, ... . 8. Эрсен асыгып, ... . 9. Керермендер суйсшетшдей, ... . 10. Жанбыр жауып,....

1. ..., мен дене шыныктыру жаттыгуларын орындаймын.2 . ..., ол хатты шапшан окып тур. 3. ..., ол институтка тез келдь4. ..., сонгы хабарларды тындаймын. 5. ..., олар мектепке бармады.6 . ..., емгиханды жаксы тапсырды. 7. ..., yujeyi уйге 6 ipre келди8. ..., жиналысты бастамаймыз. 9. ..., етшспедк 10. ..., Еркежан шыгып Kerri. г |1 Ш н ; ;•/,

2-жаттыгу. Казак тш не аударьщыз.1. Он оделся так, словно на улице холодно. 2. Он ест так, будто

голоден. 3. Они хвастаются, как будто много знают. 4. Учитель говорит так, что все его слушают с интересом. 5. Ермек говорит так тихо, что мы его не слышим. 6 . Я включив телевизор, смотрю интересный фильм. 7. Он встав рано утром, умылся, оделся и ушел на работу, не позавтракав. 8. Он чувстовал себя так, как будто был здесь раньше. 9. Салтанат была дома, как будто знала, что я приду.10. Говорит так быстро, как будто кто-то за ним гонится.

40

М езпл багынынкы сабактас

Жасалу жолдары:1) Мезпл багынынкы + -ганАген; -канАкен + -даАде +

басынкы сейлем.МысалыМен келгенде, сен жоксын.2) Мезпл багынынкы + -ганАген; -канАкен + -шаАше +

басынкы сейлем.МысалыМен келгенше, сен уйде отыр.3) М езпл багынынкы + -ганАген; -канАкен + -гаАге даШн

(шешн) + басынкы сейлем.Мысалы: Сен келгенге дейш, мен жумысты б тр ем ш .4) М езпл багынынкы + -гаи/-ген; -канАкен + -нанАнсн кёйш +

басынкы сейлем.МысалыЕмтихан тапсырганнан кешн, уйге барамыз.5) Мезгш багынынкы + -ганАген; -канАкен + сон + басынкы

сейлем.МысалыСабак б!ткен сон, уйге барамыз.6) М езпл багынынкы + -ганАген; -канАкен + кезде + басынкы

сейлем.МысалыMyraniM келген кезде, 69pi тыныштапа калды.7) М езпл багынынкы + -галыАгелЦ -калы/-кел1 + басынкы

сейлем.МысалыОл шетелге кеткелц ек] жыл erri.

1-жаттыгу. Мына сейлемдерд! толыктырыныз.1. ¥шак кер1н@ей кеткенше.......2. Конактар тараганнан кейш,

... . 3. Сэрсен ауылга кеткел1, ... . 4. Уйге Дэурен K'ipin келгенде, ... .5. Сабак бастапганша, ... . 6. Б1з кеткеннен кешн,... . 7. Жумыс бсткен сон, ... . 8. Астанага келген кезде, ... . 9. Концерт басталганша, ... .10. Кун жылынган сон......И . С е т кермегел1,....

1. ..., студекттер уйлерше кетедк 2....... сауда орталыгынабарамыз. 3. .... ею жыл erri. 4....... сендер осында отырындар.5. ..., конактар далага шыкты. 6......а нам а соз бер'|лд1. 7........далада

алгашкы кар жатыр. 8. Оспан куаныи калды. 9. ..., Tirrri суйюмд! болып кетед|. 10...., адам кеп екен.

2-жатгы1у. Казак тщше аударыныз.1. В то время, когда ты читаешь текст, Арман пишет предложение на доске. 2. Когда идет снег, дети радуются. 3. Когда мы были в лесу, пошел дождь. 4. Когда наступит лето, мы поедем в

деревню. 5. Пока до конца не выслушаешь, ничего не сможешь понять. 6 . Когда Болат закончит среднюю школу, поступит в

институт. 7. Когда наступила осень, листья на деревьях пожелтели. 8. Он молчит с тех пор, как пришел домой. 9. Салтанат уже два года не была дома. 10. Когда я позвонил тебе, дома никого не было. 11. Пока не закончу работу, никуда не пойду.

1с к е р л1к к ар ы м -к ат ы н ас тыи

Бупнп когам бш м мен кабшетп, мшез бен мэдениетп, ецбек пен акылды орнымен колдана апатын юкер маманды кажет етедь 1скерлж карым-катынастыц езше тэн ерекшел!ктерк калыптаскан эдеттер! мен колданар сез, сез орамдары, туракты кужаттары бар. Ka3ipri когам эр адамнан ©з ортасы талаптарына карай мэдениетпигеруменб1рге, с©з эдебш колданудагы сауаттылыкты да талап етед*.

Сауаттылык —шкерлш катынастагы жазба тш ушш де, ауызшасейлеу тип ymiH де кажет.

1скерл1к карым-катынас т ш — белгш 6 ip мекемеде, кэсшорын, ©нд1р1сте колданылатын кызметтж шщрлёсу, келгссез журпзу, келю1м-шарт жасау, кужаттар алмасу, ic кагаздарын журпзу, ресми кецес, жиналыс, мэжиистер етюзуде колданылатын тш.Тапкыга тусетш мэселе жоншде жан-жакты хабардар болу, сол салага катысты терминдерд! орнымен колдану, суракка накты, жуйела жауап беру де —гскерлж карым-катынастын талаптары.

Когамдагы басты мшдеттердщ б|р!-кужат пен ic-кагаздарын анатш нде жазу. Ана тшм1здересми ic-кагаздарыныц калыптаскан тШднсорамдары, туракты улидер! бар. Тшдщ тарихын зерттеушшерказак тш нде ресми юкерзйк карым-катынас тш ертеден бар екешн айтады.

Хат мэтшшде Ka3ipri эдеби тш нормасынан ерекшеленетшдей коне формалар, араб жэне парсы свздер1 тым сирек. Тапымдардыц зерттеушше, ондагы 180 сездщ 120-сы, ягни 67 пайызы-казактыц тел сездер!, 20 (ягни 36 с©з) пайызы-араб, парсы сездер!, калган 13 пайызы орыс еездер! мен ономастикалык атаулар улесше тиед!.

42

Тапсырма1. Мшщш ыкшамдап мазмунда.2. Карамен белпленген сездерге морфологиялык талдау жаса3. Бершген сездердщ антонимш, синонимш тауып жаз:

мэдениегп, енбек, акылды,ауызша тш, icKep маман.4. Жана сездер мен сез тчркестерш жатта

когам - общество кужат - документ сауаттылык -грамотностьресми -официальный кенес -совет мэжшс - совещание дау - спорешцргс - производство келгсеез —переговоры мекеме — заведение, учреждениегскерлш карым-катынас - деловое взаимоотношение

14-саба кГ рамматика: Сабактас курмалас сейлем Лексика: Ci6ip жазбалары

Себеп багынынкы сабактас

Жасалу жолы:1) Себеп багынынкы + - д ыктан/-д!ктёи + басынкы сейлем. МысалыАкшамыз болмагандыктан. дукенге баргаи жокпыз.2) Себеп багынынкы + -ган/-ген; -каи/-кен + сон + басынкы

сейлем.МысалыСен оган айткан сон, мен ундемед1м.3) Себеп багынынкы + -ган/-ген; -кан/-кен Щ -нан/-нен кей in +

басынкы сейлем.МысалыСен онымен кездескеннен кей1н, мен телефон сокпадым.

1скер маман -деловой специалистколданар сез -употребляемы е словаэдеби тш -литературный языктуракты кужаттар —постоянные документысез эдеб! - этика выражениятШ дщ тарихы - история языка

ресми ic-кагаздар — официально-деловыебумагикужаттармен алмасу -обмениваться документамикарым-катынас талаптары — требования к взаимоотношениям

43

4) Себеп багынынкы + -ган/-ген; -кан/-кен + ce6enTi + басынкы сейлем.

МысалыУакытым болмаган ce6enTi, конакка бармаймын.

1-жаттыгу. Себеп-салдар салаласты себеп багынынкылы сабактаска айналдырындар.

1. Кун сэулеа кета, сондыктан уй imi куцпрт едь 2. Царлыгаш ертен кайтатын болды, сол себепт! кешке оны конакка шакырдым.3. Кун! бойы далада кеп журщм, сондыктан аягымнан сыз ета.4. Кузен, тышкан, жылан сиякты жзнд1ктер идо окпанды жерден казады, ейткеш ондай жердщ асты ылгалсыз кур гак болады. 5. Арман озат окушы, сондыктан мактауга турарлык. 6 . Мен жумысымды уакытында аяктамадым, ейткеш оган 6 ip жагдайлар себеп болды.7. Менщ KiM екешмд! Жумабайга экем айтып берд1, сондыктан ол кымсынбай сейледк 8. Ушне сзлемдеме ж!бере алмады, ейткеш пошта жабык болды. Жомарт кенсеге Kipe алмады, ейткеш жиналыс болып жатыр екен. 9. Емтиханга дайындалмады, сол себептшашар бага алды. 10. Уйде кеп бола алмадым, себеб! зскери кызметке алып кета.11. Кеш болып калган-ды, сондыктан уйдьуйге тарадык.

2-жаттыгу. Казак TLniHe аударьщыз.1. Вы говорите неправильно, потому что не учите слова. 2. Вы не пойдете гулять, потому что не подготовились к школе. 3. Вы не понимаете, потому что не слушаете. 4. Я иду на базар, потому что дома закончились продукты. 5. Его никто не слышит, потому что он говорит тихо. 6. Он позвал меня, потому что шел интересный фильм.7. Мы долго стояли на перроне, потому что поезд опоздал. 8. Я помогла подруге, потому что к ней приехало много гостей. 9. Я не понимаю текст, потому что плохо знаю слова. 10. Я никуда не пойду, потому что у меня много работы. 11. Вода в реке сильно поднялась, потому что шли сильные дожди. 12. Мы сели в такси, потому что опаздывали.

Максат багынынкы сабактас

Жасалу жолы:1) Максат багынынкы ♦ туйык eTicTiic+ ушш + басынкы сейлем. МысалыИнститутка тез жету ушш, 6 i3 таксике отырдык.

44

2) Максат багынынкы + буйрык райлы ШетШ +деп+ басынкы сейлем.

МысалыКымыз imciH деп, баласын жайлауга ж1бердк Астанага барайын

деп, пойызга билет алдым.

1-жаттьку.Мына сейлемдерд1 толыктырыныз.1. Жаксы оку ушш, ... . 2. Дукеннен кщап сатып алсын деп......

3. Адам тез жазылу ушш, ... . 4. Баласы бш Ц р болсын деп, ... .5. Борщ nicipy уш ш ,.... 6. Ушне тез жетешн деп ,... . 7. Жумыс 6 iTciH деп, ... . 8. Шай imemie деп, ... . 9. Конактар риза болсын деп, ... .10. Тонбау уш ш ,.... 11. Ауырмау уш ш ,....

I. ..., мен сабагымды орындап койдым. 2 . ..., жумысын бШ рд!3. ..., казак тшш уйренш журмш. 4. ..., сонгы хабарларды тындаймын. 5...., кеп дайындалдым. 6 . маган телефон сокты. 7. ..., ерте жаттык.8. ..., уйд1 жинадык. 9. ..., тамак т с 1*рд1к. 10. ..., катты сойлейд1.11 . аягына жана ет1к сатып алды.

2-жаттыгу. Казак тш не аударыныз.I. Я пришел в столовую, чтобы пообедать. 2. Для того, чтобы

выздороветь, ты должен лечиться. 3. Вы вышли из дому рано, чтобы не опоздать на поезд. 4. Для того, чтобы быть образованным, я много читаю. 5. Моя мама отправила меня на базар, купить овощи и фрукты.6. Для того, чтобы не заболеть, он надел пальто. 7. Мы отправились в кино, чтобы посмотреть интересный фильм. 8. Абай изучал русский язык, чтобы познакомиться с русской культурой, литературой и историей. 9. Берик позвонил, чтобы поговорить с тобой. 10. Я много работал, чтобы вовремя закончить работу.

C i6 ip жазбалары

... Мен ез1м казак арасында тздэып, мына нэрселерге к@зiм жегп: оларда анархия емес, б1здеп мэдени катынастардан айрыкша, б!рак сонда да езшше калыптаскан мэдени катынастар устем.

Кен-байтак далада eMip сурген казактардын тш жагынан тутасб1рл1кте болып, Каспий тен131 мен Жогаргы EpTic казаюары т1л1ндег! диалектшк айырмашылык онша-мунша байкалмайтынына карамастан, барлык жерде де олардын салт-дэстурлepiнin, одег-гурыптарынын, турмысынын, мшез кулкыныи бгрдей болуынынбайкалмайтынына карамастан, барлык уакытта да олардын баска турк* ттдес халыктардан айырмашылыгы бар. Халык жиналган барлык

тои-думандарда эдетте акындар катысушыларды тарихи жырлармен, сондай-ак акындар сайыстарында жэне мадактау елецдерш орындау кезжде вздершщ суырып салма енер1мен елхктдред!. Ак.ындарды барлык жерлерде куана карсы алады. Казактар тамаша шешен сейлеп, эцпме айтуды унатады, хулд'фп Э31лд1 жш айтады.Сондыктан даказактарда аса бай халык поэзиясынын болуына еш танщанугаболмайды.

• • • 03 кериилестершешешенд!к онер дамыган

Караганда казактардьщ арасында Кдзактьщ эр ce3i ойнакы. елевдер!

суырып салма шешендж сездерге толы жэне де эдеттеп Т1Л1 сездер мен т1ркестершде белгш 6 ip эуен-ыргакпен ерекшеленед!, сездер1 айкын да дэлме-дэл магына беред!, демек казактарды Батые Азияньщ француздары деп атауга толык; Heri3 бар. Менщ жазганымдай, осы хальщтьщ ете-мете бай халык эдебиет! пайда болганына еш тавдануга болмайды...

(В. Радлов)

Тапсырма1. Мэтшд! ыкдпамдап эцпмеле.2. Содгы абзацка морфологиялык талдау жаса.

Кешпендшер — кочевники Б1рл1кте — в единстве Айырмашылык — отличие Акын - писатель, поэт

Катысушы - участник Сайыс — соревнование Мадактау — хвалить0 з iл - шутка Бакытты - счастливый Байкалмайды — незаметно Халык - народ Орындау - исполнять

жаттаКериилес — соседний Ерекшеленед1 - отличается Магына — смыслТолык непз бар И есть полное основание Эдебиет - литература Тавдану И удивляться Тарих - история Белгш —известный Кезен - период Тамаша - отличный Кепшшк - большинство

Тайпа- племя

46

15-саба кГрамматика: К^рмалас сенлемлерд! кайталау Лексика: Табу сездер

1-жаттыгу. Салалас курмаластарды эуел! тур-турЫе ажыратыныздар; содан кешн оларды сабактас курмаласкаайналдырыцдар.

1. Э.т калыцдап кар тускен жок, 6 ipaK келте сонар боп тацда жакын жауатын не жукалац кырбык кар, не кылау кун сайын болады (М.Э.). 2. Дес бергенде, ошарылган сец тез козгалып кеткен де, тасыган су жырадан темен тускен. 3. Хаттыц РИ|г1 жерш аттамалатып жазамын, ейткеш мен жазатын повесть аяктапып калды (С.М.).4. Эзен суы 3pi мол, 9pi агыны кушп (F.C.). 5. Нэзект! терезеш ашты да, сыртка карады. Коз жанары терезе алдындагы ак кайынга туст! де, оган бурынгыдан да кызыга карады. Нэзж бутактарында тобектеле ескен жас жапырактары кейде 6 ip эсем музыканын ыргагында катарлас билеп журген балалардай кершед!, кейде сол жапырактардын сыбдырынан элдекандай еспмеген сыр сыбдыры кулакка келед! (А . Лек.). 6. Алмастан катты тас жок, сондыктан онын бетгне тацба салу аса киын ёдз (А . Маш.).

2-жаттыгу. Томендеп сейлемдерд! толыктырыцыз.1. Жаз шыкты да, ... . 2. Саша каз1р кыдырмайды, ейткеш ... .

3. Не ол барсын, не ... . 4. Мен мына макаланы аудармаймын, ©йткен! ... . 5. Мен шт!нд! окымаймын, ce6e6i ... . 6. Мен базардан кауын алдым жэне ... . 7. Арман былтыр Мэскеуге сапар шекп жэне . 8. С1з жаксы жауап бердащз, ейткеш ... . 9. Мен ерте шыктым, 6ipaK ... .10. Ол тез жазады, сонда да .... I I . Ертен мен театрга барар ед[м, 6ipaK ... . 12. Б1з казак тш сабагында мазмундама жазып отырдык жэне ... .13. Кар жауды да.......14. Не диванга отыр, не ... . 15. Жазира 6 ipeceк1тап окиды, 6ipece ... . 16. Ол казгр жумыс ютемейд!, сондыктан ... .17. Bipece бор жок, 6ipece ... . 18. Не ушакпен бар, не ... . 19. Бупн кунашык. 6ipaK ... . 20. Менщ агам жумыстан кеш кеяд! жэне, ... .21. Мен уйге келдiм д е ,... .

3-жаттыгу. Казак титше аударьщыз.1. Я поеду или поездом или автобусом. 2. День был теплый, но

мы в горы не пошли. 3. Олжас живет то ли в центре города, то ли в микрорайоне. 4. Олег заболел, но к врачу не пошел. 5. Я делаю зарядку и умываюсь холодной водой . 6 . Я живу далеко, но на занятия не опаздываю. 7. Студенты слушали лекцию и задавали вопросы .

47

8. Берик живет в городе, а его родители в ауле. 9. Или он, или я. 10. То мороз, то снег. 11. Я купила хлеб, а мой друг - молоко. 12. Моя сестра моет посуду, а я вытираю ее полотенцем. 13. Я взяла книгу из библиотеки для моей младшей сестры, и она читала ее. 14. Я тебе написал письмо, но ты мне не ответила. 15. Казахский язык труден, но мы занимаемся с интересом. 16. Наш учитель строгий, но мы его любим. 17. Дети играют, а их родители разговаривают. 18. Пациент разделся, и доктор прослушал его легкие. 19. Я хотел постричь и покрасить волосы, но в парихмахерской было много народу. 20. Я не купила платье, потому что оно мне не идет.

Табу сездер

Казак эйелдер! - сез мздениетш, сез эдебш, ел дэстурш, дагдысын сактаушылар гана емес, казакы угым, танымындагы сез neci, сез киес! дегещц кад1рлеп устап баптаушылар да. Оган дэлел - казак тинндеп табу мен эвфемизмдер.

Табу, эвфемизмдерд1 колданатын зйелдер болса, ешшш жагынан ауызею тэдгц керкемдеу ini,бейнелеухш де - солар.

Казак халкыныц турмысында табу темендепдей жагдайларда колданылган:

1. Келш кайын журтыньщ адамдарын ез атымен атамай, эркайсысына ©3i ат коятын болган. Оны ат тергеу дейдь Ат тергеу жакындыгына, жасына, жолына карай койылады.

Мысалы: кайын авдшерш Шырайлым, Еркем, Тотым т.б. десе, кайындарын Тере ж1пт, Сулу ж1пт, Сылкым ж т т , Мырза, Шырак деп атаган. Кайын агаларыныц, кайын апаларыньщ аттарын бейнелеп, езгерт1п немесе касиет, мшез, сипат ерекшелiктерХмен жумбактап атаган.

Мысалы: Узын кайын ага, Ундемес апай т.б.;2 . Казак тш ндеп табу сездердщ тагы 6 ip саласы - авдар мен

KayinTi жэнд1ктерд!Ц, жазылмайтын аурулардьщ аттарын екшш1 6 ip сездермен жумсарта алмастыру аркылы колдану. Мысалы: найзагайды жасын, каскырды атыжаман, улыма, каракулак, жыланды узын деп атаган. Халык каскыр деп тура атаса, атын атап шакырып аламыз деп астарлы сездер айткан.

Тапсырма1. Мэтшд1 ыкшамдап эцпмеле, авдатпа жаз.2. Мэт1ннен табу сездерд! Tepin жаз.3. Мзт1ннен еткен шакты Tepin жаз.

48

4. Жана сездер мен сез т1ркестерш жаттаэйелдер - женщины дзлел - доказательствокелш - сноха Л р й - сестренкасулу -красивый агалар - братьяапалар - сестры табигат - природахаскыр - волк иеа - хозяин казакы угым - казахское понятиеез атымен атамай — не называя своим именем жумбактап атау — загадочно называть KayinTi жэнд!ктер- опасные насекомые

49

Эдебиеттер

1 Бектздюв Ш. К., Бектурова A. Ш. Казахский язык для всех. - Алматы : Атамура, 2004. - 718 б.

2 Векторов Ш. К., Казак тш . - Алматы : Атам^ра, 2006. - 316 б.3 Исаев С. М. Казак тш : оку куралы. - Алматы, 1993. - 170 б.4 Кузекова З.С. Казак тш практикумы. - Астана, 2010. - 178 б.5 Капасова Б. К-, Эбдожусшова Б. X. Казак тш . — Астана :

«Арман-ПВ», 2006. - 160 б.6 Мусинов А., т.б. Казак тш : студенттерге арналган окулык /

А. Мусинов, М. Мухеметкалиева. Е. К^дайбергенов. - Алматы, 1995.- 196 б.

7 Оралбай Н., МадинаГ., Эбшкаев А. Казак; t i l i i - Алматы : «Казак; университет!», 1993. — 336 б.

8 Салкынбай А. Б., Иманкулова С. М. Жогары оку орындарындаказак тш н окытуга арналган типтие оку багдарламасы. — Алматы, 2010. - 36 б.

9 Сыздык Р. редакциясымен. Казак тш нщ орфофафиялык сездхЕ!: 53000 сез. - Алматы : Арыс, 2005. - 400 б.

10 Франк В. Ю. Казак тш . - Алматы : Болашак балапандары, 1999.-132 б.

50

3

4

7

10

13

15

17

20

23

27

29

33

36

40

43

4750

М азмуны

Алгы сез1 -сабак Г рамматика: Жай сейлем

Лексика: Тш 6uiiMi жэне онын салалары2-сабак Грамматика: Бастауыш

Лексика: Тш бипмшщ эртурш гылымдармен байланысы3-сабак Грамматика: Баяндауыш

Лексика: Фразеологиялыкорагтым жэне оган тан бепплер4-сабак Г рамматика: Толыктауыш

Лексика: Дуниежуз? тшдер! жэне оган классификация жасау турлер1

5-сабак Грамматика: АныктауышЛексика: Тамыры терен, тарихы бай тгл

6-сабак Грамматика: ПысыктауышЛексика: Тшдщ когамдык-элеуметпк кызметтер1

7-с аба к Г рамматика: Жакты жэне жаксыз сейлемЛексика: Когамдык катынастагы улттык тшдщ мэш

8-сабак Г рамматика: Толымды жэне толымсызсейлем. Атаулы сейлем. Жалан жэне жайылма сейлем Лексика: Элеуметпк-турмыстык карым-катынас тш жэне эдеби тш

Э-сабак Грамматика: Салалас курмалас сейлемЫнгайлас салалас. Тусшдхрмел* салалас Лексика: Сез д э л д т

10-сабак Грамматика: Карсылыкты салаласСебеп салдар салалас. Лексика: Сез эдеб'|

1 I -сабак Грамматика: Талгаулы салаласКезектес салалас. Лексика: Тш тазалыгы

1 2-сабак Грамматика: Шартты багынынкы сабактасКарсылыкты багынынкы сабактас Лексика: Ауызею сейлеу тш нщ ерекшел*1ктср1

1 3-сабак Грамматика: Кимыл-сынбагынынкы сабактас.Мезпл багынынкы сабактас Лексика: 1скерлж карым-катынас тш

I 4-сабак Грамматика: Себеп багынынкы сабактас.Максат багынынкы сабактас Лексика: Ci6 ip жазбалары

I 5-сабак Грамматика: Курмалас сейлемдер/н кайталауЛеке и ка: Т абу сездер Эдебиеттер

Т. Д. Айтказина

к а з а к ; Т1Л1

Эдютемел^ нускау

Техникалык редактор Б. В. НургожинаЖауапты хатшы А. К. Темиргалинова

Басуга 08.07.2013 ж.0 pin Typi Times.

Flim iM 29,7 x 42 Ул. Офсетпк кагаз. Шартты баспа табагы 2,16 Таралымы 300 дана

Тапсырыс № 2083

«К Е Р Е К У » Баспасы С.Торайгыров атындагы

Павлодар мемлекетпк университет! 140008, Павлодар к., Ломов к., 64

БЕК1ТЕМ1НС. Торайгыров атындагы

кторы фейфер

К^растырушы Т. Д. Айтказина

Казак Т1Л1 кафедрасы

Казак тшфилология мамандыгынын студенттерше арналган

практикалык сабактарга эдютемел1к нускау

Кафедра мэжшсшде бекМлд! 2013 ж. « J 0 » ^ f хаттама

Кафедра мечгерушю А. Ф. Зейнулина

КЕЛ1С1ЛД1ГПФ деканы Ж. Т. Сарбалаев 2013 ж. « «/У »

СМ бел1мш1ц н/б______________Г. С. Баяхметова 2013 ж .« / / » С-У

М А К У Л Д А Н Д Ы ПОЭБ бастыгы________ ШЫ, Е. Н. Жуманкулова 2013 ж. « -?9 » 0-г