Vjestacka mocvara, tretman otpadnih voda

UNIVERZITET U SARAJEVU

MAŠINSKI FAKULTET SARAJEVO

IZBOR OPTIMALNOG RJEŠENJA

UPRAVLJANJA OTPADNIM

VODAMA U OPŠTINI PETROVO

Specijalistiĉki rad

Zoran Đuranović

Sarajevo, april 2011

2

UNIVERZITET U SARAJEVU

MAŠINSKI FAKULTET SARAJEVO

IZBOR OPTIMALNOG RJEŠENJA

UPRAVLJANJA OTPADNIM

VODAMA U OPŠTINI PETROVO

Specijalistiĉki rad

Zoran Đuranović


3

MAŠINSKI FAKULTET SARAJEVO Katedra: LOKALNA OKOLINSKA INFRASTRUKTURA

Predmet: Upravljanje vodama u lokalnoj zajednici


SPECIJALISTIĈKI RAD

Kandidat: Zoran Đuranović

Tema specijalistiĉkog rada:

Izbor optimalnog rješenja upravljanja otpadnim vodama u opštini Petrovo

Predsjednik Komisije: Mentor:

V.prof.dr Ejub Dţaferović doc.dr Branko Vuĉijak

4

5

Sadržaj

Abstrakt .......................................................................................................................................... 6

Abstract .......................................................................................................................................... 7 UVOD ............................................................................................................................................ 8 2. VODNI RESURSI U BIH ......................................................................................................... 9 3. PROBLEMATIKA OTPADNIH VODA U BIH ..................................................................... 12

3.1. Otpadne vode ..................................................................................................................... 13

3.2. Oblici zagaĊivanja površinskih boĉastih voda .................................................................. 13 3.2.1. Mikrobiološko zagaĊivanje vode ............................................................................... 13

3.2.2. Hemijsko zagaĊivanje vode ........................................................................................ 14

4. OPIS OPŠTINE PETROVO I NJENE KARAKTERISTIKE ................................................. 16 4.1 Hidrografija opštine Petrovo .............................................................................................. 18 4.2. Otpadne vode na podruĉju opštine Petrovo ....................................................................... 20

5. ANALIZA STANJA I KVALITETA VODA NA OPŠTINI PETROVO ............................... 26

5.1. Analiza stanja i kvaliteta rijeke Spreĉe ............................................................................ 26 5.2. Analiza sastava zoobentosa rijeke Spreĉe ......................................................................... 27

5.3. Analiza stanja i kvaliteta potoka Suva Jadrina-gornji tok ................................................. 28 5.4. Analiza stanja i kvaliteta potoka Vukovac ........................................................................ 29 5.5. Analiza stanja i kvaliteta potoka Miljkovac ...................................................................... 30

5.6. Analiza stanja i kvaliteta potoka Kasarna Mala Prenja ..................................................... 32 5.7. Analiza dobijenih rezultata ............................................................................................... 33

6. PREĈIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA ............................................................................... 35 6. 1. Odabir metode preĉišćavanja otpadnih voda na podruĉju opštine Petrovo ...................... 37

7. PLANSKA MOĈVARA I NJENE KARAKTERISTIKE ...................................................... 42 7.1 Konstrukcija planske moĉvare ........................................................................................... 44 7.2. Izbor i i karakteristike vegetacijskog sloja za plansku moĉvaru ....................................... 46

7.3 Tehniĉko rješenje „planske moĉvare“ za opštinu Petrovo ................................................ 54 7.4. Odrţavanje „planske moĉvare“ ......................................................................................... 56

7.5. Prednosti i mane kod primjene planske moĉvare .............................................................. 56 8. PREPORUKE ZA UNAPREĐENJE STANJA VODOTOKA NA PODRUĈJU OPŠTINE

PETROVO .................................................................................................................................... 57 ZAKLJUĈAK .............................................................................................................................. 61

6

Abstrakt

Problematika odvodnje i tretmana otpadnih voda u BiH je posljednjih godina jako

naglašena, potrebe za vodom rastu, a samim tim uzajamno sa potrebama raste i zagaĊenje koje

opterećuje vode.

Mali broj opština u BiH je ovo pitanje riješio u skladu sa principima EU. Opština

Petrovo u RS, ima sliĉan problem - rijeke i potoci na podruĉju opštine Petrovo su znaĉajno

opterećeni nekontrolisanim zagaĊivanjem. Najlošije stanje je u rijeci Spreĉi, sa kojom opština

Petrovo graniĉi. S obzirom na to da opština Petrovo spada u red nerazvijenih opština, sa malim

budţetom, razumljivo je da u doglednoj budućnosti neće biti u mogućnosti da obezbjedi tretman

otpadnih voda i da popravi stanje vodotoka na podruĉju opštine Petrovo. Ovaj jako bitan

problem moguće je riješiti ako se biraju jeftina rješenja koje će zadovoljiti društvene,

ekonomske i ekološke zahtjeve.

Danas je razvijeno više sistema tretmana otpadnih voda, koji su zastupljeni na BiH

podruĉju, ali njihova cijena je visoka za domaće standarde. Ako se uzme u obzir konfiguracija

terena, cijena zemljišta, niska ulaganja u izgradnju kao i odrţavanje, a sa druge strane mali

budţet lokalne zajednice, kao zadovoljavajuće rješenje samo po sebi nameće se tretman

otpadnih voda putem planske moĉvare ("constructed wetland").

Na podruĉju opštine Petrovo postoji dovoljno slobodnog podruĉja za postavljanje

„planske moĉvare“, postoji i odgovarajuće podruĉje koje je prirodno barovito (Bare-Kakmuţ), a

cijena granulacije je dosta niska (granulacija iznosi 40% cijene „planske moĉvare) jer postoji u

prirodnom stanju na lokalnim kopovima, kao i velike koliĉine granulacije koje su ostatak starog

rudnika Azbest. Da bi se popravilo stanje vodotoka pored tretmana otpadnih voda, treba

znaĉajno da se smanji zagaĊivanje duţ svih vodotoka. Ovo je moguće primjenom metoda dobre

prakse, izgradnjom manjih „planskih moĉvara“ za grupna domaćinstva.

7

Abstract

In the past few years the problem of drainage and treatment of waste waters in BiH is

very noticeable. The need for water grows and at the same time the pollution of water grows,

too.

Only few municipalities in BiH have solved this problem according to EU principles.

The Municipality of Petrovo in RS has the similar problem. Rivers and streams are much

polluted. The worst condition is of the river Spreca. Taking into the account that Petrovo is very

small and underdeveloped and has very low budget, there are weak chances that any significant

money may be used for the treatment of waste waters and that this condition will be improved

soon. This problem can be solved only if some inexpensive solution is chosen. This solution has

to satisfy social, economic and ecological conditions.

There are many systems for treatment of waste waters today. They are available at BiH

market, but they are very expensive for local conditions. Considering configuration of the

ground, the price of the land and low budget of local community the solution for the treatment

of waste waters by constructed wetland is the one to be examined.

Thus in order to improve the condition of water, besides the treatment of waste water,

pollution should be reduced and build smaller construction wetlands for several neighbouring

households.

8

UVOD

Na podruĉju opštine Petrovo vodotoci su opterećeni raznim vidovima zagaĊenja, koje je

prouzrokovano nepostojanjem sistema za tretman otpadnih voda, nepostojanjem kanalizacione

mreţe, nekontrolisanom sjeĉom šume, nepostojanjem vodozaštitnih zona uz rijeĉne tokove kao i

neadekvatno riješenim odvozom otpada. Karakteristika opštine Petrovo je ta da je njeno

stanovništvo u većem broju grupisano u centralnom dijelu mjesnih zajednica. Procjenjuje se da

opština Petrovo ima 9366 ES koji su grupisani po mjesnim zajednicama; Petrovo-3360,

Kakmuţ-2640, Karanovac-1165, Soĉkovac-1186, Porjeĉina-717, KaluĊerica-153, Krtova-145.

Stanovništvo koje ţivi na ovom prostoru teško bi bilo obuhvatiti jednim sistemom odvodnje

otpadnih voda radi nepostojanja centralnog kanalizacionog sistema, postoje samo ogranci

kanalizacionih sistema po mjesnim zajednicama koji obuhvataju pojedina grupisana

domaćinstva. Sami po sebi se nameću mali sistemi koji imaju relativno nisku cijenu kao i malu

potrebu za odţavanjem.

U izboru i odabiru rješenja za tretman otpadnih voda na podruĉju opštine Petrovo

poseban akcenat biće dat na prirodne sisteme za tretman otpadnih voda. Jedan od prirodnih

sistema koji će biti posebno analiziran je „planska moĉvara“.Danas se sve više razvijaju i

prouĉavaju sistemi tretmana otpadnih voda putem „planske moĉvare“, gdje trstika igra vaţnu

ulogu. Termin “moĉvara” nije sinonim “planskoj moĉvari”, jer se u “obiĉnoj” moĉvari ne mogu

optimizovati fiziĉki, hemijski i biološki procesi koji se odvijaju u tom ekosistemu. Svoju ulogu

u tretmanu zagaĊenih voda priroda obavlja milionima godina. Stari Kelti su trstiku smatrali

vrstom drveta i vjerovali da “trstika uvodi red poslije neĉega”. Danas, kad je poznata uloga

trstike u tretmanu otpadnih voda ove rijeĉi starih Kelta postaju jasne, jer trstika raste u vodi

„uvodi red poslije neĉeg“, uvodi red poslije narušene ravnoteţe tj. posle povećanog zagaĊenja u

vodi.

Planska moĉvara pored svoje efikasne funkcije uklanjanja zagaĊenja, odliĉno se uklapa u

okruţenje. Ima minimalan uticaj na okolinu, visok kapacitet i pouzdanost u radu, i relativno

nisku cijenu u odnosu na ostale sisteme za tretman otpadnih voda, ne zahtijevaju dodatnu

koliĉinu energije, relativno su lake za odrţavanje, ne zahtjevaju poseban struĉni kadar, a

biološki materijal nakon ţetve moţe posluţiti kao graĊevinski materijal.Znaĉi, sistem „planske

moĉvare“ je sa ekonomske strane prihvatljiv, tretman izlazne vode je zadovoljavajući, a moguće

ih je postaviti na cijelom podruĉju opštine Petrovo. Uz rijeku Spreĉu se nalazi velika slobodna

površina, koja na pojedinim djelovima ima i prirodno barovito podruĉje (naselje-Bare,

Kakmuţ). Cijena zemlje je relativno niska, na raspolaganju je granulacija (koja u ukupnoj cijeni

koštanja zauzima 40%) koju je moguće naći na ostacima starog rudnika, ili na lokalnim

kopovima po relativno niskoj cijeni u odnosu na bliţe okruţenje.

Za unapreĊenje stanja vodotoka potrebno je primijeniti „metode dobre prakse“ kako bi

se jednostavnim i jeftinim rješenjima smanjilo zagaĊenje i onemogućilo da zagaĊenje dospije u

vodotoke.

9

2. VODNI RESURSI U BIH

Rijeĉni tokovi Bosne i Hercegovine pripadaju slivovima Crnog i Jadranskog mora. Od

ukupne površine BiH ,koja iznosi 51.129 km2, Crnomorskom, odnosno slivu rijeke Save,

pripada 38.719 km2, dok slivu Jadranskog mora pripada 12.410 km

2. U Crnomorski sliv, koji

ĉini 75% podruĉja Bosne i Hercegovine spadaju slivovi sljedećih rijeka: neposredni sliv rijeke

Save, Une, Vrbasa, Bosne, Drine. Jadranski sliv zauzima 25% teritorija Bosne i Hercegovine.

Tu spadaju slivovi rijeka Neretve, Trebišnjice, Cetine i Krke. 1

Sa slike br.1. se moţe primijetiti, ¾

površine Bosne i Hercegovine pripada

Crnomorskom slivu, a ¼ Jadranskom slivu.

Prema podacima iz 1991. godine, u

Crnomorskom slivu u BiH ţivjelo je

4.012.266 stanovnika, a u Jadranskom u

BiH 515.360 stanovnika. 1

Slika br.1. Rijeĉni slivovi u BiH 1

Od ukupne koliĉine vode koja otiĉe godišnje sa teritorija BiH (1.155 m3/s), 63% (722

m3/s) otiĉe rijekom Savom, a 37% (433 m

3/s) prema Jadranskom moru. Slivovi u Bosni i

Hercegovini, površini sliva, kao i kapacitet rijeka prikazani su u tabeli br.1. 2

1 http:// wwf.panda.org/bs/living_neretva/vijesti/ 2 Priručnik za javnost, pristup informacijama i učešće javnosti u donošenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima,Sarajevo, juni 2006 .

10

Sliv Specifiĉni prosjeĉni protok

Po površini sliva

(litara u sekundi po km2)

Po stanovniku

(litara u sekundi po stanovniku)

Neposredni sliv Save u BiH 11,44 0,099

Una u BiH 26,29 0,387

Vrbas 20,67 0,257

Bosna 15,59 0,089

Drina u BiH 17,13 0,293

Ukupno Crnomorski sliv 18,65 0,180

Neretva i Trebišnjica 39,76 0,921

Cetina 13,48 0,392

Ukupno sliva Jadranskog mora 34,89 0,840

Ukupno BiH 22,59 0,255

Tabela br.1 Specifiĉni prosjeĉni protok po slivovoma u BiH u lit/s po km², i lit/s/ po stanovniku 2

Najviše vode u BiH, kao što se moţe vidjeti iz tabele br.1 ima u rijeci Neretvi (39,76

l/s/km2), dok je neposredni sliv rijeke Save u BiH najmanje vodan (11,44 l/s/km

2). Analizirajući

raspoloţive koliĉine voda u odnosu na broj stanovnika, najkritiĉnija situacija je u slivu rijeke

Bosne (0,089 l/s/stanovniku). Naime, sliv rijeke Bosne zauzima 20% teritorije BiH u kome ţivi

oko 40% ukupnog broja stanovnika, dok sa tog podruĉja otiĉe svega 14% ukupne koliĉine vode.

Potpuno drugaĉija situacija je na podruĉju slivova rijeka Neretve i Trebišnjice, gdje sa 20%

teritorije BiH, koju pokrivaju slivovi tih rijeka i gdje ţivi oko 10% od ukupnog broja

stanovnika, otiĉe 35% ukupne koliĉine vode. Na ostalim tokovima odnosi su uglavnom

ujednaĉeni. Sliv rijeke Bosne, pored toga što ima malu vodnost i specifiĉno oticanje po

stanovniku, ima i najlošije karakteristike kvaliteta vode. 3Slivno podruĉje opštine Petrovo

pripada slivu rijeke Bosne.

Porast broja stanovnika praćen poboljšanjem ţivotnog standarda i jaĉanjem svih sektora

ekonomije uslovljava povećane potrebe za vodom, a samim tim i porast zagaĊenja. Ovakvo

stanje neminovno vodi do pojave oskudice vode. Prema proraĉunima IWMI (International

Water Management Institute), 45% svjetske populacije će u 2025. godini ţivjeti u oblastima

koje će oskudijevati svjeţom vodom. 4

PredviĊa se da su mogući ozbiljni konflikti u mjestima gde je korišćenje limitirajućih

vodnih resursa izloţeno osporavanjima. Sljedeći vijek predstavljaće razdoblje borbe za vodu.

Pristup problemu vode je pitanje politike, zakonodavstva, nauke... Postojeći odnos prema vodi

na lokalitetima gdje nema oskudice je rasipan, mjere zaštite se poboljšavaju, ali još uvijek

neadekvatno, a zagaĊenje limitira korišćenje vode. 4

3 Priručnik za javnost, pristup informacijama i učešće javnosti u donošenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima,Sarajevo juni 2006. 4 Jasminka Bjelovac, Erna Ćorić, Vildana Đonko, Sabina Hadžiahmetović, Anđa Kalem-Perić, Branko Vučijak, Voda za život, Istitut za

hidrotehniku GF Sarajevo, Sarajevo, 2006-07.

11

Samo integralno upravljanje vodnim resursima moţe dovesti do ţeljenih rezultata. A to

podrazumijeva unapreĊivanje koordinisanog razvoja i upravljanja vodom i relevantnim

resursima radi maksimiziranja rezultante ekonomskog, socijalnog i društvenog blagostanja na

pravedan naĉin, bez ugroţavanja odrţivosti vitalnih eko sistema. Prema tome, neophodno je da

voda postane briga i posao svakog pojedinca, a svijest da su svi dio hidrološkog ciklusa i da svi

ţive nizvodno preduslov je za to.

Integrisanje u smislu upravljanja vodnim resursima moţe se shvatiti kao integracija

fiziĉkog sistema (duţ hidroloških granica rijeĉnog sliva), integracija aspekata okoline (kvalitet,

koliĉina, okolina), integrisanje interesa kroz uĉestvovanje svih uĉesnika i integrisanju

administrativnih funkcija. Da bi ovakvo integrisanje bilo efikasno potrebno je sistem upravljanja

vodom na hidrološkim granicama, s odgovarajućim organizacijama rijeĉnog sliva koje će

predstavljati platformu za uĉestvovanje svih uĉesnika i donošenje odluka na temelju njihovih

interesa. Plan integralnog upravljanja rijeĉnim slivom se bavi (ili koordinira) aspektima

koliĉine, kvaliteta i okoline. Integralno upravljanje rijeĉnim slivom je idealna situacija, ali ĉesto

sasvim drugaĉija od stvarnih situacija.

12

3. PROBLEMATIKA OTPADNIH VODA U BIH

Djelatnost koja se bavi problematikom planiranja, projektovanja, izgraĊenja i korišćenja

objekata, ureĊaja i postrojenja za prijem, transport i preĉišćavanje zagaĊenih voda, te njihovo

ispuštanje u vodotok, ili naknadno korišćenje, naziva se kanalizacija. Kanalizacija predstavlja

dio tehniĉkog sistema koji se nadovezuje na ljudsku potrebu za vodom u svakom segmentu

ţivota i aktivnosti, kojim se osigurava kvalitetno prikupljanje i odvoĊenje otpadnih voda, te

njihovo preĉišćavanje. I pored tijesne povezanosti vodosnabdijevanja i kanalizacije razvoj

kanalizacionih sistema u većini sluĉajeva zaostaje za razvojem vodovodnih sistema. To se prije

svega odnosi na zemlje u razvoju. Prioritetno je rješavano vodosnabdijevanje naselja, a odvodnji

i tretmanu otpadnih voda pristupalo se tek kada su problemi sanitarne zaštite naselja narasli

toliko da se njihovo rješavanje nije moglo odlagati.

„Okvirna direktiva o vodama„ 2000/60/EC usvojena je 22. decembra 2000. godine, a

uspostavlja okvir za djelovanje Evropske zajednice u politici u oblasti voda, gdje se oĉekuje:

Sprijeĉiti daljnje uništavanje vodenih cjelina, povećati i obnoviti stanje vodenih kao i

kopnenih ekosistema i moĉvara.

Uspostaviti odrţivo korišćenje voda bazirano na dugoroĉnijoj zaštiti vodnih resursa.

Osigurati smanjenje zagaĊenja.

Situacija u Bosni i Hercegovini je nije zadovoljavajuća, u prilog tome ide ĉinjenica da je samo

56% ukupnog stanovništva obuhvaćeno javnim vodovodom 94% u gradovima i 35% u selima, a

javnom kanalizacijom samo 35% , 80% gradskog i 11% seoskog stanovništva. 5 Prema ovim

pokazateljima Bosna i Hercegovina bila je na pretposljednjem mjestu od svih republika i

pokrajina u bivšoj Jugoslaviji. Još je veće zaostajanje u odnosu na druge evropske drţave npr. u

Švicarskoj je obuhvaćenost populacije javnom kanalizacijom preko 95%.

Broj gradskih postrojenja za preĉišćavanje otpadnih voda u BiH je veoma mali.

Postrojenja koja su u pogonu nalaze se u Trebinju, Ljubuškom, Grudama, Gradaĉcu, Ĉelincu,

Neumu i Srebreniku, dok su postrojenja u Sarajevu, Trnovu i Odţaku izgraĊena, ali su van

funkcije.

Vaţno je naglasiti da ekonomski razvoj BiH od Drugog svjetskog rata nije pratio

adekvatan razvoj korišćenja i zaštite voda. Voda nije tretirana kao ekonomska kategorija.

Istraţivanja su pokazala da je već 1978. godine radi dovoĊenja kvaliteta rijeĉnih voda u

propisane granice u BiH, bilo potrebno smanjiti koliĉine otpada koji se unosi u rijeke za 81% .

5 Priruĉnik za javnost, pristup informacijama i uĉešće javnosti u donošenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima, Sarajevo, juni 2006.

13

3.1. Otpadne vode

Otpadne vode su one koje se poslije korišćenja odvode do ureĊaja za preĉišćavanje ili se

ispuštaju u podzemne ili površinske vode. U koliĉine otpadnih voda nisu ukljuĉene atmosferske

ni protoĉne vode npr. vode koje pokreću hidroelektrane.

Proĉišćene otpadne vode su sve one koliĉine otpadnih voda koje se u toku izvještajne

godine proĉišćavaju mehaniĉkim, hemijskim, biološkim ili kombinovanim naĉinom.

Javna kanalizacijska mreţa je mreţa zatvorenih uliĉnih kanala i kolektora koja sluţi za

odvoĊenje otpadnih i atmosferskih voda (opšti sistem kanalizacije) ili kao posebna mreţa za

odvoĊenje otpadnih voda, a posebno za atmosferske vode (separacijski sistem kanalizacije).

Najĉešće se govori o ĉetiri tipa otpadnih voda: 6

Otpadne vode iz domaćinstva ili sanitarne otpadne vode.

Industrijske otpadne vode.

Oborinske otpadne vode.

Procjedne otpadne vode.

3.2. Oblici zagaĊivanja površinskih boĉastih voda

Voda je potrebna za zadovoljenje stanovništva pitkom vodom, za potrebe industrije,

poljoprivrede itd. Sa povećanjem broja stanovnika i potrebe za vodom samim tim povećava se

koliĉina otpadne vode koja se ispušta u vodotokove, tako se povećava zagaĊenost površinskih

slatkih voda. Otpadne vode sadrţe rastvorljive i nerastvorljive materije, kao i neorganske i

organske supstance razliĉitog sastava. Ovim materija mijenja prirodna svojstva vode i tako utiĉe

na ţivi svijet u njoj. Razlikuju se dva oblika zagaĊenja površinskih slatkih voda,a to su

mikrobiološko i hemijsko zagaĊenje vode.

3.2.1. Mikrobiološko zagaĊivanje vode

Voda moţe biti zagaĊena velikim brojem mikroorganizama koji u nju mogu dospjeti iz

vazduha, tla, sa biljaka, a najĉešće iz fekalija ljudskog ili ţivotinjskog porijekla.

Mikroorganizmi koji se mogu prenijeti putem vode su bakterije, virusi, itd. Voda koja se koristi

za piće ne smije sadrţavati patogene mikroorganizme ili neku od bakterija, indikatora fekalnog

zagaĊenja.

Mikrobiološki zagaĊena voda za piće moţe izazivati niz oboljenja, bilo korištenjem

zagaĊene vode, bilo zalijevanjem povrća, pranjem voća ili pripremanjem hrane upotrebom

zagaĊene vode. ZagaĊenom vodom za piće najĉešće se prenose crijevne zarazne bolesti.7

6 http://www.grad.hr/nastava/hidrotehnika/gf/opskrbavodom/predavanja2slide/2.6.%20Prociscavanje%20otpadnih%20voda.pdf 7 Priručnik za javnost, pristup informacijama i učešće javnosti u donošenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima, Sarajevo, juni 2006.

http://www.grad.hr/nastava/hidrotehnika/gf/opskrbavodom/predavanja2slide/2.6.%20Prociscavanje%20otpadnih%20voda.pdf

14

3.2.2. Hemijsko zagaĊivanje vode

Hemijsko zagaĊivanje dospijeva u vodu najĉešće iz industrijskih kompleksa (pri

proizvodnji nafte, u rudarstvu itd.) kao i spiranjem sa poljoprivrednih zemljišta (ĉime najĉešće

stradaju podzemne vode). U nastavku su nabrojane neke od hemijskih supstanci koje mogu

dospjeti u vodu i tako ugroziti okolinu.

Amonijak je opasan za ljudsko zdravlje samo ako se unosi u visokim koncentracijama.

U koncentracijama, koje su uobiĉajene u vodama za piće, nema direktnog uticaja na zdravlje

ljudi. Moţe smanjiti efikasnost dezinfekcije vode za piće.

Nitrati i nitriti - Pitka voda koja sadrţi prevelike koliĉine nitrata i nitrita moţe biti

opasna, posebno za novoroĊenĉad, jer nitrati smanjuju koliĉinu kiseonika koji dospijeva do

mozga i tako dolazi do sindroma „plave bebe“. Povećana koliĉina nitrata povezuje se i sa

kancerom digestivnog trakta.

Deterdženti se široko koriste za razliĉite svrhe u industriji, kao i u sredstvima za pranje.

Pojava deterdţenata u vodotokovima je nepoţeljna, jer izaziva promjene ukusa, mirisa i boje

vode, kao i fiziĉke osobine vode (pojava pjenušanja). Pojava pjene kvari izgled vode, oteţava

rastvaranje kiseonika u njoj i spreĉava prodor sunĉeve svjetlosti u dublje slojeve vode što je

neophodno za razvoj ţivog svijeta u vodi i fotosintezu.

Mineralna ulja - Pod mineralnim uljima podrazumijevaju se ugljovodonici naftnog

porijekla. Naftne materije su ĉesti zagaĊivaĉi vode u koju dospijevaju kao industrijske otpadne

vode, otpadne vode iz naseljenih mjesta. Nafta se u vodi rasporeĊuje u vidu sitnih kapljica ili

tankog sloja na površini. Ovaj sloj spreĉava rastvaranje kiseonika iz vazduha i prodor sunĉeve

svjetlosti u dublje slojeve vode, neophodnih za razvoj ţivog svijeta.

Masti i ulja - Prisustvo ovih materija u vodi je nepoţeljno, jer uzrokuje smanjenje

sadrţaja kiseonika koji se troši u procesu njihove razgradnje.

Pesticidi se koriste u savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji, kao i u mnogim oblastima

industrije. Oni posjeduju toksiĉna i kancerogena dejstva.

Polihlorirani bifenili (PCB) su jedinjenja koja se široko koriste kao prenosnici toplote,

kao pesticidi, dodaci gumi i plastici, u industriji ulja, boja i lakova. Spadaju u grupu veoma

otrovnih jedinjenja.

Teški metali - Metali spadaju meĊu najraširenije hemijske materije na zemlji. Pojam

„teški metali“ obuhvata metale ĉija je gustina veća od 5 g/cm3. Ĉitav niz ovih metala je

neophodan za mnogobrojne funkcije u ljudskom organizmu, a njihov manjak dovodi do pojave

ozbiljnih problema. MeĊutim, povišena koncentracija teških metala moţe biti uzrok

narušavanja zdravlja. Najĉešći primjeri su razliĉite vrste alergija. Teški metali su ĉesti

15

zagaĊivaĉi u vodenim sistemima. Smatraju se opasnim za ţive organizme zbog velike otrovnosti

i sklonosti akumulisanja u ekosistemu. 8

Dokument koji govori o klasifikaciji voda na podruĉju opštine Petrovo u skladu je sa

uredbom o klasifikaciji voda iz 1968. godine propisane su graniĉne vrijednosti pojedinih

fiziĉko–hemijskih, bakterioloških i bioloških parametara. Prema namjeni korišćenja vode su

podijeljene u ĉetiri klase:

Vode I klase su najĉistije prirodne vode, izvorišta rijeka i njihovi gornji tokovi.

Upotrebljavaju se za piće ili u prehrambenoj industriji. Naseljavaju ih plemenite vrste riba

(salmonidi). Nemaju miris, vidljivu boju niti otpadne tvari.

Vode II klase su još uvijek relativno ĉiste. Mogu se koristiti za rekreaciju i uz odreĊeno

preĉišćavanje za snabdijevanje gradova vodom. Ne smiju imati miris ni boju.

Vode III klase zagaĊene su prolaskom kroz gusto naseljene i industrijske oblasti. Imaju

miris i vidljivu boju, ali se još uvijek mogu koristiti u poljoprivredi i nekim granama industrije.

Pokazatelji za ove vode imaju znatno više graniĉne vrijednosti.

Vode IV klase su sve one vode koje ne spadaju u prethodne tri klase. Vrlo su zagaĊene i

moraju se preĉišćavati ukoliko se upotrebljavaju u odreĊene svrhe. 9

8 Priručnik za javnost, pristup informacijama i učešće javnosti u donošenju odluka u okviru upravljanja vodnim resursima, Sarajevo, juni 2006. 9 Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće, sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99

16

4. OPIS OPŠTINE PETROVO I NJENE KARAKTERISTIKE

Opština Petrovo prostire se na 375,60 ha, i procjenjuje se da u njoj ţivi oko 9.300

stanovnika. Osnovana je nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma kao dio predratne

opštine Graĉanica. Nalazi se u sjeverozapadnom dijelu BiH i graniĉi sa opštinama Doboj, Doboj

Istok, Graĉanica, Maglaj, Tešanj, Lukavac i Doboj Jug. Klima je umjereno kontinentalna, sa

toplim ljetima i hladnim zimama. Nadmorska visina Spreĉanskog polja je od 160 do 200 metara.

Najviši vrh je Velika Ostrvica (917 m). U njenom podnoţju izvire rjeĉica Prenja. Tu su i vrhovi

Kraljica (883,5 m), u ĉijem podnoţju izvire rijeka Jadrinja, Mala Ostrvica (853 m) i Ozrenski

kamen (852 m). 11 Prije nove ere na Ozrenu su ţivjela ilirsko-panonska plemena koja su 33.

godine nove ere pokorili Rimljani. U 6. i 7. vijeku u današnji prostor Ozrena doseljavaju se

Sloveni.

Opština Petrovo slika br.2. obuhvata podruĉje naseljenih mjesta Petrovo, koje je i

sjedište opštine, Kakmuţ, KaluĊerica, Karanovac, Krtova, Porjeĉina i Soĉkovac. U pogledu

reljefa 65% teritorije Opštine je brdsko-planinsko podruĉje koje se blago podiţe iz ravniĉarskog

(35%) dijela teritorije Spreĉankog Polja i završava najvišim planinskim vrhom Ozrena, Velikom

Ostrvicom (917m). Na podruĉju opštine Petrovo 54% zemljišta zauzimaju šume, zatim šikare i

23% vegetacije uz rijeĉno podruĉje, ostalo su mala dvorišta. Njeno podruĉje bogato je

mineralnim sirovinama: azbestom, kaolinom, ciglarskom glinom, termomineralnom i alkalnom

vodom, te nekim plemenitim, još uvijek nedovoljno istraţenim metalima. Opština Petrovo spada

u red nerazvijenih opština u Republici Srpskoj. 10

Na podruĉju opštine Petrovo

funkcionišu osnovne institucije i organi i

drţavne uprave kao i javna preduzeća,

ustanove i institucije iz oblasti javne

bezbjednosti, komunalnih usluga,

osnovnog i srednjoškolskog obrazovanja,

kulture, zaštite zdravlja ljudi i ţivotinja,

poštanskog saobraćaja, telekomunikacija,

uzgoja i eksploatacije šuma.

Najvaţniji privredni resursi su

preraĊivaĉka industrija, prerada plastike,

mala poljoprivreda i turizam, kao

potencijalna grane privrede. 10

Slika br.2 Lokacija opštine Petrovo, slivno podruĉje rijeka Bosne 11

10 http://www.projektad.com/Stranice/Prostorni_plan_Petrovo.html 11http://vodeherc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=21&Itemid=33&lang=ba

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%94%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%98

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%94%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%98_%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%94%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%98_%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%93%D1%80%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0_%28%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4%29

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%9C%D0%B0%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D1%98

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%A2%D0%B5%D1%88%D0%B0%D1%9A

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%9B%D1%83%D0%BA%D0%B0%D0%B2%D0%B0%D1%86

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%94%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%98_%D0%88%D1%83%D0%B3

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%9A%D0%B0%D0%BA%D0%BC%D1%83%D0%B6

http://www.projektad.com/Stranice/Prostorni_plan_Petrovo.html

http://vodeherc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=21&Itemid=33&lang=ba

17

Opština Petrovo bogata je manjim izvorima i potocima. Bogatstvo rijekama, odnosno

vodni potencijal svake drţave, a samim tim i lokalne zajednice, jedan je od bitnih faktora njenog

privrednog i ekonomskog razvoja. Razvoj je uslovljen adekvatnim rukovoĊenjem ovim

prirodnim resursima. Imajući u vidu izraţen antropogeni uticaj, koji je neminovnost, neophodno

je preduzeti adekvatne mjere zaštite radi odrţivog razvoja i oĉuvanja vodotoka. Poznavanje i

odrţavanje kvaliteta vodotoka dobra je osnova za svaku ljudsku aktivnost. Voda je nesumnjivo

najvitalniji resurs, ţivot je neodrţiv bez nje. Istovremeno, voda je ograniĉen i osjetljiv resurs. U

tabeli br. 2 dati su podaci o stanovnicima na podruĉju opštine Petrovo.

Podaci o broju domaćinstava

Mjesna zajednica L/s po naselju Broj

stanovnika

Broj domaćinstava

(evidencija elektriĉnih

brojila ED Doboj)

Petrovo 5,2-8,3 (3.000-4.000) 3360 1139

Kakmuž 4,2-5,2 (2.000-3.000) 2640 895

Karanovac 2,1-3,1 (1.000-1.500) 1165 395

Sočkovac 2,1-3,1 (1.000-1.500) 1186 402

Porjecina 0,9-2,1 (500-1.000) 717 243

Kaluđerica 0,5 (<250 ) 153 52

Krtova 0,5 (<250 ) 145 49

UKUPNO 9366 3175

Tabela br.2. Broj domaćinstava na području opštine Petrovo

Pokrivenost kanalizacionom mreţom na podruĉju opštine Petrovo je izrazito mala, i

iznosi pribliţno 5%, pokrivenost kanalizacionom mreţom najviše je zastupljena u uţem centru

Petrova.

Mada na podruĉju opštine Petrovo ne

postoji znaĉajna industrijska proizvodnja.

Opština Petrovo okruţena je industrijskim

bazenom što se najznaĉajnije odraţava na

rijeku Spreĉu. Prema UNEP pokazateljima

opština Petrovo znaĉajno je opterećena

zagaĊenjem voda i vazduha. 12

Kvalitet vode rijeke Spreĉe tokom

godine se mijenja. Tokom ljetnih mjeseci voda

je III – IV klase boniteta. Priliv velikih

koliĉina organskih materija i razliĉitih

nutrijenata dovodi do ovakvog stanja vode.

Nutrijenti uslovljavaju razvoj razliĉitih

organizama, naroĉito planktonskih algi, što

dovodi do eutrofikacije i pogoršanja kvaliteta

vode.

12 http://www.unep.org/

http://www.unep.org/

18

Slika br.3. Karta zagađenja zemljišta i voda 15

Tokom zimskih mjeseci kvalitet vode se popravlja. Najlošije stanje je u rijeci Spreĉi

koja graniĉi sa opštinom Petrovo u duţini od 28 km. Naroĉito je ugroţen njen donji tok. Dio

toka od postrojenja Koksare je gotovo mrtav. Nizvodno se stanje donekle popravlja usljed

procesa autopurifikacije, tako da voda poprima karakteristike vode II–III klase kvaliteta. Sistem

monitoringa kvaliteta vode, zasnovan na istraţivanju ţivotnih zajednica, nikada nije

uspostavljen. Zbog toga su podaci o stanju kvaliteta vode na ovom poduĉju nesreĊeni,

fragmentarni i nesistematizovani. 13

U zaštiti ţivotne sredine, posebno u oblasti vodenih resursa, veliki problem predstavlja

kvalitet površinskih slatkih voda. Poseban problem predstavlja ĉinjenica da više od polovine

stanovništva na Zemlji nema dovoljno vode zadovoljavajućeg kvaliteta. Stanje akvatiĉnih

ekosistema je takvo da se intenzivno mijenjaju pod antropogenim uticajem. Antropogeni uticaji

su raznoliki. ZagaĊenje vodotoka predstavlja svako odstupanje od prirodnih, hemijskih, fiziĉkih

i bioloških svojstava vode. Oblici zagaĊenja vodotoka na podruĉju sjeveroistoĉne Bosne su

razliĉiti. Osim komunalnih otpadnih voda iz naselja lošem uticaju na kvalitet voda doprinose

industrija, saobraćaj, poljoprivreda i neriješen odvoz smeća. Posebno treba naglasiti uticaj

rudnika uglja, koji godinama ispuštaju velike koliĉine ĉestica ugljene prašine iz separacija uglja,

sto se naroĉito odraţava na rijeku Spreĉu. Ugljena prašina kontinualno zatrpava dno rijeke

Spreĉe i spreĉava odrţavanje ţivotnih zajednica dna i tako remeti ekološku ravnoteţu u Spreĉi.

Na prostoru opštine Petrovo znaĉajnijih industrijskih postrojenja gotovo da nema. Glavni

problem predstavlja neureĊena odvodnja komunalne otpadne vode, sjeĉa šume, neadekvatno

riješen odvoz otpada kao i zagaĊenje iz netaĉkastih izvora (difuzno zagaĊenje). U rijeci Spreĉi

stanje je znaĉajno narušeno. Poseban problem predstavljaju industrijske otpadne vode, naroĉito

nakon privatizacije pojedinih industrijskih postrojenja. Negativan uticaj zagaĊenja površinskih

voda na zdravlje stanovništva ogleda se na kvalitet vode za piće, vode za navodnjavanje,

rekreaciju, itd. Pored već napomenutog zagaĊenje nastaje i od komunalnih otpadnih voda, koje

nastaju kao rezultat aktivnosti stanovništva u selima i gradovima.

4.1 Hidrografija opštine Petrovo

Najznaĉajniji vodotoci na podruĉju opštine Petrovo su Prenja, Velika rijeka, Mala

rijeka, Ponikva, Jadrinja i Kameniĉka rijeka. Vodotoci na podruĉju ove opštine pripadaju slivu

Spreĉe (slika br.4).Hidrografski sistem Spreĉe smješten je unutar spreĉanske zavale dinarskog

pravca orijentacije sa osnovnim smjerom jugoistok–sjeverozapad. Sliv se nalazi na hidrološkim

izolatorima tako da su orografska razvoĊa ujedno i vododjelnice. Orografska razvoĊa na

sjeverozapadu prelaze preko Trebave (692 m), na sjeveroistoku preko Majevice (915 m), na

jugoistoku preko Javornika (1060 m) i Snagova (470 m), a na jugu i jugoistoku preko Konjuha

(1327 m) i Ozrena (918 m). Rijeka Spreĉa je jedna od najduţih rijeka u našoj zemlji.13

Izvire

ispod Velje Glave (619 m.n.v) u blizini Zvornika i ima duţinu toka od 115,7 km i površinu sliva

od 1945 km². Rijeka Spreĉa je bogata vodom. Prosjeĉni protok kod Modraca je 15 – 20 m³ /sec,

13 Dr. Avdul Adrović. Kvalitet vode u rijekama i akvalnim akumulacijama sjeveroistočne Bosne, Tuzla ,mart 2010.

19

a kod Karanovca (opština Petrovo) 25–27 m³ /sec. Najviši srednji mjeseĉni vodostaj je u

februaru 160 cm, a najniţi u avgustu 89 cm, te se kao takva moţe svrstati u varijantu vodotoka

pluvijalnog reţima. Uzduţni talog ove rijeke je nesaglasan, a na pojedinim mjestima stepenast.14

U izvorišnom dijelu padovi su najviši i prosjeĉno iznose 23,8 ‰, na uzduţnom profilu

se smanjuju i do Modraca iznose 1,85 ‰, a do ušća u Bosnu 1,26 ‰. Vodotok se odlikuje

meandrima, naroĉito u donjem dijelu, što je posljedica malog nagiba kao i akumulisanja velikih

koliĉina rijeĉnog nanosa, koje u aluvijalne ravni donose njene pritoke. 14

Na slici br.4. prikazani

su vodotoci na podruĉju opštine Petrovo.

Slika br.4. Vodotoci na području opštine Petrovo

Spreĉa se odlikuje slabije razvijenom rijeĉnom mreţom, ali i manjom koliĉinom vode u

pritokama. Najznaĉajnije lijeve pritoke na podruĉju opštine Petrovo su Prenja, Velika rijeka,

Mala rijeka, Ponikva, Jadrinja i Kameniĉka rijeka. U hidrografskom sistemu rijeke Spreĉe

gustina rijeĉne mreţe iznosi 550 m/km². To znaĉi da padavinaske vode slivanjem prelaze put

dug prosjeĉno 550 m da bi dotekle do nekog toka u slivu.14

Na svakom km² slivne površine

rijeke Spreĉe postoji po 1,79 km vodenih tokova tako da je koliĉina slivne vode na podruĉju

opštine Petrovo pribliţno jednaka prosjeku za Bosnu i Hercegovinu.

14 Dr. Avdul Adrović. Kvalitet vode u rijekama i akvalnim akumulacijama sjeveroistočne Bosne, Tuzla, mart 2010.

20

4.2. Otpadne vode na podruĉju opštine Petrovo

Otpadnim vodama nazivaju se vode koje su bile upotrijebljene u odreĊenu svrhu i pri

tome prikupile dodatna zagaĊenja zbog kojih je došlo do promjene njihovih fizikalnih,

hemijskih, bioloških i bakterioloških karakteristika. U otpadne vode spadaju i vode koje

dospijevaju u sistem odvodnje od padavima i procjeĊivanja podzemnih voda.

Opština Petrovo samo u uţem naseljenom mjestu Petrova ima izgraĊena tri ogranka

kanalizacije. Dio kanalizacione mreţe koji postoji u opštini Petrovo prolazi kroz uţi centar

naseljenog mjesta Petrovo. Podijeljen je u tri manja zasebna sistema. Pošto ne postoji potpuna i

taĉna i evidencija domaćinstava koja su pripojena sa kanalizacionom mreţom, procjenjuje se da

je na mreţu spojeno oko 200 objekata sa brojem stanovnika koji varira u toku dana (škole,

opština, dom zdravlja, policijska stanica). Varijacija je javlja jer su uglavnom javne institucije

opterećene 1/3 dana. U narednoj tabeli br.3. vidi se procjena broja stanovnika i znaĉajniji objekti

koji su pripojeni sa kanalizacionom mreţom.

Ustanove, objekti Ustanove Uĉestalost

prisustva

Broj ES Ukupan broj ES

Izlaz kanalizacije 1

Individualna

domaćinstva (20*3)

60

Stanovi (80*3) 240

Poslovni objekati 1/3 6 2

Osnovna škola 1/3 240 80

Srednja škola 1/3 230 78

Ukupno 1 460


Individualna

domaćinstva (40*3)

120

Poslovni objekati 1/3 9 3

Policijska stanica 1/3 36 12

Opština 1/3 65 22

Dom kulture 1/3 10 3

Tvornica obuće Zvornik 1/3 70 23

Ukupno 2 183


Individualna

domaćinstva (10*3)

30

Stanovi (40*3) 120

Poslovni objekati (10*3) 1/3 30 10

Dom zdravlja 1/3 54 5

Pilana HGP 1/3 50 17

Ukupno 3 182

Tabela br.3 Broj stanovnika obuhvaćenih kanalizacionom mrežom

Na slici br.5. prikazan je jedan dio naselja Petrova koji je obuhvaćen kanalizacijom, i sva tri

ogranka kanalizacije koji završavaju u rjeĉici Jadrini.

21

Slika br.5. Kanalizacioni sistem naseljenog mjesta prtrovo sa isspustima

Na slici 5 je prikazan dio uţeg centra Petrova u kojem postoje tri ogranka kanalizacije

(oznaĉeni crvenom bojom na slici) i sva tri završavaju direktno u rijeci Jadrini bez prethodnog

tretmana. Na slici su prikazani i ispusti u rijeku oznaĉeni brojevima od jedan do tri, kao i

podruĉje koje je obuhvaćeno svakim od kanalizacionih sistema. Na ova tri zasebna ispusta

predlaţu se dva rješenja izgradnje“ planske moĉvare“ kao pilot projekta za opštinu Petrovo;

Prema porijeklu i karakteru zagaĊivanja uobiĉajena je podjela otpadnih voda u ĉetiri

osnovne grupe:

iz domaćinstva ili sanitarne otpadne vode: potrošne i fekalne,

industrijske otpadne vode: neoĉišćene, odnosno zagaĊene i uslovno ĉiste,

oborinske vode: od kiše, snijega i pranja ulica,

procjedne vode: od procjeĊivanja podzemnih voda.

22

Otpadne vode iz domaćinstva ili sanitarne otpadne vode rezultat su korišćenja vode u

seoskim i urbanom dijelu opštine Petrovo, turizmu, zdravstvu, školstvu, usluţnim i drugim

neproizvodnim djelatnostima. Vode su iskorišĉene za pripremanje hrane, proizvodnju

namirnica, pranje posuĊa i rublja, odrţavanje liĉne higijene i stana (potrošne vode) i vode iz

sanitarnih ureĊaja (fekalne vode). Sastav otpadnih tvari u otpadnim vodama iz naselja zavisi od

niza faktora, a posebno od naĉina ţivota, klimatskih prilika, izgraĊenosti vodovodnog sistema i

raspoloţivih koliĉina vode. U pogledu organskih tvari i posebno bioloških kontaminenata

(prvenstveno virusa i bakterija) ove vode pripadaju grupi zagaĊenih voda (naroĉito fekalne

vode). Najĉešći sastav otpadnih voda naselja prikazane su u tabeli 4.

Karakteristike Koncentracija, mg/l

Opseg Srednja

vrijednost

Fiziĉke

Suva materija (suvi ostatak)

Ukupno 300-1200 700

Suspendovane ĉestice, ukupno 100-400 220

Suspendovane ĉestice, isparljive (*) 70-300 150

Rastvorene materije, ukupno 250-850 500

Rastvorene materije, isparljive (*) 100-300 150

Hemijske

Organski ugljenik

BPK5 100-400 250

HPK 200-1000 500

Ukupni azot (kao N) 15-90 40

Ukupni fosfor (kao P) 5-20 12

pH 7-7,5 7,0

Hloridi 30-85 50

(*) Gubitak ţarenjem suvog ostatka, pribliţno odgovara sadrţaju organske materije

Tabela br.4. Karakteristike otpadnih voda 15

Otpadne vode iz naselja na podruĉju opštine Petrovo u najvećem broju sluĉajeva se

malim kanalizacionim sistemima grupno ili pojedinaĉno slivaju u vodotokove. Ove otpadne

vode izgledaju ruţno, neugodne su boje i mirisa, kao i u estetskom pogledu, a predstavljaju

dodatno zagaĊenje vodotoka kao prijemnika takvih voda. Da bi se bolje shvatilo njihovo

porijeklo to će biti prikazano na primjeru potrošnje vode u jednom prosjeĉnom domaćintvu.

Vidljivo je i porijeklo zagaĊenja vode iz jednog domaćinstva. Najĉeća potrošnja vode u

domaćinstvu prikazana je na slici 6.

15 Gaćeša, S., Klašnja, M. Tehnologija vode i otpadnih voda, Jugoslovensko udruženje pivara, Beograd ,1994.

23

Slika broj 6. Potrošnja vode u domaćinstvu

Domaće upotrijebljene vode se mogu opisno klasifikovati prema vrsti i mestu nastajanja

na sljedeći naĉin:

Siva voda (kuhinja, kada, tuš, mašina za pranje veša i sudova),

Crna voda (feces i urin sa vodom od ispiranja),

Ţuta voda (urin; poseban tip WC šolje),

SmeĊa voda (crna voda bez urina). 16

Industrijske otpadne vode nastaju upotrebom vode u tehnološkim procesima i u

proizvodnji energije. Velikim industrijskim zagaĊenjem opterećena je rijeka Spreĉa sa kojom

opština Petrovo graniĉi. Specifiĉnih su svojstava koja zavise o vrsti industrije i primijenjenog

tehnološkog procesa. Radi toga se ne mogu naznaĉiti opšti pokazatelji, a potrebno je svaku

industriju razmatrati posebno. Mogu biti raznoliko zagaĊene (teškim metalima, kiselinama,

bazama, mineralnim solima, biocidima, mineralnim uljima, ugljikovodonicima, fenolima,

aromatskim organskim spojevima, radioaktivnim materijama, sintetiĉkim hemijskim

proizvodima i patogenim mikroorganizmima), ali i uslovno ĉiste, tj. da upotrebom nisu

pretrpjele znaĉajniju promjenu fizikalnih i hemijskih karakteristika, kao što su npr. vode iz

rashladnih ureĊaja.

ZagaĊene industrijske vode mogu se svrstati u dvije temeljne vrste:

biološki razgradive ili kompatibilne, koje se smiju miješati sa otpadnim vodama iz

naselja,

biološki nerazgradive ili inkompatibilne, koje se ne smiju miješati s otpadnim

vodama iz naselja, bez prethodnog proĉišćavanja (predtretmana).

16

Jonsson H, Stintzing R, Vinneras B, Salomon E (2004) Guidelines on use of urine and faeces in crop production, Stockholm Environment Institute,

Stockholm, Sweden.

http://translate.googleusercontent.com/translate_c?hl=de&prev=/search%3Fq%3D1.%2BComposition%2Bof%2Burine,%2Bfaeces,%2Bgreywater%2Band%2Bbiowaste%2Bfor%2Butilisation%2Bin%2Bthe%2BURWARE%2Bmodel,%2Bchalmers%2Buniversity%2Bof%2Btechnology.%2BGothenburg,%2B2005%26hl%3Dde%26prmd%3Dimvnsb&rurl=translate.google.at&sl=en&twu=1&u=http://www.ecosanres.org/pdf_files/ESR-factsheet-06.pdf&usg=ALkJrhhUsY5qAPugZdOzkXn0_VzIDWs-Yw

24

Industrijske otpadne vode, naroĉito ako su toksiĉne, mogu biti izuzetno štetne po

zdravlje ljudi, a posebno po biljni i ţivotinjski svijet u prijemniku (ukoliko bi se ispuštale bez

proĉišćavanja). Zbog korozivnog djelovanja mogu biti štetne i za objekte odvodnje (prvenstveno

cijevi), a takoĊe mogu nepovoljno djelovati i na pojedine vrste, odnosno faze, procesa

proĉišćavanja otpadnih voda. Upotrijebljene vode iz sanitarnih ureĊaja u industriji istih su

svojstava kao i otpadne vode iz naselja.

Oborinske vode posljedica su padavina (oborina), prvenstveno kiše i snijega na urbano

slivno podruĉje i pranja ulica, pošto i te vode u pogledu stepena i karaktera zagaĊenja, te naĉina

rješavanja odvodnje, odgovaraju oborinskim vodama. Stepen zagaĊenja oborinskih voda koje s

urbanog podruĉja dotiĉu u sistem odvodnje, odnosno u recipijent, zavise od više faktora meĊu

kojima su vrsta površinskog pokrivaĉa, intenzitet i vrsta saobraćaja, uticaja industrije, jaĉine i

trajanje padavina, zagaĊenja vazdušnog basena, trajanje sušnog razdoblja i sl. Koncentracija

zagaĊenja u oborinskoj vodi mijenja se tokom trajanja padavine, odnosno u procesu oticanja,

tako da je kod prvih dotoka oborinske vode koncentracija suspendovane materije i do deset puta

veća nego u završnim fazama oticanja.

Procjedne vode su podzemne vode koje prodiru u kanalsku mreţu kroz neispravne

(vodopropusne) spojeve, pukotine, kućne prikljuĉke i prikljuĉke cijevi na pojedine objekte

(naroĉito ulazna okna, crpne stanice). Ovoj grupi voda (koja se moţe nazvati i tuĊim vodama)

dodaju se i neposredni dotoci oborinskih voda koji prolaze kroz poklopce pojedinih graĊevina

kanalske mreţe (npr. ulaznih okana i crpnih stanica), zatim drenaţne vode uz temelje graĊevina,

te vode od neispravno izvedenih prikljuĉaka krovova i dvorišta zgrada. Procjedne vode nisu,

prema svojim svojstvima i sastavu, otpadne vode, ali ih je (koliĉinski) potrebno odrediti

(procijeniti) kako bi se, radi kontrole propusne moći kanala i proraĉuna pogonskih troškova

crpnih stanica i ureĊaja za proĉišćavanje otpadnih voda, eventualno uzele u obzir.

Otpadne vode na podruĉju opštine Petrovo su zbir prethodno pomenutih vrsta otpadnih

voda. Znaĉajno zagaĊenje vodotokova na podruĉju opštine Petrovo potiĉe i od sjeĉe šuma,

neadekvatno riješenog odvoza otpada (prema podacima komunalnog preduzeća u 2010. godini

pokrivenost odvoza domaćinstava kućnim smećem iznosila je 22%) kao i poljoprivrednih

aktivnosti. Sagledavanjem terena jasno se moţe zakljuĉiti da su tampon zone kraj rijeĉnih

slivova znaĉajno oštećene, a na pojedinim dionicama gotovo uništene, kako na rijeci Spreĉi tako

i na ostalim rjeĉicama. Uzroci su višestruki: borba za dio plodne zemlje oko Spreĉe kao i borba

za izgradnju, istovremeno postoji nelegalno krĉenje pojaseva oko rjeĉica koji se smatra

“niĉijom zemljom”. Sve ovo znaĉajno usloţnjava situaciju u vodotocima, jer dolazi sa kišama

do spiranja nutrijenata i pesticida u rijeĉne slivove. Da bi se jasnije shvatio problem koji

znaĉajno opterećuje vodotoke na podruĉju opštine Petrovo potrebno je objasniti karakteristike

taĉkastog i difuznog zagaĊenja. Karakteristike taĉkastog i difuznog zagaĊenja prikazane su u

tabeli br.4.

25

Taĉkasto zagaĊenje Difuzno zagaĊenje Mjerljivo ja kvantitativno i kvalitativno, i uglavnom

vezano za ljudske aktivnosti.

Veoma dinamiĉno, dešava se u sluĉajnim intervalima,

usko vezano za hidrološki ciklus.

Varijabilnost vrijednosti, koje su tipiĉno manje od

odreĊenog reda veliĉine.

Varijabilost vrijednosti se moţe kretati iznad više

redova veliĉina, jednog reda veliĉine i unutar nekog

podruĉja.

Većina ozbiljnih uticaja na kvalitet voda tipiĉno ce

dešava tokom ljetnih perioda kada je protok nizak.

Većina ozbiljnih uticaja na kvalitet voda dešava se

tokom ili poslije oborina.

Ispustne taĉke zagaĊenja vode na ispustnim mjestima,

ispust je obiĉno putem cjevovoda ili kanalima.

Ispust zagaĊenih voda se obiĉno moţe identifikovati,

tipiĉno nastaje na širem prostoru.

Moţe se kvanticirati sa tradicionlnim inţinjersko-

hidrauliĉkim tehnikama.

Teško ga je kvalifikovati tradicionlnim inţinjersko-

hidrauliĉkim tehnikama.

Osnovni znaĉajni parametric kvaliteta voda su

biohemijska potrošnja kiseonika (BPK), rasvoreni

kiseonik, nutrienti, suspendovanne ĉvrste materije i

ponekad teški metali i sintetske organske mat.

Osnovni parametric kvaliteta voda su suspendovne

ĉvrste materije, nutrijenti, teškki metali,sintetske

organske materije, pH i rastvoreni kiseonik.

Programe kontrole obiĉno primjenjuju vladine

agencije/tijela

Programi kontrole ukljuĉuju pojedince (volontere), što

nije uobiĉajeno u programima kontrole zagaĊenja kod

nas.

Tabela br.5. Karakteristike tačkastog i difuznog zagađenja

Taĉkasti izvori zagaĊivanja su:

efluenti iz ureĊaja za preĉišćavanje komunalnih otpadnih voda,

efluenti iz industrija i fabrika,

i drugi izvori koji direktno ispuštaju zagaĊenje u vodoprijemnike kroz cijevi/kanale,

(taĉkaste ispuste).

Difuzno zagaĊenje dolazi iz difuznih (netaĉkastih, rasutih) izvora. U skladu sa BAS ISO

6107–6 (2003) difuzni izvori zagaĊenja površinskih ili podzemnih voda su izvori koji ne potiĉu

iz jedne taĉke, već su prostorno široko rasprostranjeni.

Upravljanje difuznim zagaĊenjem bazirano na tzv. najboljim praksama upravljanja NPU

predstavljaju pojedinaĉne prakse, mjere, tehnike, postupke i principe dobrog upravljanja

ljudskim aktivnostima ili njihovu kombinaciju, kojima se na efikasan naĉin vrši prevencija i

smanjenje obima difuznog zagaĊenja.

26

5. ANALIZA STANJA I KVALITETA VODA NA OPŠTINI PETROVO

Trenutno jedini dokument u opštini Petrovo koji govori o kvalitetu voda je “Analiza

stanja vodotoka i zemljišta na podruĉju opštine Petrovo”. Dokument je raĊen krajem 2006.

godine od strane Tehniĉkog fakulteta iz Novog Sada. U dokumentu su podaci o uzorkovanim

potocima na podruĉju opštine Petrovo, to su; Suva Jadrina - gornji tok, Vukovac (strelište),

Milinkovac i Kasarna-Mala Prenja. Podaci o analize rijeke Spreĉe preuzeti su iz dokumenta

„Kvalitet vode u rijekama i akvalnim akumulacijama sjeveroistoĉne Bosne“ objavljen u Tuzli

marta 2010. godine.

5.1. Analiza stanja i kvaliteta rijeke Spreĉe

Vrijednosti temeperature vode na istraţivanim lokalitetima rijeke Spreĉe su u direktnoj

zavisnosti od temperature vazduha. Ostali parametri, posebno provodljivost, koja se kreće od

1211-1423 µSm³ ukazuju na veoma opterećenu vodu. Niske vrijednosti BPK5 (1,38-1,67) kao i

neutralna pH vrijednost ukazuju na povoljne uslove i nepostojanje većeg organskog

zagaĊivanja. Visoke vrijednosti provodljivosti ukazuju na postojanje jona u vodi koje moţe biti

rezultat taloţenja otrovnih materija u samom sedimentu koji je dominantno muljevit i crne boje.

Na istoku iz akumulacije Modrac, tokom istraţivanja, registrovano je devet vrsta riba, sa

varijabilnom brojnošću populacija tokom razliĉitih sezona istraţivanja. U svakom sluĉaju, na

oba lokaliteta istraţivanja registrovano je znatno manje vrsta riba nego u samoj akumulaciji. Na

osnovu analize sastava ţivog naselja zoobentosa i sagledavanja ribljih populacija na ĉetiri

lokaliteta rijeke Spreĉe i ušću pritoke Sokoluše u opštini Graĉanica i lokalitetu MZ Karanovac

moţe se reći da se stepen devastacije ovog vodotoka i u posljednoj deceniji nastavlja.17

Ovo je

potkrijepljeno i ĉinjenicom da je puštanjem u rad pogona Fabrike sode i još nekih hemijskih

industrijskih kapaciteta u Lukavcu oznaĉen poĉetak ponovnog ekološkog umiranja rijeke

Spreĉe i plodne ravnice oko te rijeke. Prema sastavu ţivotinjskog naselja dna i ukazujući na

ĉinjenicu da se na nekim lokalitetima, kao što je Porjeĉina, koja je blizu Lukavca, u sedimentu

ne javljaju ţivotinjski oblici (ni oni najotporniji) nego na biljkama, sastav sedimenta i precizna

analiza se postavlja kao prioritet u utvrĊivanju stanja ovog vodnog ekosistema. Pokazivaĉ

kvaliteta voda po klasama prikazan je u tabeli br. 5.

17 Trošić-Borovac, S. Kvalitet vode rijeke Spreče. Javno preduzeće za Vodno područje slivova rijeke Save, Voda i mi, Sarajevo, 2004.

27

Klasa

I II III IV

Rastvoreni O2 mg/l >8 >6 >4 >3

Saturacija - 90 -105 75 - 90 50 -75 30 -50

Spersaturacija - - 105 - 115 115 -125 125 -130

BPK5 mgO2/l <2 >4 <7 <20

HPK iz utroška KMnO4 mgO2/l <10 <12 <20 <40

Nefiltrirajući ostatak mg/l <10 <30 <80 <100

Ukupni rezid ostatak mg/l <350 <1000 <1500 -

pH vrijednost - 6,8 – 8,5 6,8 – 8,5 6,0 – 9,0 6,0 – 9,0

Broj kolimorfnih klica (voda za kupanje) - <2000 <100000 <200000 -

Tabela br. 6. Pokazatelj kvaliteta vode po klasama18

Rezultati mjerenja fiziĉko-hemijske i mikrobiološke analize uzoraka vode u rjeĉicama-

potocima koje dominiraju na podruĉju opštine Petrovo prikazane su u tabelama 6–11.

5.2. Analiza sastava zoobentosa rijeke Spreĉe

Analiza sastava zoobentosa rijeke Spreĉe zasnovana je na materijalu prikupljenom

Surberovom mreţom na tri karakteristiĉna lokaliteta. Na prvom lokalitetu (gornji tok),

konstatovano je prisustvo pripadnika redova Diptera, Plecoptera i Trichoptera, te veliki broj

raĉića iz roda Gammarus. TakoĊe je konstatovano prisustvo nekoliko jedinki Hirudinea kao i

neke Gastropoda. Sastav zoobentosa pokazuje β–mezosaprobni karakter vode u gornjem, a α–

mezosaprobni u donjem toku rijeke Spreĉe. Istraţivanja ihtiofaune rijeke Spreĉe.19

pokazuju

prisustvo 16 vrsta riba iz pet ribljih porodica. Najznaĉajniji udio ostvaruje porodica Cyprinidae

sa deset vrsta, porodica Percidae je predstavljena sa tri vrste, a porodice Petromyzonidae,

Cobitidae i Esocide sa po jednom vrstom. Ovakav sastav ihtiofaune ukazuje na to da je Spreĉa

tipiĉni ciprinidni vodotok za koji je, zbog velikog zagaĊenja, naroĉito u njenom donjem toku,

karakteristiĉno prisustvo malog broja vrsta. S obzirom na geografski poloţaj i koliĉinu vode u

Spreĉi, nalaz svega 16 vrsta riba je odraz prisustva nepovoljnih ekoloških uslova u ovoj rijeci.

18 Analiza stanja vodotoka i zemljišta na području opštine Petrovo, Tehnički fakultNovi Sad, Novi sad, 2006. 19 Skenderović, I. Populacije riba rijeke Spreče. Magistarski rad. Prirodno – matematički fakultet, Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2003.

28

5.3. Analiza stanja i kvaliteta potoka Suva Jadrina-gornji tok

FIZIĈKO-HEMIJSKA ANALIZA

Naziv pokazatelja Mjerna jedinica Oznaka metode UtvrĊena

vrijednost

Graniĉna

vrijednost (MDK)

Boja °Co-Pt Q3.XI.303 5 5

Miris - Q3.XI.304 Bez Bez

Mutnoća NTU Q3.XI.306 0,14 1,0

pH - Q3.XI.307 8,70 6,8-8,5

Utrošak KMnO4 mg/l Q3.XI.316 10,4 8,0

Ostatak isparni mg/l VDM 005 366 -

Elektro provod. µS/cm VDM 006 559 1000

Amonijak mg/l VDM 001 <0,07 0,1

Hlor rezidualni mg/l Q3.XI.308 0,0 0,5

Hloridi mg/l VDM 002 4,2 200

Nitriti mg/l VDM 003 <0,01 0,03

Nitrati mg/l VDM 004 0,2 50

Ukupno gvožĊe mg/l VDM 017 <0,01 0,30

Mangan mg/l VDM 007 <0,02 0,05

Tabela br. 7. Analiza stanja i kvaliteta potoka Suva Jadrina 20

Fiziĉko-hemijska analiza komentar rezultata: Na osnovu gornje analize (gornjeg

nalaza) rezultati fitiĉko-hemijskog ispitivanja uzorka vode za piće, ona NE ODGOVARA

normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl. list SRJ 42/98 i 44/99) ĉlan 3,

stav 1, taĉka 5. zbog povećanog utroška KMnO4 i povišene pH vrijednosti. 18

Mikrobiološka analiza i komentar rezultata: Na osnovu mikrobiološkog nalaza

rezultat mikrobiološkog pregleda uzorka vode za piće NE ODGOVARA normama Pravilnika o

higijenskoj ispravnosti vode za piće Sl. list SRJ, broj 42/98 i 44/99 ĉlan 3, stav 1, taĉka 1 zbog

nalaza u većem broju od dozvoljenog: ukupnog broja koliformnih bakterija u 100ml (37°C 24-

48h), ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37°C 48h), nalaza fekalnih

koliformnih bakterija (44°C 24-48h) i prisustva Citrobacter spp i Escherichia coli. 20

20 Analiza stanja vodotoka i zemljišta na području opštine Petrovo, Tehnički fakultNovi Sad, Novi sad, 2006.

MIKROBIOLOŠKA ANALIZA

Naziv pokazatelja UtvrĊena

vrijednost

Graniĉna vrijednost

(MDK)

Ukupan broj koliformnih bakterija u 100ml (37°C 24-48h) 16 10

Ukupan broj koliformnih bakterija odreĊen MFM u 100ml - 5

Fekalne koliformne bakterije (44°C 24-48h) Pozitivan Negativan

Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37°C 48h) 150 100

Streptokoke fekalnog porekla u 100ml (37°C 24-48h) Negativan Negativan

Proteus vrste u 100ml (37°C 24-48h) Negativan Negativan

Sulfitoredukujuće klostridije u 100ml (37°C 24-48h) 0 1

Pseudomonas aeruginosa (37°C 24-48h) Negativan Negativan

Vrste utvrĊenih mikroorganizama: Citrobacter spp, Escherichia coli

29

Mišljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za piće Suva Jadrinja potok–gornji

tok Na osnovu izvršenog mikrobiološkog i fiziĉko-hemijskog pregleda dostavljeni uzorak vode

NE ODGOVARA zahtjevima ĉl.2, stav 2, ĉl.4 i ĉl.5, stav 1, taĉka 1 i 8 Zakona o zdravstvenoj

ispravnosti ţivotnih namirnica i predmeta opšte upotrebe, Sl. list SFRJ br. 53/91 i Sl. list SRJ br.

24/94, 28/96 i 37/02 i ĉl. 3, stav 1, taĉka 1 i 5 Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće,

sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99 zbog mikrobiološke i fiziĉko-hemijske neispravnosti, odnosno

zbog nalaza povećanog ukupnog broja koliformnih mikroorganizama, nalaza fekalnih

koliformnih mikroorganizama pokazatelja sveţeg fekalnog zagaĊenja (Escherichia coli,

Citrobacter freundii), nalaza povećanog ukupnog broja aerobnih mezofilnih mikroorganizama,

nalaza povećanog utroška kalijumpermanganata i nalaza povećane pH vrijednosti dostavljenog

uzorka vode za piće.21

5.4. Analiza stanja i kvaliteta potoka Vukovac


Naziv

pokazatelja

Mjerna jedinica Oznaka metode UtvrĊena

vrijednost

Graniĉna vrijednost

(MDK)




pH - Q3.XI.307 8,84 6,8-8,5











Tabela br. 8. Analiza stanja i kvaliteta potoka Vukovac21

21 Analiza stanja vodotoka i zemljišta na području opštine Petrovo. Tehnički fakult Novi Sad, Novi Sad, 2006.



vrijednost

Graniĉna

vrijednost (MDK)





Streptokoke fekalnog porekla u 100ml (37°C 24-48h) Pozitivan Negativan




Vrste utvrĊenih mikroorganizama: Citrobacter spp, Streptococcus faecalis

30


nalaza) rezultati fitiĉko-hemijskog ispitivanja uzorka vode za piće NE ODGOVARAJU

normama Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće (Sl.list SRJ 42/98 i 44/99) ĉlan 3,

stav 1, taĉka 5 zbog povećanog utroška KMnO4 i povišene pH vrijednosti. Obzirom na to da su u

uzorku vidljive ţuto-mrke ĉestice, uzorak NE ODGOVARA Zakonu o zdravstvenoj ispravnosti

ţivotnih namirnica i predmeta opšte upotrebe (Sl.list SFRJ, br.53/91, Sl. list SFRJ, br.24/94,

28/96, 37/02) ĉlan 5, stav 1, taĉka 4 i 5 zbog mehaniĉkog zagaĊenja primjesama, te izmijenjenih

organoleptiĉkih svojstava. 22

Mikrobiološka analiza komentar rezultata: Na osnovu mikrobiološkog nalaza rezultat

mikrobiološkog pregleda uzorka vode za piće NE ODGOVARA normama Pravilnika o



48h), ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37°C 48h) nalaza fekalnih

koliformnih bakterija (44°C 24-48h), Streptokoka fekalnog porijekla u 100ml (37°C 24-48h) i

prisustva Citrobacter spp. 22

Mišljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za piće Vukovac (strelište) potok;

Na osnovu izvršenog mikrobiološkog i fiziĉko-hemijskog pregleda dostavljeni uzorak vode NE

ODGOVARA zahtjevima ĉl.2, stav 2, ĉl.4 i ĉl.5, stav 1, taĉka 1,6 i 8 Zakona o zdravstvenoj



sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99 zbog mikrobiološke i fiziĉko-hemijske neispravnosti, odnosno zbog

nalaza povećanog ukupnog broja koliformnih mikroorganizama, nalaza fekalnih koliformnih

mikroorganizama pokazatelja fekalnog zagaĊenja (Citrobacter spp), nalaza povećanog ukupnog

broja aerobnih mezofilnih mikroorganizama, nalaza streptokoka fekalnog porijekla, nalaza

izmijenjenih organoleptiĉkih osobina, nalaza povećanog utroška kalijumpermanganata i nalaza

povećane pH vrijednosti dostavljenog uzorka vode za piće. 22

5.5. Analiza stanja i kvaliteta potoka Miljkovac



vrijednost

Graniĉna

vrijednost (MDK)




pH - Q3.XI.307 8,67 6,8-8,5










22 Analiza stanja vodotoka i zemljišta na području opštine Petrovo, Tehnički fakult Novi Sad, Novi Sad, 2006.

31


Tabela br. 9. Analiza stanja i kvaliteta potoka Miljkovac23




stav 1, taĉka 5, zbog povećanog utroška KMnO4 i povećane pH vrijednosti. 23





48h), ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37°C 48h) nalaza fekalnih bakterija

(44°C 24-48h), proteus vrste u 100ml (37°C 24-48h) i prisustva Citrobacter freundii. 23

Mišljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za piće Milinkovac–potok Na

osnovu izvršenog mikrobiološkog i fiziĉko-hemijskog pregleda dostavljeni uzorak vode NE

ODGOVARA zahtjevima ĉl.2, stav 2, ĉl.4 i ĉl.5, stav 1, taĉka 1 i 8 Zakona o zdravstvenoj



sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99 zbog mikrobiološke i fiziĉko-hemijske neispravnosti, odnosno zbog

nalaza povećanog ukupnog broja koliformnih mikroorganizama, nalaza fekalnih koliformnih

mikroorganizama pokazatelja fekalnog zagaĊenja (Citrobacter freundii), nalaza povećanog

ukupnog broja aerobnih mezofilnih mikroorganizama, nalaza Proteusa vrste, nalaza povećanog

utroška kalijumperemanganata i nalaza povećane pH vrijednosti dostavljenog uzorka vode za

piće. 24

23 Analiza stanja vodotoka i zemljišta na području opštine Petrovo, Tehnički fakultet Novi Sad, Novi Sad, 2006.



vrijednost

Graniĉna

vrijednost (MDK)






Proteus vrste u 100ml (37°C 24-48h) Pozitivan Negativan



Vrste utvrĊenih mikroorganizama: Citrobacter freundii, Proteus mirabilis

32

5.6. Analiza stanja i kvaliteta potoka Kasarna Mala Prenja



vrijednost

Graniĉna

vrijednost (MDK)




pH - Q3.XI.307 8,68 6,8-8,5













vrijednost

Graniĉna

vrijednost (MDK)









Vrste utvrĊenih mikroorganizama: Enterobacter spp

Tabela br. 10. Analiza stanja i kvaliteta potoka Kasarna Mala Prenja 24

Fiziĉko-hemijska analiza komentar rezultata:Na osnovu provedene analize (gornjeg



stav 1, taĉka 5 zbog povišene pH vrijednosti. Budući da su u uzorku vidljive ţutomrke ĉestice,

uzorak NE ODGOVARA Zakonu o zdravstvenoj ispravnosti ţivotnih namirnica i predmeta

opšte upotrebe (Sl. list SFRJ, br. 53/91, Sl. list SRJ, br. 24/94, 28/96, 37/02) ĉlan 5, stav 1, taĉka

4 i 5 zbog mehaniĉkog zagaĊenja primjesama, te izmijenjenih organoleptiĉkih svojstava. 25





48h), ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija u 1ml (37°C 48h), nalaza fekalnih

koliformnih bakterija (44°C 24-48h) i prisustva Enterobacter spp. 25


33

Mišljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za piće Kasarna Mala Prenja–

potok Na osnovu izvršenog mikrobiološkog i fiziĉko-hemijskog pregleda dostavljeni uzorak

vode NE ODGOVARA zahtjevima ĉl.2, stav 2, ĉl.4 i ĉl.5, taĉka 1,6 i 8 Zakona o zdravstvenoj

ispravnosti ţivotnih namirnica i predmeta opšte upotrebe, Sl. list SFRJ br. 53/91 i Sl. list SRJ

br. 24/94, 28/96 i 37/02 i ĉl. 3, stav 1, taĉka 1 i 5 Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za

piće, sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99, zbog mikrobiološke i fiziĉko-hemijske neispravnosti,

odnosno zbog nalaza povećanog ukupnog broja koliformnih mikroorganizama, nalaza fekalnih

koliformnih mikroorganizama pokatatelja fekalnog zagaĊenja (Enterobacter spp), nalaza

povećanog ukupnog broja aerobnih mezofilnih mikroorganizama, nalaza izmijenjenih

organoleptiĉkih osobina i nalaza povećane pH vrijednosti dostavljenog uzorka vode za piće.

5.7. Analiza dobijenih rezultata

Konaĉni rezultati i mišljenje o higijenskoj ispravnosti uzoraka vode sa ĉetiri

reprezentativne lokacija (fiziĉko-hemijske i mikrobiološkie osobine vode) sa teritorije opštine

Petrovo prikazani su u tabeli br. 11, a prema klasama rezultati analiza uzorkovanih voda

prikazani su tabeli br. 12. Rezultati analiza ukazuju da sva ĉetiri dostavljena uzorka vode NE

ODGOVARAJU zahtjevima i propisanoj zakonskoj regulativi vode za piće.

Mišljenje o higijenskoj ispravnosti uzorka vode za piće (fiziĉko–hemijska analiza i

mikrobiološka analiza).

Mjesto uzorkovanja vode

lokacija

Mišljenje o higijenskoj ispravnosti

uzorka vode za piće

Suva Jadrina - potok – gornji tok Ne odgovara

Vukovac (strelište) - potok Ne odgovara

Milinkovac - potok Ne odgovara

Kasarna Mala Prenja - potok Ne odgovara

Tabela 11. Klase uzorkovane vode u vodotocima na području opštine Petrovo 25

Podjela voda na podruĉju opštine Petrovo prema klasama je sledeća.

Mjesto uzorkovanja vode

lokacija

Klase voda

Suva Jadrina - potok – gornji tok III

Vukovac (strelište) - potok III

Milinkovac - potok III

Kasarna Mala Prenja - potok III

Tabela 12. Lokacija uzorkovane vode na prostoru mjesne zajednice Petrovo 25

Analiza dobijenih uzoraka vode u vodotocima na podruĉju opštine Petrovo uzorkovana

voda sa lokaliteta Suva Jadrina, Vukovac-strelište, Milinkovac i Kasarna Mala Prenja koja je


34

vršena krajem 2006. godine pokazuje da uzorci vode na izvorištima NE ODGOVARAJU

zahtjevima i propisanoj zakonskoj regulativi vode za piće.

Iz ove analize moţe se zakljuĉiti da je voda na izvorima treće klase. To ukazuje da je

voda znaĉajno opterećena (najĉešće nekontrolisanim zagaĊenjem, nepostojanjem sistema za

tretman otpadnih voda, neadekvatno riješenim odvozom „kućnog smeća“, sjeĉa šume i od

poljoprivrednih aktivnosti), pa se moţe pretpostaviti da su nizvodno vodotoci još više opterećeni

kako difuznim tako i taĉkastim zagaĊenjem koje se javlja nizvodno, gdje je veća gustina

naseljenosti stanovništva iskljuĉivo uz vodotokove.

U svim mjesnim zajednicama ne postoji sistem za tretman otpadnih voda, što još više

usloţnjava postojeću situaciju. Samo Mjesna zajednica Petrovo ima djelimiĉno riješen odvod

kanalizacije u uţem centru gdje je i najgušća naseljenost, koja obuhvata dva ogranka

kanalizacije sa 150 prikljuĉenih domaćinstava do 1000 stanovnika. Na kanalizacioni sistem

pripojena je Opština, Dom zdravlja, Policijska stanica, osnovna i srednja škola i male zanatske,

trgovaĉke i druge sliĉne radnje.

Da bi se unaprijedilo stanje vodotoko na podruĉju opštine Petrovo potrebno je djelovati

višestruko, a kao prioritet potrebno je izvršiti tretmen grupisanih otpadnih voda, kako bi se

smanjio njihov uticaj na vodotoke.

35

6. PREĈIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA

Visoka cijena tretmana otpadnih voda u siromašnim i bogatim zemljama nametale su

potrebu korišćenja raznih nauĉno-struĉno i tehniĉki dokazanih metoda tretmana koje su uz to za

sve zajednice, i ekonomski prihvatljive. Proĉišćavanje otpadnih voda obavlja se primjenom

razliĉitih sistema ili postupak koji mogu biti:

fiziĉki,

biološki,

hemijski.

S obzirom na primijenjene postupke i procese. Pravilniku o graniĉnim vrijednostima

emisija otpadnih voda, uobiĉajeno razlikovati:

prethodno proĉišćavanje (preliminarno proĉišćavanje),

prvi stepen (I) proĉišćavanja (primarno proĉišćavanje),

drugi stepen (II) proĉišćavanja (sekundarno proĉišćavanje),

treći stepen (III) proĉišćavanja (tercijarno proĉišćavanje).26

Prethodno proĉišćavanja ili prethodni stepen proĉišćavanja oznaĉava primjenu postupaka

proĉišćavanja otpadnih voda u skladu sa zahtjevima za ispuštanje tehnoloških otpadnih voda u

sistem javne odvodnje. Podrazumijeva primjenu postupaka kojima se iz otpadnih voda uklanjaju

krupnije plivajuće tvari, šljunak, pijesak, ulja i masti.

Prvi stepen (I) proĉišćavanja oznaĉava primjenu fizikalnih i/ili hemijskih postupaka

proĉišćavanja komunalnih otpadnih voda koji obuhvataju taloţenje raspršenih (suspendiranih)

tvari ili druge postupke kojima se BPK5 ulaznih otpadnih voda smanjuje za najmanje 20 [%]

prije ispuštanja, a ukupne suspendovane tvari ulaznih otpadnih voda za najmanje 50 [%].

Drugi stepen (II) proĉišćavanja uopšteno oznaĉava primjenu bioloških postupaka

proĉišćavanja komunalnih otpadnih voda sa sekundarnim taloţenjem kojima se uklanja 70 do 90

[%] BPK5 ulaznih otpadnih voda i 75 [%] KPK ulaznih otpadnih voda.

Treći stepen (III) proĉišćavanja oznaĉava primjenu postupaka proĉišćavanja komunalnih

otpadnih voda kojima se uz drugi stepen proĉišćavanja još dodatno uklanja fosvora i azota za

70-80[%].26

Pri tome je propisano da se komunalne otpadne vode proĉišćavaju na ureĊajima s

najmanje drugim (II) stepenom proĉišćavanja. Jedino u sluĉaju kada sistem javne odvodnje s

proĉišćavanjem komunalnih otpadnih voda nije ekonomki opravdana u odnosu na efekat zaštite

26 http://www.grad.hr/nastava/hidrotehnika/gf/opskrbavodom/predavanja2slide/2.6.%20Prociscavanje%20otpadnih%20voda.pdf


36

vodnog ekosistema, koriste se pojedinaĉni sustemi ili drugo odgovarajuće proĉišćavanje kojim

se postiţe isti nivo zaštite vodnog ekosistema. 27

Graniĉne vrijednosti pokazatelja u otpadnim vodama, koje se ispuštaju u prirodni

prijemnik iz ureĊaja za proĉišćavanje nakon odreĊenog stepena proĉišćavanja su prikazane u

tabeli br.13.28

Stepen

preĉišćavanja

Pokazatelji Graniĉna

vrijednost

Najmanje smanjenje

ulaznog opterećenja (%)

I. Ukupne suspendovane tvari 150 mg/lit 50

II. Ukupne suspendovane tvari 35 mg/lit 90

Biološka potrošnja kiseonika BPK5 (20°C) 25 mgO2/lit 70-90

Hemijska potrošnja kiseonika KPKcr 125 mgO2/lit 75

III: Ukupni fosfor 2mg P/L 80

Ukupni azot (organski)

N+NH3-N+NO2-N+NO3-N

15mg N/L 70-80

Tabela br.13. Granične vrijednosti pokazatelja u otpadnim vodama 27

Biološki procesi se primarno primjenjuju za proĉišćavanje otpadnih voda iz

domaćinstva i industrijskih otpadnih voda s preteţnim uĉešćem organske (biološki razgradive)

materije i sa sadrţajem opasnih tvari ispod kritiĉnih koncentracija.

Proĉišćavanje biološkim procesima temelji se na aktivnosti mikroorganizama koji

razgraĊuju mrtvu organsku materije upotrebljavajući je kao hranu za izgradnju novih stanica

(umnoţavanje). Uz razvoj mikroorganizama kao produkt bioloških procesa nastaju gasovi i

nerazgradivi ostatak. Prema koliĉini otopljenog kiseonika u otpadnoj vodi i prema prilikama u

staništu mogući su sljedeći procesi:

aerobna gradnja i razgradnja stanica,

anaerobno kiselo vrenje i metanska razgradnja,

bakteriološka oksidacija i redukcija.

Aerobni procesi nastaju kada u vodi ima dovoljna koliĉina otopljenog kiseonika.

Kiseonik se troši prilikom razgradnje raspršene i koloidne organske materije koju

mikroorganizmi upotrebljavaju kao hranu. Istovremeno mikroorganizmi razgraĊuju vlastite

stanice (respiracija) uz ponovnu potrošnju kiseonika. Aerobnim procesima se proizvodi višak

ţive i mrtve organske i anorganske materije koji se naziva viškom mulja.

Anaerobni procesi nastaju kad u vodi nema otopljenog kiseonika. Ovaj se proces odvija

u dvije faze. U prvoj (kiseloj) fazi bakterije kiselog vrenja razgraĊuju organsku materiju do

organskih kiselina koje su hrana za metanske bakterije u drugoj (metanskoj) fazi razgradnje.

Prilikom anaerobnih procesa nastaje mnogo manje novih stanica (mikroorganizama) nego

tokom aerobnih.

27 Plan upravljanja okolišem,Sustava javne odvodnje grada Metkovića s uređajem za prečišćavanje otpadnih voda, Split, januar 2011.

37

Bakteriološka oksidacija i redukcija omogućuje oksidaciju ţeljeza, mangana i

sumpornih spojeva te redukciju i oksidaciju azotnih spojeva. 28

6. 1. Odabir metode preĉišćavanje otpadnih voda na podruĉju opštine Petrovo

Opština Petrovo spada u red nerazvijenih opština i nije u mogućnosti da sebi obezbijedi

skup sistem tretmana otpadnih voda. U daljem odabiru sistema za tretman otpadnih voda na

podruĉju opštine Petrovo daće se akcenat na biološke siteme za tretman otpadnih voda, koji su

cijenom i kvalitetom prihvatljivi, a estetski se lijepo uklapaju u okruţenje.

Za preĉišćavanje otpadnih voda malih naselja preporuĉuju se i tzv. prirodni sistemi

preĉišćavanja (engleski: Natural Treatment Systems). Radi se o kompleksnom biološkom,

hemijskom i fiziĉkohemijskom procesu uklanjanja zagaĊenja otpadne vode koji se odigrava na

površini i u gornjem, površinskom sloju zemljišta. U preĉišćavanju uĉestvuju mikroorganizmi

koji borave u zemljištu i biljke koje tu rastu ili su tu zasaĊene, zatim interakcije izmeĊu

zemljišta i zagaĊene otpadne vode, kao što je hemijsko taloţenje, apsorpcija i jonska izmjena.

Glavna karakteristika ovih sistema je da se dešavaju u prirodnim sistemima prirodnom

brzinom. Postoji više biološkoh sistema za tretman otpadnih voda, a to su;

Apsorbcija tlom

Tretman na površini zemlje

a. Spora infiltracija

b. Protok preko zemlje

c. Brza infiltracija

Planske moĉvare

Plutajuce biljke

Finansijskom analizom ovih sistema vidi se cijena bioloških sistema za tretman otpadnih

voda iskazana kroz kapitalni trošak. Slika br. 7. i kroz troškove upravljanja i odrţavanja slika

br.8.29

28http://www.grad.hr/nastava/hidrotehnika/gf/opskrbavodom/predavanja2slide/2.6.%20Prociscavanje%20otpadnih%20voda.pdf 29 http://www.base-tech.de/pflanzen.html


http://www.base-tech.de/pflanzen.html%20%20(24.1.2011

38

Slika br.7 Kapitalni trošak izgradnje postrojenja 31

Slika br.8 Upravljanje i održavanje 30

Na narednom dijagramu prikazani su specifiĉni investicioni troškovi kod izrade sistema

za tretman otpadnih voda, u cijenu nisu uzeti troškovi zemljišta.

30 www.arizona.edu

http://www.arizona.edu/

39

Slika br.9 Specifični investicioni troškovi kod izrade prirodnih sistema za tretman otpadnih voda31

Skraćenice na dijagramu se odnose na naredne prirodne sisteme za tretman otpadnih voda:

W1 Bazeni za Stabilizaciju Otpadnih Voda

W2 Imhoff & 1-fazna Vještaĉka Moĉvara

W3 Hibridna Vještaĉka Moĉvara

W4 Imhoff & Prokapni Filter

W5 Imhoff & Rotacioni Biološki Kontaktor

W6 Anaerobni Bazen & Vještaĉka Moĉvara

W7 Anaerobni Bazen & Prokapni Filter

W8 Fakultativna Aerirana Laguna & Vještaĉka Moĉvara

Na narednom dijagramu slika br. 10 prikazani su godišnji troškovi pogona i odrţavanje/ES.

31 Studija Izvodivosti o Implementaciji Prirodnih Procedura Tretmana Urbanih Otpadnih Voda u Manjim Gradovima I Naseljima na Teritoriji

BiH Christoph Prandtstetten Kommunalkredit Public Consulting (KPC) Sarajevo, 9. novembar 2010. god

40

Slika br.10 Specifični godišnji troškovi pogona i održavanje/ES32

Iz prethodno navedenih ilustracija moţe se zakljuĉiti da je tretman otpadnih voda pomoću

„planske moĉvare“ prihvatljih sa ekonomskog aspekta, a u sluĉaju Petrova još prihvatljiviji radi

niza ĉinjenica koje idu u prilog.

Zbog nemogućnosti finansiranja skupljih tehniĉkih preĉistaĉa za manja naselja kao što

su Petrovo, Kakmuţ, Karanovac, Soĉkovac, Porjeĉina, Krtova i KaluĊerica i sa malim brojem

stanovnika i grupisanih domaćinstava kao prihvatljivo rješenje nameće se izrada „planske

moĉvare“, tj. više usitnjenih sistema za tretman otpadnih voda. Pored svih naselja na podruĉju

opštine Petrovo nalazi se povoljna konfiguracija terena, odnosno veće površine poljoprivrednog

zemljišta koje se idealno moţe upotrijebiti za podizanje “planskih moĉvara”, podruĉje kao

preĉistaĉa otpadnih fekalno-kanalizacionih voda. Cijena zemljišta je dosta niska i ne prelazi

2000KM/dulim. Na više lokaliteta u Spreĉanskom polju su postojale manje prirodne moĉvare.

Povoljna konfiguracija terena prikazana je na slici 11.

Ĉinjenica koja ide na ruku izboru ovog sistema je i veoma niska cijena zemlje za

postavljanje moĉvare, kao i cijena granulacije koja iznosi oko 40% investicije u izgradnji

planske moĉvare. Kod lokalnih privrednika koji se bave iskopom i prevozom rasutog materijala

moguće uzeti granulaciju sa lokalnih kamenoloma i do ĉetri puta jeftinije nego kad se

granulacija kupuje na seperacijama (postoji velika koliĉina seperacije koja je ostatak

Azbestovog rudnika, kao i granulacija koja već postoji u prirodnom stanju kod pojedinih manjih

kopova).

Izgrаdnjа “planske moĉvare” podrаzumijevа projekаt proizveden i izgrаĊen od strаne

ljudi tj. spаjаnje tehnologije sа prirodnim procesimа. Moĉvare povezuju prirodne oblаsti i

kompleksno djelovаnje geologije, biologije i hidrologije. Planske moĉvаre su sloţeni integrisаni

sistemi u kojimа voda, biljke, ţivotinje, mikroorgаnizmi, sunce, zemljište i vazduh ostvaruju

interаkciju u poboljšаnju kvаlitetа vode. Ovi sistemi preĉišćavaju otpadne vode tako što

32

Studija Izvodivosti o Implementaciji Prirodnih Procedura Tretmana Urbanih Otpadnih Voda u Manjim Gradovima I Naseljima na Teritoriji

BiH Christoph Prandtstetten Kommunalkredit Public Consulting (KPC) Sarajevo, 9. novembar 2010. god

41

uklanjaju organske materije (BPK5) oksidacijom amonijaka, redukcijom nitrata i uklanjanjem

fosfora. Mehanizmi proĉišćavanja veoma su sloţeni i obuhvataju bakterijsku oksidaciju,

filtraciju, sedimentaciju i taloţenje.

Klasiĉni preĉistaĉi bilo kog tipa pa ĉak i kompaktna rješenja, zahtijevaju visoka poĉetna

ulaganja, stalno odrţavanje i stalne troškove eksploatacije. Neizbjeţni su troškovi energije za

odrţavanje raznih procesa na postrojenju i dodavanja potrebnih agenasa za pospješivanje

hemijskih procesa. Tu su i troškovi stalnog nadzora, odnosno zapošljavanja stalne posade koja

nadgleda rad postrojenja. Na preĉistaĉu “planske moĉvare” nema potrebe za utroškom energije

niti agenasa, formiranjem stalne posade za nadgledanje i odrţavanje sistema.

Slika 11. Topografska karta naselja na području opštine Petrovo iz 1983.godine

Zbog malog broja stanovnika po mjesnim zajednicama, njihove razuĊenosti i

konfiguracije terena što se vidi i sa same karte potebno je više usitnjenih sistema. Sa karte se

isto vidi da je konfiguracija terena gotovo idealna, a samim tim u svim mjesnim zajednicama

postoji dovoljno slobodnog prostora za postavljanje “planskih moĉvara”. Prirodni uslovi su od

velikog znaĉaja za mogućnost primjene “planskih moĉvara”. Uzimajući u obzir klimatske

prilike i konfiguraciju terena moţe se zakljuĉiti da se i u kontinentalnoj, a posebno umjereno-

kontinentalnoj klimi mogu stvoriti dobri uslovi za efikasno funkcionisanje “planskih moĉvara”.

Cijena zemlje je relativno niska u odnosu na okruţenje. Na karti koja potiĉe iz sedamdesetih

godina, ali je i sada aktuelna, jer u opštini Petrovo nije bilo znaĉajnije izgradnje (slika 11)

vidljivo je podruĉje opštine Petrovo sa svim mjesnim zajednicama, gdje je zelenom bojom

oznaĉeno podruĉje u kome je moguće postaviti “plansku moĉvaru”. Taĉna lokacija planske

moĉvare nije odreĊena, jer na nju utiĉe mnogo faktora (obuhvaćena domaćinstva,vlasništvo

42

zemljišta...), ali je vidljivo da je podruĉje nenaseljeno, a na mjestima i moĉvarno (na karti

podruĉje gdje je moguće postaviti plansku moĉvaru oznaĉeno je zelenom bojom.)

U odabiru rješenja za unapreĊenje stanja vodotoka na opštini Petrovo predloţena su

rješenja koje je potrebno primijeniti i unapreĊivati kontinuirano sa trendom vremena u kome

ţivimo. Rješenje za tretman otpadnih voda predlaţe se izgradnja više „planskih moĉvara“ kao

prirodnog jeftinog i efikasnog sistema. Primjena „planske moĉvare“ proţima definiciju

odrţivog razvoja.

Slika br.12.Održivi razvoj

Primjena „planske moĉvare“ omogućava da se zadovolji osnovna kontura definicije

odrţivog razvoja tj. da se zadovolje socijalni društveni i ekonomski aspekti.

7. PLANSKA MOĈVARA I NJENE KARAKTERISTIKE

Istorijski gledano ideja o primjeni, moĉvarnih, vlagom zasićenih tala (wetlanda) u cilju

proĉišćavanja otpadnih voda nije nova ideja. Hiljadama godina ranije, prirodna su wetland

podruĉja koristili Egipćani i Kinezi kako bi proĉistili svoje „efluente“. Prva primjenjena

“planska moĉvara” pojavljuje se tek 1904 g. u Australiji. 33

33 Kaldec, R. H. & Wallace, D. S.: Treatment Wetlands, Taylor&Francis Group, ISBN 978-1-56670-526-4, New York, 2008.

43

Planska moĉvara predstavlja novitet kod nas mada se ovaj sistem poĉeo prvo

primjenjivati u novije vrijeme u SAD od poĉetka 80, zatim u centralnoj Evropi, u Sloveniji od

1990, u Hrvatskoj od 1997, a u Srbiji 2004. godine. U Evropi biljne ureĊaje u preĉišćavanju

otpadnih voda prvi su primijenili autori Seidel i Kickuth 1960. godine u Njemaĉkoj. Od tada do

1984. godine u Zapadnoj Evropi je izgraĊeno oko 500 biljnih ureĊaja. U sjevernoj je Europi

Danska „lider“ sa ĉak 130-ak “planskih moĉvara”, koje koriste u svrhu proĉišćavanja

komunalnih otpadnih voda. 34

U BiH još nema znaĉajnih podataka o sistemu “planske moĉvare” koja je puštena u

pogon. U posljednje vrijeme struĉnjaci širom svijeta propagiraju prirodne tehnologije

preĉišćavanja otpadnih voda.

Rijeĉ "moĉvаrа", sаma po sebi nosi razliĉita znаĉenjа. Pod ovim pojmom uglavnom se

podrаzumijevа oblаst koja nije potpuno ni zemljа ni vodа, sа kаrаkteristikаmа obа - kopnenog i

vodenog sistema.

Pojam “planska moĉvara” najĉešće se odnosi na moĉvaru projektovanu i izgraĊenu

ljudskom rukom. Dakle, termin “moĉvara” nije sinonim “planskoj moĉvari”, jer se u “obiĉnoj”

moĉvari ne mogu optimizovati fiziĉki, hemijski i biološki procesi koji se odvijaju u tom

ekosistemu.

U procesu kruţenja materije i prenosa energije u vodenim i moĉvarnim ekosistemima

glavna uloga primarnih producenata pripada višim vaskularnim makrofitama i algama koje

predstavljaju poĉetnu kariku u tom ciklusu. Veliki znaĉaj hidrofita proizilazi, prije svega iz

ĉinjenice da su to autotrofni organizmi, tj. organizmi koji iz neorganskih jedinjenja uz

korišćenje sunĉeve energije i pigmenta hlorofila (od kojeg potiĉe zelena boja biljaka) sintetišu

sloţene organske materije. U procesu fotosinteze oslobaĊa se kiseonik, koji je neophodan za

ţivot gotovo svih organizama. Koliĉina kiseonika je ograniĉavajući faktor za ţivot u vodenoj

sredini. U odnosu na atmosferu u vodi kiseonika ima oko 30 puta manje. Zahvaljujući

aerenhimu, tkivu za magacionisanje vazduha, prvenstveno kiseonika, omogućen je ţivot

aerobnim mikroorganizmima u zoni podzemnih izdanaka i korjenovog sistema oznaĉenog kao

rizosfera.

Aerobni mikroorganizmi takoĊe imaju veliku ulogu u procesima razgradnje otpadnih

materija u vodi i podlozi. Najbrojnije meĊu njima su: bakterije, gljive, alge, protozoe, virusi i

lišajevi koji svojom aktivnošću utiĉu na stvaranje specifiĉnog kvaliteta podloge. Sintezom i

luĉenjem velikog broja razliĉitih enzima u spoljašnjoj sredini mikroorganizmi ĉine znaĉajan

faktor u procesima biohemijskih transformacija sloţenih organskih i neorganskih materija koje

su prisutne u podlozi. Zahvaljujući mikroorganizmima koji uĉestvuju u procesima humifikacije

u podlozi nastaje poseban oblik organske materije humus. Mikroorganizmi uĉestvuju i u

procesu dehumifikacije u kome humus biva razloţen do prostijih jedinjenja koje biljke lako

usvajaju. Mikroorganizmi u podlogu luĉe biološki aktivne materije koje znaĉajno utiĉu na

usvajanje vode i mineralnih materija, stimulišu fotosintezu, povećavaju otpornost biljaka prema

fitopatogenim mikroorganizmima, što za posljedicu ima povećanu produkciju biljne mase, u

34 Reddy, K. R., Tucker,J. C.& Debusk, W.F. The role of Egeria in removing nitrogen and phosphorus from nutrient enriched waters. J. Aquat.

Plant. Manage, 1987.

44

ovom sluĉaju biomase akvatiĉnih i semiakvatiĉnih makrofita. Mikrobiološka aktivnost je vaţan

faktor biogenosti podloge. Brojnost i enzimska aktivnost mikroorganizama su pouzdani

pokazatelji potecijalne i efektivne plodnosti podloge tokom vegetacije razliĉitih samoniklih

biljaka. Brojnost mikroorganizama je najveća u površinskom sloju podloge i opada sa dubinom.

Brojnost skoro svih sistematskih i fizioloških grupa mikroorganizama najveća je u fazi

intenzivnog rasta biljaka, a najveća u rizosferi.

Prаvilno izgrаĊene i odrţаvаne “planske moĉvаre” mogu efikаsno ukloniti mnoge

zаgаĊivаĉe iz komunаlnih, industrijskih i аtmosferskih otpаdnih vodа. Tаkvi sistemi su posebno

efikаsni u uklаnjаnju zаgаĊivаĉа, kаo što su BPK, suspendovаne mаterije, аzot, fosfor,

ugljovodonici, pа ĉаk i metаli. 35

Procesi poboljšanja kvaliteta voda u biljnim ureĊajima za proĉišćavanje otpadnih voda

ukljuĉuju fiziĉke procese, prirodnu filtraciju, sedimentaciju, precipitaciju, košenje

(odstranjivanje uginulog biljnog materijala) i hemijske procese razgradnje koji obuhvataju

razliĉite hemijske reakcije (oksidaciju, redukciju) i hemijsku apsorpciju. Biološki procesi

obuhvataju biološku apsorpciju, bakterijski metabolizam, biljni metabolizam i prirodno

ugibanje. 36

7.1 Konstrukcija planska moĉvare

„Planska moĉvara“ se sastoji od dvije posebno konstruisane lagune (slika 13) ispunjene

mješavinom šljunka, pijeska i zemlje u koje se sade biljke. Kroz ovaj supstrat protiĉe otpadna

voda u horizontalnom i vertikalnom smjeru i ostaje u kontaktu sa korjenovim sistemom biljke

dovoljno dugo da se mogu obaviti procesi razgradnje i apsorpcije štetnih materija. Razgradnju

materija potpomaţu bakterije koje ţive u zoni oko korjena biljke koja je bogata kiseonikom

dovedenim kroz stablo. Prije ulaska u primarno polje, voda prolazi kroz grubu rešetku i pred

taloţnik slika br.12. Polje je izolovano od okolne sredine, tako da nema uticaja na podzemne

vode. „Planska moĉvara“ je jednostavan i jeftin sistem za izgradnju, funkcioniše bez dodatane

energije i lako se odrţava.

Slika 13. Konstrukcija planske močvare

35 Arizona koledž za poljoprivredu i biomedicinske nauke, 2003-2011., univerzitet Arizona, dostupno na www.arizona.edu. 36http://slobodnalika.com/novosti/4236_biolosko+prociscavanje+otpadnih+voda++biljni+uredaji+za+prociscavanje+otpadnih+voda.html


http://slobodnalika.com/novosti/4236_biolosko+prociscavanje+otpadnih+voda++biljni+uredaji+za+prociscavanje+otpadnih+voda.html

45

Planska moĉvara se sastoji od sljedećih

elemenata: Grube rešetke i taloţnika, nepropusne

PVC obloe/folije sa nagibom terena od 1% . U

donjem drenaţnom dijelu postavlja se sistem

drenaţnih cijevi koje se ulijevaju u prelivni tank

slika br.14.

Slika 14. Gruba rešetka i taložnik

U donjem sloju je najĉešće krupni šljunak

slika br.15. (moţe se koristiti drobljena opeka koja

ima veliki afinitet prema azotu) razliĉitih slojeva

granulacije ukupne debljine od 0,7 do 0,9 m.

Sistem se sastoji od poroznog medija šljunka gdje

je u donjem sloju krupna granulacija preĉnika od

30 do 60 mm, a sloj je debljine 20 cm.

Slika br.15. Presjek lagune

Drugi sloj je sitna granulacija preĉnika od 10 do 25mm, a sloj je debljine 30 cm. U

prvom dijelu moĉvare dolazi do prelivanja zemljišta otpadnom vodom koja je ravnomjerno

rasporeĊena sistemom cjevovoda. To je sistem preĉišćavanja pri kome se blago nagnuto

zemljište male vodopropustljivosti, obraslo biljnim pokrivaĉem, na vrhu nagiba poliva

otpadnom vodom koja u tankom sloju teĉe, preliva niz nagib i sakuplja u podnoţju i odvodi

sistemom drenaţnih cijevi (slika 13) .

U gornjem sloju nalazi se sloj pijeska debljine 20 cm gdje je zasaĊena moĉvarna trava

koja je potopljena slojem otpadne vode. U drugom dijelu nalazi se PVC nepropusna folija koja

je ispunjena slojem pijeska debljine od 0,5 do1,5 m sa nagibom terena od 0.5 do 2%. Voda teĉe

kroz porus prostor izmeĊu medija i biljke korijena koje pruţaju veliku površinu za naseljavanje

polutanata gdje se vrši njihovo uklanjanje. Da ne bi došlo do zaĉepljenja u zoni ulaza odpadnih

voda u moĉvaru poţeljno je da bude kamenje promjera oko 100 mm. Poţeljno je da se tretirana

voda ispušta na tlo sa niskim kapacitetom apsorpcije fosfora (npr. praulja). Biljke se biraju

zavisno od njihove sposobnosti da apsorbuju nutrijente. Karakteristike vodenih biljaka navedene

su u tabeli br. 14.37

Od izbora moĉvarnih biljaka zavisiće kvalitet tretirane vode na kraju

sistema.

37 http://www.komex.com/solutions/constructed_wetlands.stm

http://www.komex.com/solutions/constructed_wetlands.stm

46

Kod izbora granulacije treba imati u vidu da će veći preĉnik odabrane granulacije imati

bolji protok, a samim tim manju sklonost zaĉepljenjima. Istovremeno, izborom manje

granulacije stvoriće se veća mogućnost zaĉepljenja, ali će se dobiti veću površinu i osigurati

bolji tretman otpadne vode. Sve granulacije koje se koriste korišćene ukljuĉujući i pijesak,

trebaju imati poroznost od 35% do 45%. Planske moĉvare u velikoj mjeri uspijevaju da

preĉiste (izlijeĉe) zagaĊenu vode. Iskustva iz Kanade to potvrĊuju, gdje planske moĉvare

uspješno funkcionišu više od dvadeset godina. Efikasnost otklanjanja zagaĊenje putem „planske

moĉvare“ prikazana je u narednoj tabeli br.14.

ZagaĊivaĉ Koncentracija (mg / L) Efikasnost odklanjanja

Ulaz Izlaz (%)

Biohemijska potrošnja kiseonika (BPK) 110 7 94

Hemijske potrošnje kiseonika (COD) 3,000 50 98

Ukupno suspendirane tvari 46 13 72

Ukupno Amonijak dušika 5 2.4 52

Nitrati Nitriti + Azot 5.5 2.1 62

Ukupni fosfor 3.8 1.7 56

Hlapivim organskim spojevima 16 0.8 95

Fenoli 38 8.6 74

Benzol 0.5 0 100

Ksilena 10 0 100

Trikloretan 4.4 0 100

Tabela br.14. Efikasnost otklanjanja zagađenja u % putem „planske močvare“ 38

Efikasna primjena „planske moĉvare“ iz okruţenja pokazuje nam da je efekat tretirane

otpadne vode zadovoljavajući. Primjer, Mokro polje Gloţan gdje su ispitaivanja pokazala da je

kvalitet preĉišćene vode u klasi II kvalitetne kategorije.

Primjena “planske moĉvare” je široka, a mogu se preĉišćavati sljedeće vrste otpadnih

voda:

Otpadne komunalne vode naselja do 5000 ES.

Otpadne voda iz turistiĉkih naselja (hotela, kampova).

Otpadne vode sa farmi (nakon predtretmana).

Procjedne vode iz deponija smeća.

Tehnološke vode iz tekstilne i prehrambene industrije.

Sekundarno i tercijalno preĉišćavanje tehnoloških voda industrije.

Površinske vode sa autoputeva.

Atmosferske vode. 39

7.2. Izbor i i karakteristike vegetacijskog sloja za plansku moĉvaru

Kod izbora vegetacijskog sloja za “plansku moĉvaru” znaĉajnu ulogu igra i prirast

biomase koji je prikazan u tabeli br. 15. Biljke koje se mogu koristiti za nasad slikovito su

38 http://www.flemingc.on.ca/CAWT/index.cfm?page=treatment 39 http://www.emarese.ca/eman/ecotools/protocols/terrestrial/vegetation/glossary.html

http://www.flemingc.on.ca/CAWT/index.cfm?page=treatment

http://www.ema/

47

prikazane na slikama br. 16, 17, 18 i 19. Postoji nekoliko faktora koje treba uzeti u obzir kod

odabira makrofita za nasad. Najvaţniji su: stopa rasta, hraniva i akumulacije, hidroperiod i

razgradnje stopa. Stopa prirasta bio-mase zavisi od vrste biljnog pokrivaĉa moĉvare.

Efikasnost akumulacije je ĉesto vezana sa prirastom biljnog pokrivaĉa, a sa druge strane masu je

potrebno ukloniti sezonski.

Tabela 15. Prirast bio-mase u kilogramima po hektaru na godišnjem nivou.40

Iskustva iz Njemaĉke govore da se polje dimenzioniše na osnovu broja ES. Prosjeĉna

veliĉina za naselja od 500 do 5000 stanovnika je 3.5 m²/ES, odnosno neto površina preĉistaĉa se

kreće od 18 ari do 1.8 ha.41

Iskustva iz Hrvatske govore da je moguće postići efikasan efekat

preĉišćavanja sa površinom od 1m² do 3m² (obiĉno 2m²) za ekvivalent stanovnika (ES).42

Bruto površina preĉistaĉa je veća za 20 %, jer se oko ureĊaja rade obodni kanali i zaštitni pojas.

Na narednim slikama prikazane su vrste biljnog prekrivaĉa koji se ĉesto nalaze u našem

okruţenju. Da bi se izvršilo prepoznavanje i izbor potrebno je prepoznati biljke koje su

potrebne za nasad (slika 16.)

40 Reddy, K. R. and W. F. DeBusk. Decomposition of water hyacinth detritus in eutrophic lake water, Hydrobiologia, 1991. 41 http://www.lubsgmbh.de/pkaindex.html#inhalt . 42 www.arizona.edu.

Vrsta Prirast biomase

(kg haˉ¹godˉ¹)

Typha 8000-61000

Juncus 53300

Scirpus 7130

Phragmites 10000-60000

Hydrocolture 30000-60000

Lemna minor 6000-26000

Salvinia 9000-45000

http://wetlands.ifas.ufl.edu/publications/PDF-articles/160.Decomposition%20of%20water%20hyacinth.pdf

http://www.lubsgmbh.de/pkaindex.html#inhalt


48

Slika 16.Vrste biljaka za nasad

49

Najpopularnija vrsta makrofita je trstika. Ona, ali i druge sliĉne biljke, u sebe akumulišu

hranjljive materije koje se mogu lako ukloniti nakon ţetve. Neke od njih mogu da proizvedu

kiseonik (npr. Phragmites, Typha), a imaju i primjenu kao graĊevinski materijal.

Iskustva iz Kanade pokazuju da moĉvare efikasno funkcionišu i u hladnim uslovima.

MeĊutim, dokazano je, efikasnost sa temperaturom opada. Toplota koju proizvode bakterije

omogućava da moĉvara funkcioniše i ispod površinskog sloja leda. Budući da se procesi

proĉišćavanja odvijaju u tlu, nezavisno od vanjske temperature, efekat proĉišćavanja je visok i

zimi i iznosi od 70-80%. Za toliko se smanji koliĉina otpadnih tvari na izlazu iz kanalizacionog

sistema tj. na ulazu u moĉvaru. Ljeti je uĉinak viši i iznosi ĉak 90-99 %. Apsorbacija fosfora i

azota po vrsti makrofita prikazana je u tabeli br.16.

Rodovi Azot (N)

(kg haˉ¹godˉ¹)

Fosfor (P)

(kg haˉ¹godˉ¹)

Typha 600-2630 75-403

Juncus 800 110

Scirpus 125 18

Phragmites 225 35

Hydrocolture 540-3200 130-770

Lemna minor 350-1200 116-450

Salvinia 350-1700 92-450

Tabela 16. Apsorbcija N i P po vrsti makrofita 43

43 Reddy, K. R. and W. F. DeBusk. Decomposition of water hyacinth detritus in eutrophic lake water, Hydrobiologia, 1991


50

Slika broj 17. Vrste biljaka za nasad

51

Slika br.18. Podrvrste biljaka za nasad

52

Slika 19.Vrste i podvrste biljaka za nasad

53

Pravilnom razmjerom izmeĊu površine i dubine bazena postiţe se najpogodnije vrijeme

zadrţavanja vode (reteniranje) u sistemu (uglavnom više dana). Otpadne vode protiĉu

horizontalno ili vertikalno (ili kombinovano) kroz supstrat ispod površine što onemogućava

stvaranje neugodnih mirisa i razvoj insekata. Da bi efekat preĉišćavanja otpadne vode bio

potpun potrebno je obratiti paţnju na potapanje biljnog prekrivaĉa, tj. maksimalnu debljinu sloja

vode preko biljke kao i vrijeme zadrţavanja otpadne vode koja se tretira. Maksimalan sloj vode

koji moţe biti preko biljke prikazan je u tabeli br.17.

Tabela br.17. Vrijeme zadržavanja otpadne vode i debljina sloja otpadne vode. 44

Fiziĉkim procesima materije suspendisane u vodi su znaĉajno redukovane, koloidi su

takoĊe priliĉno redukovani, kao i koliĉina organske materije, azota, fosfora, teških metala,

organskih mikrozagaĊivaĉa. Broj bakterija i virusa takoĊe je priliĉno smanjen.

Hemijskim procesima vrši se redukcija fosfora i azota, isto tako i koliĉina teških metala,

bakterija i virusa. Biološkim procesima vrši se redukcija organskih materijala, koloida, azota,

organskog mikrozagaĊenja, uz to bakterija i virusa. Smanjenje fosfora i teških metala takoĊe je

znatno.

44 Reddy, K. R. and W. F. DeBusk. Decomposition of water hyacinth detritus in eutrophic lake water, Hydrobiologia 1991.

Vrsta

Maksimalna sloj

vode preko biljke

(m)

Vrijeme zadrţavanje

otpadne vode (%)

Fontinalis 0.1-1.5 80-100

Elodea 0.1-3.0 90-100

Myriophyllum 0.25-3.0 90-100

Nuphar 0.5-3.0 90-100

Hydrocotyle <0.005-1.0 25-100

Salix 0.1-0.5 50-100

Sagittaria 0.2-0.5 50-100

Carex 0.05-0.25 50-100

Scirpus 0.1-1.5 75-100

Phragmites <0.05-0.5 70-100

Iris <0.05-0.2 50-100

Juncus <0.05-0.25 50-100

Typha 0.1-0.75 70-100

Glyceria <0.05-0.3 0-100


54

7.3 Tehniĉko rješenje „planske moĉvare“ za opštinu Petrovo

„Planska moĉvara“ se sastoji od nekoliko elemenata, a svaki od njih ima odreĊenu

funkciju u procesu tretmana otpadne vode:

Gruba rešetka, koja se postavlja na kraju dovodnog cjevovoda (sa otpadnom

vodom) ima funkciju mehaniĉkog zadrţavanja krupnih otpadaka koji dolaze kroz

kanalizaciju.

Taloţno-razvodni betonski kanal se nalazi na poĉetku prvog polja i ima dvostruku

funkciju: u njemu se izdvajaju krupnije ĉestice koje nisu rastvorene u vodi, a

istovremeno se preko njega voda ravnomjerno uvodi u moĉvaru.

Planska moĉvara je najĉešće podijeljeno na dva dijela (vertikalnim i horizontalnim

tokom ) koja mogu nazavisno da funkcionišu ĉime je omogućeno da se jedno polje

moţe revitalizovati, a moĉvara bude u funkciji.

Drugo polje je sa vertikalnim tokom gdje se vrši dovoĊenje već preĉišćene vode do

zahtijevanog kvaliteta.

Prelivni šaht se nalazi na kraju prvog polja i ima funkciju regulacije proticanje

vode kroz „plansku moĉvaru“.

Vodomjer se nalazi prije izliva u recipijent, i ima funkciju mjerenja ispuštene

preĉišćene vode.45

Da bi postupak izrade „planske moĉvare“ bio što jednostavnoji na slici br.18. slikovito

su prikazani postupci izrade moĉvare sa redoslijedom operacija, a to su:

Oznaĉavanje terena.

Kopanje dovodnog kanala za dovod otpadne vode.

Kopanje lagune i ravnanje donjeg sloja i nasipanje sitnim pijeskom.

Postavljanje nepropusne PVC folije.

Postavljenje drenaţnih cijevi i razastiranje materijala preko njih ruĉno kako ne bi

došlo do oštećenja cijevi.

Nasipanje lagune krupnijom granulacijom.

RazvoĊenje sistema za otpadne vode koji će ravnomjerno razlijevati otpadnu vodu

po tijelu „planske moĉvare“.

Izrada i postavljanje tanka sa rešetkom i taloţnikom.

Poĉetak sadnje.

UreĊenje terena okolo „planske moĉvare“ (najĉešće iznosi 20% površine moĉvare)

Završni radovi.

Godinu dana kasnije.

45



55

Slika br.20. Faze izrade planske močvare46

Investiciona ulaganja su niska u odnosu na druge sisteme i kreću se od 250-

1000KM/domaćinstvu. Razlika u cijeni zavisi od same lokacije, odabira drenaţnog materijala,

izvoĊaĉa i td.

U ostalim mjesnim zajednicama ne postoji jasno razvijena kanalizaciona mreţa, već mali

ogranci na koje su se pojedina domćinstva spajala bez planskog redoslijeda, a nisu evidentirana.

46 http://athene.geo.univie.ac.at

56

Na ovim malim sistemima bilo bi ekonomski neisplativo graditi plansku moĉvaru, sve do

njihovog ukrupnjavanja sto se oĉekuje u narednom periodu i ostaje izazov za lokanu zajednicu.

Dok se ne izgradi kanalizaciona mreţa potrebno je da se sva domaćinstva spoje na

pravilno izgraĊene septiĉke jame koje u velikoj mjeri i postoje ali nisu zvaniĉno evidentirane.

Danas je na trţištu moguće naći veliki broj već gotovih PVC septiĉkih jama koje su prihvatljive

cijenom, a i funkcionalnošću.

7.4. Održavanje „planske moĉvare“

Poslovi koji su vezani za odrţavanje sistema „planske moĉvare“ su sljedeći:

ĉišćenje grube rešetke (otklanjanje krupnih komada koji su se nalijepili na rešeci kako ne

bi došlo do zaĉepljenja) - dva puta mjeseĉno,

ĉišćenje taloţnog kanala pumpom za mulj - dva puta godišnje,

košenje trske i odnošenje sa polja jednom godišnje (januar-februar),

revitalizacija polja poslije 10 godina (tj. zamjena starog nasadnog materijala novim).45

7.5. Prednosti i mane kod primjene planske moĉvare

Prednosti kod primjene “planske moĉvare” su:

Visok stepen preĉišćavanja (80-90%).

Pouzdanost u radu.

Niski troškovi (do 6-8 puta jeftiniji od standardnih preĉistaĉa).

Nema utroška energije i hemijskih agenasa.

Jednostavno i jeftino odrţavanje.

Nema stalne obrade i odlaganja mulja (mulj se dva-tri puta godišnje iz taloţnog kanala

prebaci u polje za sušenje mulja).

Izvrsno se uklapaju u prirodni ambijent.

Nema neugodnih mirisa, a ne skupljaju se ni insekti oko „planske moĉvare“.

Povećava se proizvodnja kiseonika u zoni „planske moĉvare“

Mane kod primjene “planske moĉvare” su:

Zahtijevaju veliku površinu.

Pogodne su samo za manja naselja do 5000 ES.47

47



57

8. PREPORUKE ZA UNAPREĐENJE STANJA VODOTOKA NA PODRUĈJU

OPŠTINE PETROVO

Ove preporuke razvijene su radi postizanja ravnoteţe izmeĊu zaštite kvaliteta okoline i

ljudskih aktivnosti, poštujući prirodna i ekonomska ograniĉenja. Cjelokupna postavka zasniva

se na principu da se svakodnevne aktivnosti provode na ekološki prihvatljiv naĉin kako bi se

sprijeĉilo da zagaĊenje dospije u vode, budući da je generalno jeftinije i praktiĉnije od

naknadnog tretmana tako zagaĊene vode.

Postojeći dio kanalizacionog sistema se sada ispušta direktno u vodotok, pa da bi se

unaprijedilo stanje vodotoka na podruĉju opštine Petrovo na završetku kanalizacionih sistema

potrebno je izgraditi „planske moĉvare“, veliĉine prikazene u tabelama 18 i 19. Predlaţu se dva

rješenja treba napomenuti da u cijenu nije uraĉunata i cijena zemlje:

Prvo je izgradnja tri odvojene manje „planske moĉvare“ veliĉine i kapaciteta koji su dati

u tabeli;

Broj ES

Cijena

Izrade

u KM/ES

Potrebna veliĉina

planske moĉvare u m2

Potrebna ukupna

veliĉina prostora za

izgradnju moĉvata (+20%)

Kanalizacioni ispust 1 460 161 700.00 1380 m² 1656 m2



Tabela br.18. Kapaciteo „planske močvare“ za odvojene kanalizacione sisteme 1,2,3.

Drugo rješenje je da se sva tri sistema spoje u jedan i da se na nenaseljenom mjestu,

ispod pruge, izgradi jedna planska moĉvara koja bi obuhvatila sva tri zasebna sistema,

kapaciteta;

Broj ES

Cijena

Izrade

u KM/ES

Potrebna veliĉina

planske moĉvare

u m2

Potrebna ukupna veliĉina

prostora za

izgradnju moĉvata (+20%)

Kanalizacioni

ispust 1+2+3

460+183+182=814 284 900.00 2475 m² 4950 m2

Tabela br.19. Kapaciteo“ planske močvare“ za objedinjene kanalizacione sisteme 1,2,3.

Potrebna ukupna veliĉina prostora za izgradju „planske moĉvare“ je za 20% veća od

moĉvare tu spadaju zastini nasip i ograda. Za izraĉunavanje kapaciteta „planske moĉvare“ uzeti

su iskustveni podaci gdje se preporuĉuje po ES od 1-3,5 m², za ovaj sluĉaj se usvaja 3 m2/ES, a

za nasad se preporuĉuju biljke Typha i Phragmites. Na ovom dijelu ne postoji znaĉajnija

stoĉarska proizvodnja, gotovo da je i nema, jer predstavlja uţi centar naseljenog mjesta.

58

U ostalim mjesnim zajednicama ne postoji jasno razvijena kanalizaciona mreţa, već

samo kratki ogranci na koje su se pojedina domćinstva spajala bez planskog redoslijeda, a nisu

evidentirana. Na ovim malim sistemima bilo bi ekonomski neisplativo graditi plansku moĉvaru,

sve do njihovog ukrupnjavanja sto se oĉekuje u narednom periodu i ostaje izazov za lokanu

zajednicu.

Dok se ne izgradi kanalizaciona mreţa potrebno je da se sva domaćinstva spoje na

pravilno izgraĊene septiĉke jame koje u velikoj mjeri i postoje ali nisu zvaniĉno evidentirane.

Danas je na trţištu moguće naći veliki broj već gotovih PVC septiĉkih jama koje su svojom

cijenom prihvatljive a i funkcionalnošću.

Prilikom prouĉavanja i odabira „najboljih praksi upravljanja“ neophodno je dobro

poznavati lokalne uslove i razloge pojave difuznog zagaĊenja (npr. poznavanje temperaturnih

karakteristika i koliĉine padavina na nekoj lokaciji moţe znaĉajno pomoći u izboru ovih mjera).

NPU se mogu primijeniti prije, za vrijeme i nakon zagaĊivanja, kako bi se onemogućilo da

zagaĊenje iz difuznih izvora dospije u vode ili kako bi se smanjio intenzitet difuznog zagaĊenja

do nivoa koji odgovara postavljenim ciljevima u pogledu kvaliteta voda

U opštini Petrovo uz slivno podruĉje rijeke Spreĉe nalaze se obradive površine

Spreĉanskog Polja. S obzirom na to da je veliko poljoprivredno podruĉje u Spreĉanskom Polju

neophodno je akcentovati zagaĊenje koje se javlja. Ovo zagaĊenje na podruĉju opštine Petrovo

u velikoj mjeri je difuznog karaktera, dok je zagaĊenje sa druge strane rijeke Spreĉe, pored

difuznog, znaĉajno opterećeno industrijskim zagaĊenjem ĉemu je doprinijela ekspanzija

industrijskih postrojenja u tuzlanskom bazenu. Postoji veliki broj mjera kontrole izvora

zagaĊenja, zatim zaštitno prekrivanje površina, koje su podloţne eroziji, pokrivaĉi od biljnih

ostataka, pokrivaĉi od šljunka i kamena, sintetiĉki materijali, vegetacioni pokrivaĉi itd.

Jedna od preventivnih tehnika koja znatno utiĉe na smanjenje koliĉine zagaĊenja je

zaštitni vegetacioni sloj. Pravilna kombinacija drveća, grmova, te izvornih trava moţe poboljšati

kvalitet vode od spiranja sedimenta i hemikalije prije nego doĊu do površinskih voda.

Ispravno njegovan tampon moţe na podruĉju ublaţiti poplave, pomoći punjenje

podzemne vode, sprijeĉiti erozije tla i oĉuvati biljni i ţivotinjski svijet staništa. Najefikasniji

zaštitni vegetacioni sloj ima tri zone sloja. Svaka je zasaĊena paralelno jedna uz drugi što se vidi

na slici br.19. Zaštitni obalski vegetacijski sloj trebao bi da ima od ĉetiri do pet redaka visokog

drveća. Srednja zona ima najmanje ĉetiri metra širine, jedan ili dva reda grmlja. Najudaljeniji

sloj od rijeke je širok osam metara sa zasaĊenom sezonskom travom (jer ima dublji korijenje u

odnosu na višegodišnju travu). Ova kombinacija drveća, grmlja i trave pomaţe i štiti vodotok

rijeke bolje nego samo jedna zasaĊana biljna vrsta. Na sljedećoj slici pokazan je primjer tampon

zone:

59

Slika br.21. Vegetacijski zaštitni sloj-tampon sloj

Problematika koja zauzima znaĉajno mjesto u svim krajevima BiH izraţena je i u opštini

Petrovo, a odnosi se na primjenu i skladištenje organskog i mineralnog Ċubriva. Poseban

akcenat u poljoprivredi treba dati na primjenu organskih i mineralnih gnojiva. Dobra praksa

upravljanja sa preporukama iz Škotske odnosi se na skladištenje i primjenu organskih i

mineralnih gnojiva. Prikazana je u tabeli br. 20.

Skladištenje i primjena Organska

gnojiva

Mineralna

gnojiva

Minimalna udaljenost skladištenja (za sve površinske vode

ili moĉvare)

10m 10m

Minimalna udaljenost skladištenja u proljeće od izvora ili

bušotine vode namijenjne ljudskoj upotrebi

50m 50m

Minimalna udaljenost u blizini drenaţnog jarka 2m (10m) Ograniĉenje (10m)

Minimalna udaljenost primjene u blizini bilo koje

površinske vode ili moĉvara

5m (10m) 2m (10m)

Minimalna udaljenost primjene u proljeća (udaljenost od

izvora ili bušotine vode namijenjene ljudskoj upotrebi)

50m 5m (50m)

Primjena na strmom nagnutom zemljištu Nije više od 15° Nema ograniĉenje

Tabela br.20. Minimalna udaljenost od vodotoka za skladištenje i primjenu gnojiva 48

48 www.sears.scotland.gov.uk

http://www.sears.scotland.gov.uk/

60

ZagaĊenje vodotokova nastaje i od primjene svjeţeg stajnjaka, koga nije preporuĉljivo

koristiti iako postoji mogućnost da se naĊe na pašnjacima. Ukoliko se primjenjuje svjeţ stajnjak

(što se ne preporuĉuje) preporuka je sljedeća: usjevi za ljudsku upotrebu, ĉiji jestivi dio dodiruje

zemlju, moraju biti ubrani 120 dana nakon primjene svjeţeg Ċubriva (potrebno je naĊubriti

zemljište svjeţim Ċubrivom ne manje od 120 dana prije berbe usjeva). Za ostale usjeve moţe se

primijeniti najmanje 90 dana prije berbe. Primjena svjeţeg stajskog Ċubriva i osoke u sezoni

gajenja, gdje period izmeĊu primjene i berbe nije moguće maksimizirati, nije preporuĉljiva 49

Savremene mjere obrade zemljišta u poljoprivredi, koje znaĉajno utiĉu na smanjenje

zagaĊenja vodotokova su sljedeće:

Zaštitni usjevi.

Rotacija usjeva (plodored).

Sjetva bez oranja.

Sjetva sa nepotpunim oranjem.

Promjena korišćenja zemljišta.

Kontrola primjene nutrijenata (Ċubriva).

Upravljanje koliĉinom, oblikom, naĉinom unošenja i vremenom primjene

nutrijenata.

Pravilno skladištenje Ċubriva.

Rotacione ispaše.

49 U.S. Department of Health and Human Services Food and Drug Administration 1998.

61

ZAKLJUĈAK

UnapreĊenje stanja vodotoka na podruĉju opštine Petrovo moguće je ako se sagledaju

sve trenutne karakteristike i pokuša djelovati brzo. S obzirom da opština Petrovo spada u red

nerazvijenih opština, potrebno je orjentisati se prema jeftinijim i biološkim sistemima koji su

ujedno trend sadašnjeg vremena. Stanovništvo na podruĉju opštine Petrovo je grupisano po

mjesnim zajednicama; Petrovo, Kakmuţ, Karanovac, Soĉkovac, Porjeĉina, KaluĊerica i Krtova

sa ukupnim brojem stanovnika oko 9366 ES. Radi nepostojanja kanalizacionog sistema

potrebno je instalisati više manjih sistema za tretman odpadnih voda.

Sistem za tretman otpadnih voda koji se izdvojio u odnosu na druge sisteme po svojoj

relativno niskoj cijeni, kao i minimalnim sredstvima za odrţavanje je sistem „planske moĉvare“.

Iz dijagrama na slici br. 9 i 10 vidi se da je za izradu planske moĉvare potrebno 350KM/ES, a za

odrţavanje 30KM/ES godisnje, što ukupno bez cijene zemljišta iznosi 284 900.00KM za

814ES. Ĉinjenica koja ide na ruku izboru ovog sistema na podruĉju opštine Petrovo je veoma

niska cijena zemlje ne pralazi 2000KM/km za postavljanje moĉvare, kao i cijena granulacije

koja iznosi oko 40% investicije u izgradnji planske moĉvare. Kod lokalnih privrednika koji se

bave iskopom i prevozom rasutog materijala moguće kupiti granulaciju sa lokalnih kamenoloma

i do ĉetri puta jeftinije nego kad se granulacija kupuje na seperacijama (postoji velika koliĉina

seperacije koja je ostatak Azbestovog rudnika, kao i granulacija koja vec postoji u prirodnom

stanju kod pojedinih manjih kopova).

Prаvilno izgrаĊene i odrţаvаne “planske moĉvаre” mogu efikаsno ukloniti mnoge

zаgаĊivаĉe iz komunаlnih, industrijskih i аtmosferskih otpаdnih vodа. Tаkvi sistemi su posebno

efikаsni u uklаnjаnju zаgаĊivаĉа, kаo što su suspendovаne mаterije, аzot, fosfor, ugljovodonici,

pа ĉаk i metаli. Primjenom jednostavnih i jeftinih rješenja mogu se zadovoljiti socijalni i

ekonomski aspekti tj. u velikoj mjeri zadovoljiti zahtjeve odrţivog razvoja.

Jedno od rješenja za odpadne vode koje se javljaju na podruĉju opštine Petrovo koje je

se po svojim karakteristikama izdvojilo u odnosu na ostale sisteme za tretman otpadnih voda je

tretman otpadnih voda pomoću „planske moĉvare“ jer je u mogućnosti da preĉisti slijedeće

tipove otpadnih voda:

Otpadne vode iz turistiĉkih naselja (hotela, kampova),

Otpadne vode sa farmi (nakon predtretmana),

Procjedne vode iz deponija smeća,

Tehnološke vode iz tekstilne i prehrambene industrije,

Sekundarno i tercijalno preĉišćavanje tehnoloških voda industrije,

Površinske vode sa autoputeva,

Atmosferske vode.

Prednost ovog sistema je njegova relativno niska cijena izrade, mala potreba za

odrţavanjem, ne zahtjeva dodatnu koliĉinu energije, idealno se uklapa u ambijent, a stepen

preĉišćene vode je zadovoljavajući.

62

Tretman odpadnih voda nije jedini aspekt na kome treba poraditi. Aktivnosti koje je

potrebno sprovesti za unapreĊenje stanja vodotoka na podruĉju opštine Petrovo su slijedeće:

Sistemski i u najvećoj mogućoj mjeri povećati obuhvaćenost kanalizacionom mreţom;

Sistemski povećati obim odvoza odpada;

Na svim dionicama je potrebno obnoviti tampon zone tj. nasade visokog i niskog drveća

i sezonske trave;

Kod primjene vještaĉkog i mineralnog gnojiva potrebno se pridrţavati metoda dobre

prakse tj. ne dozvoliti da zagaĊenje dospije u vodotoke.

Upravljanje odpadnim vodama na podruĉju opštine Petrovo moţe se unaprijediti ako se

svijest o vodi podigne na viši nivo, ako u svom razmišljanju o vodi sve za sebe zamisle da ţive

nizvodno.

63

Literatura:

1. Jonsson H, Stintzing R, Vinneras B, Salomon E (2004) Guidelines on use of urine and

faeces in crop production, Stockholm Environment Institute, Stockholm, Sweden.

2. Gaćeša, S., Klašnja, M. Tehnologija vode i otpadnih voda, Jugoslovensko udruţenje

pivara, Beograd, 1994. godine.

3. Jasminka Bjelovac, Erna Ćorić, Vildana Đonko, Sabina Hadţiahmetović, AnĊa Kalem-

Perić, Branko Vuĉijak.Voda za zivot. Istitut za hidrotehniku GF Sarajevo,

Sarajevo, 2006-07. godine.

4. Kaldec, R. H. & Wallace, D. S.: Treatment Wetlands, Taylor&Francis Group, ISBN

978-1-56670-526-4, New York, 2008.

5. Matamoros, V. & Bayona, J. M.: Behaviour of emerging pollutants in constructed

wetlands. An overview, 3rd Wetldnd Pollutant Dynamics and Control – WETPOL2009.

117-118, Barcelona, 2009.

6. Reddy, K. R. and W. F. DeBusk. Decomposition of water hyacinth detritus in eutrophic

lake water. Hydrobiologia. 211:101-109. 1991.

7. Reddy, K. R., Tucker,J. C.& Debusk, W.F. The role of Egeria in removing nitrogen and

phosphorus from nutrient enriched waters. J. Aquat. Plant. Manage., 25: 14-19, 1987.

8. Analiza stanja vodotoka i zemljišta na podruĉju opštine Petrovo, Tehniĉki fakultet Novi

Sad, Novi Sad, 2006. godine.

9. Dr. Avdul Adrović. Kvalitet vode u rijekama i akvalnim akumulacijama sjeveroistoĉne

Bosne, Tuzla, mart 2010. godine.

10. Gaćeša, S., Klašnja, M., Studija o kvalitetu vode u sjeveroistoĉnoj Bosni. 1994. godina.

11. Plan upravljanja okolišem,Sustava javne odvodnje grada Metkovića s ureĊajem za

preĉišćavanje otpadnih voda, Split, januar 2011. godine.

12. Plan upravljanja otpadom u Crnoj Gori za period od 2008. do 2012. godine.broj: 03-686

Vlada Crne Gore, Podgorica, 14. februar 2008. godine.

13. Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće, sl. list SRJ br. 42/98 i 44/99

14. Priruĉnik za javnost, pristup informacijama i uĉešće javnosti u donošenju odluka u

okviru upravljanja vodnim resursima, Sarajevo, juni 2006. godine.

15. Skenderović, I. Populacije riba rijeke Spreĉe, Magistarski rad, Prirodno-matematiĉki

fakultet, Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2003. godine.

16. Studija Izvodivosti o Implementaciji Prirodnih Procedura Tretmana Urbanih Otpadnih

Voda u Manjim Gradovima I Naseljima na Teritoriji BiH Christoph Prandtstetten

Kommunalkredit Public Consulting (KPC) Sarajevo, 9. novembar 2010. god

17. Trošić-Borovac, S. Kvalitet vode rijeke Spreĉe. Javno preduzeće za ,Vodno podruĉje

slivova rijeke Save, Voda i mi, Sarajevo, 2004. godine.

18. Arizona koledţ za poljoprivredu i biomedicinske nauke, 2003-2011., univerzitet

Arizona, dostupno na www.arizona.edu. (pregledano 8.2011.)

19. http:// wwf.panda.org/bs/living_neretva/vijesti/ (pregledano 12.2010.)

20. http:// www.oas.org/dsd/publications/unit/oea59e/p162b.GIF (pregledano 6.2010.)

21. http://slobodnalika.com/novosti/4236_biolosko+prociscavanje+otpadnih+voda++biljni+

uredaji+za+prociscavanje+otpadnih+voda.html (pregledano 4.2011.)

22. http://vodeherc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=21&Itemid=33&l

ang=ba (pregledano 1.2011.)










64

23. http://www.base-tech.de/pflanzen.html (pregledano 1.2011.)

24. http://www.emarese.ca/eman/ecotools/protocols/terrestrial/vegetation/glossary.html

25. http://www.flemingc.on.ca/CAWT/index.cfm?page=treatment (pregledano 8.2010.)

26. http://www.grad.hr/nastava/hidrotehnika/gf/opskrbavodom/predavanja2slide/2.6.%20Pro

ciscavanje%20otpadnih%20voda.pdf (pregledano 4.2011.)

27. http://www.lubsgmbh.de/pkaindex.html#inhalt (pregledano 7.2010.)

28. http://www.projektad.com/Stranice/Prostorni_plan_Petrovo.html (pregledano 10.2010.)

29. http://www.unep.org/ (pregledano 10.2010.)

30. North American lijeĉenje Database-NADB (1993), API (1998), i Komex (2000)

Dostupno:http://www.komex.com/solutions/constructed_wetlands.stm (pregledano

6.2010.)

31. www.sears.scotland.gov.uk (pregledano 12.2010.)

32. http://athene.geo.univie.ac.at

Zoran Đuranović

[email protected]

[email protected]

00387 66 850 034

http://www.base-tech.de/pflanzen.html%20%20(24.1.2011

http://www.emarese.ca/eman/ecotools/protocols/terrestrial/vegetation/glossary.html




http://www.lubsgmbh.de/pkaindex.html#inhalt

http://www.projektad.com/Stranice/Prostorni_plan_Petrovo.html

http://www.unep.org/

http://www.komex.com/solutions/constructed_wetlands.stm

http://www.sears.scotland.gov.uk/

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

Documents

Vjestacka mocvara, tretman otpadnih voda