Uvod u Graficke Tehnologije

1

Uvod u grafičke tehnologije prof. Dragoljub Novaković

1.0 UVOD

Grafičko inženjerstvo je savremeno, interdisciplinarno područje tehnike koje pored grafičkihznanja obuhvata i znanja iz elektrotehnike, mašinstva, računarstva, fundamentalnih nau-ka, hemijskog inženjerstva, ekonomskih i drugih nauka.

Čovek se kroz svoj evolucioni razvoj posmatra i analizira na bazi saznanja vezanih za pro-tekle stotine i hiljade godina. Ono što daje pouzdane podatke o njemu je zapis, pisani, il-ustrovani ili u nekom drugom obliku. Istorija čovečanstva i njegovog razvoja su u najvećoj meri obeleženi opisom i skladištenjem njegovog znanja i mnogobrojnim raznovrsnostima metoda da se ona proizvedu i prošire. U svakom vremenskom periodu su bile značajne, aktuelne pogodne metode i materijali da bi se opisale i reprodukovale takve informacije.

Zapisi su tragovi svega umnog i pamćenja vrednog, svega onog što je zapisano na podlogu koja je ostajala i ostaje generacijama. Istorija proučava narode koji su o sebi ostavili pis-ana svedočanstva. Oni narodi koji nemaju pisani zapis nemaju svoju istoriju. Život čoveka danas je nezamisliv bez zapisa i ilustracija koji su deo komunikacija, informacija i ukupne celine komunikaciono-informativnog života.

Kroz razvoj ljudskog roda mnoga nova literarna dela, muzika, povećanje opšteg znanja i sl. je bilo praćeno i/ili pokrenuto štampanjem knjiga. Brzo širenje tkz. “crne umetnosti” je prenosilo s kolena na koleno nove razvitke, promenilo i učvrstilo tokove misli, stila i života. Nakon što je profesija štampanja bila pridodata čistom štampanju knjiga, ono je postalo čvrst ekonomski faktor. Po prvi put značajan deo populacije ljudskog roda je imao šansu da ispuni potrebe za informacijama i obrazovnim zahtevima a da to nebude samo privilegija plemića i ljudi iz manastira. Put do današnjeg nivoa grafičke tehnologije koja sebavi načinom umnožavanja zapisa je bio dug a u nekim vremenskim razdobljima i izuzetno spor.

Revolucionarne promene u tehnologijama i tehnikama izavao je razvoj elektronike i infor-matike i otkrića u prenosu informacija, laserske tehnike, molekularne hemije, materijala i nizu drugih oblasti. Ovakav razvoj omogućio je razvoj savremene grafičke industrije.

Danas imamo mogućnost da uživamo u divnim otiscima, može se slobodno reći “kolorne umetnosti”. Očekivalo se da će novi mediji kao što su telefon, radio, televizija (TV), Per-sonalni kompjuteri (PC), Kompjuterski diskovi (CD), Internet komunikacije (WWW) i sl. smanjiti potrebu za štampom.

Pokazatelji porasta proizvodnje štampanih informacija, sa razvojem informacionih teh-nologija, slika 1, nas ohrabruju jer očigledno je da posebno novi oblici komunikacija imaju potrebu za stalnim zapisom. Naime, danas takođe ništa ne može da zameni ono što mi imamo u rukama “crno na belo”. Naprotiv, današnje tehnike štampanja, proizvodnje i arhi-viranja omogućavaju stvaranje dokumenata u kvantitetu i kvalitetu koji ne može da se poredi sa prethodnim. Nekada je to bila veština a danas nauka koja se bavi izučavanjem ovog područja i naziva se grafička tehnologija.

Novakovic

Note

Knjiga elektronski oblik namenjena za internu upotrebu u cilju olakšavanja savladjivanja nastavne materije iz pedmeta Uvod u grafičke tehnologije studentima Grafičkog fakulteta u Kiseljaku. Uz ovaj materijal kao pomoć se dajeu i slajdovi sa predavanja. Za proširivanje i produbljivanje znanja predložena je predmetna literatura. Nadam se da će uz date materijale studenti savladati osnovna znanja struke u čemu im želim uspeh.

2


Grafička tehnologija, prema svim relevantnim pokazateljima ima perspektivnu budućnost.Ako se analiziraju podaci utroška grafičkih proizvoda po stanovniku, uključujući poredštampe i završnu grafičku obradu, uočava se da razvijenija društva troše više grafičkihproizvoda, slika 1.2. Na bazi podataka prikazanih na slici 1.2, može se zaključiti da će put razvoja našeg društva i porasta standarda ljudi imati slične rezultate, odnosno da će značajno rasti utrošak grafičkih proizvoda.

Ovim će se ubrzati razvoj grafičkih procesa i primena novih grafičkih tehnologija u okvirunjih.

Slika 1.1: Porast potrošnje materijala sa razvojem informacija

Slika 1.2: Utrošak na štampu i proizvode završne grafičkeproizvodnje po stanovniku za 1997 godinu

3

prof. Dragoljub NovakovićUvod u grafičke tehnologije

2.0 GRAFIČKI PROCESI - OSNOVNI POJMOVI

Osnovu naziva pojma grafički procesi čine dve reči: • GRAFIČKI • PROCES

Pojam GRAFIČKI (grč. graphikos) u opštem značenju pripada veštini pisanja, crtanja, slikanja ili se tiče veštine pisanja, crtanja ili slikanja; odnosno to je zapis: pisan, predstav-ljen slovima, prikazan crtežom.

Pojam PROCES (lat. processus) uopšteno predstavlja tok, put i način kojim nešto postaje ili biva odnosno razvojni postupak.

GRAFIČKI PROCESI su tokovi, putevi i načini nastanka grafičkih proizvoda. Realizuju se uztehničke, tehnološke i ljudske resurse.

Grafički proces podrazumeva dejstvo, aktivan rad, grafičkog sistema odnosno postupakpromene stanja elemenata sistema u vremenu.

Stanje grafičkog sistema - podrazumeva skup podataka koji daju potpunu informaciju oradu grafičkog sistema.

Stanje grafičkog sistema (Sgs) je funkcija vremena (t):

Sgs = f (t)

Slika 2.1: Opšti oblik grafičkog sistema

4


Grafički sistem obuhvata skup interaktivnih elemenata sa međusobnim vezama. U njemusu sadržane tri osnovne funkcije i to: • upravljanja (U) • rada (R) • kontrole (K)

U opštem smislu cilj grafičkog sistema je transformacija ulaznih veličina (Xgsu) u izlazneveličine (Xgsi) slika 2.1.

Ulazne veličine su: • materijal (M) • energija (E) • informacije (I)

Grafički sistem je određen koordinatama vektora ulaza Xgsu i izlaza Xgsi i za njega se možepisati relacija:

S (Xgsu, Xgsi) = 0

Grafički sistem ima regulaciju ukoliko ima povratne sprege odnosno informacije o tokovimatransformacije ulaznih parametara, slika 2.2.

Na grafički sistem mogu delovati poremećajni faktori Zp koji utiču na tok odvijanja procesa(vibracije, toplota, buka i sl.). Tok procesa u grafičkim sistemima je vođen. Voditi procesznači delovati na njegov tok da se uspostavlja ili održava njegovo stanje u cilju dobijanja željenog rezultata.

Razlikuju se dve vrste vođenja procesa: • upravljanje i • regulacija.

Upravljanje je način vođenja procesa (objekta).

Regulacija je način vođenja procesa (objekta) pri kojem se odabrana procesna veličina održava u određenoj vrednosti ili menja u zadatim okvirima bez obzira na promenu spoljnih (poremećajnih) parametara.

Slika 2.2: Tokovi u grafičkom sistemu

5


Grafički sistemi prema nivou upravljanja mogu biti sa: • ručnim upravljanjem, • automatizovanim upravljanjem i • automatskim upravljanjem

Ručno upravljanje je način vođenja grafičkog procesa (objekta) na način da se na tok proc-esa utiče voljnim aktiviranjem regulatora.

Automatizovano upravljanje je način vođenja grafičkog procesa tako da se na tok procesakoji je regulisan može voljno uticati.

Automatsko upravljanje je način vođenja grafičkog procesa tako da se proces odvija auto-matski delovanjem uređaja sa ili bez povratne informacije o grafičkom procesu.

Zakon vođenja grafičkog procesa (program) bez povratne informacije predstavlja se krozizvršavanje cilja sa definisanim zahtevima. Zakon vođenja grafičkog procesa sa povratnominformacijom predstavlja se kroz izvršavanje cilja kroz definisane zahteve, ali uvek sa in-formacijom o njima i korekcijom ka njima.

Objektu upravljanja - grafičkom procesu - pridružuje se jedinica za regulaciju - subjektupravljanja.

Regulator povezuje vođenu veličinu (izlaznu informaciju) sa upravljanom veličinom, odnos-no vrši transformaciju informacije. Regulator dobija podatke o vrednostima vođene veličine grafičkog procesa, pomoću mernog uređaja, upoređuje ih sa unapred željenom vrednostivođene veličine, pa zavisno od odstupanja stvarne vrednosti vođene veličine od željene njene vrednosti, stvara na svom izlazu upravljačku veličinu. Izlaz iz regulatora povezan je sa izvršnim uređajem na ulazu u grafički proces (slika 2.3). Regulator u suštini prima,obrađuje i šalje informaciju.

Izvršni uređaj je smešten u krug grafičkog procesa tako da može u svakom trenutku men-jati vrednost upravljane veličine na bazi upravljačke veličine stvorene u regulatoru.

Merni uređaj meri vođenu veličinu i registruje promene fizičke ili hemijske veličine i pret-vara ih u signal i šalje regulatoru.

Automatizacijom se čovek oslobađa funkcija rukovanja koje su često puta teške i naporne a često puta i štetne po zdravlje.

Slika 2.3: Šema regulacionog kruga grafičkog procesa

6


2.1 Oblici automatskih grafičkih sistema

Postoji niz različitih automatskih grafičkih sistema. Ako elemente grafičkih sistemaoznačimo kao na slici 2.4, onda možemo predstaviti: • informacione sisteme, • upravljačke sisteme i • informaciono-upravljačke sisteme.

2.1.1 Informacioni sistemi

Služe za dobijanje podataka o stanju objekta (grafičkog sistema) i njegove obrade. Po-daci (informacije) su pogodne za dalje korišćenje. Upravljanje se postiže - operaterom (čovekom). Na slici 2.5 je dat šematski prikaz informacionog sistema.

2.1.2 Upravljački sistemi

Služe za upravljanje objektom prema programu operatera. Na ovom konceptu se zasnivaju sistemi programskog upravljanja, sistemi daljinskog upravljanja i sl.

Slika 2.4: Šematski prikaz elemenata grafičkih sistema

Slika 2.5: Šematski prikaz informacionog sistema

Slika 2.6: Šematski prikaz upravljačkog sistema

7


2.1.3 Informaciono-upravljački sistemi

Ovi sistemi pored informacija o stanju objekta obrađuju informacije za izdavanje komandi izvršiocu ili izvršnim elementima. Ovim sistemima pripadaju sistemi za automatsku regu-

laciju i automatsko upravljanje. Njegove karakteristike su potpuno oslobađanje čoveka od operacija upravljanja, odnosno imamo potpunu automatizaciju sa regulacijom. Čoveku u ovakvim sistemima ostaje samo opšta kontrola nad procesom u objektu upravljanja i in-tervencije za slučaj nepredviđenih stanja.

2.2 Oblici organizacije sistema upravljanja

Sistemi upravljanja mogu biti organizovani kao: • decentralizovani, • centralizovani i • kombinovani.

2.2.1 Decentralizovani sistemi upravljanja

Decentralizovani sistemi upravljanja imaju lokalne oblike automatizacije upravljanja u odeljenim objektima (grafičkim sistemima) i lokalnim uređajima slika 2.8. Lokalniuređaji se koristi za regulaciju i primarnu obradu podataka (informacija). Operator (čovek) upravlja celokupnim tokom informacija u procesu i koordinira rad pojedinih faza procesa.

Slika 2.7: Šematski prikaz informaciono upravljačkih sistema

Slika 2.8: Decentralizovani sistem upravljanja - automatsko upravljanje i regulacija odeljenim objektima i lokalnim uređajima

8


2.2.2 Centralizovani sistemi upravljanja

Centralizovani sistemi upravljanja podrazumevaju vođenje svih informacija u jedan centar koji se koristi za regulaciju i primarnu obradu podataka (informacija). U tom centru se sve informacije obrađuju i iz njega se upravlja svim fazama procesa (slika 2.9).

2.3 Grafički tehnološki postupak

Grafički tehnološki postupak je postupak prerade grafičkih materijala. Grafički materijalikoji se prerađuju su u obliku sirovina ili poluproizvoda. Grafički tehnološki postupak semože predstaviti u obliku blok šeme grafičkog tehnološkog postupka (slika 2.11).

Na ulazu u grafički tehnološki postupak je grafički materijal. Nad materijalom se u tehnološkom postupku obavljaju određene operacije a u okviru njih određeni zahvati obrade. Npr. sečenje materijala na delove, bušenje, utiskivanje prevoja, savijanje, nanos boje, zaštite i sl. Postupak od ulaza do izlaza je u funkciji vremena obrade grafičkog ma-terijala i određen je u intervalu od to do t1 odnosno proces je definisan u intervalu trajanjaprocesa t:

t0 < t < t1

Operacije obrade su operacije vezane za određene faze prerade materijala. Niz faza obrade čini postupak izrade grafičkog proizvoda ili grafičku proizvodnju.

Posupak izrade grafičkih proizvoda se realizuje uz pomoć različitih grafičkih sistema(štamparskih mašina, mašina završne obrade i sl.) i uređaja sa kojim se rukuje grafičkimmaterijalom (uređaji za transportovanje, okretanje i sl.).

Na slici 2.12 je ilustrovan postupak izrade grafičkih proizvoda sa nizom grafičkih materi-jala na ulazu u grafičke sisteme i gamom dobijenih grafičkih proizvoda . Različiti materi-jali ulaze u grafičke sisteme (papir, karton, plastične mase i sl.) i iz njih izlaze u oblikugrafičkih proizvoda.

Slika 2.10: Kombinovani sistem upravljanja

Slika 2.11: Blok šema grafičkog tehnološkog postupka

9


Proučavanje relacija veza ulaza i izlaza u proces je proučavanje rada sistema i njegovih funkcija.

Parametri ulaza mogu u opštem slučaju biti konrolisane i nekontrolisane veličine.

Kontrolisane veličine su funkcija vremena i stanja u kojem se sistem nalazi. Nekontrolisane veličine su slučajne veličine. Izlazne veličine su proizvod, transformisana energija i infor-macija o stanju.

U skladu sa procesom transformacija ulaznih parametara sistema u izlazne parametre i opštih proizvodnih pojmova u dobijanju proizvoda definisaće se isti ugrafičkim procesima.

Grafički sistemi su sistemi koji izvode određene operacije ili niz operacija u postupku dobi-janja grafičkog proizvoda a sastavljeni su od elemenata upravljanja, rada i kontrole.

Složeni grafički sistemi predstavljaju skup grafičkih sistema (sistemi pripreme rada, ma-nipulacioni sistem, transportni sistem, skladišni sistem, sistem kontrole, sistem održavanja, sistem upravljanja) koji omogućuju izvođenje svih operacija u postupku dobijanja grafičkogproizvoda. Možemo ih razlikovati prema nivou složenosti.

Tehnologija (grč. techne, logos) nauka o veštinama i zanatima, naučno prikazivanje ljud-ske delatnosti kojoj je svrha prerada prirodnih proizvoda (sirovina) za ljudsku upotrebu. Mehanička tehnologija se bavi preradom sirovina kod kojih se menja njihov oblik, hemi-jska tehnologija se bavi preradom sirovina kod kojeg se menja njihov unutrašnji sastav. Grafička tehnologija se bavi preradom grafičkih materijala u procesu dobijanja grafičkogproizvoda.

Slika 2.12: Proces izrade grafičkih proizvoda

10


2.4 Jedinice razvrstavanja grafičke delatnosti

Čovek radeći uz pomoć grafičkih sistemima ili uopšte radeći na nekim vrstama poslovaobavlja određenu delatnost.

Delatnost ljudi u našoj zemlji je razvrstana u sektore i podsektore u okviru kojih se nalaze jedinice razvrstavanja. Cilj delatnosti je proizvod koji se dobija kroz proces i sistem.

Grafička delatnost pripada sektoru prerađivačke industrije (slika 2.13) u okviru kojeg je pod-sektor proizvodnje celuloze, papira i proizvoda od papira, izdavačka delatnost i štampanje sa svojim jedinicama razvrstavanja. Proizvodnja celuloze, papira i proizvoda od papira, izdavačka delatnost i štampanje dele se na dve grupe delatnosti. Jedna koju čini proizvod-nja celuloze, papira i proizvoda od papira i druga koju čini izdavačka delatnost, štampanje i reprodukcija snimljenih medija koja pripada grafičkim procesima.

Uobičajeni naziv za sveukupnu grafičku delatnost u okviru prerađivačke industrije je grafičkaindustrija.

U pojedinim razvijenim državama njoj pripada značajno mesto u bruto društvenom proiz-vodu.

Slika 2.13: Jedinice razvrstavanja grafičke delatnosti

11


3.0 KAKO SE RAZVIJALA GRAFIČKA I LJUDSKA DELATNOST

Neke predpostavke ukazuju da čovek postoji nekoliko miliona godina. Ono što karakteriše njegov razvoj se može se izdvojiti kroz :• Govornu razumnu komunikaciju koja započinje pre 500.000 god.• Crtanje linija, znakova, slika, pre oko 50.000 god.• Pismo, pre oko 5.000 god.• Štampu, pre oko 560 god.• Manufaktura, pre oko 300 god.• Slede promene u razvoju tehnologije svakih 50 god.

Industrijska revolucija je prekretnica razvoja čovečanstva. Danas ona menja svet, čovekovo ponašanje i stavlja u zavisnost one koji manje znaju od onih koji više znaju.

Koliko brzo se razvijala nauka i tehnologija može se ilustrovati i rastom brzine aviona (slika 3.1).

U razvoju ljudskog društva mašinama se zamenjuje ljudski rad u cilju poboljšanja, ubrzanja, pojevtinjenja proizvodnje i olakšavanja ljudskog rada. Izuzetan značaj u razvoju ljudskog društva ima razvoj grafičkih tehnologija gde najznačajnije mesto pripada tehnologijamaštampe ili štamparstva. Istorijski razvoj ovog dela je dug i izučavaju ga različite nauke. U okviru grafičkih procesa izdvojiće se samo neke značajne godine razvoja ili primeneštamparstva.

Slika 3.1: Porast brzine aviona

12


3.1 Značajne godine štamparstva

Značajnije godine i periodi štamparstva:• III vek pre n.e. - umnožavanje ručno prepisivanjem tekstova i precrtavanjem slika - Atina - na papiusu• 1169 - 1197 - Miroslavljevo jevanđelje delo Gligorija za kneza Miroslava brata Stevana Nemanje• 1440 - Johannes Gutenberg izrada prve drvene prese za štampu• 1445 - Godina štamparstva - Johannes Gutenberg obavlja prve probe livenja pojedinačnih slova i štampanje sa njih.• 1494 - Prva štampa na našim prostorima. Na Cetinju se završava štampa crkvene knjige Oktoih• 1787 - Drvene štamparske prese se zamenjuju metalnim• 1796 - Pronalazak litografije (Alois Schonefelder) kao tehnike ravne štampe• 1812 - Fridich Koening izrađuje prema patentu Nicholsona prvu brzootisnu mašinu• 1816 - Koening i Bauer izrađuju mašinu za dvostranu štampu• 1830 - 1869 - u SAD se razvijaju zaklopne štamparske mašine tipa: • Boston • Gordon • Librety i • Galy• 1863 - Bullock (New York) prijavljuje patent prema kojem se u Londonu za “Times” izrađuje rotaciona štamparska mašina• 1904 - Rotacione mašine za štampu iz tabaka• 1935 - Prva maloformatna ofset štamparska mašina• 1936 - OHZ (Orginal Heidelberg Zylinder) izrada štamparskog cilindra za jed-nookretni automat.

Najčešće se razvoj grafičke industrije deli na periode i to:• Period pre Gutenberga - do 1440. godine• Gutenbergov period - od 1440. do 1812. godine• Period mehanizacije - 1812 do 1900. godine• Period automatizacije - od 1900 - 1950. godine• Period elektronike, informatike, laserske tehnike, računarstva i robotike - od 1950. godine.

3.2 Razvoj štamparstva kod nas • U našim područjima prve štamparije se javljaju vrlo brzo, četri decenije po Guten-bergovom oktriću nove štamparske veštine.• Prvu srpska štamparija - nabavio u Veneciji zetski vladar Đurađ Crnojević i preneo je u cetinjski manastir. Radila je u Obodu pa je nazvana Obodinska štamparija. • 1493. do 1494. Prvi proizvod ove štamparije je Oktoih • 1494. godine je štampan i Psaltir sa oznakom mesta Cetinje. 1496. godine štamparija prestaje sa radom.• U drugoj deceniji XVI veka su u Veneciji počela da rade dve srpske štamparije.• 1538. godine štampan na pergamentu Praznični minej sa likovima rukom rađenim koji se smatra remek delom naše stare štamparske veštine. • 1538-39. U Gračanici na Kosovu štampana je jedna knjiga a u manastiru Mileševi radile su jedna za drugom dve štamparije 1544-47. i štampane su samo 3 knjige. • Rad štamparija u drugoj polovini XVI veka kod Srba nije postojao sve do 1792. god-ine kad je Stevan Novaković otkupio privilegiju povlaštene bečke štamparije Josipa Kurcbe-ka za štampanje srpskih knjiga u Austriji. 1830. je u Austriji ukinut monopol štampanja • 1831. godine je u Novom Sadu počela da radi štamparija. • 1832. godine je počela da radi štamparija u Beogradu,

13


• 1833-35. u Kragujevcu.• 1834. godine Petar Petrović Njegoš je otvorio štampariju na Cetinju ali štamparija nije radila do 1858. godine. • Prvi pokušaj izdavanja časopisa kod Srba je “Славено-сербскиј магазин” štampan u Veneciji 1768. godine - izašao je samo jedan broj.

3.3 Značajniji noviji datumi štampe

Ilustracija razvoja u novije vreme se prikazuje kroz jednu od najznačajnijih firmi savre-menih tehnika umnožavanja.• 1975. SIEMENS uveo prvi laserski printer za štampu - to je početak nove veštine štampe.• 1977. - ND2 Laser Printer (non-mechanical printers) laserski i LED (Light Emitting Diode) printer. Prvi Simensov laserski printer sa izlaznom brzinom iznad 200 strana u minuti.• 1982 - APA (All Points Addressable) Laser Printer - Nova tehnologija štampe bazira-na na principu slobodno adresibilnog svakog pixela na štampaćoj strani.• 1983 - ND3 Laser Printer - prvi printer sa kontinualnom formom štampe u 100 ppm (Particle Per Million) brzinskoj klasi.• 1984 - ND3 Twin Printing System - dvoprinterske operacije kao jedan sistem kom-binacija dva printera koji omogućuju dupleks ili dvokolornu kontinualnu štampu kao jedno-operacionu.• 1988 - LED (Light Emitting Diode) PLUS Technology. U osnovi nova generacija printera sa vrlo malim oscilacijama kvaliteta štampe. 1990-2090 i 2140 Continuous Print-ing Systems LED PLUS tehnologije brzine 100 i 139 ppm A3 formata.• 1995 - 2 end LED Printer Generation štampača brzina iznad 300 ppm Sistem softver-ski za centralizovane i decentralizovane elektronske printer sisteme • 1997 - PRISMA (PRInt Server for Multiple Aplications) + Print server Koncept sa maksimumom fleksibilnosti na svim poljima na standardnom server platformom i korisničkispecifičnim softverskim komponentama.

U odnosu na ranije periode kada su se značajniji datumi razvoja merili vekovima danas se promene svode na godine.

3.4 Procesi štampe u budućnosti

Danas su značajni a u budućnosti će biti dominantni sledeći procesi:• Computer to … Technologies / Kompjuter - prema/• Computer to Film /Kompjuter - film/• Computer to Plate /Kompjuter - ploča/• Computer to Press (Direct Imaging and Computer to Print) /Kompjuter - štampa/

zatim:• Printing Technologies with Permanent Printing Master• Printing Technologies without a Printing Plate (NIP Technologies)

3.5 Razvoj pisma, materijala i sredstava za pisanje

3.5.1 Razvoj pisma

PISMO (eng. writing) je dogovoreni skup vidljivih grafičkih zapisa koji mogu biti oblika zna-kova, simbola, crteža i njihovih kombinacija namenjenih za predstavljanje misli i njihovo trajno čuvanje. Pismo i knjiga su od izuzetnog značaja za razvoj ljudske civilizacije.

Pismo je odraz kulture jednog naroda a narodi koji ga nisu imali, nisu ostavili tragove o sebi, pali su u zaborav. Ono je sredstvo sporazumevanja među ljudima i narodima. Pismo se stvaralo kao potreba da se neka misao, iskustvo, znanje, poruka i sl. sačuva od zaborava i prenese novim generacijama. Nastanak pisma vezan je za vekove njegovog

14


stvaranja i različita područja zemaljske kugle. Nekoliko hiljada godina pre n. e. napredne civilizacije u Aziji (Kina, Indija i Arabija) zatim u Egiptu, su stvarale različite oblike zapisa kroz simboličko predstavljanje ljudskih misli i poruka. Nezna se kada je nastalo prvo pismo kojim se čovek služio. Tragovi vode više od proteklih 6000 godina ali ne postoje pouzdani dokazi.

Pismo je u svom razvoju prošlo četiri faze i to:• Piktogramsko-slikovno pismo (pismo zasnovano na crtežu),• Ideografsko pismo,• Slogovno ili silabičko pismo,• Fonetsko pismo, pismo današnjice.

Prvi čovekovi zapisi su bili u obliku crtaža u pećinama na stenama. Čovek je pokušavao beležiti događaje raspoloženja, podake o predmetima, svetu i mnogo drugih podataka.

Kasnije su se razvijali mitolški, religijski zapisi i spomen prikazi.

Na slici 3.2 prikazan je crtež životinje na steni pećine koji datira iz kamenog doba.

Sa vremenom zapisi prelaze u šematske sličice ljudi, životinja, biljaka, predmeta i slično. Ovi oblici zapisa nazivaju se PIKTOGRAMI (pictus - lat.slika).

Na slici 3.3 je prikazan zapis slikovnog pisma Indijanaca Siouxa na bizonovoj koži. Slika opisuje istoriju indijanaca od 1800. do 1871. Zapis je po spirali. Prva sličica govori da su indijanci Vrane ubili 30 Siouxa.

Sledeće godine su harale boginje pa zatim početak potkivanja konja a poslednja sličica označava osvetu neprijatelju.

PIKTOGRAMI su prva faza pisma. Oni su i danas uobičajen način pisanja kod indijanaca. Piktogrami se danas upotrebljavaju u svakodnevnoj komunikaciji urbanog života za označavanje na javnim mestima, na ambalaži i slično u obliku sličica na kojima se predočava neki događaj (slika 3.4).

Slika 3.2: Bizon - slika na steni u pećini Altami’ri (period kamenog doba) - Španija

15


PIKTOGRAMSKO kao slikovno pismo sa vremenom se vezuje za pojmove tako da se sličice pojednostavljuju i vezuju za leksičke govorne jedinice i tako nastaje IDEOGRAFIJA (grč. idea = misao + graphein = pisati).

IDEOGRAFIJA (IDEOGRAPHIE) - predstavlja pojmovno pismo a ne slikovno. Za izražavanje misli upotrebljava se niz jednostavnih crteža ili simbola od kojih svaki predstavlja određeni pojam. Na slici 3.5 su prikazani Sumerski ideogrami iz vremena 3500 do 3000 godina p.n.e.

Slika 3.3: Prikaz zapisa slikovnog pisma Indijanaca Siouxa na bizonovoj koži

Slika 3.4: Segment danas korišćenih piktograma

Slika 3.5: Sumerski ideogrami

16


Veliki broj metaforičnih ideografskih sličica sadrži starije kinesko pismo sa dosta simbolika tako da je npr. crtež dve žene značio svađu, žene i deteta ljubav i sl. Na slici 3.6 je prika-zano kinesko pismo kao tipičan primer ideogramskog pisma, sa kombinacijom znakova koji označavaju složene pojmove i ono je jedno od najkomlikovanijih pisama.

Upotreba ideograma prelazi u fonetsko pismo (eng. Phonetic writing). Da bi se iskazao fonetski sastav slagalo se više ideograma pa je dobijeno slogovno pismo (slika 3.7) koje beleži slogove. Slogovno pismo razvilo se tako da se više ideograma kratkih reči slagalo zajedno da bi se približno iskazao fonetski sastav neke duže reči.

Od slogovnog pisma se razvilo alfabetsko pismo u kom se za obeležavanje jednog glasa upotrebljava jedan znak - slovo.Fonetsko pismo je najsavršenija faza u razvoju pisma. Čine ga glasovi - foneme. Svaki glas ima svoj znak ili više znakova kod različitih jezika.

Fonetska pisma različitih naroda bila su različita. Na slici 3.8 je prikazano hebrejsko, grčko, i arapsko pismo.

Sa vremenom je svaki ideogram počeo predstavljati slog neke reči. Na slici 3.9 su prika-zani egipatski hijeroglifi, stariji oblik semitskog slovoreda i na slici 3.10 fenički natpis izByblase.

Slika 3.6: Kinesko pismo

Slika 3.7: Slogovno pismo Babilonsko silabičko pismo

HEBREJSKO PISMO

17


GRČKO PISMO

ARAPSKO PISMO

Slika 3.8: Fonetska pisma (Hebrejsko, grčko i arapsko)

Slika 3.9: Stariji oblik semitskog slovoreda, osnov feničanskog pisma (12 do 10 vek p.n.e.)

Slika 3.9: Stariji oblik semitskog slovoreda, osnov feničanskog pisma (12 do 10 vek p.n.e.)

18


Starogrčki alfabet je najstarije evropsko pismo, nastalo preradom feničanskog alfabeta, je osnova za razvoj najsavremenijih pisama današnjice: latinice i ćirilice.

Ćirilica je nastala krajem 9 veka (Kliment) preradom novije grčke kurzive. Na slici 3.11 je prikazana stranica iz Miroslavljevog jevanđelja skraja XII veka a na slici 3.12 Srpsko kan-celarijsko pismo iz 1759 godine - kaligrafija Zaharija Orfelina.

Od izuma štamparstva u odnosu na način prenošenja na podlogu može se govoriti o dve vrste pisama: • pismo pisano rukom i• pismo štampano mehaničkim načinom.

3.5.2 Razvoj materijala za pisanje

Materijal na kojem je čovek pisao, crtao i slikao menjao se tokom hiljada godina. Prvi za-pisi su bili na kamenim pločicama, kosti (slika 3.13), zemlji i sl. Kasnije je kao materijal upotrebljavana sirova glina na koju su utiskivane razne oznake pomoću žigova i pečata. Glina je bila omiljen materijal za pisanje kod Sumerana, Babilonaca i naroda koji su imali klinasto pismo. Pravljene su glinene tablice oko 2 cm debljine koje su ispisivane, zatim pečene i sušene. Glinene pločice (slika 3.14) su korišćene u Mesopotamiji gde je otkriveno više hiljada glinenih pločica koje se čuvaju Britanskom muzeju u Londonu.

Kao podloga za pisanje se koristilo i drvo. Posebno su poznate tablice od lipovog drveta. Homer u Ilijadi opisuje upotrebu drveta. Poznat je izraz “tabula rasa” koji predstavlja čistu drvenu tablu dobijenu sastrugivanjem napisanog. Pored drveta za pisanje se koristilo palmino, maslinovo i lovorovo lišće. Pisalo se na raznim predmetima (slika 3.15). Smatra se da su najstariji tragovi pisanja i pismenosti nađeni na kamenčićima u pećini Mas’d Azil starosti oko 25000 godina, slika 3.16.

Slika 3.11: Stranica iz Miroslavljevog jevanđelja

Slika 3.12: Srpsko kancelarijsko pismo iz 1759 god. kaligrafija

19


Slika 3.13: Zapis o gatanju na kosti - (2000 godina pre Hrista)

Slika 3.14: Glinena pločica - (Peloponez - Grčka XV vek pre Hrista)

Slika 3.15: Pismo na raznim predmetima Slika 3.16 Kamenčići sa najstarijim tragovima pisanja

20


Za predstavljanje zapisa su korišćeni materijali koji su se vezivali u čvorove koji su imali određeno značenje slika 3.17.

Pre više od 3000 godina p.n.e. u Egiptu se kao podloga za pisanje korisio papirus. Papirus je papiru sličan materijal za pisanje izrađen od močvarne biljke Cyperus papyrus koja raste u dolini reke Nila. Jezgro ove biljke je sečeno na trake koje su sušene, zatim unakrsno postavljane jedna preko druge; zatim presovane i glačano kostima, školjkom ili kamenom (slika 3.18).

Radi trajnosti ovi listovi su premazivani kedrovim uljem. Od Egipćana su papius preuzeli Grci zatim Rimljani. Na slici 3.19 je prikazan deo knjige mrtvih (1000 godina p.n.e) pis-ane na papirusu a na slici 3.20 svitak od papirusa (2 vek pre Hrista). Papirus se čuvao u specijalnim uređajima i pomuću različitih uređaja se namotavao i odmotavao pri čitanju slika 3.21.

Slika 3.17: Pisanje pomoću čvorova

Slika 3.18: Pribor za glačanje papirusa

Slika 3.19: Deo knjige mrtvih Slika 3.20: Svitak na papirusu

21


Papirus se vremenom zamenjuje pergamentom. Naziv pergament potiče od grada Perga-mon u Maloj Aziji u kome se proizvodio pergament.

Pergament se dobijao posebnom preradom životinjske kože koja je služila kao materijal za pisanje a kasnije i za štampanje. Pergament se i danas upotrebljava samo za specijalne namene - povelje i značajna dokumenta.

Za pisanje su korišćene i povoštane tablice na kojima se pisalo oštrim predmetom. Topljen-jem voska ponovo se moglo po njima pisati. Kao podloga za pisanje su korišteni i različiti metali. Najrasprostranjeniji materijal za pisanje je papir.

PAPIR (grč. papiros) je kontinualno tkivo vlakana biljnog porekla u manjoj ili većoj količini oslobđen od neceluloznih sastojaka. Prva proizvodnja papira se vezuje za Kinu i drugi vek. Pronalazačem papira se smatra Kinez Tsai Lun (oko 105. godine nove ere, mada ima i dokaza da je papir postojao i ranije). On je uz pomoć kamenog mlina mleo koru drveta, stabljike konoplje, stare krpe i mešao sa krečnim mlekom i pravio kašastu smesu. Mleven-jem su se dobijala različita vlakanca od kojih se proizvodio papir (slika 3.22).

Slika 3.21: Uređaji za čuvanje papirusa i njegovo čitanje

Slika 3.22. Izgled vlakan-caza proizvodnju papira

1) sulfatna celuloza;2) drvenjača;3) stari papir;4) četinarska vlakna

22


Smesu je stavljao na sita od bambusove trske i svilenih konaca, cedio i dobijao listove papira. Ti listovi su premazivani lepilom, zatim presovani u presama i glačani sa ručnim glačalom od slonove kosti. Kasnije je papir izrađivan od pirinčane slame, bambusove trske, konoplje i drugih biljak

Proces proizvodnje papira je čuvan ljubomorno kao velika tajna. Posle pet vekova Kinesku tajnu su okrili Koreanci oko 500 godine n.e., zatim Japanci oko 610. godine n.e. Oko 750. godine n.e. Arapi preuzimaju proizvodnju papira i usavršavaju je. U Evropu je tajna proiz-vodnje papira preneta u osmom veku a prva masovnija proizvodnja papira beleži se oko 1100. godine. 1268. godine u gradu Fabrijanu - Italija počinje da radi prvi papir mlin na bazi ručne proizvodnje a 1320. godine se otvara najstarija fabrika papira u istom gradu koja i danas radi.

Putevi razvoja papira su prikazani na slici 3.23. Proizvodnja papira se unapređuje i širi. U Nemačkoj 1390. godine se otvara papirnica u Ninbergu, u Austriji proizvodnja papira se vezuje za 1469. godinu a u Holandiji za 1670. godinu gde su pronađeni holenderi - posebni mlinovi za mlevenje drveta.

Gutenbergovim pronalaskom štampe naglo rastu potrebe za proizvodnjom papira. Francuz Lui Nikolas Rober konstruiše prvu papir mašinu.

Ovaj pronalazak znatno je unapredio proizvodnju papira. To je bila mašina izrađena od drveta (slika 3.24).

Ona nije imala uređaje za presovanje i sušenje papirne trake. 1803. Englez Donkin konstruiše savremeniju mašinu za proizvodnju papira. Mašina je imala uzdužna sita i deo presa bez sušenja. 1829. godine je na mašini uvedno sušenje zagrevanjem cilindara između kojih je prolazila traka. Značajnije godine u usavršavanju proizvodnje papira su 1844. kada je Fridrih Gtlob Keler pronašao postupak dobijanja vlakanaca iz drveta koje se brusi uz pomoć

Slika 3.23: Put proizvodnje papira

23


brusnih kamenova uz dodatak vode. Proizvodnja tehničke celuloze po natronskom postupku primenom natrijum hidroksida je započela 1853. godine, po hidrogen-sulfitnom postupku1863. godine, a 1875. po sulfatnom postupku. Sa ovim se znatno unapredila proizvodnja papira. Papir se počinje proizvoditi industrijski u kontinualnim procesima. Danas imamo sa-vremene papir mašine sa potpunom automatizacijom proizvodnje papira. Potrošnja papira u različite svrhe i namene je ogromna i sa tendencijom rasta.

3.5.3 Razvoj sredstava za pisanje

Uporedo sa razvojem podloga za pisanje razvijala su se i sredstva za pisanje. Sredstva za pisanje su se razvijala u zavisnosti od razvoja podloga na kojima je pisalo.

U početnom periodu su to bili šiljasti komadi kamena, drveni štapići, komadi lom-ljenih kostiju, školjki i slični predmeti. Zatim su se za pisanje koristili metalni štapići, različite vrste krede, zatim pera pernatih životinja i slični predmeti.

Za pisanje po mekšem materijalu upotrebljavale su se različite vrste pisaljki tkz. stilusa (slika 3.25).

Za drvo i kamen su korišćeni metalni predmeti, dleta, šiljci, čekić. Metalnom pisaljkom još i danas pišu na palminom lišću u Indiji. Na slici 3.26 su prikazana sredstva za pisanje od najstarijih vremena do danas.

Novije vreme karakteriše primena olovki koje se izrađuju od smeše grafita i gline. Doda-vanjem različitih pigmenata dobijaju se olovke u boji.

Slika 3.24: Prva mašina za izradu papira

Slika 3.25: Pisaljke stilusa

24


Pigment (lat. pigmentum = bojadisati) je opšti naziv za fini netopivi prah koji kad sepomeša sa odgovarajućim vezivim tečnostima ima svojstvo da boji podlogu. Razlikuju se mineralni i organski pigmenti.

Sredstva za pisanje su se stalno usavršavala. Razvijen je spektar različitih olovaka i pera za pisanje. Grafit je otkriven 1564. godine a olovka je u upotrebi od 1790. godine. Nju jeusavršio Nikola Konte upravnik pariske fabrike olovaka.

Danas za pisanje po papiru su najrasprostranjenije patent grafine olovke sa različitimprečnicima umetaka “mina” za pisanje. Za potrebe pisanja razvijen je i spektar pera sa mastilom tkz. naliv pera, redis pera, retušir i grafos pera.

Slika 3.26: sredstva za pisanje od najstarijih vremena do danas

25


Mastilo (tinta) je pravljeno od čađi, smole i vode sa dodatkom praha od smole. Čađ je imala ulogu pigmenta, smola lepljivost i viskozitet a voda kao rastvarač.

Pored ovoga su prisutne različite vrste cevčica kroz koje prolazi obojena tečnost za pisanje - tuš. Zatim hemijske olovke i različite vrste flomastera za pisanje na različitim vrstamapodloga. Za potrebe tržišta danas je razvijen širok spektar sredstava za pisanje.

Znači, za potrebe prenosa i arhiviranja misli potrebno je raspolagati:

• pismom

• podlogom na kojoj se piše

• sredstvom za pisanje

Na slici 3.27 su ilustrovana razna sredstva za pisanje.

Čovek pišući, pravi jedan zapis a za više primeraka zapisa potrebno je primeniti određenu tehnologiju umnožavanja. Za potrebe većeg broja primeraka, epohalno otkriće Johanesa Gutenberga omogućilo je razvoj različitih vrsta štampi koje su danas, može se reći dovedene do izuzetno visokog tehnološkog nivoa i visokog kvaliteta sa milionskim tiražima.

U različitim postupcima umnožavanja se realizuju različiti grafički procesi koji su predmetovih razmatranja. Posebno su značajni za grafičku proizvodnju industrijski grafički procesi.U nekim procesima će se razmatrati i elementi ručne proizvodnje u cilju lakšeg opisivan-ja i razumevanja industrijskih procesa ili ručne proizvodnje koja je i danas prisutna na tržištu.

Procesi grafičke proizvodnje se mogu raščlaniti na određene faze odvijanja. Poseban značaju procesima umnožavanja ima štampa čije faze odvijanja će se posebno obrađivati.

Slika 3.27:Ilustracija raznih sredstva za pisanje

26


27


4.0 PROCES GRAFIČKE PROIZVODNJE

Najčešća podela koja se pravi u grafičkoj proizvodnji je podela na: • pripremnu • osnovnu i • završnu

Noviji pristupi je dele u pet faza: • menadžment • priprema posla • priprema za štampu • štampa • završna grafička obrada

Pod pojmom grafičkog sistema (GS) podrazumevaće se grafičke strukture različitog nivoasloženosti koje obavljaju određenu funkciju rukovanja ili obrade grafičkog materijala.

Grafičkim sistemima se realizuju grafičke tehnologije. Grafičke tehnologije pripadajutehničkom području, interdisciplinarnog su karaktera u kojem su uz grafičku prisutne i drugetehničke nauke kao što su elektrotehnika, mašinstvo, hemijsko inženjerstvo, računarske nauke, laseri i dr., a od društvenih, osnovne su ekonomske nauke.

Grafička tehnologija se bavi projektovanjem grafičkih proizvoda, tehnologijom štampe,izdavaštvom, ambalažom, primenom i ispitivanjem grafičkih materijala, tehničkim rešenjimauređaja i sistema u kojima se primenjuju nova saznanja i tehnike. Veliki broj grafičkih teh-nika našao je široku primenu u industrijama ambalaže, farmacije, elektronike, tekstila i mnogim drugim industrijskim granama. Grafička proizvodnja ima dugu tradiciju sa poseb-nom intezivnim razvojem u poslednjim decenijama. Savremena grafička proizvodnja u in-dustriji se može podeliti u određene faze (slika 4.1).

MENADŽMENT je izuzetno važan segment svake savremene tržišno orijentisane proiz-vodnje pa i grafičke. Kao proces kreiranja i održavanja uslova u kojima pojedinci, radeći ugrupama, efikasno postižu odabrane ciljeve ima bitno mesto u grafičkim procesima.

G R A F I Č K A P R O I Z V O D NJ A

MENA-DŽMENT

PRIPRE-MARADA

PRIPRE-MAŠTAMPE

ŠTAMPAZAVRŠNAGRAFIČKAOBRADA

Slika 4.1: Faze savremene proizvodnje u grafičkoj industriji

28


Cilj menadžmenta je stvaranje uslova da zaposleni u grafičkoj delatnosti ostvare grupneciljeve, stvore profit sa najmanjim utroškom vremena, novca i materijala. Naučnici koji sebave izučavanjem menadžmenta došli su do zaključka da se produktivnost ne ostvaruje na nivou radnika, kako se dugo vremena mislilo, već da je pitanje povećanja produktivnosti prvenstveno u znanju, odnosno uspešnom menadžmentu i marketingu.

Nekorišćenje menadžmentskog znanja i nauke u poslovnim delatnostima se svodi na os-lanjanje na iskustvo i sreću.

Menadžment grafičke proizvodnje može se raščlaniti na tri nivoa:

• strateški, • operativni i • korporativni.

Strateški nivo predstavljaju ideje. Razradom ideja i analizom dolazi se do plana grafičkeproizvodnje. Plan grafičke proizvodnje je osnova predviđanja daljeg toka aktivnosti iutvrđivanja poslovne politike koja ima jasan program, ciljeve i poslovnu strategiju.

Operativni nivo čine ljudi u organizaciji grafičke proizvodnje sa utvrđenim odnosima, ak-tivnostima, zadacima, koordinacijom, kontrolom i sl.

Korporativni menadžment je nivo koga čine stvari i sredstva grafičke proizvodnje i on je usuštini uspostavljanje organizacionih struktura i odnosa.

Odlučivanje u menadžmentu unutar grafičke firme svodi se na pet glavnih oblastiodlučivanja:

• proces, • kapacitet, • sredstva, • radnu snagu i • kvalitet.

Svaka oblast ima tačno definisane zadatke.

U kategoriji odlučivanja - proces-u uključuje se tip opreme i potrebna tehnologija, proces rada i svi elementi procesa rada.

Odluke vezane za kapacitet imaju zadatak da za grafički proces obezbede dovoljne kapac-itete i to na pravom mestu i u pravo vreme.

Odluke vezane za sredstva opredeljuju šta, koliko i kada treba naručiti. Odluka je vezana za vrednost i lokaciju potrebnih materijala.

Upravljanje, odnosno odlučivanje o radnoj snazi, bez koje se ništa značajno ne može ura-diti je najvažnija oblast odlučivanja. Odluke u ovom segmentu su vezane za selekciju, zapošljavanje, nadzor, obrazovanje i otpuštanje i sl.

Kvalitet je izuzetno važna oblast u kojoj odlučivanje mora da obezbedi da kvalitet bude ugrađen u svaki grafički proizvod u svim fazama grafičke proizvodnje. On mora biti osnovafunkcionisanja svih procesa rada.

PRIPREMA RADA je usko povezana sa prethodnom fazom - menadžmentom. Priprema rada pripada pripremi grafičke proizvodnje što je skraćeni naziv koji još obuhvata tehničko-tehnološku i operativnu pripremu proizvodnje.

Priprema rada odnosi se na pripremanje sredstava rada i organizovanje procesa proizvod-nje.

Tehnološko-tehnička priprema obuhvata izbor i planiranje tehnologije i tehnike izrade grafičkog proizvoda.

29


Tehnološko-tehnička priprema ima zadatak da stvori sve preduslove za normalno odvijanje proizvodnje i u savremenoj grafičkoj proizvodnji ona se realizuje uz pomoć računara.

U pripremi grafičke proizvodnje se projektuje grafički proizvod sa izgledom, kvalitetom,tehnologijom, vremenom izrade, materijalom i sl. Takođe se odabiraju sredstva rada za do-bijanje grafičkog proizvoda. U ovom delu se vrše sve pripremne radnje za kasnije odvijanjeprocesa grafičke dorade, i sveukupnog procesa rukovanja grafičkim materijalom.

PRIPREMA ŠTAMPE - obuhvata radnje koje se odnose na proces pripreme za štampanje. Ona se može razdvojiti na određene faze i to:

• izradu sloga, • izradu kopirnih predložaka (reprodukcija) i • izradu štamparske forme.

U savremenoj grafičkoj proizvodnji ove faze se objedinjuju primenom računara.

Slog i kopirni predlošci se grafičkom montažom objedinjuju i osnova su za izradu štamparskeforme.

Štamparska forma je element na koji se nanosi boja koja u kontaktu sa štamparskom podlogom, najčešće papirom, a mogu biti i drugi materijali, uz delovanje sile pritiska pre-nosi boju na štamparsku podlogu. Prema štamparskoj formi se pravi najznačajnija podela postupaka štampanja.

Tako se govori o štamparskim formama:

• visoke, • duboke, • ravne, • propusne i • digitalne štampe.

ŠTAMPA - je faza izrade grafičkog proizvoda u kojoj se štamparska forma dovodi u kontaktsa podlogom, najčešće sa papirom ili drugim materijalom gde se uz delovanje sile pritiska boja sa štamparske forme prenosi na papir ili drugu podlogu.

Štampu realizuju štamparske mašine a njihova podela se najčešće pravi prema postupcima štampanja. Štamparske mašine su složeni sistemi koje čine:

• mašinski sistem,• upravljačko-informacioni,• kontrolni i• manipulacioni sistem.

ZAVRŠNA GRAFIČKA OBRADA - je završna faza grafičke proizvodnje u kojoj se konačno ob-likuje grafički proizvod. Ova faza se može dalje raščlanjivati na delove tehnološkog procesazavršne grafičke obrade kao što su: knjigovezačka obrada, ambalažna obrada, kartonažnaobrada i obrada papira.

Ukupno posmatrano proces grafičke proizvodnje realizuju grafički sistemi sa različitimuređajima koji u okviru njih realizuju proces rukovanja materijalom.

Pojam materijal (lat. materia) je interdisciplinarno širi pojam u proizvodnim procesima i obuhvata predmete obrade, alate, pribore, opremu i uređaje za rukovanje sa njima. Za pojam materijal se vezuje rukovanje materijalom. Pojam rukovanje materijalom datira od početka manufakture kao složene kooperacije koja počiva na podeli rada, čiju tehničku osnovicu čini zanat i koja razvija do virtuoznosti umetnost radnika u vršenju delimičnih operacija ali ga čini nesposobnim da izradi ceo proizvod. Rukovanje materijalom šire se definiše kao veština i nauka koja uključuje kretanje, pakovanje i skladištenje materijala u

30


bilo kojoj formi. Pojam rukovanja materijalom se vezuje za različite proizvodne sisteme. U osnovi rukovanja materijalom kao zajedničko u različitim proizvodnim sistemima se mogu izdvojiti, osnovni pojmovi, metode, osnove uređaja ili kompletni uređaji, koji su primenljivi u različitim proizvodnim procesima.

Rukovanje materijalom se realizuje uz pomoć uređaja za rukovanje. Uređajima za ru-kovanje materijalom se rešavaju problemi kretanja materijala u grafičkom proizvodnomprocesu. Na rukovanje materijalom utiče veći boj parametara kao što su:

• prostorni razmeštaj elemenata proizvodnog sistema • materijal • uređaji za rukovanje • dinamika odvijanja procesa • tokovi materijala u procesu • skladištenje materijala i sl.

U grafičkim procesima zbog zahteva procesa rukovanje materijalom se može definisa-ti kao obezbeđenje prave količine odgovarajućih materijala, pod odgovarajućim uslovi-ma, odgovarajućim redosledom, odgovarajuće orjentacije, na odgovarajućem mestu u odgovarajuće vreme.

Razvojem tehnika i tehnologija javila se potreba za automatizovanim i automatskim ruko-vanjem materijalom u grafičkim procesima.

Pri automatizovanom i automatskom rukovanju grafičkim materijalom umesto radnika kojikoristi pomoćna sredstva javljaju se uređaji za rukovanje, upravljanje i kontrolu grafičkihprocesa.

Ruke čoveka se zamenjuju uređajima za rukovanje. Pamćenje, što je do sada određivalo redosled radova, zamenjuje se uređajima za rukovanje grafičkim materijalom. Čula sakojima se vršila kontrola odvijanja grafičkog procesa zamenjuju se uređajima za kontrolu.Na taj način se čovek oslobađa ponavljajućih i često teških i opasnih fizičkih radova i ra-dova i zamenjuje njegova uloga posebno u ekološki nezdravoj sredini. Rukovanje grafičkimmaterijalom u grafičkim procesima ili kretanje grafičkog materijala i grafičkih proizvodakroz proizvodni pogon uzima najveći deo vremana potrebnog za dobijanje grafičkog proiz-voda.

Rukovanje se realizuje nizom operacija nad grafičkim materijalom.

Sistemi i uređaji koji realizuju proces rukovanja i grafičke proizvodnje odlikuju se različitimstepenima mehanizacije i automatizacije procesa koji se mogu definisati.

4.1 Mehanizacija i automatizacija procesa grafičke proizvodnje

Mehanizacija i automatizacija procesa grafičke proizvodnje može se odrediti u odnosu na:

• učešće radnika u procesu, • obimu proizvoda i • vremenu rada.

Za grafičke sisteme može se definisati koeficijent mehanizacije i koeficijent automa-tizacije procesa. Koeficijent mehanizacije grafičkog procesa predstavlja nivo mehani-zovanosti uređaja, mašine ili nekog složenog grafičkog sistema.

U odnosu na učešće radnika u grafičkom procesu koeficijent mehanizacije se možeodrediti iz relacije:

31


gde je:

Mmg - broj radnika koji učestvuje sa mehaničkim radom u grafičkoj proizvodnji,

Mrg - broj radnika koji učestvuje sa ručnim radom u grafičkoj proizvodnji,

Mukg - ukupan broj radnika u grafičkoj proizvodnji.

U odnosu na obim proizvoda koeficijent mehanizacije predstavlja odnos:

gde je:

Vmg - obim grafičkih proizvoda izrađen mašinski,

Vrg - obim grafičkih proizvoda izrađen ručno,

Vukg - ukupan obim grafičkih proizvoda.

U cilju dobijanja dovoljno tačnog rešenja treba uzeti strogo određene veličine.

U odnosu na vreme rada koeficijent mehanizacije grafičkog procesa predstavlja odnos:

gde je:

Tmg - ukupno mašinsko vreme izrade jedinice grafičkog proizvoda,

Trg - ukupno vreme ručnog rada na izradi grafičkog proizvoda,

Tukg - ukupno vreme izrade jedinice grafičkog proizvoda.

Koeficijent mehanizacije grafičkog procesa Kmg uzima vrednosti u području:

0 < Kmg < 1

Pri ovome imamo sledeće nivoe mehanizacije grafičkog procesa:

Kmg = 0,1 do 0,4 - delimična mehanizacija grafičkog procesa,

Kmg = 0,4 do 0,6 - polumehanizacija grafičkog procesa,

Kmg = 0,6 do 0,9 - mehanizacija grafičkog procesa,

Kmg 0,9 - potpuna mehanizacija grafičkog procesa.

Koeficijent automatizacije procesa grafičke proizvodnje

Koeficijent automatizacije procesa grafičke proizvodnje predstavlja nivo automatizovanosti nekog uređaja, mašine, složenog grafičkog sistema i slično. On je odnos:

gde su:

Tag - vreme automatskog rada izrade jedinica grafičkog proizvoda,

Tmg - vreme mehanizovanog rada izrade grafičkog proizvoda,

Trg - vreme ručnog rada izrade grafičkog proizvoda,

Koeficijent Ka uzima vrednosti u području:

0 < Kag < 1

32


Pri ovome imamo sledeće nivoe automatizacije procesa grafičke proizvodnje:

Kag = 0,1 do 0,4 - delimična mehanizacija grafičkog procesa,

Kag = 0,4 do 0,6 - poluautomatizacija grafičkog procesa,

Kag = 0,6 do 0,9 - automatizacija grafičkog procesa,

Kmg ≥ 0,9 - potpuna automatizacija grafičkog procesa.

Grafičke mašine i uređaji, kao i složeni grafički sistemi, koji učestvuju u grafičkom procesumogu se razvrstati u određen broj nivoa automatizovanosti (NAi). Za nivoe automati-zovanosti vezane su određene osobine.

Na slici 4.2 prikazani su mogući nivoi automatizovanosti grafičkih mašina, uređaja i složenihgrafičkih sistemima.

U najnižem nivou automatizovanosti NA0 nalaze se mašine i uređaji za manuelni rad, dok najviši nivo NA9 čine inteligentne grafičke mašine, uređaji i sistemi. Između ova dva nivoaje osam nivoa grafičkih mašina, uređaja i sistema.

Manuelni rad u grafičkoj proizvodnji obuhvata postupke kao što su ručno slaganje grafičkogmaterijala (papiri, kartoni, lepenke i sl.), ručnu obradu filma (retuširanje, bojenje, radiran-je i sl.) ili presovanje, previjanje i sl. dejstvom ručne sile.

Prvom nivou automatizovanosti NA1 pripadaju mašine uređaji i grafički sistemi sa sop-stvenim pogonom kao što su perforatori (traka papira i sl.) cirkulari za sečenje (papira, kartona, lepenke i sl.).

Nivou NA2 pripadaju poluautomatske mašine, uređaji i grafički sistemi koji sadrže određenecikluse (previjanje, utiskivanje, većih formata papira, kartona i sl.) i rukovanje kao što je pozicioniranje, hvatanje i sl.

Nivou NA3 obuhvata mašine, uređaje i grafičke sisteme u kojima se memorišu ciklusi kojeoni izvršavaju (mašine za slaganje grafičkih materijala i sl.), mašine sa perforiranom tra-kom, fotojedinice i sl.

Na nivou automatizovanosti NA4 se pojavljuju mašine, uređaji i grafički sistemi sa regu-lacionom povratnom vezom koja je rezultat procesa merenja (denzitometarsko merenje boja, kontrola registra štampe i sl.). To su kamere sa automatskim podešavanjem, auto-matska kontrola registra štampe i sl.

Peti nivo NA5 čine mašine, uređaji i grafički sistemi sa automatskim raspoznavanjem i pro-cenom grafičkog procesa (računarska priprema i kontrola štampe, prepoznavanje oblika isl.).

Šesti nivo NA6 obuhvataju mašine, uređaji i grafički sistemi sa mogućnošću samopro-gramiranja, odnosno učenja. Na ovom nivou se može govoriti o određenim ugrađenim ekspertskim znanjima u njima.

Sedmi nivo NA7 obuhvata uređaje, mašine i sisteme sa ugrađenim elementima veštačke inteligencije.

Osmi nivo NA8 i deveti nivo NA9 predstavljaju mašine, uređaji i grafički sistemi sa elemen-tima veštačke inteligencije koje odlikuje kreativnost i dominacija.

Razvoj nivoa automatizovanosti je prikazan na slici 4.3. Budućnost grafičkih sistema ve-zana ja za razvoj nivoa automatizovanosti od NA6 do NA9.

U složenijim i savršenijim grafičkim sistemima proces izvršavanja teži ka što većoj in-tegrisanosti.

33


A U

T O

M A

T I

Z A

C I

J A

M A

Š I

N A

U R

E Đ

A J

A

I

G

R A

F I

Č K

I H

S

I S

T E

M A

SA SOPSTVENIM POGONOM

NA1 MEHANIČKA

ENERGIJAPERFORATORICENTRIFUGECIRKULARI

POLUAUTOMATSKI

NA2

CIKLUSIKOPIRANJEDODAVANJESLAGANJE

AUTOMATSKI

NA3 MEMORI-

SANJESA PERFORIRANOM

TRAKOMFOTOJEDINICA

SA SAMOREGULACIJOM

NA4 RASUĐI-

VANJEPOREĐENJE

KAMEREREGISTRI

SA SAMOKONTROLOM

NA5 PROCENA

RASPOZNA-VANJE

RAČUNARSKOVOĐENJE PROCESA

SA SAMOPROGRAMIRANJEM

NA6

UČENJE EKSPERTSKAZNANJA

SA INTIUTIVNIM SPOSOBNOSTIMAN

A7 RAZMI-

ŠLJANJE

EKSPERTSKISISTEMI

VEŠTAČKAINTELIGENCIJA

SA KREATIVNIM SPOSOBNOSTIMAN

A8 KREATI-

VNOSTVEŠTAČKA

INTELIGENCIJA

SA ELEMENTIMA INTELIGENCIJEN

A9

DOMINACIJAVISOK NIVOVEŠTAČKE

INTELIGENCIJE

V R S T A - N I V O OPIS PRIMER

MANUELNI

NA0 NIKAKVA

MEHANIZOVA-NOST

RUČNO SLAGANJERUČNA OBRADA

FILMARUČNO SEČENJE

Slika 4.2: Nivoi automatizovanosti mašina, uređaja i grafičkih sistema

34


Mehanizovanost i automatizovanost imali su u grafičkoj industriji dug vremenski periodrazvoja.

Drugu polovinu ovog veka karakteriše izuzetan razvoj tehnika i tehnologija što se znatno odražava u području grafičke industrije. Upravljanje štamparskim mašinama preuzimajuračunari odnosno za to namenski razvijeni uređaji CPC - Computer Print Control - računarom upravljana štampa.

Najpoznatiji je CPC Heidelbergovi sistemi. CPC upravljačke jedinice su dislocirane na centralno mesto sa kojeg se vrši upravljanje. Broj upravljačkih funkcija raste sa rayvojem računarske tehnike, odnosno sa razvojem novih CPC.

Osnovu savrešenijih CPC uređaja čini sklop procesnih računara koji omogućuje digital-no upravljanje štamparskim mašinama sa automatskom kontrolom svih funkcija. Vreme pripreme ovakvih mašina skraćuje se do 80%.

Uređaji upravljaju procesima štampe koju čine četri osnovna karakteristična mehanička principa štampanja.

4.2 Osnovni mehanički principi štampanja i vrste štampe

Štampanje je specifičan postupak dobijanja otiska u kojem se boja sa štamparske formeprenosi na podlogu delovanjem sile pritiska.

Rad štampanja se mehanički obavlja na četiri načina i to:

1. pritiskom dva pločasta tela, 2. pritiskom cilindričnog i pločastog tela, 3. pritiskom dva cilindrična tela, 4. pritiskom i povlačenjem zaobljenog tela po ravnoj propusnoj površini drugog tela.

Slika 4. 3: Nivoi automatizovanosti grafičkih sistema

35


4.2.1 Štampanje pritiskom dva pločasta tela

Osnovni elementi koji čine ovaj postupak štampanja su (slika 4.4)

1. Donja ploča 2. Gornja ploča 3. Štamparska forma 4. Boja 5. Podloga

Gornja ploča (2) je pokretna tako da se može kretati prema donjoj ploči (1). Na donjoj ploči se nalazi štamparska forma (3) koja je premazana bojom. Boja se prenosi na podlogu (5) dejstvom odgovarajućeg pritiska gornje ploče, tako da se na podlozi napravi otisak.

4.2.2 Štampanje pritiskom cilindričnog i pločastog tela

Osnovni elementi koji čine ovaj način štampanja su (slika 4.5.):

1. Ploča, 2. Cilindar, 3. Štamparska forma, 4. Boja, 5. Podloga.

1

2

3

4

5

Slika 4.4: Šema štampanja pritiskom ploča na ploču

1

2

3

4

5

Slika 4.5: Štampanje pritiskom cilindra na ploču

36


Ploča (1) kao nosilac štamparske forme (3) čiji su elementi premazani bojom (4) se nalazi ispod cilindra (2) koji je pritiska. Zadatak cilindra je da noseći oko svog obima podlogu (5) svojim obrtanjem na njoj napravi otisak.

4.2.3 Štampanje pritiskom dva cilindrična tela

Osnovni elementi koji čine ovaj način štampanja su (slika 4.6):

1 - cilindar nosilac štamparske forme, 2 - štampaći cilindar, 3 - štamparska forma, 4 - boja, 5 - podloga u obliku trake.

Cilindar (1) služi kao nosilac štamparske forme. Štamparska forma se nabojava bojom (4) koja se prenosi na podlogu (5) štampaćeg cilindra (2). Stalnim pritiskom cilindra na cilinar i nabojavanjem štamparske forme, najčešće pomoću valjaka, vrši se otisak na podlogu u obliku trake.

4.2.4 Štampanje pritiskom i povlačenjem zaobljenog tela po ravnoj propusnoj površini drugog tela

Osnovni elementi koji čine ovaj način štampanja su (slika 4.7):

1- Štamparska forma (sa propusnim i nepropusnim elementima), 2 - Zaobljeno telo - potiskivač, 3 - Boja, 4 - Podloga, 5 - Okvir - držač štamparske forme.

Okvir (5) u kojem je zategnuta štamparska forma (1) su elementi na koje se ubacuje boja (3) koja se pritiskom i povlačenjem zaobljenog tela istiskuje kroz otvore štamparske forme na način da se prenosi na podlogu (4) na kojoj se pravi otisak.

4.3 Postupci umnožavanja

Navedeni mehanički principi štampanja su osnova funkcionisanja grafičkih sistema zaštampu koji u osnovi obavljaju funkcije obrade materijala. Operacije dorade su operacije kojima se dobija konačno oblikovan grafički proizvod.

1

2

3

4

5

40

Slika 4.6: Štampanje pritiskom cilindra na cilindar

37


Najznačajniji element procesa štampanja - obrade - je štamparska forma. Ona je element sa kojim se pravi otisak na podlozi.

Štamparske forme su osnove otiska i izrađuju se različitim postupcima i od različitih ma-terijala.

One su poseban specifičan segment za izučavanje i od promena na njima zavisiće budućnostštampanja (promene materijala, procesa izrade i sl.)

Otisak (prenos boje na podlogu) se može realizovati na dva načina:

• direktno i • indirektno.

Direktan otisak se dobija prenosom boje sa štamparske forme na podlogu na koju se vrši štampanje.

Indirektni otisak se dobija prenosom boje sa štamparske forme na drugi deo tkz. međuprenosač (npr. gumeni valjak) sa kojeg se boja otiskuje na podlogu.

Proces štampanja se obavlja na štamparskim mašinama koje se klasifikuju prema teh-nikama štampe. Tehnika štampe se klasifikuje na osnovu štamparske forme na kojoj raz-likujemo štampajuće i neštampajuće površine.

Na slici 4.8. su prikazani izgledi štamparskih formi na osnovu kojih su klasifikovane teh-nike štampe.

1

2

3

4

5

Slika 4.7: Štampanje pritiskom i povlačenjem zaobljenog tela po ravnoj propusnoj površini

1 štampajućepovršine

2 neštampajućepovršine

3 boja4 telo forme1 štampajuće

površine2 neštampajuće

površine3 boja4 telo forme1 štampajuće


površine3 boja4 telo forme1 štampajuće


površine3 boja4 telo formeP

RO

PU

SN

AR

AV

NA

DU

BO

KA

VIS

OK

A

ŠTA

MP

AR

SK

EFO

RM

E([F

)

3 41 2

3 41 2

3 41 2

3 41 2

Slika 4.8: Klasifikacija i karakteristike štamparskih formi

38


Dobijanje određenog broja otisaka ili kopija originala je postupak umnožavanja. Umnožavanje obuhvata postupke (slika 4.9):

INK-JET ŠTAMPA

ŠTAMPA REPROGRAFIJA SPECIJALNIPOSTUPCI

UMNOŽAVANJE

VISOKA ŠTAMPA

FLEKSOGRAFSKAŠTAMPA

TIPOGRAFSKAŠTAMPA

LETERSET ŠTAMPA

DUBOKA ŠTAMPA

BAKRO ŠTAMPA

ČELIČNA ŠTAMPA

TAMPON ŠTAMPA

RAVNA ŠTAMPA

OFSET ŠTAMPA

LITOGRAFIJA

SVETLOSNA ŠTAMPA

PROPUSNA ŠTAMPA

SITO ŠTAMPA

ŠABLONSKA ŠTAMPA

BEZ SVETLOSNIHZRAKA

ELEKTROGRAFIJA

MAGNETOGRAFIJA

SA SVETLOSNIMZRACIMA

ELEKTROFOTO-GRAFIJA

DIREKTNA

INDIREKTNA

SUVO RAZVIJANJE

TEČNO RAZVIJANJE

KSEROGRAFIJA

KENON NP

TESI

FOTOKOPIRANJE

TERMOGRAFIJA

HELIOGRAFIJA

SA MATRICA

LASERSKOŠTAMPANJE

HOLOGRAFIJA

DIGITALNA ŠTAMPA

KOMPJUTER -FILM

KOMPJUTER -PLOČA

KOMPJUTER -ŠTAMPA

43

Slika 4.9: Klasifikacija postupaka umnožavanja

39


• štampe, • reprografije, • specijalnih postupaka i • digitalne štampe.

Rezultat postupka umnožavanja je otisak. Otisak se realizuje na materijalu - različitim tipovima podloga. Postupci umnožavanja se ukratko definišu.

4.3.1 Štampa

ŠTAMPA - je specifičan postupak u kojem se boja sa štamparske forme prenosi na podloguza štampanje delovanjem sile pritiska. Najznačajniji postupci štampe su:

• visoka štampa, • duboka štampa, • ravna štampa i • propusna štampa i • digitalna štampa.

U nastavku se daje kratka definicija i ilustracija postupaka.

VISOKA ŠAMPA - je tehnika štampanja koju odlikuje štamparska forma sa ispupčenim štampajućim elementima, sa kojih se pritiskom boja prenosi na podlogu i slobodnim udub-ljenim neštampajućim površinama (slika 4.10).

Karakterišu je tri konstrukciona principa dobijanja otiska:

• pritisak ploče na ploču, • pritisak cilinda na ploču i • pritisak cilindra na cilindar.

Otisak koji se dobija tehnikom visoke štampe moguće je prepoznati izgledom poleđine otiska na kojem se uočavaju tragovi pritiska štamparske forme. Ovom tehnikom štampe se najčešće štampaju knjige i razni obrasci.

Prema vrsti štamparske forme razlikuju se tri vrste ove štampe:

• fleksografska štampa,• tipografska štampa i • leterset štampa.

Slika 4.10: Princip visoke štampe

40


FLEKSOGRAFSKA ŠTAMPA - je vrsta visoke štampe koju odlikuje elastična i fleksibilnaštamparska forma najčešće izrađena od gume ili plastike. Za ovaj postupak štampe koriste se brzosušne anilinske boje pa se često zove anilinska štampa. Pogodna je za visoke tiraže različitih vrsta ambalaže, omotnih i ukrasnih papira, papirnih vreća, koverata i obrazaca. Pogodna je za neupojne materijale - podloge kao što su celofan, pergament, plastične, metalne i slične folije.

TIPOGRAFSKA ŠTAMPA - je postupak direktnog štampanja gde se boja prenosi direktno na materijal za štampanje - podlogu. Štamparska forma je kruta i izrađuje se od štamparske legure i čvrstog polimernog materijala.

LETERSET ŠTAMPA - je indirektni postupak visoke štampe u kojem se boja sa štamparske forme prenosi prvo na cilindar presvučen gumom a sa njega na materijal za štampanje - podlogu. Štamparska forma se izrađuje od bakra, cinka i u novije vreme od fotopolimera. Posebna primena ovog postupka je kod štampanja obrazaca na traci.

DUBOKA ŠTAMPA - je tehnika štampanja koju odlikuje štamparska forma sa udubljen-im štamparskim elementima, sa kojih se pritiskom boja prenosi na podlogu i slobodnim ispupčenim neštampajućim površinama.

Princip duboke štampa je prikazan na slici 4.11.

Karakteristični konstrukcioni principi dobijanja otiska su:

• pritisak ploče na ploču, • pritisak cilindra na ploču i • pritisak cilindra na cilindar.

Štamparska forma je najčešće od bakra ili čelika. Ova tehnika štampe se koristi za štampanje časopisa, plakata, vrednosnih papira i ambalaže.

Prema štamparskoj forme razlikuju se tri vrste ove tehnike štampe:

• bakro štampa, • čelična štampa i • tampon štampa.

Boja se na podlogu prenosi direktno iz udubljenih elemenata štamparske forme. Udubljena mesta se najčešće dobijaju specijalnim postupcima nagrizanja ili graviranja cilindra.

Slika 4.11: Princip duboke štampe

41


BAKROŠTAMPA - je vrsta duboke štampe koju odlikuje štamparska forma izrađena u površinskom sloju od bakra najčešće postupkom nagrizanja. Koristi se za štampanje ve-likih tiraža.

ČELIČNA ŠTAMPA - je vrsta duboke štampe koju odlikuje čelična gravirana štamparska forma. Otisci ove vrste štampe su efektni i ona se koristi za izradu memoranduma, pod-setnica i slično.

TAMPON ŠTAMPA - je indirektni postupak umnožavanja kod kojeg se specijalna boja pre-nosi sa klišea na podlogu za štampanje pomoću elastične polulopte. Polulopta je od silikon-ske gume male tvrdoće (tampona). Štamparski elementi klišea su udubljeni a slobodne površine ispupčene.

RAVNA ŠTAMPA - je tehnika štampanja koju odlikuje štamparska forma kod koje su štampajući i neštampajući elementi u istoj ravni. Zasniva se na selektivnim afinitetimapovršine štamparske forme. Pri kvašenju forme vodom nju prihvataju neštampajuće površine a kvašenjem bojom nju prihvataju štampajući elementi. Princip ove štampe je prikazan na slici 4.12

Prema vrsti štamparske forme ravna štampa obuhvata:

• Ofset štampu, • Litografiju i • Svetlosnu štampu.

OFSET ŠTAMPA - je vrsta indirektne ravne štampe. Gumeni cilindar preuzima boju sa štamparske forme i prenosi je na podlogu (papir ili neki drugi materijal) delujući kao posred-nik između štamparske forme i podloge za štampu. Postupkom ofset štampe štampaju se višebojni plakati, raznovrsne ambalaže, prospekti, etikete, razglednice, umetničke re-produkcije, knjige, časopisi, novine.

LITOGRAFIJA - je klasična najstarija vrsta ravne štampe. Štamparske forme su najčešće kamene, cinkane ili aluminijske ploče. Postupak dobijanja otiska je direktan. Ona se najčešće koristi kao umetnička štampa.

SVETLOSNA ŠTAMPA - je postupak ravne štampe koji za štamparsku formu koristi stak-lenu površinu debljine oko 1 cm koja je oslojena želatinom i kalijum bihromatom. Nakon oslojavanja i razvijanja na staklenoj ploči ostaje reljef različite visine tako da forma popri-ma karakteristike i duboke štampe. Slabije osvetljena mesta na štamparskoj formi imaju

Slika 4. 12: Princip ravne štampe

42


veći afinitet prema vodi a osvetljena prema boji što je karakteristika ravne štampe. Jednaštamparska forma se koristi za štampu do 1000 otisaka. Zbog brzog trošenja, najčešće se ovom tehnikom štampe štampaju reprodukcije višebojnih umetničkih dela.

PROPUSNA ŠTAMPA - je tehnika štampanja koju karakteriše prolazak boje kroz štamparsku formu u cilju dobijanja otiska (slika 4.13). Na štamparskoj formi razlikuju se štampajuće površine kroz koje može prolaziti boja i neštampajuće površine zatvoreni nepropusni el-ementi kroz koje ne može prolaziti boja.

Prema vrsti štamparske forme u propusnoj štampi razlikuju se:

• sito štampa i • šablonska štampa.

SITO ŠTAMPA - je vrsta propusne štampe kod koje je štamparska forma u obliku mrežice - sita sa delovima na kojima se nalaze otvori (propusni elementi) i delovima bez otvora (nepropusni elementi). Mrežica - sito može biti od metala, tkanine, prirodnih ili veštačkih materijala. Otisak uz pomoć ove vrste štampe je moguće raditi na velikom broju podloga (staklo, drvo, plastika...).

ŠABLONSKA ŠTAMPA - (PATRONIRANJE) je vrsta propusne štampe kod koje je štamparska forma šablon ili patron. Boja se na podlogu kroz otvore ili šablone odgovarajućeg ob-lika prenosi na podlogu. Boja se nanosi četkom, uređajem za prskanje ili komprimovanim vazduhom ili zaobljenim telom.

4.3.2 Reprografija

REPROGRAFIJA - je niz postupaka brzog umnožavanja originala u manjem broju prime-raka. Najznačajniji reprografski postupci su:

• bez svetlosnih zraka, • sa svetlosnim zracima, • fotokopiranje, • termografija, • heliografija i • umnožavanje sa matrica.

Slika 4.13: Princip propusne štampe

43


REPROGRAFIJA BEZ SVETLOSNIH ZRAKA - je postupak umnožavanja originala u kojem se ne koristi svetlost. U ove postupke se ubrajaju elektrografija i magnetografija.

ELEKTROGRAFIJA - je elektrostatički postupak umnožavanja. Podloga za otisak pored pa-pira može biti i folija, matrica, ofsetna ploča i sl. od kojih koje se izrađuju i štamparske forme.

MAGNETOGRAFIJA - je postupak magnetisanja površinskog sloja na valjku. Za magneti-sanje se koristi struja niskog napona. Najčešća primena ovog postupka je kod štampača a ređe kod aparata za kopiranje.

REPROGRAFIJA SA SVETLOSNIM ZRACIMA - je postupak umnožavanja originala u kojem se koristi svetlost. U ove postupke se ubraja elektrofotografija.

ELEKTROFOTOGRAFIJA - predstavlja postupak dobijanja kopije na fotoprovodnim materi-jalima - fotopoluprovodnicima. Ovi materijali u procesu osvetljavanja i elektrisanja formi-raju skrivenu elektrostatičku sliku. U osnovi postupak se zasniva na promeni fizičkih svo-jstava fotoprovodnog materijala. Razlikuje se direktna i indirektna elektrofotografija.

DIREKTNA ELEKTROFOTOGRAFIJA - koristi fotoprovodljive materijale i sastoji se od četiri faze: elektrisanje, osvetljavanje, razvijanje i učvršćivanje slika. U ovom postupku se koristi suvi i tečni razvijač.

SUVO RAZVIJANJE - je učvršćivanje slike koja se dobija suvim razvijačem. Učvršćivanje se postiže dejstvom sile na povišenoj temperaturi ili kombinovano.

TEČNO RAZVIJANJE - koristi tečni toner koji se brizganjem dovodi u latentnu sliku. Drugi način je potapanje fotoprovodnog materijala, koji nosi latentnu sliku, razvijač. Slika se raz-vija pomoću elektroda. Učvršćivanje slike dobijene tečnim razvijačem vrši se sušenjem.

INDIREKTNA ELEKTROFOTOGRAFIJA - koristi fotoneprovodljive materijale na način da se slika pomoću tonera formira na fotoprovodnim materijalima koji imaju ulogu matrice. Sa matrice se slika prenosi i učvršćuje na fotoneprovodnom materijalu - papiru za fotoko-piranje. U ove postupke se mogu svrstati:

• kserografski postupci, • postupak kanon NP i • TESI postupak (Transfer of the Elektrostatic Image).

KSEROGRAFSKI POSTUPAK - je indirektni elektrografski postupak kod kojeg se kao foto-provodnik za višekratnu upotrebu koristi selen. Fotoprovodni sloj se dobija naparavanjem selena na metalnu podlogu u vakumu. Ovaj postupak se sastoji od pet faza:

• elektrisanje fotoprovodnog materijala, • osvetljavanje, • razvijanje, • prenos slike i • učvršćivanje slike.

KANON NP - postupak je sličan kserografskom postupku. Kod ovog postupka fotoprovodni materijali se polarizuju usled istovremenog dejstva elektromagnetnog zračenja i električnog polja.

TESI POSTUPAK (Transfer of the Elektrostatic Image) - je postupak kod kojeg se na foto-provodni materijal prenosi latentna još nerazvijena slika sa fotoprovodnog materijala koja se razvija praškastim ili tečnim tonerom.

FOTOKOPIRANJE - predstavlja postupak umnožavanja na fotopapiru koji sadrži fotoosetljivi sloj od srebrohromida, želatina i zaštitnog sloja.

44


TERMOGRAFIJA - predstavlja postupak umnožavanja pri kojem se koriste oslojeni to-ploosetljivi materijali i materijali osetljivi na infracrvene zrake.

HELIOGRAFIJA - je postupak umnožavanja originala uz pomoć jakog svetlosnog izvora. Original je izražen na prozirnoj podlozi a kopiranje je na diazo oslojenom papiru.

UMNOŽAVANJE SA MATRICA - je postupak umnožavanja koji se sastoji u otiskivanju boje kroz opnene matrice kroz mesta dobijena probijanjem na mašini ili elektronskim kopiran-jem na matrice onoga što se želi umnožiti.

4.3.3 Specijalni postupci

SPECIJALNI POSTUPCI UMNOŽAVANJA su postupci novijeg datuma i predstavljaju kom-binacije tehnika umnožavanja.

INK-JET - je postupak koji se sastoji u tome da se specijalna pigmentna boja brizga na štamparsku podlogu pomoću specijalne dizne. Može se dobijati i kolor štampa.

LASERSKO ŠTAMPANJE - je postupak umnožavanja u kojem je kombinovana laserska teh-nika i elektrofotografija. Ovim postupkom se umnožava ceo original odjednom. Kod ovogpostupka štampanja poluprovodnički sloj na valjku se osvetljava laserskim zracima koji delimično otklanjaju latentni sloj i formirajući latentnu sliku. Razvijanje se obavlja na način da poluprovodnička - latentna slika prihvata toner koji se prenosi na papir i fiksira.

HOLOGRAFIJA je fotomehanički postupak kod kojeg se upotrebom monohromatske ko-herentne svetlosti trodimenzionalno prikazuju otisnuti objekti. Za osvetljivanje objekta se koriste laserski zraci. Laserski zraci su tako podešeni da jedan deo ide direktno na fo-tografski materijal za snimanje (referentni zrak) a drugi posle refleksije od objekta ide nafotomaterijal.

Referentni zrak i zrak sa objekta interferencijom se pojačavaju i slabe. Na ovaj način se na fotografskom materijalu dobijaju određeni efekati. Posle razvijanja i fiksiranja se dobijahologram na odgovarajućoj fotoemulziji.

Hologrami se mogu utiskivati tako da se dobija trodimenzionalnost utisnutog oblika sa bo-jama spektra. Najčešća primena je na luksuznijim otiscima i ambalaži.

Razvoj računarske i laserske tehnike omogućio je direktnu povezanost računara i štamparskih mašina tako da su nastali savremeni postupci digitalne štampe koji se usavršavaju i to:

• kompjuter - film • kompjuter - ploča • kompjuter - štampa

Navedeni postupci umnožavanja su faza u toku dobijanja grafičkog proizvoda. Ovi postupcisu postupci formiranja otiska (obrade) grafičkog proizvoda i posle ovih postupaka dolazipostupak završne grafičke proizvodnje - završna grafička obrada.

4.4 Završna grafička proizvodnja - završna grafička obrada

Završna proizvodnja - završna grafička obrada je završna faza grafičke proizvodnje i ima zazadatak da konačno oblikuje grafički proizvod. Ona, kao i prethodni procesi grafičke proiz-vodnje ima znatan i važan uticaj na grafički proizvod. Realizuje se na dva načina:

• ručno i • mašinski

45


Ručna završna grafička obrada je u domenu zanatstva u kojoj se vrši obrada manjih tiražaknjiga, brošura, naučnih radova, projekata i sl. Osim poveza u ručnoj obradi se izrađuju al-bumi, ukrašavaju papiri, izrađuje ambalaža, futrole i sl. Ono što je u domenu ručne obrade od posebnog značaja je restauracija starih knjiga i izrada specijalnih poveza u koži i drugim skupim materijalima.

Mašinska završna grafička obrada je industrijski proces u kojem se operacije obrade obav-ljaju na različitim mašinama, uređajima i složenim sistemima koji imaju zaokružen cilus proizvodnje sa pakovanjem grafičkih proizvoda.

Razvojem upravljačko informacionih sistema i automatizacije za proces završne grafičkeobrade su razvijeni i izgrađeni automatizovani sistemi koji na ulazu imaju materijal koji se obrađuje a na izlazu gotov grafički proizvod. U ovakve sisteme su uložena znanja različitihdisciplina ako da svako područje ima svoje specifičnosti vezane za tehnologiju, mašine iuređaje odnosno složene sisteme.

KNJIGOVEZAČKAOBRADA

AMBALAŽA OBRADAPAPIRA

BROŠURE

PO NAMENIKNJIGE

NOVINE

ČASOPISI

BILTENI

MAGAZINI

REVIJE

PROSPEKTI

NOTESI

KALENDARI

KATALOZI

BLOKOVI

MAPE

KARTE

KOMERCIJALNA

TRANSPORTNA

ZBIRNA

PO NAČINU UPOTREBE

POVRATNA

PO MATERIJALU

KARTONSKA

OD LEPENKE

PAPIRNA

PLASTIČNA

TEKSTILNA

KOMBINOVANA

PROIZVODI ZA BIROE

PROIZVODIG

OSTALI PROIZVODI

PROIZVODI ZA UKRAŠAVANJE I

DEKORACIJU

TAPETE

UKRASNI PAPIR

OSTALI PROIZVODI OSTALO

ZAVRŠNAGRAFIČKA OBRADA

51

FASCIKLE

REGISTRATORI

BLOKOVI

SVESKE

OSTALI

MARAMICE

UBRUSI

SALVETE

PODMETAČI

NEPOVRATNA

METALNA

STAKLENA

DRVENA

46


Završna grafička obrada obuhvata niz operacija nad materijalom kao što su: rezanje, savi-janje, sortiranje, šivenje, lepljenje, perforacija, urezivanje, štancovanje i sl. Broj operacija nad materijalom zavisi od složenosti grafičkog proizvoda. Najčešće obrade kod štampanihproizvoda kao što su knjige, časopisi, prospekti i sl. su njihovo povezivanje u konačnu formu - proizod.

Najčešće se za skup ovakvih obrada upotrebljava naziv knjigovezačka obrada obzirom da je proizvodnja knjiga najzastupljenija. I ovde se u osnovnoj podeli razlikuje ručna i mašinska knjigovezačka obrada.

Podela grafičke obrade najčešće se vrši prema vrsti materijala i proizvoda nad kojim seobavlja (slika 4.14).

Prema tehnološkom postupku grafičku obradu možemo svrstati u tri grupe:

• Jednostavni grafički proizvodi nad kojim nisu vršene doradne operacije sav-ijanja, prošivanja, lepljenja, već samo operacije rezanja, poravnavanja, brojanja. • Grafički proizvodi dobijeni savijanjem, poravnanjem i rezanjem. • Grafički proizvodi dobijeni složenijim tehnološkim postupkom.Grafička dorada se najčešće grupiše u: • knjigovezačku • ambalažnu i • doradu papira

U okviru navedenih grupa je najveći broj grafičkih proizvoda koji su u širokoj svakodnevnojupotrebi. Ovi proizvodi se mogu definisati sa različitih aspekata (upotrebnih, namenskih,filozofskih i sl.).

U nastavku se, u cilju razjašnjenja osnovnih pojmova, proizvodi grafičke obrade u najkraćemdefinišu.

4.4.1 Knjigovezačka obrada

Knjigovezačka obrada je faza grafičke proizvodnje koja se realizuje nad nizom proizvodaoblika knjige kao najzastupljenijeg proizvoda grafičke obrade.

PO OBLIKU

ZAOBLJENA

ROGLJASTA

KOMBINOVANA

PO TRAJNOSTI

KRATKOTRAJNA

TRAJNA

PO OSNOVNOJFUNKCIJI

PRODAJNA

UPOTREBNA

ZAŠTITNA

SKLADIŠNA

PO INDUSTRIJI

PREHRAMBENA

FARMACEUTSKA

TEKSTILNA

KOŽNA

METALNA

OSTALA

Slika 4.14: (nastavak) Razvrstavanje završne grafičke obrade

47


. . . . Knjiga Knjiga se može definisati na različite načine u zavisnosti od aspekta posmatranja.Knjiga se ovde razmatra kao proizvod grafičke proizvodnje i kao takva se definiše.

1. Knjiga je celina koju čini veći broj štampanih listova međusobno povezanih u knjižni blok i zaštićenih koricama (povezom).

2. Knjiga je materijalizovano, odgovarajućim štamparskim postupkom umnoženo intelektualno delo autora.

3. Knjiga je specifičan proizvod grafičke industrije koji se od drugih štamparskihproizvoda razlikuje svojim opsegom i povezom.

Razlikuju se sledeće vrste knjige: školska, dečija, džepna, rukopisna, sa slobodnim lis-tovima (mehanički povez), monografije i sl.

. . . . BlokBlok je celina sastavljena od čistog ili papira u linijama koji je spojen i obično ima podlogu od kartona ili lepenke.

Razlikuju se sledeće vrste bloka: blok za beleške, blok za crtanje.

. . . . NovineNovine su dnevne ili periodične publikacije koje donose vesti (novosti) sa političkog, privred-no, komunalnog, kulturnog, sportskog i drugih područja društvenih delatnosti sa oglasnim delom i drugim prilozima.

Razlikuju se sledeće vrste novina: dnevne, ilustrovane, jutarnje, nedeljne, podnevne, i večernje.

. . . . ČasopisČasopis je periodična publikacija stručnog, zabavnog ili naučnog sadržaja sa reklamama naročito na poslednjim i naslovnim stranama.

Razlikuju se sledeće vrste časopisa: ilustrovani, privredni i stručni.

. . . . Bilten Bilten je periodična publikacija neke ustanove ili organizacije, donosi tekuće izveštaje i vesti iz područja delatnosti ustanove ili organizacije.

. . . . MagazinMagazin je ilustrovani časopis, sa dosta informacija, većinom opšteg i zabavnog sadržaja ali može tretirati i neko uže područje: film, sport, modu, književnost i sl.

. . . . Revija Revija je slična magazinu s tim što se sadržaji zanimljivo prezentuju i bogato ilustruju.

. . . . ProspektProspekt je marketinško sredstvo za reklamu u različitim granama industrije sa kratkim višebojnim tekstualnim prikazom i ilustracijama.

. . . . NotesNotes je blok sa i bez linija za beleške.

. . . . KalendarKalendar je pregled dana u godini po nedeljama i mesecima različitih oblika, rešenja i izvođenja. Razlikuje se niz vrsta i to: • po rasporedu dana (dnevni, nedeljni, mesečni), • po nameni (zidni, stoni, knjižni, džepni, večiti, perforirani, preklopni).

48


. . . . KatalogKatalog predstavlja sistematizovani popis predmeta ili proizvoda. Razlikujemo sledeće kataloge: katalog boja, katalog knjiga, katalog pisama i sl.

. . . . Mapa Mapa je ilustrovani prikaz geografskih područja različitih po veličini i obliku.

. . . . KartaKarta je opšti naziv za list papira ili kartona a često su to dopisnice, raglednice, ulaznice, podsetnice, legitimacije, jelovnici i sl.

. . . . Brošura Brošura je jednostavno uvezana knjiga sa kartonskim koricama obično manjeg broja do 100 strana. Razlikuju se sledeće vrste brošura: kartonirana (korice od kartona), brošura šivena odozgo, brošura šivena po pregibu, tvrda (korice od lepenke presvučene).

4.4.2 Ambalaža

Ambalaža sa stanovišta grafičkih procesa je grafički proizvod koji u zavisnosti od grafičkeobrade (otisak, dizajn...) predstavlja značajan elemenat svih proizvoda. Proizvodnja ambalaže je značajan deo grafičke industrije koja može biti izdvojena kao samostalna de-latnost. U njoj se papir, karton, talasasti karton, lepenka, aluminijske i polimerne folije i slični materijali oblikuju procesom grafičke dorade u njene proizvode.

Velika uloga u delu ambalaže su različite vrste vreća i vrećica koje su široko primenjene u industriji za pakovanje različitih materijala kao što su: praškasti i rasuti materijali. Podela ambalaže se može izvršiti na različite načine i to:

. . . . Ambalaža po nameni

Po nameni amabalaža se može podeliti na:

• komercijalnu, • zbirnu i • transpornu.

. . . . Komercijalna ambalažaKomercijalna ambalaža je pojedinačna ambalaža na proizvodu namenjena krajnjem kupcu (kese, vreće, kutije i sl.).

. . . . Zbirna ambalažaZbirna ambalaža je namenjena pakovanju većeg broja proizvoda manjih dimenzija u cilju čuvanja i lakšeg rukovanja proizvodima.

. . . . Transportna ambalaža Transportna ambalaža je namenjena osiguravanju manipulacije, transporta, skladištenja proizvoda i čuvanju od oštećenja u rukovanju.

. . . . Ambalaža po načinu upotrebeAmbalaža po načinu upotrebe se može podeliti na:

• povranu i • nepovratnu.

. . . . Povratna ambalažaPovratna ambalaža je ambalaža koja se vraća proizvođaču robe i može se koristiti više puta za pakovanje (tekstilni sanduci, vreće, baloni, staklena ambalaža).

. . . . Nepovratna ambalažaNepovratna ambalaža je ambalaža koja se koristi samo jednom i kupac je ne vraća proizvođaču već se ona baca.

49


. . . . Ambalaža po materijaluAmbalaža po materijalu se može podeliti na:

• papirnu ambalažu (omoti, nalepnice, etikete, kese, vrećice i vreće), • kartonsku ambalažu (kutije, čaše, tube, ulošci, burad i sl.), • ambalažu od lepenke (kabaste i složene kutije), • plastičnu ambalažu (termo, plastične, termo stabilne, polietilenske), • metalnu ambalažu (limenke, kutije, dozne, tube, posude), • drvenu ambalažu (sanduci, korpe, palete, kutije), • tekstilnu ambalaža (vrećice, vreće, omoti), • kombinovanu ambalažu (dupleks, tripleks i sl.).

Osnovna karakteristika navedenih grupa ambalaža je materijal od kojeg je izrađena.

. . . . Ambalaža po oblikuAmbalaža po obliku se može podeliti na:

• rogljastu - sa pravougaonim presecima (rogljastim elementima), • zaobljenu (sa elementima zaobljenja) i • kombinovanu.

. . . . Ambalaža po trajnostiAmbalaža po trajnosti se može podeliti na:

• kratkotrajnu i • trajnu.

Kratkotrajna ambalaža je namenjena za jednu upotrebu i posle toga se ne koristi. T r a -jna ambalaža se može više puta koristiti.

. . . . Ambalaža po osnovnoj funkcijiAmbalaža po osnovnoj funkciji se može podeliti na:

• prodajnu, • upotrebnu, • zaštitnu i • skladišnu.

Osnovna karakteristika navedene podele je vezana za ono što ambalaža u funkcionalnom smislu daje proizvodima koji se pakuju u ambalažu.

. . . . Ambalaža po industriji Ambalaža po industriji u kojoj se primenjuje može se podeliti na:

• prehrambenu, • farmaceutsku, • tekstilnu, • kožnu, • metalna i • ostalu.

4.4.3 Obrada papira

Obrada papira obuhvata doradu štampanih i neštampanih materijala od papira i kartona. Obrada papira je deo grafičke dorade koju obuhvata:

• proizvode za biroe, • proizvode higijene, • proizvode za ukrašavanje i dekoraciju i • ostale proizvode dorade papira.

50


. . . . Prizvodi za biroeProizvodi za biroe obuhvataju niz grafičkih proizvoda namenjenih za kancelarijsko poslovan-je. To su sledeći grafički proizvodi:

• fascikle, • registratori, • sveske, • blokovi i • ostali slični proizvodi.

. . . . FascikleFascikla je grafički proizvod izrađen sa koricama od kartona ili tanke lepenke na kojimasu utisnuti elementi previjanja i nalepljeni elementi preklopa. Može biti i sa mehaničkim elementima od plastičnih i metalnih materijala. Služe kao omoti za spise i različite vrste dokumenata.

. . . . RegistratoriRegistrator je kutija od lepenke u koju se ubacuju korice sa mehanizmom i služi za odla-ganje spisa i različitih vrsta dokumenata.

. . . . SveskeSveske su pojedinačno uvezani čisti ili linijski papiri namenjeni za pisanje.

. . . . BlokoviBlokovi su pojedinačno uvezani veći listovi čistog papira za crtanje.

. . . . Ostali proizvodiOstali proizvodi su proizvodi od papira lepenke i kartona koji su dobijeni postupcima grafičkedorade a koriste se u kancelarijama i biroima.

. . . . Higijenski proizvodiHigijenski proizvodi su grafički proizvodi dobijeni postupcima grafičke dorade papira, kar-tona i lepenke. Oni obuhvataju sledeće proizvode:

• maramice, • ubruse, • salvete, • podmetače i • ostale slične proizvode.

. . . . MaramiceMaramice su oblikovan tanki konfekcijski papir, sa ili bez ukrasnog otiska, savijen i upa-kovan.

. . . . UbrusiUbrusi su oblikovan tanki konfekcijski papir, sa obično utisnutim reljefnim znakom upako-vani u rolne.

. . . . SalveteSalvete su oblikovan tanki konfekcijski papir sa obično utisnutim reljefom i otiskom izrađenim flekso štampom.

. . . . PodmetačiPodmetači su oblikovani proizvodi od lepenke ili kartona za potrebe podmetanja u cilju čuvanja ili ukrašavanja.

. . . . Ostali proizvodiOstale proizvode ove grupe grafičkih proizvoda čine proizvodi sličnih karakteristika i namenekoji su oblikovani prema potrabama i zahtevima.

51


. . . . Proizvodi za ukrašavanje i dekoracijuProizvodi za ukrašavanje i dekoraciju su grupa grafičkih proizvoda namenjena za ukrašavanjeunutrašnjosti objekata ili sitnih detalja u objektima ili prostorima. Često pored funkcije ukrašavanja imaju i funkciju zaštite. Da bi zadovoljili ovu funkciju moraju se izraditi od papira koji zadovoljava zahteve zaštite (impregnacija i sl.)

Najčešće su to:

• tapete i• ukrasni papir

. . . . TapeteTapete su ukrasni papir za oblepljivanje zidova u prostorijama.

. . . . Ukrasni papirUkrasni papir je lepo ilustrovani papir namenjeni za ukrašavanje prostora grafičkih ili dru-gih proizvoda.

. . . . Ostali proizvodiOstali proizvodi grafičke dorade su proizvodi dobijeni doradom grafičkih materijala (papira,kartona i lepenke i drugih grafičkih materijala).

U grafičkim procesima za dobijanje grafičkog proizvoda se koriste određeni materijali.Materijalima se rukuje kroz grafički proces izrade grafičkih proizvoda uz pomoć različitihuređaja, mašina i složenih sistema.

Dominantno mesto u rukovanju materijalom pripada papiru i operacijama nad njim.

U nastavku rada se sistematizuju najznačajniji grafički materijali.

4.5 Materijali u grafičkim procesima

U grafičkim procesima najčešće kao podloge za štampu nalaze se:

• papir, • karton , • lepenka, • plasticni materijali, • tkanine i sl.

Pored ovih materijala prisutni su i materijali za: • presvlačenje, • lepila, • štamparske boje, • materijali za spajanje i sl.

Navedeni materijalim zauzimaju ključno mesto u dobijanju grafičkog proizvoda. oni prolazeu operacije grafičke proizvodnje (predprocesne, procesne i postprocesne).

Poznavanje materijala u grafičkim procesima je važan faktor realizacije grafičkih procesa.

Kvalitet grafičkih materijala je od posebnog značaja za proces rukovanja, naročito u izradiotiska. Provera materijala se najčešće obavlja kod proizvođača, zatim kod prerađivača ili u institutima i laboratorijama. Za papir, karton i lepenku najznačajniji podaci su vezani za njihove karakteristike koje se ispituju i to:

• PH vrednost, • pepeo u papiru, • propustljivost vazduha, • propustljivost vodene pare,

52


• sadržaj vlage, • glatkost, • hrapavost, • nečistoću, • gramaturu, • prašenje, • čupanje i sl.

Papir, kao podloga za štampu treba da zadrži sva svojstva od značaja za kvalitet kao što su:

• Opšta svojstva ( masa po m2 - gramatura, format, debljina, specifična težina, stepen keljivosti, vlažnost i smer vlakanaca) • Strukturna svojstva ( sastav vlakanaca, sastav ostalih komponenata, poro-znost i čistoća). • Kapilarna i hidroskopna ( upijanje vlage, masnoća, propusnost vazduha). • Optička svojstva ( belina, opacitet - stepen neprozirnosti, fluoroscentnost, boja i sjajnost). • Štamparska svojstva ( podesnost za štampu - vstu štampe, dvostranost, glatkost, hrapavost, tvrdoća, mekoća, čvrstoća, elastičnost, prašenje i čupanje). • Elektroizolaciona svojstva (sposobnost provođenja struje, elektroizolacija, statički elektricitet) • Mehanička svojstva (otpornost na kidanje, otpornost na cepanje, o t -pornost na probijanje, otpornost na savijanje, sabijanje, stabilnost dimenzija). • Hemijska svojstva (sadržaj punila, sadržaj lepila, sadržaj parafina, sadržaj voskova, sadržaj ulja, PH vrednost). • Posebna svojstva (otpornost prema starenju, otpornost prema zapaljivosti, otpornost prema biološkim procesima, otpornost prema gasovima, otpornost prema vodi, otpornost prema pari, otpornost prema masnoćama, otpornost prema svet-lu).

Održivost svojstava posebno je značajna za kretanje materijala u uređajima i mašinama kao i što su operacije dovođenja, vođenja, pozicioniranja, odvođenja i sl. Održivost svo-jstava je i osnovni preduslov za realizaciju obrade materijala (otisak).

4.5.1 Papir

Papir je kontinualna struktura sastavljena od isprepletanih vlakanaca biljnog porekla u određenoj meri oslobođena od neceluloznih sastojaka gramature do 150 g/m2. U nastavku (tabela T. 1) se izdvajaju najvažnije vrste papira koje su od značaja u procesu njegovog korišćenja, mestu primene, sastavu, izgledu, karakteristikama i sl. koje se često i masovno koriste u grafičkim procesima.

Poznavanje karakteristika različitih vrsta papira je od velikog značaja za realizaciju grafičkihprocesa čija najčešća karakteristika je velika serijnost, pa neobračanje pažnje na ove kara-kteristike može da izazove veliki škart ili zastoj u proizvodnji. Karakteristike su i od značaja za primenljivost različitih vrsta papira u različitim industrijskim granama. Naravno da je izdvojeni broj papira samo segmet široke lepeze papira koji u svetu postoje.

53


Vrsta papira Karakteristika

AZBESTNI Papir proizveden od azbestnih vlakanaca. Upotrebljava se kao izola-cioni i filtracioni papir.

AKCIDENIČNI Bezdrvni punokeljeni pisaći ili štamparski papir za štampanje obrazaca, memoranduma, riporta i sl. (akcidenična štampa)

AKVAREL

Bezdrvni crtaći papir za crtanje vodenim bojama na kojem se obično izrađuju umetničke slike. Površina mu može biti hrapava ili sa sitnijim zrncima srednjim ili grubljim. Gramature je od 80 do 140 g/m2.

BANKPOST

Bezdrvni papir proizveden na bazi beljene sulfatne i sulfitne celu-loze, često tutkalisan i često površinski beljen. Koristi se za memo-randume, novčana dokumenta, koverte, pisma. Gramature je od 60 do 120 g/m2. Na tržištu se može naći u svetlim pastelnim bojama velikih i malih formata.

BARITIRANI

Papir glatke bele površine koja je premazana slojem barijeva sulfa-ta. Upotrebljava se kao sirovi fotografski pair i papir za visokokval-itetne reprodukcije u ofsetnoj štampi. Gramature je od 90 do 135 g/m2.

BARŠUNASTI

Papir sa jednom baršunastom površinom dobijenom uz pomoć lepka i praha od obojenih pamučnih, vunenih ili sintetičkih vlakana. Upotrebljava se za presvlačenje proizvoda od kartona ili knjižnih korica.

BEZDRVNI Papiri proizvedeni iz celuloznih vlakanaca bez dodatka drvenjače. Upotrebljava se kao pisaći, štamparski, omotni i specijalni.

BIBLIJSKI

Glatki punokeljeni štamparski papir punjen petoprocentnim titan-dioksidom, beljen, neproziran i čvrst odgovarajućih mehaničkih karakteristika. Tanak je i upotrebljava se za štampu biblija, rečnika i obimnih knjiga. Gramature je od 25 do 50 g/m2.

BROMOSREBRENI Fotografski papir sa emulzijom u kojoj srebrobromid služi kao svet-losno osetljiv. Pogodan je za fotografsko uvećavanje.

BITUMENIZIRANIVišeslojni papir impregniran katranom kamenog uglja ili obostrano ili jednostrano premazan bitumenom. Upotrebljava se za vreće hid-roskopnih materijala.

BOJENI Bezdrvni i srednjefini obojeni keljeni papir namenjen za pisanje,umnožvanje, dekoraciju i sl.

BONDBeljeni ili svetli bezdrvni visokokvalitetni papir ravnih površina za bankovne i dokumenta trajnih vrednosti. Gramature je od 60 do 100 g/m2.

CELULOZNI Papir na bazi celuloze bez drvenjače i starog papira. Namenjen je za omote i pakovanje. Gramature je od 20 do 120 g/m2.

CIGARETNITanki specijalni fini, vrlo tanki papir, od beljenih lanenih i konopljinihvlakanaca namenjen duvanskoj industriji. Gramature je od 12 do 22 g/m2.

CRTAĆI Bezdrvni srednjefini punokeljeni papir za akvarel, tehničke i trans-parentne crteže. Gramature je od 90 do 140 g/m2.

T. 1 Vrste i karakteristike materijala - papir

54


CIKLOSTIL Bezdrvni srednje fini nekeljeni papir namenjen za umnožavanje samatrica. Gramature je od 60 do 80 g/m2.

ČASOPISNI Srednje fini beli ili blago bojeni nepremazan ili premazan papir zaštampu. Gramature je od 45 do 60 g/m2.

DEKORATIVNI Srednje fini bojeni papir jednobojni ili dezeniran, može biti i kre-povan. Namenjen je za ukrašavanje.

DOKUMENTNIPAPIR

Bezdrvni papir za štampanje dokumenata koji se duže čuvaju. Ot-poran je na starenje, svetlost, vodu toplotu i sl. Gramature je od 70 do 140 g/m2.

DUPLEKS Papir izrađen iz dva sloja, namenjen za koverte, kese i sl.

DVOSLOJNI Papir od međusobno slepljena dva sloja koji može biti izrađen sa hemikalijom koja pri pisanju ostavlja otisak na drugoj strani.

DIAZO Papir oslojen diazo slojem koji omogućuje proces umnožavanja.

ELEKTRO-IZOLACIONI

Bezdrvni celulozni papir impregniran veštačkim smolama, čvrst i bez pora. Upotrebljava se za oblaganje provodnika, spirala, konden-zatora. Gramature je od 6 do 7 g/m2.

ELKOElektrostatički kondenzatorski papir od nebeljene sulfat-kraft celuloze, vlakanaca od krpa, hemijski neutralan, visokoupojan oslobođen od hlora i sulfata.

ELEKTRO-STATIČKI

Specijalni bezdrvni papir, oslojen cink oksidom, namenjen za razne vrste elektrostatičkog umnožavanja.

EMULZIONOOSLOJENI

Emulziono oslojen papir nepropusan za vodu, gasove, pare, masnoće i hemikalije namenjen za pakovanje.

ETIKETNIBezdrvni srednje fini papir otporan na vlagu podešen za lakiranje,opsecanje i štampu. Osnovna namena mu je izrada različitih vrsta etiketa. Gramature je od 50 do 80 g/m2.

ESPARTOPapir proizveden na bazi esparto celuloze (vlakanca biljaka) sa dobrom neprozirnošću, mekoćom i mogućnošću formiranja listova. Pogodni su za izradu vrlo kvalitetnih ofsetnih otisaka.

EUKALIPTUS Bezdrvni papir dobijen uz dodatak celuloze od eukaliptusovog drve-ta namenjen za štampu i pisanje.

FILTERSpecijalni papiri sa odstranjenim kiselinama i solima od skoro čiste celuloze namenjeni različitim vrstama filtracija u domaćinstvu i in-dustriji.

FINI

Fini papiri su dobijeni na bazi celuloze bez dodavanja drvenjače i starog papira sa dodatkom tekstilnih vlakanaca. Karakteristike su mu ravnomerna providnost, glatkoća, otornost na starenje i uticaj svetlosti. Ima ih više vrsta: visokokvalitetni pisaći i štampaći apiri, visoko transparentni papiri, papiri za novčanice.sl.

FLUOROSCENTNI Papir sa fluoroscentnim oslojenim materijalom kao što su kalcijum- volfromat ili barijum platicionir koji daju visokosvetlosni efekat.

FLUTINGPapir namenjen za proizvodnju valovitog sloja pri izradi valovitog kartona sa otpornošću na pritisak. Gramature je od 112 do 150 g/m2.

FOTOGRAFSKI Papir za fotografske pozitive sa emulzijom barita i fotoosetljivog sloja nanetog na podlogu od papira, polukartona i kartona.

55


FOTOKOPIRNIBezdrvni papiri namenjeni za umnožavanje reprografskim postupci-ma u varijantama oslojavanja sa ili bez srebrenih soli, elektrografski i termo osetljivi.

GUMIRANIBezdrvni punokeljeni papir premazan jednostrano ili dvostrano slojem lepila za gumiranje. Upotrebljava se za etikete, poštanske marke i različite vrste nalepnica.

HAVANABezdrvni punokeljeni uglačani papir od celuloze, otporan na vlagu i masti. Upotrebljava se za pakovanje različitih prehrambenih proiz-voda. Gramature je od 40 do 50 g/m2.

HELIOGRAFSKI Papiri impregnirani hemijskim sredstvima sa zaštitnim svojstvima pri pakovanju proizvoda ili umnožavanju.

HEMIJSKI Papiri impregnirani hemijskim sredstvima sa zaštitnim svojstvima pri pakovanju proizvoda ili umnožavanju.

HLOROSREBREN Fotografski papir sa emulzijom u kojoj se kao svetloosetljiva sup-stanca služi srebreni hlorid.

HLOROBROMO-SREBRENI

Fotografski papir sa emulzijom u kojoj kao svetloosetljiva supstanca služi srebreni bromid i srebreni hlorid.

HIGIJENSKI Upojni, eventualno krepovan, papir namenjen higijenskim i sanitar-nim potrebama.

HRAPAVI Papir sa hrapavim neuglačanim površinama najčešće ofsetni i crtaći papiri.

IMPREGNIRANIPapir koji je potopljen u sredstvo za impregniranje i najčešće se sreću dve vrste: papir kao podloga impregnanta i papir sa određenim svojstvima (propustljivost, prozirnost, otpornost).

INDIGO Papir za ručno kopiranje koji je sa jedne strane premazan mešavinom boje sa talkom i cerasinom.

INDIKATORSKI Papir natopljen odgovarajućom bojom za merenje stepena kiselosti i alkalnosti tečnosti.

IZOLACIONI Papir premazan ili impregniran uljem, parafinom ili bitumenom na-menjen izolaciji od vlage i drugih uticaja.

JAPANSKI Specijalni japanski papir, ručne izrade od finih gipkih vlakanacaneobične dužine i čistoće.

JAPANSKISVILENI

Najfiniji svileni papir od vlakanaca papirnog duda, često se uzimakao zaštitni list skupocenih reprodukcija u knjigama.

JEDNOSTRANOGLATKI

Papir bezdrvni ili sa dodatkom drvenjače koji u procesu proizvod-nje je glačan samo sa jedne strane. Upotrebljava se kao ambalažni papir i papir za vrećice sa ručkama.

KABLOVSKI Specijalizovani izolacioni natron papir od prirodne bojene kraftcelu-loze bez lepila i punila.

KALANDRIRANI Papir koji je dobijen glačanjem van papirne mašine preko posebnih valjaka uz odgovarajuću vlažnost, pritisak i toplotu.

KARBONSKI Tanki papir sa jednostranim premazom tankog sloja voska sa primesom čađi ili odgovarajuće pigmentne boje.

KAŠIRANI PERMAGEMNT

Pergament se kašira pomoću tvrdog papira, aluminijuma i sintetičkih folija. Koristi se za pakovanje masnoće. Gramature je od 36 do 50 g/m2.

KARIRANI Papir sa pravougaono utisnutim poprečnim i uzdužnim linijama.

56


KARTOGRAFSKIBezdrvni papir od kvalitetne celuloze i lanenih krpa namenjen za štampanje geografskih karata. Papir je dobrih mehaničkih osobina postojan je na svetlosti.

KELJENI Papir sa dodatkom prikladnih sastojaka u cilju smanjenja upojnosti papira.

KINESKIMeki i upojni većinom žućkasto obojeni papir izrađen od vlakanaca bambusove trske. Upotrebljava se za otiskivanje bakroreza i bakro-tiska.

KLUPAK Papir sa povećanim stepenom uzdužnog istezanja i upotrebljava se za proizvodnju višeslojnih natron vreća.

KONCEPTNI Bezdrvni srednjefini žućkasti papir slabijeg kvaliteta. Namenjen jeza kancelarijsko poslovanje.

KONDEZATORSKI Impregnirani papir koji služi kao izolator između tankih aluminijum-skih folija u kondenzatorima.

KONTAKTNI Fotografski papir male osetljivosti namenjen kontaktnom kopiranju.

KRAFTPapir od nebeljene sulfatne celuloze smeđe boje, velike žilavosti i mehaničke čvrstoće. Upotrebljava se za izradu papirnih vreća, pa-pirne špage i kao omotni papir.

KREP Papir sa velikim brojem sitnih nabora rastegljiv je i namenjen ukrašavanju, higijeni i sanitetu.

KULER Papir u boji za plakate, blokove u boji i obrasce i birotehničko poslovanje.

KUDELJNI Papir glatki nekeljeni sa sadržajem kudeljnih vlakanaca.

KONSTDRUKObostrano premazani papir mineralnim materijalima visoko sjajan i uglačan. Namenjen je za štampu visokovrednih fotografija ivišebojnih ilustracija.

LAKMUS Obojeni indikatorski papir sa indikatorskim karakteristikama.

LAKO PREMAZANI Papir srednje fini obostrano premazan, namenjen uglavnom tehniciduboke štampe.

LAMINIRANI Oplemenjeni papir presvučen sa jedne ili obe strane sitetičkom foli-jom. Otporan je na vlagu. Namenjen je za štampu i pakovanje.

LANENIBezdrvni papir, može biti kaširan celulozom i pamučnom tkaninom sa jedne strane, utisnut tako da daje izgled lanenog platna. Koristi se za koverte, geografske karte, izložbene table.

LEPLJIVI U osnovi etiketni papir sa jedne strane premazan lepilom koje se aktivira vlaženjem.

LINIRANIBezdrvni srednje fini pisaći papir sa otisnutim horizontalnim ili/ivertikalnim linijama. Upotrebljava se za izradu sveski, blokova i trgovačke hartije.

MANILSKIČvrsti papir od vlakana nekih vrsta palmi. Koristi se kao papir za umotavanje. Impregniran sa uljem i lakom upotrebljava se kao pa-pir za kablove.

MRAMORNI Papir za presvlačenje koji podseća na mramor.MELIRANI Papir sa dodatkom tamnije obojenog melirnog pomešanog vlakna.

57


METALIZIRANIPapir sa premazom bronzanog praha ili kaširan tankom metalnom folijom koji daje izgled metalne površine. Upotrebljava se za vrećice i presvlačenje.

MODRIHELIOGRAFSKI

Papir za umnožavanje premazan smešom amonijak fericitrata i kali-jumovog fericijanida.

NAULJENI Papir impregniran uljem i najčešće se koristi kao omotni papir.NAZRNČENI Fotografski ili crtaći papir sa nazrnčenom površinom.NEBELJENI Papir izrađen od nebeljene celuloze prirodne žutosmeđe boje.NEKELJENI Papir koji ne sadrži keljiva. Upojan je.NEPROPUSTLJIVZA MASNOĆU Papiri koji ne propuštaju mast i ulje.

NESATINIRANI Papir koji je pri obradi zadržao svoju prirodnu hrapavost.

NEPROVIDNI Tvrd i vrlo gladak papir jednostrano oslojen sa polietilenom koji ne propušta svetslost.

NOVINSKIPapir izrađen od drvenjače sa dodatkom sulfitne celuloze ilipolu¬celuloze srednje fini. često se naziva rotopapir. Služi zaštampu novina. Gramature je od 40 do 56 g/m2.

OD KRPA Papir dobijen od prerade starih krpa i tekstilnih otpadaka.

OFSET

Posebna vrsta mašinskog glatkog papira koji ne sme da praši i da se čupa. Treba da bude dimenziono stabilan. Proizvodi se iz lagerovane prosušene celuloze, tutkalisan je i punokeljen, uglavnom kao bez-drvni papir. Gramature je od 50 do 120 g/m2.

PAKPAPIRJednostrano glatki papir, prirodne boje proizveden od čiste celuloze ili uz dodatak drvenjače i starog papira. široko rasprostranjen za pakovanje u industriji i trgovini. Gramature je od 8 do 120 g/m2.

PARAFINIRANI Papir natopljen parafinom, nepropustljiv za vodu i vazduh. Upotre-bljava se kao omotni papir.

PAUSPapir izrađen od vrlo kvalitetnih sirovina uz poseban postupak mlev-enja. Proziran je i služi za crtanje tehničke dokumentacije, pisanje i u peipremi štampe.

PELIR Tanki punokeljen glatki beli ili u boji papir za pisanje za blokove i obrasce.

PERGAMENT

Postoje zavisno od porekla dve vrste ovog papira. Pergament životinjski, se dobija od kože (ovaca, koza, teladi) sa koje je odstranjena dlaka i posebno su obrađene. Koristi se za skupocene dokumente. Pergament biljni, je dobijen od nekeljenog sirovog pa-pira sredstvom za pergamentiranje (uglavnom sumporna kiselina). Koristi se za masne proizvode i izradu creva za kobasice.

PEROLAKI Papir od trave esparto i belogorične celuloze male mase.

PIGMENTNI Bezdrvni srednje fini oslojeni papir tankim slojem želatina. Služi kaopigmentna kopija pri prenošenju montaže na bakrocilindar.

PLAKATNI

Beli keljeni jednostranoglatki bezdrvni papir namenjen za štampu plakata. Beli papir ili u različitim bojama, gramaturama, sredn-jefini a može biti i bezdrvni. Upotrebljava se za štampanje plakata(afiša), letaka, formulara, pisanje kroz indigo. Tutkalisan je (pu-nokeljen) i otporan na atmosferske uticaje. Na tržištu je poznat kao kuler papir.

58


PREGOVANIBezdrvni oplemenjeni srednjefini papir pomoću utiskivanja pod pri-tiskom. Upotrebljava se za specijalne namene (čestitke, pozivnice, vizitkarte i sl.).

PROTOKOLSKI Beljen ili prirodne boje papir za protokole, poslovne knjige, matične knjige i dokumenta trajnije vrednosti.

REBRASTI Bezdrvni štamparski ili pisaći papir na kome su vidljive vodene linije u vidu rebara. Upotrebljava se kao predlist za knjige.

RELJEFNI Papir sa utisnutim reljefnim uzorkom najčešće imitacija kože ili platna.

RECIKLIRANI Papir dobijen iz sekundarnih sirovina - starog papira iz koga je pot-puno odstranjena boja.

RUČNI Ručno izrađeni papir. Ručna izrada postoji i danas i upotrebljava se za deklaracije, povelje i sl.

SAMOKOPIRAJUĆI Posebno obrađen i prepariran papir za kopiranje bez ulaganje indigo papira.

SATINIRANI Obostrano gladak papir dobijen na mašini za glačanje.

SIGURNOSNIBezdrvni papir obrađen hemikalijama - metalnim solima i specijaln-im bojama sa ili bez vodenog znaka ili dodatka posebnih vlakanaca. Namenjen je za izradu vrednosnih papira.

SIROVI

Neobrađeni papir koji je namenjen impregniranju, gumiranju ili nanošenju premaza. On je osnova - baza za dalju doradu ili opleme¬njivanje za: bitumeniziranje, brusne papire, fotografske, gumirane, karbo¬nizirane, laminate, tapete, dekor papire, krovne, izolacione i slične papire.

SLAMNIPapir od nebeljene žute slamne celuloze - slamovine. Izrađuje se kao omotni papir a značajno je zastupljen pri izradi valovitog kar-tona.

SMIRKOV Žilav papir sa nelepljenim brusnim pastama (korund) namenjen za glačanje metalnih površina.

SREDNJEFINI Papir na bazi drvenjače, nebeljeni srednjih kvaliteta namenjen za proizvode kraćeg veka trajanja.

STARI Upotrebljeni papir namenjen ponovnoj preradi.

SVILENI Poluprozirni papiri, ograničene čvrstoće, sličan svilenoj tkanini. Izrađuje se od celuloze i drvenjače, ređe iz krpa.

ŠARGINZrnasto naborani papir bezdrvni na bazi celuloze veoma žilav. Imi-tacija je kože, platna i sl. Služi za povez knjiga i presvlačenje ko-rica.

ŠARENI Jednostrano ili dvostrano išaran ili reljefno ukrašen papir. Upotre-bljava se za preslvačenje ili postavljanje.

TEHNIČKI CRTAĆI

Papiri koji se koriste u tehnici za razne tehničke crteže. U specijalne tehničke crtaće papire ubrajaju se hamer, akvarel, tehnički paus i sl. Gramature je od 100 do 120 g/m2.

TESTLAJNERPapir proizveden pretežno od starog papira sa sekundarnim nano-som nebeljene celuloze. Služi kao glatka strana pri proizvodnji valo-vitog kartona i za njega su propisane mehaničke karakteristike.

TIFDRUK Bezdrvrni ili srednje fini papir oštro uglačan podesan za višebojnuduboku štampu.

59


TRANSFERSpecijalni bezdrvni papir, tanki, jednostrano gladak, namenjen postavljanju između originala koji se prenose i u štampanju tkanina u tekstilnoj industriji. Gramature je od 18 do 22 g/m2.

TRANSPARENTNI Papir od tvrdo mlevene celuloze bez dodatka punila, visoke provid-nosti. Gramature je od 40 do 150 g/m2.

UBRUSNI Običan ili krepovan, mekan i tanak papir, jedno ili višeslojni, od čiste celuloze ili u mešavini sa starim papirom u različitim bojama.

UPIJAJUĆI Papir od lišćarske celuloze posebno obrađene, sposoban za upijanje (mastila i sl.)

VALOVITI Papir sa valovima koji su poprečni u odnosu na smer vlakanaca sa upotrebom sličnoj valovitoj lepenki.

VOLUMINIZIRANIBezdrvni ili srednje fini beli mekani papir dobijen od lišćarske celu-loze ili esparto trave. Upotrebljava se za štampu knjiga čiji vizuelni izgled daje debelu knjigu.

VOŠTANI

Papir impregniran voskom, nepropustljiv za vodu i vazduh. Za impregnaciju se koriste bezdrvni tanki papiri od sulfitne i sulfatnebeljene celuloze. Namenjen je pakovanju, izradi vreća i savitljive ambalaže. Gramature je od 30 do 50 g/m2.

ZA NOVČANICEIzvanredno žilav i prema gužvanju otporan papir od krpa često sa providnim vodenim znakom. U njega se dodaju različiti fluoroscent-ni i zaštitni materijali.

4.5.2 Karton i lepenka

Karton je proizvod koji nastaje slepljivanjem više slojeva papira a ima površinsku masu od 200 do 500 g/m2. U tehničkoj terminologiji kartonom se nazivaju deblji papiri mase veće od 200 g/m2. Polukartoni su papiri mase od 150 do 180 g/m2.

Lepenkom se nazivaju kartoni mase iznad 500 g/m2. Lepenka je obično izrađena od drvenjače, hemijske drvenjače i starog papira. Najčešće se razlikuju dva tipa lepenke:

• ravna i• valovita.

Karton i lepenka su izuzetno zastupljeni u proizvodnji ambalaže. U procesima obrade prisu-tan je niz postupaka rukovanja čije izvršavanje je zavisno od karakteristika kartona i lep-enke.

Od navedenih materijala najčešće se izrađuje različita ambalaža omoti, vreće i vrećice, kese i kesice, kartonske kutije, kutije od lepenke i sl.

Konačno oblikovana forma ambalaže od navedenih materijala se realizuje različitim funk-cijama obrade na doradnim mašinama i funkcijama rukovanja uz pomoć različitih uređaja nosioca funkcija.

Oblik i dimenzije ambalaže se najčešće pojavljuju kao dominantan faktor uticaja na ruko-vanje.

Navedene karakteristike imaju veliki uticaj na operacije rukovanja sa kartonom i lep-enkom.

Karton i lepenka su izuzetno zastupljeni u velikom broju industrijskih grana za potrebe pakovanja proizvoda.

U nastavku u tabeli T. 2 - se izdvajaju najznačajnije vrste kartona i lepenke sa osnovnim karakteristikama od značaja za upotrebu i najčešću upotrebu.

60


Vrsta Karakteristika

ALABASTERKARTON

Specijalni karton koji ima izgled alabastera (naročite i veoma tvrde vrste gipsa teško rastvorljive u vodi) sa veoma glatkom površinom. Upotrebljava se za štampanje specijalnih umetničkih radova, čestitki i sl.

ALBUMSKI KARTON

Je srednje fini gladak karton tamnijih boja gramature 180 - 300g/m2.

AZBESTNA LEPENKA

Specijalna lepenka od azbestnih vlakana namenjena izolaciji i zaštiti od požara.

BELA LEPENKA

Lepenka dobijena od bele drvenjače, smreke, slepljivanjem više slojeva, namotavanjem oko valjka. Krta je i lomljiva. Upotrebljava se za različite kutije za prehrambenu industriju. Gramature je 700 - 1000 g/m2.

BEZDRVNIKARTON

Karton na bazi celuloze bez sadržaja drvenjače. Različitih gramatura sa različitim stepenom obrade površina i različitih boja. Služi za ambalužu za mleko, sokove, zatim za bušene kartice i sl.

BITUMENIZIRANALEPENKA

Specijalna lepenka otporna na vlagu sa oko 10% bitumena. Lepen-ka sa 10 - 30% bitumena se upotrebljava u automobilskoj industriji. Izrađena je od vunenog filca, impregnirana sa bitumenom i oslojenapeskom. Koristi se kao krovna lepenka.

BRISTOLKARTON

Višeslojni karton kod kojeg su spoljni slojevi od čiste beljene celu-loze gramature 250-1000 g/m2. Upotrebljava se za štampu progra-ma, pozivnica, čestitki, korica, knjiga i slično.

CELULOZNIKARTON

Sve vrste kartona proizvedenih od čiste celuloze. Koristi se u izradi kartoteka, fascikli, ambalaže i sl.

CRTAĆI KARTON Specijalni glatki bezdrvni karton za umetničke crteže i srednje finiza školska crtanja, gramature 180 g/m2.

DVOSLOJNI KARTON I LEPENKA

Dvoslojni karton sastavljen od različitih slojeva - lice od celuloze a naličje od starog papira i beljene drvenjače. Koristi se za izradu različitih kutija za pakovanje. Slično je sa lepenkom.

ELEKTRO-PRE-SPANKARTON

Elektroizolacioni karton braon ili oranž boje sa glatkom površinom koji u sebi sadrži maksimalno 5% pepela. Debljine je 1mm do 1,35 mm. Koristi se za izolaciju u različitim uređajima.

ETIKETNIKARTON

Karton od tvrdog žilavog materijala najčešće celuloznog u različitim bojama za različite vrste etiketa.

FASCIKL KARTONSrednje fini bezdrvni punokeljeni karton različitih boja i ravnihpovršina. Gramature je od 180 - 350 g/m2. Koristi se za izradu fas-cikli, korica, knjiga, kartoteka i sl.

FILC LEPENKA Mekana i voluminizirana lepenka od tekstilnih vlakanaca. Osnova je za izradu podloga za tepihe, linoleume i krovnu lepenku.

FINI KARTONBezdrvni fini karton sa delimičnim sadržajem krpenih vlakanaca. Ko-risti se za višebojnu štampu podsetnica, čestitki, pozivnica, jelovni-ka i sličnih proizvoda.

FINA LEPENKA Specijalni beli bezdrvni karton ravnomerno oslojen baritom.

T. 2 Vrste kartona i lepenke

61


FOTOGRAFSKIKARTON

Karton-lepenka, velike jačine i tvrdoće glatkih i ravnih površina, bo-jena ili u prirodnoj boji. Koristi se za registratore, kofere, kod obuće, aparata i sl.

GRAĐEVINSKA LEPENKA

Lepenka od starog papira i slame impregnirana azbestnim vlaknima i višeslojno spojena bitumenom. Koristi se kao izolaciona za gradnju baraka, puteva i sl.

HROMOKARTONBezdrvni premazani karton otporan na prašenje i čupanje vlakanaca. Koristi se u tehnici ravne višebojne štampe. Gramature je do 600 g/m2.

JEDNOSTAVNIKARTON Karton koji sadrži samo jedan sloj vlakanaca.

KARTON ZAAUTOMATE

Bezdrvni srednje fini tanji karton različitih boja za štampanje karataza automate i perforisanje.

KARTON ZA ČAŠE Karton od čiste beljene sulfatne četinarske i lišćarske celuloze, Kel-jeni i oplemenjen slojem voska, parafina ili sintetičkih materijala.

KARTON ZA PAKOVANJE

Bezdrvni punokeljen karton dobijen iz sulfatne četinarske i lišćarske celuloze ujednačene debljine, gladak i punokeljen. Oslojen je parafi-nom i plastičnim masama. Od njega se izrađuju tetra-pak, brik-pak i pur-pak, ambalaža za mleko, sokove i sl.

KARTOTEČKI KARTON

Punokeljen glatki jedno ili višebojni karton namenjen kancelarijskim potrebama.

KONTEJNERSKA LEPENKA

Tvrda puna debela višeslojna lepenka sa dodatkom bitumenskih uložaka i slojeva papira otporna na vlagu i lom. Od nje se izrađuju velike transportne kutije ili/i sanduci kontejneri.

KOŽNA LEPENKA- KARTON

Puna lepenka od smeđe drvenjače i kartonskih otpadaka gramature od 800-1100 g/m2. Upotrebljava se za izradu dozn. rolni za poštu, kutija za transport, sportsku obuću i sl.

KNJIVOVEZAČKALEPENKA

Puna siva lepenka od starog papira ili drugih sekundarnih sirovina, ravnih površina sposobnih za kaširanje. Gramature je od 1100 g/m2. Služi za povez knjiga i sl.

KRAFT KARTONKarton od kraft celuloze smeđe prirodne ili bele boje, ravne i glatke površine. Gramature 150 g/m2. Koristi se kao spoljni sloj valovite lepenke.

KONSTDRUKKARTON

Bezdrvni beli karton jednostrano ili dvostrano premazan koali-nom, kazeinom ili nekim drugim mineralom sa glatkim ravnim površinama. Koristi se za višebojnu umetničku štampu.

LAINER KARTONKarton namenjen za proizvodnju pune i valovite lepenke. Postoji više vrsta ovog kartona u zavisnosti od upotrebljenog materijala za njegovo dobijanje. Ima dobre mehaničke karakteristike.

LEPENKE

Lepenke u širem smislu podrazumevaju deblji karton koji se deli najčešće prema nameni tako da imamo lepenke za: patrone, matri-ce, podloške, pakovanja, potpetnice, linoleume i tepihe, ceste, dečja kolica, registratore, umetničke slike, dihtunge i sl. Za svaku od njih se izdvaja karakteristična specifičnost vezana za sastav, mehaničkekarakteristike i gramaturu.

MANILAKARTON

Karton od otpadaka manila konoplje namenjen za omote dokume-nata, pregrade, fascikle. Gramature je 180 - 250 g/m2.

62


MRAMORIRANA LEPENKA

Išarana lepenka koja podseća na strukturu kamena - mramor sa potpuno ravnom površinom. Koristi se za mape i registratore.

MEŠANA LEPENKA Lepenka dobijena iz mešanih vlaknastih sirovina, starog papira, žućkaste slamovine - vlakanaca od slame. Koristi se za pakovanje.

PRESPANKARTON

Karton proizveden iz sulfitne i/ili sulfatne celuloze uz dodatakvlakanaca sa dobrim mehaničkim svojstvima. Koristi se u tekstilnoj i elektroindustriji.

SIROVA LEPENKA- KARTON

Kartoni i lepenka koje služe kao osnova za oplemenjivanje, oslo-javanje i premazivanje i u zavisnosti od toga imamo lepenku i kar-tone za: linoleume, premazane, krovove.

SIVA LEPENKA- KARTON

Je puna lepenka - karton izrađena na bazi starog paira. Može se narezivati i lepiti a služi za kartonsku ambalažu.

SLAMNA LEPENKA Lepenka proizvedena od slame sa prirodnom bojom. Služi za izradu kutija za pakovanje.

TROSLOJNIKARTON

Karton izrađen od tri sloja: gornji od celuloze, srednji od starog papira a donji od drvenjače. Jednostrano je gladak sa dobrim štamparskim svojstvima. Služi za izradu složivih kutija.

TVRDI KARTON- LEPENKA

Lepenka - karton oplemenjen različitim komponentama kao što je vodeno staklo. Dobro je uglačana i ima visoku tvrdoću.

VALOVITALEPENKA- KARTON

Višeslojna lepenka - karton sa ravnim i talasastim slojevima. Deli se prema tipovima rada na A, B, C i E. Koristi se uglavnom za izradu ambalaže.

VIŠESLOJNA LEP-ENKA I KARTON

Kartoni i lepenke od više slojeva dupleks, tripleks, multipleks i sl. Slojevi imaju određene karakteristike.

VULKANFIBERJe vrsta tvrde lepenke dobijene od visokokvalitetnih sirovina ople-menjena postupcima impregnacije. To je tvrd, žilav i elastičan ma-terijal koji se koristi u elektrotehnici za membrane, zvučnike i sl.

4.5.3 Plastične mase

Plastične mase su rasprostranjeni materijali široko primenjeni u ambalaži a u grafičkoj in-dustriji sve više zamenjuju klasične materijale. Postoji veliki broj različitih plastičnih masa koje se koriste u grafičkoj proizvodnji. Karakteristično je ponašanje plastičnih masa prizagrevanju. Po tom osnovu svrstavamo ih u dve grupe i to:

• termoplastične i • termoreaktivne.

Termoplastične mase se mogu više puta zagrevanjem omekšati i hlađenjem očvrsnuti bez hemijske promene. Značajnije termoplastične mase su:

• polietilen (PE) • polipropilen (PP) • polivinilhlorid (PVC) • polivinilacetat (PVA) • polivinilalkohol (PVAL)

Termoreaktivne plastične mase pri povišenoj temeraturi se hemijski menjaju - prelaze u tvrde nerastavne, netopive proizvode koji se ne mogu pretvoriti u plastično stanje.

63


Značajnije termoreaktivne plastične mase su:

• poliamidi (PA)• poliuretani (PU) i sl.

Polietilen (PE) je vrlo važna plastična masa koja se dobija polimerizovanjem etilena. Može biti mek, polutvrd, tvrd i visokotvrd. Folije od mekog i polutvrdog PE su široko raspros-tranjene za izradu ambalaže. Koristi se kao termoplastični lepak za bešavno povezivanje knjiga.

Polipropilen (PP) nastaje polimerizovanjem propilena. Folije od propilena su glatke, sjajne i providne kao staklo. Koriste se za pakovanje ali se ne mogu obrađivati zavarivanjem već im se za to dodaju potrebni materijali.

Polivinilhlorid (PVC) se dobija polimerizacijom vinil hlorida. Široko je primenjen u grafičkojindustriji kao plastifikator. Folije od ovog materijala se zavaruju brzo uz temperaturu i pri-tisak. Koristi se i za izradu štamparskih formi i ambalaže.

Polivinilacetat (PVA) se dobija polimerizacijom vinilacetata. Koristi se za lakiranje štampanih proizvoda u izradi lepkova, lakova i slično. Lepkovi od PVA su najzastupljeniji u grafičkojindustriji.

Polivinilalhohol (PVAL) se dobija alkoholizom polivinilacetata u prisustvu katalizatora. U grafičkoj industriji se koristi u obliku lepkova štamparskih ploča, folija, za presvlačenje zaproizvodnju ambalaže.

Poliamid (PA) se koristi za proizvodnju veštačkih vlakana kao što su najlon i perlon. Koristi se za izradu ambalaže i pogodan je kao podloga za štampu.

Poliuretani (PU) su veštačke smole. Najčešće su prisutni termoplastični poliuretan i penasti poliuretan. Od termoplastičnog poliuretana se izrađuju folije, ambalažne folije i vrećice. Penasti poliuretan se koristi kao ambalažni materijal sa najsavremenijim postupkom pa-kovanja.

4.5.4 Materijali za presvlačenje

Materijali za presvlačenje su materijali čiji je cilj finalni izgled grafičkog proizvoda. Kaomaterijali za presvlačenje koriste se:

• platna, • polusintetički i sintetički materijali, • specijalni papiri, • koža (pergament) i • plastične folije.

Platno je materijal za presvlačenje od vlaknastih sirovina: pamuka, vune, svile, konoplje, sintetike i sl.

Polusintetički i sintetički materijali su materijali za presvlačenje gde se na podlugu nanosi neka polimerna materija.

Specijalni papiri su papiri za presvlačenje dobijeni od visokokvalitetnih sirovina primenom specijalnih postupaka. Koriste se za postizanje specijalnih efekata na grafičkim proizvodi-ma. Koža (pergament) spada u luksuzni materijal za presvlačenje i dosta je skupocen a koristi se za unikatna presvlačenja.

Plastične folije kao materijali za presvlačenje su dosta raširene i postižu višestruke efekte i zaštitu.

64


4.5.5 Lepila

Lepila su supstance ili smeše organskog ili neorganskog porekla namenjena čvrstom pov-ezivanju materijala. Široko su primenjena u grafičkoj industriji. Razvrstavamo ih na:

• prirodna i • sintetička lepila

Prirodna lepila mogu biti porekla:

• biljnog, • životinjskog i • kombinovanog

Lepila biljnog porekla su:

• skrob, • dekstrin, • šelak, • kolofonijum.

Lepila životinjskog porekla su:

• koštano, • kožno i • kazeinsko lepilo.

Kombinovana lepila su:

• celuloza i • karboksimetil.

Sintetička lepila se dele na:

• neorganska i • organska.

Neorganska lepila:

• vodeno staklo.

Organska lepila:

• vodene disperzije, • lakovi, • čvrsta termolepila.

4.5.6 Štamparske boje

Štamparske boje su materijal pogodnih fizičkih i hemijskih karakteristika da tekst i sliku saštamparske forme prenose na podlogu različitim postupcima štampe.

Klasifikacija boja se može vršiti na više načina i to po:

• načinu dobijanja, • odnosu boje i vode, • poreklu, • šarenilu i • vrsti štampe.

Po načinu dobijanja boje se dele na:

• prirodne i • veštačke.

65


Po odnosu boje i vode boje se dele na:

• rastvorive i • nerastvorive (pigmentne).

Po poreklu boje se dele na:

• organske i • neorganske.

Po šarenilu boje se dele na:

• šarene i • nešarene (bela, siva i crna)

Po vrsti štampe boje se dele na boje za:

• visoku štampu, • duboku štampu, • ravnu štampu, • propusnu štampu i • specijalnu štampu.

U boje visoke štampe se ubrajaju boje za:

• knjige, • indirektnu štampu, • fleksografsku štampu, • rotacionu štampu, • akcideničnu štampu i • višebojnu štampu.

U boje za duboku štampu ubrajaju se boje za:

• bakroštampu, • čeličnu štampu i • konvencionalnu duboku štampu

U boje za ravnu štampu ubrajaju se boje za:

• litografsku štampu, • ofset štampu, • svetlosnu štampu, • štampu na metalima i • ofsetnu rotaciju.

U boje za propusnu štampu ubrajaju se boje za:

• sitoštampu i • šablonsku.

U specijalne boje se ubrajaju:

• zlatne i srebrene (bronze) boje, • fluoroscentne (svetleće) boje, • boje za optičke čitače.

Uz grafičke boje su neophodne njihove komponente i to:

• rastvarači, • veziva, • pigmenti, • punila,

66


• sušila i• specijalni dodaci.

4.5.7 Materijali za spajanje

Materijali za spajanje su materijali za povezivanje listova u kompaktnu celinu. Najčešće korišćeni materijali za spajanje su:

• konac,• žica,• nailon.

4.5.8 Ostali materijali

Ostali materijali su materijali za upotpunjavanje grafičkog proizvoda. U ove materijale semogu ubrojati:

• gaza,• širting platno,• pantljika,• označne trake, • ukrasne trake i sl.

Navedeni materijali su sastavni deo procesa dobijanja grafičkog proizvoda. Na ulazu ugrafičke sisteme su grafički materijali. Grafičkim sistemima se grafički materijali transformišuu niz grafičkih proizvoda. Grafički proizvodi su nezaobilazna svakodnevnica čoveka.

4.5.9 Grafički proizvodi

Grafičke proizvodre čini široka lepeza različitih proizvoda i grupa proizvoda kao što su:

• albumi,• atlasi,• ambalaža za tečnosti,• ambalaža od lepenke i kartona,• banknote ,• blokovi,• burad,• brošure,• blister ambalaža,• celulozna vata,• crtaći blokovi,• časopisi, • dekorativni papiri,• etikete,• nalepnice,• fascikle,• filteri,• formulari,• fototapete,• geografske karte,• higijenski proizvodi,(ulošci, pelene),• indigo,

• kartonske tacne, • tanjiri, • čaše, • cevi,• knjige,• koverte,• kutije,• lepljive trake,• natron vreće,• novine,• obrasci,• omoti za različite proizvode,• papirne maramice, • ubrusi,• higijenski papir, • salvete,• savitljiva ambalaža,• podlošci za voće i jaja,• posteri, • podmetači,• pošanske marke, • razglednice,

67


U okviru datih grupa proizvoda i proizvoda postoji niz proizvoda tako da bi se raščlanjivanjem dobilo mnoštvo grafičkih proizvoda. Bez mnogih od grafičkih proizvoda život bi nam biopotpuno izmenjen i za današnje životne uslove nezamisliv.

Grafički proizvodi su rezultat ručnog rada ili rada uz pomoć mašina i uređaja. U grafičkimprocesima učestvuju većina navedenih materijala koji se uz pomoć grafičkih sistematransformišu u proizvod.

• revije,• sveske, • notesi,• teleprinterske rolne,• telefaks rolne,• tetrapak ambalaža,

• trgovačke knjige,• registratori,• vreće i kese,• vrednosni papiri,• zidne tapete, i• niz sličnih drugih grafičkih proizvoda.

68


69


4.6 Novinska tipografija i način izražavanja

Uloga grafičkih inženjera u grafičkim procesima zahteva razumevanje i znanje osnovnihpojmova vezanih za tipografiju, posebno novinsku kao i način izražavanja. To iz razlogaoblikovanja i pripreme za štampu kao i ukupnu kontrolu grafičkog procesa. Oni moraju ra-zumeti način oblikovanja onog što se priprema i proizvodi kao otisak - štampa.

Za novine i časopise postoji i drugi pojam - štampa. Ona, uz radio, televiziju, informatičku tehnologiju, film i sl. spada u sredstvo masovnih komunikacija. U štampu, pored novinai časopisa spadaju i bilteni, magazini i revije i drugi prethodno definisani grafički proiz-vodi. U njima je prisutan tkz. novinski način izražavanja. Neke od karakteristika novinskog načina izražavanja su:

• tekstovi moraju biti istiniti,tačni i da odgovaraju činjeničnom stanju,

• tekstovi moraju biti sažeti, aktuelni i jasni.

Osnovne postavke novinarskog izražavanja su:

• tekstovi trebaju biti laki za čitanje, ritmički napisani i slikoviti,

• tekstovi imaju ličnu karakteristiku novinara koji piše.

Najčešći oblici novinarskog stvaranja su: vest, izveštaj, članak, reportaža, intervju, i sl.

VEST je osnovni oblik novinarskog rada, osnova novinarstva. To je kratak tekst koji treba da odgovori na pitanje: ko, šta, gde, kada i kako. Njene karakteristike su, važnost, ak-tuelnost, zanimljivost. Rađaju se tamo gde se događaji zbivaju i značajni su jer su inter-esantni za ceo svet ili veći broj ljudi. Potrebno je u napisanom da se dobije odgovor na sva navedena pitanja.

IZVEŠTAJ je duža kompletnija vest. Takođe u izveštaju se moraju dati odgovori na novi-narsko pitanje. Piše se onoliko dug izveštaj koliko svojim sadržajem može da zadrži pažnju čitalaca.

ČLANAK je tipičan novinarski tekst, koji obrađuje neku interesantnu temu. Sastoji se od vesti o nekom događaju, izjavama sagovornika o tom događaju i drugog činjeničnog ma-terijala vezanog za događaj ili se njim može dovesti u vezu. Članak sadrži činjenice i nji-hovu analizu a potom stavove i zaključke novinara.

REPORTAŽA u novinarstvu može da se poredi sa kratkom pričom u literaturi i ona mora da odgovori na određena pitanja. Ima ulogu da informiše, zabavi, podstakne emocije, pruži umetnički doživljaj. Reportaža ima elemente umetničke literature.

INTERVJU je celovit tekst po principu pitanje - odgovor. Tekst se sastoji od pitanja koje novinar postavlja nekoj za javnost interesantnoj ličnosti i odgovora te ličnosti.

Uz pisani tekst kao prateći deo su crteži, linije, tabelarni elementi, fotografije i sl.

Pre pronalaska fotografije crteži su bili jedine ilustracije u novinama. Oni mogu da buducrtane ilustracije, karikature, grafikoni, umetnički crteži, crteži iz oblasti mode i sl.

70


Linije kao štamparski i likovni elementi dosta su prisutne u novinama. Koriste sa kao linije za razdvajanje stubaca, za uokviravanje tekstova, za podvlačenje naslova, nadnaslova, podnaslova i sl.

Tabele su takav oblik sloga u kome su podaci i tekst napisani sistematizovano i složeni pre-gledno. Slaganje tabela je specifičan posao sa posebnim zahtevima.

Fotografije kao i tekst ima ulogu da informišu, pouče, razonode ili da ulepšaju stranicunovina, da privuču pažnju i izazovu radoznalost.

U okviru fotografija izdvajaju se:

• Foto vest kao najbitnija uz ilustraciju teksta.

• Fotografija koja dopunjava tekst, neki događaj, pojavu ili ličnost.

• Fotografija koja ilustruje tekst, npr. neki deo prirode i sl.

• Fotografija kao likovni prilog stranici, i ona tada nije vezana za taj tekst na tojstranici.

• Fotografija - reportaža, ilustrovanje nekog događaja fotografijom.

U samom tekstu se mogu razlikovati:

• Zaglavlje lista - nepromenjivi deo stranice, po kome se list raspoznaje.

• Osnovno pismo tekst (slog) kao osnovni element u novinama, časopisima, i sl. koji upotpunjuje stranice.

Novine i časopisi se slažu prelamaju sa više stubaca. Izuzetak mogu biti časopisi koji se prelamaju kao knjiga. Na čitljivost štampe pored lika utiče i širina redova. Časopisi imaju često dva do pet stubaca a novine i više. U tekstu se ističu naslovi. Oblikovanju i slaganju naslova u novinama i časopisima pridaje se veliki značaj. Oni su prva informacija u tekstu i asocijacija su na sadržaj. Mogu biti duži i kraći što je u oblikovanju značajno.

Tekst i ilustracije u novinama i časopisima se slažu i prelamaju. Prelamanje podrazumeva oblikovanje strana koje će se otiskivati i biti deo ukupnog sadržaja grafičkog proizvodakojem pripadaju.

U ovom delu u klasičnij pripremi za štampu je od značaja proces montaže stranica koji obuhvata:

Montažu detalja - odnosi se na delove stranica koji se kasnije kao celina ubacuje u stranicu - npr. oglasi.

Montaža originala - je više posao fotografije i reprofotografije i retuša, a obuhvata poslovepripreme ilustracije za reprodukciju.

Montaža stranica - obuhvata tehničke poslove slaganja i komponovanja štamparskih ele-menata, pisama, linija i ukrasnih elementa u jednu likovnu grafičku celinu koja predstavljastranicu jednog grafičkog proizvoda. Slaganje stranica i tehnike slaganja imaju svoj razvojkroz razvoj sloga i tehnika dobijanja sloga.

71


5.0 TABACI I ŠTAMPANI TABACI

Tabak je pravougaono obrezani list papira određenih dimenzija koji se označava pojmom formata papira.

Razlikuju se dve vrste tabaka i to:

• štampani i • neštampani.

Štampani tabaci su tabaci na kojima je nekom od tehnika štampe nanet otisak. Razlikuju se dve vrste štampanih tabaka i to:

• jednostrano štampani tabaci i • dvostrano štampani tabaci.

Na dvostrano odštampanom tabaku razlikujemo dve strane:

• spoljašnja strana, (lice) • unutrašnja strana, (naličje)

Na samom tabaku se razlikuju dve vrste površina:

• tehnološke i • korisne.

Tehnološke površine imaju određenu funkciju u toku procesa štampanja (npr. hvatanje tabaka).

Korisne površine su površine na kojima se odvija proses štampanja ili završne grafičkeobrade.

Razlikuje se kao grafički proizvod tkz.:

• nesavijeni (otvoreni) tabak (plakati, leci, razglednice i sl.) i • savijeni tabak na veličinu grafičkog proizvoda (knjige, brošure, časopisi i sl.)

Savijanje tabaka se realizuje po unapred definisanim pravilima i postupcima. Savijeni ta-baci se međusobno slažu u tkz. logove u cilju povezivanja u grafički proizvod.

Savijanje tabaka se može vršiti po dužoj ili po kraćoj strani. Kod tabaka savijenih po dužoj strani štampa se realizuje paralelno sa kraćom stranom a kod tabaka savijenih po kraćoj strani štampa se realizuje paralelno sa dužom stranom savijenog tabaka. Savijanje tabaka se može vršiti ručno ili mašinski. Tabaci se savijaju po prevojima koji mogu biti međusobno paralelni ili unakrsni tako da se slaganjem dobije grafički proizvod. Tabaci se označavajupojmom formata

72


5.1 Formati papira

Pod formatom papira se podrazumevaju njegove dimenzije. Razlikuju se:

• Formati papira u rolnama (do 10 m širine) • Formati papira u tabacima (listovima različitih formata) sa sadržajem: 100, 250, 500 listova.

Kod nas je usvojen sistem mera prema standardima DIN-a (Deutche Industrie Nor-men).

Standardni formati papira odgovaraju ISA Biltenu (International Standardizing Associotin)

Osnovni princip DIN formata je odnos stranica (slika 5.1) pravougaonika čija je jedna stranica stranica kvadrata a druga stranica je jednaka dijagonali kvadrata tako da je odnos stranica:

Standardni formati papira su razvrstani u redove koji se označavaju slovima A, B, C i D. Redovi su razvrstani u formate određenih veličina. Svaki od narednih formata dobija se polovljenjem većeg po dužoj strani. Na taj način se dobija niz veličina formata koji su pri-kazani u narednim tabelama. Glavni red formata su formati obeleženi sa A.

Dopunski redovi su formati B, C, D.

Redovi su podeljeni u veličine formata i ima ih do 12.

Osnovni tabak od 1 m2 označen je kao osnovni red A, a postoje i tri dodatna reda i to B, C i D.

Pod formatom u smislu materijala se podrazumeva:

• Format sirovine (papir, karton, lepenka, celofan) • Format u štampi, neobrezan• Format gotovog proizvoda, obrezan.

: : 2 1: 2a b a a= =

1: 2

a

aa 2

BA

CD

FE

b a 2=

Slika 5.1: Konstrukcija standardnog formata papira

73


Formati papira su prikazani u tabeli T.5.1 i razlikuju se dve vrste formata. Obrezan i neobrezan format. Neobrezani formati se koriste kao ulazni formati za proces štampe tako da se u završnoj grafičkoj obradi dobiju standardne veličine formata.

Na slici 5.2 su ilustrovane veličine osnovnih tabaka A,B,C i D.

Manje veličine formata se dobijaju polovljenjem većeg formata po dužoj strani slika 5.3.

771 x 1090 mmDACB

841 x 1189 mm

917 x 1297 mm

1000 x 10414 mm

Slika 5.2: Standardni redovi osnovnih formata

A0

A1 A2

A3 A4

A5 A6

Slika 5.3: Dobijanje manjih veličina formata iz većeg formata (red A)

74


Dopunski redovi su formirani u odnosu na osnovni red A tako da je:

Dopunski red B: PBø = 1,41 PAø

Dopunski red C: PCø = 1,189 PAø

Dopunski red D:PAø = 0,84 PAø

Postoje tzv. uski formati koji se dobijaju uzdužnim deljenjem standardnih formata i označavaju se razlomkom ispred:

1/2 A4 1/4 C4 i sl.

Format Obrezan Neobrezan

A 0 841 x 1189 860 x 1220

A 1 594 x 841 610 x 860

A 2 420 x 594 430 x 610

A 3 297 x 420 305 x 430

A 4 210 x 297 215 x 305

A 5 148 x 210 153 x 215

A 6 105 x 148 108 x 153

A 7 74 x 105 77 x 108

A 8 52 x 74 54 x 77

A 9 37 x 52 39 x 54

A 10 26 x 37 27 x 39


B 0 1000 x 1414 1030 x 1460

B 1 707 x 1000 730 x 1030

B 2 500 x 707 515 x 730

B 3 353 x 500 365 x 515

B 4 250 x 353 258 x 365

B 5 176 x 250 183 x 258

B 6 125 x 176 129 x 183

B 7 88 x 125 92 x 129

B 8 62 x 88 65 x 92

B 9 44 x 62 46 x 65

B 10 31 x 44 33 x 46


C 0 917 x 1297 940 x 1340

C 1 648 x 917 670 x 940

C 2 458 x 648 470 x 670

C 3 324 x 458 335 x 470

C 4 229 x 324 235 x 335

C 5 162 x 229q 168 x 235

C 6 114 x 162 118 x 168

C 7 81 x 114 84 x 118

C 8 57 x 81 59 x 84


D 0 771 x 1090

D 1 545 x 771

D 2 385 x 545

D 3 272 x 385

D 4 192 x 272

D 5 136 x 192

D 6 96 x 136

D 7 68 x 96

Formati reda A Formati reda B

Formati reda C Formati reda D

T.5.1 Tabele formata papira

75


Sve vrste tabačnog papira i kartona fabrike isporučuju u redovima formata A i B dok se drugi formati posebno naručuju. Od značaja je sledeće:

Pod formatom knjige - ako se drugačije ne naznači podrazumeva se format KORICA a ne knjižnog bloka. Postoji način zadavanja formata u bibliotekarskoj i bibliografskoj klasifikac-iji preko visine korica ili leđa knjige. U narednoj tabeli se daje ta klasifikacija.

5.2 Određivanje najvećeg broja listova određenog formata iz polaznog formata

Određivanje najvećeg broja listova određenog formata u odnosu na polazni format se pos-matra u odnosu na dve situacije slika 5.2 i to:

• kraće i duže stranice manjeg formata su parelelne stranicama većeg

• kraće i duže stranice manjeg formata su normalne na stranice većeg

Visina korica /cm/ Bibliografski naziv formata

do 20 SEDEC

20 ÷ 25 OKTAV

25 ÷ 30 VELIKI OKTAV

30 ÷ 35 KVART

35 ÷ 40 VELIKI KVART

40 ÷ 45 FOLIO

preko 45 VELIKI FOLIO

T. 5.2: Bibliografska klasifikacija formata

a1

b1

a

b b

ab1

a1

a1 a

b1 b

a1 a

b1 b

83

Slika 5.4: Bibliografska klasifikacija formata

76


Broj listova koji se može dobiti, računa se u odnosu na vertikalnu i horizontalnu podelu velikog formata i to:

vertikalna podela: lv = horizontalna podela: lh =

Dobijeni količnici se zaokružuju na prvi manji ceo broj. Usvaja se opcija u kojoj se dobija veći broj formata (manji otpad materijala).

Iz osnovnih formata broj manjih formata se može dobiti iz relacijA:

A0 = 2n An; B0 = 2n Bn; C0 = 2n Cn; D0 = 2n Dn

Broj listova formata Am koji se može dobiti iz formata An gde je m > n i ostalih redova formata može se dobiti iz relacije:

=2n-m; =2n-m; =2n-m; =2n-m

Primer 1:

Koliko se listova formata A6 dobija iz formata AÆ

A0 = 2n An = 26 A6 = 64 A6

Primer 2:

Koliko se listova formata A4 dobije iz fomata A1

=2n-m =24-1 A1 = 8A4

5.3 Formati papira iz rolne

Formati papira iz rolne mogu biti različiti u zavisnosti od širine papira u rolni, obima štamparskog cilindra i načina na koji se vrši sečenje papira.

Maksimalna širina papira u rolni uslovljena je širinom temeljnog cilindra. Mogu se štampati i formati koji iznose 3/4; 1/2; 1/4 od maksimalne širine rolne. Dnevne novine “ПОЛИТИКА” štampaju se iz rolne papira širine 1260 mm. Politikin tabak je tkz. “BERLINER - format” dimenzija 630 x 470 mm.

- Širina tabaka Politike 1260/2 mm = 630 mm

- Obim temeljnog cilindra 940/2 = 470 mm

Na slici 5.3 je prikazana rolna papira sa karakterističnim parametrima i to:

P1- površina kružnog prstena (namotaja papira)

P2- površina osnove namotaja papira

r1 - poluprečnik čaure na koju se namotava papir

r - poluprečnik rolne papir

δ - debljina papira

H - visina (čirina) rolne papira

L - dužina razmotane rolne papira

aa

bb11

#1 1ba

ab

#

AnAm

BnBm

CnCm

DnDm

AnAm

AA

4

1

77


Površine se mogu izračunati iz relacija iz kojih se dobija dužina namotaja rolne papira L.

P1= r2π - r12π = π (r2-r1

2)

P2 = L x π

P1= P2

π(r2- r12) = L x δ

L = π(r2- r12) / δ

Dužina papira zavisi od prečnika rolne, prečnika čaure i debljine papira.

Ako znamo masu papirne trake rolne M /g/, širinu rolne H /m/ i gramaturu papira G (m2/g), dužinu papirne trake L /m/, površinu papirne trake P /m2/ njihove veličine možemo izra-čunati iz odnosa:

1 /m2/ : G /g/ = P /m2/ : M /g/

1/G = L x H / M

L = M / G x H m

G = M / L x H g/m2

M = L x G x H g

P = L x H = M / G m2

H

H

L

P1P2

r1

r

Slika 5.5: Rolna papira

78


79


6.0 OSNOVNI POJMOVI O SLOGU

Slogom se nazivaju materijalni oblici tekstova u radnom procesu izrade štamparske forme. U odnosu na slog u procesu njegove pripreme prethodi tekst može biti napisan ili na nekom magnetnom ili drugom mediju. Grafički proizvodi sadrže tekst a ne slog. Trebapraviti razliku između sloga i teksta. Na slici 6.1 je ilustrovan tok nastajanja grafičkogproizvoda od teksta i slike preko obrade teksta i slike do izrade sloga, njegove montaže i izrade štamparske forme, koja predstavlja materijalni, složen i prelomljen tekst koji može da sadrži i elemente slike. Slog u tehnološkom postupku predstavlja početnu fazu izrade grafičkih proizvoda.

Šire posmatrano rukopis ili manuskript je tekst ispisan rukom, pisaćom mašinom ili na računaru. Rukopisi koji se pripremaju za štampanje moraju da odgovaraju određenim standardima da bi se u procesu izrade grafičkog proizvoda izbegli mogući nesporazumi.Rukopisi na računaru su najprikladniji oblik pripreme teksta. Rukopis koji dolazi u proces pripreme za štampu prolazi kroz određenu tehničku obradu. Tehnička obrada rukopisa obuh-vata izračunavanje obima rukopisa i priloga rukopisu. Po pregledu rukopisa sledi njegova grafička realizacija. Ona se sastoji u obradi rukopisa, izradi modela stranica, slaganju tek-sta u slog, prelom i raspoređivanju stranica, obradi priloga slika, crteža, fotografija i sl.

Poseban i značajan zadatak koji se obavlja vezano za tekst je korektura rukopisa. Ona se vrši pronalaženjem i označavanjem grešaka u tekstu. Korekturom se ispravlja tekst ruko-pisa i tekst sloga. Korektura se deli na:

: : 2 1: 2a b a a= =

1: 2TEKST

SLIKE

OBRADATEKSTA

OBRADASLIKE

OBRAĐENTEKST

OBRAÐENASLIKA

SLOG

REPROFOTOGRAFIJA

MONTAŽA

IZRADAŠTAMPARSKE

FORMEUMNO-ŽAVANJE

ZAVRŠNAGRAFIČKAOBRADA

Slika 6.1: Mesto sloga u procesu izrade grafičkog proizvoda

80


• korekturu rukopisa koja se sastoji u njegovom čitanju i ispravljanju, • korektura u štampariji koja obuhvata čitanje složenog teksta - sloga, • autorska korektura obuhvata ispravke koje vrši autor i uz njegovu saglasnost (impprimatur - neka se štampa) može se ići dalje u grafički proces, • revizija predstavlja pregled prethodnih korektura, • supervizija predstavlja poslednju korekturu kada se složeni teks odobrava za štampu i • mašinska revizija obuhvata kontrolu štamparskog tabaka pre početka štampanja.

Za korekturu se koriste dogovoreni znaci čiji se segment prikazuje na slici 6.2, 6.3 i 6.4. Najčešće greške koje se javljaju u tekstu i slogu su slovne greške, gramatičke greške, rastavljene reči i sl. a u slogu nepravilno složen tekst, okrenuta slova i sl.

Slika 6.2: Oblici tekstualnih znakova

Slika 6.3: Oblici stalnih korekturnih znakova

Slika 6.4: Oblici ostalih korekturnih znakova

81


U praksi, vezano za slog se može čuti niz različitih naziva, koji se u suštini svode na četri vrste sloga.

U tehničko tehnološkom smislu razlikuju se (slika 6.5):

• olovni slog,

• foto slog,

• slog pisaćih mašina i

• računarski slog.

6.1 Olovni slog

Olovni slog je u materijalnom obliku, odnosno olovnoj leguri od koje je izrađen. Čine ga elementi koji imaju lik i ostavljaju otisak i elementi bez lika koji ne ostavljaju otisak. Olovni slog čine (slika 6.6):

• ručni, • mašinski i • stereotipija slog.

Postupak izrade sloga je vezan za tehniku štampe. Tehnika sloga se razvijala dugi niz ve-kova i godina. Olovni slog u početku je bio u obliku pojedinačno livenih slova koja su se slagala. Slaganje se vršilo ručno i uz pomoć različitih uređaja koji su omugućavali lakši rad slovoslagača. Slaganje se obavljalo u slovoslagačnici u kojoj se izrađivala štamparska forma. Pojedinačno livenje slova se vršilo uz pomać različitih ručnih uređaja. Ručni uređaji su zamenjeni mašinama za livenje čime je proces dobijanja slagaćeg materijala znatno unapređen.

cilindar

S L O G

OLOVNISLOG

FOTOSLOG

SLOG PISAĆIHMAŠINA

RAČNARSKIS L O G

Slika 6.2: Oblici tekstualnih znakova

Slika 6.6: Podela olovnog sloga

OLOVNISLOG

RUČNI MAŠINSKI STEREOTIPIJA

82


6.1.1 Ručni slog

Ručni slog je slog, složen rukom. Materijal koji se slaže u ručnom slogu može biti:

• sa likom i • bez lika.

Sa likom su slova, linije, šare i ukrasni elementi a bez lika su isključci, kvadrati, proredi i štegovi.

Slova imaju dvojako značenje, kao sastavni deo svakog pisma imaju svoje fonetsko značenje a kao slova u materijalnom tipografskom značenju predstavljaju pravougaone komadiće olovne legure ili nekog drugog materijala (slika 6.7) čija svojstva su pogodna za dobijanje kvalitetnog otiska. Slovo se sastoji od glave (g) i tela (h) slova. Na glavi slova se razlikuju izdignute - štampajuće površine (e) i udubljene neštampajuće površine (f). Slovo kao pismovni materijal karakterišu širina tela (a), debljina tela (b), visina tela (c), visina slova (d), signatura (i) i žljeb (j). Signatura služi za lakše i pravilno orjentisanje slova pri slaganju a žljeb za pozicioniranje.

Slova su različitih veličina i dimenzija koje su tipografski standardizovane. Na slici 6.8 su prikazani odlivci raznih vrsta i veličina slova. Na štamparskoj formi pored slova se slažu i klišei na kojima se nalaze slike i sl., a oni se postavljaju na podloge elemenata prikazanih na slici 6.9.

a - širina telab - debljina telac - visina telad - visina slovae - štampajuća površina

f - neštampajuća površinag - glava slovah - telo slovai - signaturaj - žljeb

Slika 6.7: Slovo kao tipografski materijal

83


Pored pismovnog materijala - slova, za otiskivanje se koriste linije (slika 6.10) i ukrasni materijal (slika 6.11). Svi ovi elementi su jednake visine da bi se mogao dobiti otisak.

Od ukrasnih elemenata se koriste: šare, vinjete i inicijali. Okviri su najčešće pravougli, okrugli ili elipsasti. Tonske podloge su pune ili rasterske površine.

Slika 6.8: Odlivci raznih vrsta slova 6.9: Elementi podloge klišea

Slika 6.10: Štamparske linije

84


Slovne znake karakteriše pismovna veličina (slika 6.12). U okviru pismovne veličine raz-likuju se karakteristične linije slovnog znaka i to: pismovna (osnovna) linija, gornja linija, gornja pomoćna linija i donja pomoćna linija.

Bezlični materijal (Slika 6.13) ima funkciju suprotnu materijalu sa likom. Isključci, kvadra-ti, proredi i štegovi služe za dobijanje razmaka, isključivanje redova, proređivanje redova, dobijanje manjih i većih belina u slogu i sl.

Materijal od kojeg se izrađuju slova je legura sa sastavom približno 66 % olova, 28 % an-timona i 6 % kalaja. Materijal ostalih elemenata je najčešće mesing, bakar, čelik, alumini-jum, plastika, drvo i sl.

Slog se razlikuje po načinu upotrebe i izgledu. Isticanje - naglašavanje u slogu je neposred-no (kurzivni rez, polucrni i crni rez i sl. - bold) posredno (podvlačenjem teksta, uokviravan-jem i sl.). Po načinu upotrebe razlikuje se knjižni, novinski, tabelarni, akcidenični, slog za slaganje pesama i sl. Prema izgledu razlikuje se blok slog, levi blok, desni blok, središnji, kompresan, položen i mešovit slog.

Slika 6.11 Ukrasni materijal a) i vrste okvira b)

Slika 6.12: Linije slovnog znaka

85


Za brže slaganje se koriste slagaljke slika 6.14.

Lični i bezlični materijal se slaže i njegovim povezivanjem u za to izrađen okvir dobija se štamparska forma. Na slici 6.15 je prikazan ram za prelom novinskih stranica a na slici 6.16 ručna presa za otiske.

Pri izradi sloga se koristi različita oprema koju čine sredstva i uređaji za rad kao što su sanduci i regali za lični i bezlični materijal, slagaljke, makaze, šila, pincete, tipometri, kanap i sl. Od uređaja se koriste ručne prese za otiskivanje, seckalice za redove, blanjalice, testere i sl.

Slika 6.13: Bezlični štamparski materijal

1 - isključci2 - kvadrati3 - proredi4 - štegovi

Slika 6.14: Slaganje slova u slagaljku

Slika 6.15: Ram za prelom novinskih stranica

Slika 6.16: Ručna presa za otisake

86


Na slici 6.17 su prikazani sanduci za odlaganje slova.

Sanduci se postavljaju na stolove prikazane na slici 6.18. Bezlični materijal kao što su štegovi odlaže se u ormane oblika prikazanog na slici 6.19.

Slovoslagačnice imaju određen fond i ustaljene minimume garnitura za određene vrste pisama. Izgled radnih mesta slovoslagara prikazan je na slic 6.20.

Slika 6.17: Sanduci za odlaganje slova

Slika 6.18: Ormar za sanduke Slika 6.19: Ormar za štegove

Slika 6.20: Izgled slovoslagačnice

87


6.1.2 Mašinski slog

Slog složen uz pomoć mašina za slaganje se naziva mašinski slog. Razlikuju se mašine za pojedinačno slaganje slova u redove koje se nazivaju monotip i mašine za slaganje i livenje slovnih znakova u cele redove koje se nazivaju linotip. Na slici 6.21 je prikazan izgled monotip i linotip mašina. Monotip mašine za slaganje se sastoje iz dela za izradu bušene trake i dela za livenje pojedinačnih slovnih znakova u redove kojim upravlja bušena traka. Linotip je mašina za slaganje i livenje slova u cele redove u jednom ko-madu. Osnovno obeležje ovih mašina je matrica (slika 6.22) za livenje slovnih znakova i isključni klinovi(slika 6.23 a) koji daju potreban razmak između reči i na osnovu njih se liju redovi u olovnoj leguri (slika 6.23 b).

Slika 6.21 Mašine za slaganje a) monotip b) linotip

Slika 6.22: Matrica za livenje slovnih znakova

AA AA

Slika 6.23: Presek matričnog reda a) izliveni redovi na linotipu b)

88


6.1.3 Olovna stereotipija

Tehnološki postupak umnožavanja štamparskih formi olovnog sloga u jednom komadu naziva se olovna stereotipija. Preduslov za njenu izradu su štamparske forme i klišea, ster-eotipna matrica, olovna legura i njeno livenje. Pre utiskivanja u matricu forma mora dobro da se opere od nečistoća da se iste ne bi prenele na ploču.

Izrada matrice se vrši u hladnom ili toplom stanju uz pomoć presa. Matrice se dalje obrađuju u cilju pripreme na format kalupa za livenje. Livenje stereotipnih štamparskih formi se vrši u uređajima za livenje olovne legure. Po livenju stereotipnih štamparskih formi vrši se njihovo finalno oblikovanje u cilju uklanjanja nedostataka. Ovakve štamparske formemogu da izdrže do 50000 otisaka a presvlačenjem ovih ploča niklom ili hromom znatno se povećava broj otisaka koji se može izraditi uz pomoć ovih štamparskih formi. Na ovoj osnovi su se razvile gumena i plastična stereotipija.

6.2 Tipografske merne jedinice

Pismovni i bezlični materijal imaju dimenzije prilagođene mernim jedinicama koje su u osnovi svedene na metrički sistem. Tipografski sistem mera (tipografija, gr. tipos - oti-sak, grafos - pisati, crtati, slikati,- štamparska veština, štamparstvo, štamparija) uveo je 1737 godine francuz Pjer Simon Furnije koji je za osnovnu jedinicu uzeo tipografsku tačku. Sistem je usavršio takođe francuz Francoiseu Ambroiseu Didot i prilagodio meru državnoj meri tkz. državnom colu. Nemački slovolivac Herman Berthold je 1879 godine preračunao Didotov sistem u metrički sistem - na taj način je dobijeno grafičko merilo tipometar.

Zbog karaktera olovnog sloga sistem tipografskih mera se dugo zadržao. Osnovna jedinica tipografskog sistema je tipografska tačka koja se označava sa tt. Koristi se i fr. izraz point typographique- pt. Tipometar je dužine 300 mm i podeljen je na 798 tačaka iz čega proiz-ilazi da dužina od jednog metra ima 2660 tačaka.

Tipometar je dužine 300 mm a podela je izvršena na:

133 nonparela i svaki nonparel na 6 tt ----> 0,376

Slede sledeći odnosi:

1 tt = 0,376 mm (300:798) 1 mm = 2,66 tt (798:300) 1 cic (cicero) = 12 tt 1 kv (kvadrat) = 48 tt 1 cic = 4,512 mm (12x0,376)

Za preračunavanje koriste se sledeći odnosi:

mm = tt x 0,376 ------> mm = tt / 2,66 tt = mm x 2,66 ------> tt = mm / 0,376

Po međunarodnom sistemu mernih jedinica (SI) od 01.01.1978. godine kod nas je ukinuta upotreba tipografskog sistema mera.

Angloamerička tipografska tačka naziva se tačka a cicero pajk i imaju vrednosti

1 point = 0,352 mm = 0,01389 inča 1 pajk = 4,233 mm = 0,938 cic = 0,1667 inča

Za preračunavanje dva tipografska sistema važe sledeđi odnosi:

cic = pajk x 0,938 pajk = cic x 1,07

89


inč = mm/25,4 mm = inč x 25,4

Prema DIN 16507 uvođenjem foto sloga umesto tt=0,376 mm uveden je odnos tt=0,375mm.

Dva tipografska sistema evropski i angloamerički i dva dužinska sistema (metarski i inč) često dovode do zabuna. Na tipometrima se na transparentnom materijalu nanose različite skale da bi se uporedo mogla izvršiti merenja. Za merne jedinice treba uzimati jedinice važećeg međunarodnog sistemu mernih jedinica (SI).

Na slici 6.24 je prikazan tipometar, grafičko merilo dužine 350 mm.

Na slici 6.25 je dat izgled pismovnih veličina u normalnom Didotovom sistemu. Uobičajena normalna pismovna veličina iznosila je 62 i 2/3 tipografskih tačaka ili 23,556 mm pri tem-peraturi od 16,25 0C sa odstupanjem od +- 0,005 mm.

Danas se u štamparstvu koristi veliki broj različitih slova i pisama. Tehnika sa kojom se raspolaže omogućuje primenu tako širokog spektra pisama.

Slika 6.24: Grafičko merilo - tipometar

Slika 6.25 Pregled pismovnih veličina u normalnom Dido-tovom sistemu

90


6.3 Pisani slog

Pisani slog je slog koji se dobija slaganjem uz pomoć pisaćih mašina na specijalnim pa-pirnim folijama ili poliesterskoj foliji. Ovakve tekstove ne nazivamo slogom jer nisu u obliku tradicionalno pisanih tipografskih pisama. One služe kao štamparska forma za ofset štampu (mali ofset). Princip dobijanja slovnog znaka kod pisanog sloga je prikazan na slici 6.26.

1 - Slovni znak

2 - Nosač boje (traka)

3 - Papir

4 - Podloga

Tipografsko pismo pisanog sloga se nalazi na različitim nosačima sa mogućnošću izmene za različite veličine pisma. Kvalitet pisma pisanog sloga je ispod kvaliteta ostalih vrsta sloga. Odlika mu je ekonomičnost i pogodnost za brzu primenu. Pisani slog se razvijao sa razvojem ofsetnih mašina malog formata. Taj razvoj su pratile i odgovarajuće štamparske mašine i uređaji koji su koristili ovu vrstu štamparske forme.

Od značajnijih proizvođača mašina za pisni slog izdvajaju se IBM, Oliveti, Hermes, Verita-jper i dr. Kao nosači sloga najviše u upotrebi IBM-ovi kompozeri slika 6.27 a. Pored njuih značajno mesto pripada polukružnim nosačima pisma slika 6.27 b.


Slika 6.27 Nosači pisma pisanog sloga slovni znaci na kugli a), slovni znaci na polukružnom nosaču b)

91


Na slici 28 a i b su prikazani modeli mašina za pisani slog.

IBM mašine su izvođene u različitim modelima u varijantama sa standardnim kompozeri-ma, sa magmetnom trakom, sa memorijom. Veritajper mašine su najčešće bile poluauto-matske. Kompozer izrađuje pisani slog brzinom do 840 slovnih znakova/min; oko 50.000 na čas. Kompozeri sa magnetnom trakom rade automatski i imaju ulazne i izlazne jedinice. Izlaz čini čitač magnetne trake. Pored toga ulazni i izlazni uređaji su se usložnjavali u za-visnosti od zahteva primene.

6.4 Fotoslog

Izrada sloga fotografski, uz pompoć uređaja za fotoslagan-je čiji je rezultat slog na filmu ili na fotopapiru, naziva sefotoslog. Osnovna šema dobijanja slovnog znaka je prika-zana na slici 6.29. Svetlost iz svetlosnog izvora prolazi kroz negativ slovnog znaka, koji se nalazi na disku fotosloga, zatim kroz objektiv i blendu da bi ponovnim prolaskom kroz blendu dospela na fotoostljivu podlogu na kojoj se formira pozitiv slovnog znaka. Na slici 6.30 je prikazana šema jed-nog od prvih uređaja fotosloga koji je kao negativ koristio matricu sa slovnim znakom. Iza matrice se nalazio uređaj za osvetljavanje filma. Kasnije umesto matrice je uvedendisk na kojem su se po određenom rasporedu nalazili slovni znaci. Diskovi, su najčešće izrađeni od staklenih ploča sa slovnim znakovima slika 6.31.

Slika 6.28 Modeli mašina za pisani slog a) IBM, b) veritajper

Slika 6.29: Osnovna šema

dobijanjaslovnog znaka

KASETA

FILM

ZUPČANIK

ZUPČASTALETVA

MATRICA

IZVORSVETLOSTI

Slika 6.30: Izgled prvih uređaja za fotoslog

92


Posebnim mehanizmima su se usklađivali redovi. Mehanizmi, su imali nedostatke vezano za brzine kretanja. Iz fotoslagajućih uređaja dobijale su se fotografije na papiru ili filmu nakojem su se vršile korekcije.

Za izradu naslova su korišćeni specijalni objektivi (slika 6.32) uz pomoć kojih su se slovni znakovi oblikovali za potrebe naslova.

Jedan od posebnih uređaja uz pomoć kojeg su se usklađivali redovi u fotoslogu je prikazan na slici 6.33. Uređaj omogućuje pravolinijsko kretanje segmenta za osvetljenje filma a film se premotava sa dva kotura.

U fotoslogu se mogu izdvojiti određene faze razvoja kojima pripada:

• Prva generacija uređaja - nastala primenom pronalaska fotografije, • Druga generacija uređaja - disk ili bubanj sa filmskom trakom.

Slika 6.31: Izgled diska nosioca Slika 6.32: Specijalni objektiv zaizradu naslova

Slika 6.33: Sistem pomeranja filma u fotoslogu

93


• Treća generacija uređaja - ram sa slovnim znacima ili digitalizovanim slovnim znacima. • Četvrta generacija uređaja - svi slovni znaci digitalizovani.

Noviji sistemi fotosloga imaju upravljanje koje se realizuje uz pomoć računara.

Kod prve generacije tekst se osvetljavao lampama (volframove, halogene), kod druge takođe lampama (ksenonskim), kod treće generacije katodnim zracima a kod četvrte gen-eracije laserskim zracima.

Brzina osvetljavanja kod fotoslagajućih sistema prve generacije je od 1450 do 16000 zna-kova na čas, kod druge generacije 30000 do 200000 znakova na čas kod treće generacije je od 40000 do 28 miliona znakova na čas a kod četvrte generacije se osvetljava cela širina materijala sa približnom brzinom osvetljavanja površine 1 cm/sec.

Za unos podataka u fotoslogu korištene su bušene kartice (slika 6.34 a) i perforirane trake (slika 6.34 b). Kao nosioci informacija na bušenim karticama i trakama nalaze se bušeni otvori čijim optičkim učitavanjem se dobijaju alfanumerički simboli. Primena ovih nosioca informacija je bila kod uređaja koji su na ulazu imali čitače bušenih kartica i traka (slika 6.35).

Slika 6.34: Nosioci podataka a) bušena kartica b) perforirana traka

a) b)


94


Na slici 6.36 je prikazano osvetljavanje katodnim zracima kroz ram sa likovima slovnih znakova a na slici 6.37 digitalizovanim slovnim znacima.

Na slici 6.38 je prikazano osvetljavanje foto materijala laserskim zracima.

Montaža u fotoslogu podrazumeva izradu, tipsko oblikovanje i montažu sloga u obliku di-japozitiva na filmu ili foto-papiru. Ovaj postupak prethodi izradi štamparske forme. Montažasloga se vrši ručno ili elektronski.

Slika 6.36: Osvetljavanje katodnim zracima kroz ram1-izvor svetlosti, 2-ram sa slovnim znacima, 3-katodna cev 4-pokretno sočivo, 5-foto-materijal

Slika 6.37: Osvetljavanje katodnim zracima sa digitalizovanim slovnim znacima1- digitalizovani slovni znak, 2 - katodna cev 3 - nepokretno sočivo 4 - foto - materijal

Slika 6.38 Osvetljavanje laserskim zracima:1-laser(helijum neon), 2-modulator, 3-filter za podešavanje svetla, 4-periskop,

5-fotomaterijal, 6-poligonalno pokretno ogledalo, 7-sočivo

95


6.5 Računarski slog

Uključivanjem računara u izradu sloga dobijen je računarski slog. Proces dobijanja sloga uz pomoć računara naziva se obrada teksta na računaru.

Priprema računarskog sloga odvija se kroz određene faze. Prva faza obuhvata unos teksta u računar od unapred pripremljenog teksta - rukopisa ili direktnim pisanjem - unosom u računar. Pored teksta u računar se unose i obrađuju crteži, slike, fotografije i sl. Uneti tekst,crteži i slike se obrađuju u računaru uz pomoć različitih računarskih programa. Računarske programe od značaja za pripremu za štampu možemo grupisati u određene grupe i to:

• programe za obradu teksta (tkz. tekst-procesore).• programe za obradu slike. • programe za grafički dizajn.

Između ovih programa se nemože potpuno povući jasna granica jer imaju dosta zajedničkog ali i različitog.

6.5.1 Programi za obradu teksta

Prvi programi za obradu teksta pojavili su se pre oko tri decenije. Bili su isključivo na-menjeni za primenu u grafičkoj industriji. To su bili programi koji su u potpunosti zadovol-javali zahteve tipografske obrade teksta. Razvojem PC računara programi za obradu teksta nalaze široku primenu. Prvi programi za obradu teksta su upravo bili namenjeni širokom krugu korisnika na ličnim računarima ka što su Chi Writer, Word Star, News. Ovi programi nisu bili namenjeni za profesionalnu primenu u štamparskoj industriji. Razvoj personalnih računara i veliki broj PC računara stvorio je uslove da se razviju tekst procesori koji su za-dovoljavali kriterije profesionalne primene u grafičkoj industriji kao što su tekst procesori:QuarkXPress, MS Word, TEX, Xerox, Ventura, PageMaker, FrameMaker IBM Interleaf, Aldus PageMaker i drugi.

Zahvaljujući velikom izboru programa za obradu teksta sa mogućnošću štampe na laser-skim i sličnim štampačima razvija se jedna nova delatnost tkz. stono izdavaštvo ( Desktop Publishing).

6.5.2 Programi za obradu slike

Programi za obradu slike mogu se podeliti prema načinu rada na dve grupe:

• programi za crtanje i • programi za slikanje.

Programi za crtanje su zasnovani na vektorskom opisivanju crteža preko tkz Bezijeovih krivih. Poznati programi za crtanje su: CorelDraw, AutoCAD, ME ( Mechanical Enineering), I-DEAS, VISIO i sl.

Programi za slikanje zasnivaju se na bitmapiranom predstavljanju slike što znači da svaka tačka slike mora biti pretvorena u binarni zapis. Poznati programi za slikanje su Corel Photo-Paint, ColorStudio, Digital Darkroom, Paintbrush, Fractal Design Painter.

6.5.3 Programi za grafički dizajn

U okviru programa za slikanje izdvaja se grupa programa za obradu fotografije. Poznatiprogram za obradu fotografije na PC računarima je Adobe Photo-Shop.

96


Vremenom su se programi za obradu slike usmeravali na:

• programe za izradu crteža i• programe za grafički dizajn.

Za potrebe grafičkog dizajna danas se dosta koriste QuarkXPress, CorelDraw i PhotoShop.To iz razloga što se u okviru programskih paketa omogućuje širok spektar zadovoljenja pripreme - obrade teksta i slika.

6.5.4 Uređaji za automatsko prepoznavanje znakova

Veliko ubrzanje za unos teksta sa hartije u računar omogućili su uređaji za automatsko prepoznavanje znakova poznati pod nazivom OCR (Optical Character Recognition). OCR sistemi vrše prepoznavanje znakova i njihovo prenošenje u memoriju računara. Prvi OCR sistemi su se pojavili pre oko 30 godina i mogli su prepoznati znakove unete samo u ne-koliko fontova.

OCR sistemi se sastoje iz:

• hardverskog dela (skenera i računara) i • softverskog dela (OCR programa).

Od poznatijih OCR programa izdvajaju se Recognita Plus i ICRA.

Neki od navedenih programa će se detaljnije praktično razrađivati i upoznavati u okviru ovog a nekih drugih predmeta grafičke struke. Ovde su samo nabrojani i razvrstani najčešćekorišćeni programi.

Uz pomoć ovih programa u pripremi sloga treba uraditi sledeće:

• uneti tekst,• oblikovati ga u željenoj formi,• uneti slike, crteže, fotografije i sl. i ukomponovati sa tekstom,• izvršiti oblikovanje, prelom strana za štampu i• izvršiti korekturu teksta, crteža i slika.

Obrada teksta za štampu je znatno složeniji zadatak nego što to na prvi pogled izgleda. U svakodnevnom korišćenju računara se koristi pojam obrade teksta unosom čistog teksta ispuštajući iz vida da tekst obuhvata i obradu tabela, formula, crteža, grafikona, dijagrama,fotografija i sl. što čini jednu kompleksnost obrade. Konačna obrada teksta, koja za ciljima stranicu kakvu želimo da dobijemo iz procesa štampe, naziva se prelom stranice.

Korektura ima poseban zadatak veoma značajan, koji se sastoji u otklanjanju svih ne-dostataka prelomljene stranice. Za korekturu se najčešće priprema otisak na papiru, izvrše se potrebne naznake za korigovanje pa se ponovo polazi od početne faze korekcije unosa teksta. Navedenim aktivnostima stvoreni su uslovi za izradu štamparske forme kao jedne od faze postupka štampe.

97


7.0 OBELEŽJA GRAFIČKOG PROCESA ŠTAMPANJA

OBELEŽJAGRAFIČKOGPROCESA

ŠTAMPANJA

SVOJSTVA PODLOGE ŠTAMPARSKA FORMA BOJA

MATERIJALŠTAMPARSKE

FORME

ŠTAMPAJUĆEPOVRŠINE

METAL

FOTOPOLIMERI

GUMA

OSTALIMATERIJALI

UZDIGNUTE

UDUBLJENE

RAVNE

SA OTVORIMA

UPOJNOST

UPOJNI

NEUPOJNI

OBLIK

TABAK

TRAKA

PROIZVOLJAN

MEHANIČKASVOJSTVA

SAVITLJIVE

KRUTE

VEZIVO

KARAKTERISTIKE

NA FORMU

NA PODLOGU

PIGMENT

PRENOŠENJE BOJE

DIREKTNO

INDIREKTNO

105

Slika 7.1: Obeležja grafičkog procesa štampanja

98


Grafički proces štampanja karakterišu (slika 7.1):

• svojstva podloge za štampu, • štamparska boja i • prenos boje na podlogu.

Osnovna štamparska svojstva podloge su od velikog značaja za proces štampanja. Pos-tupak štampanja predstavlja način nanošenja boje na određeni materijal. Od štamparskih svojstava podloge kao najznačajniji se izdvajaju:

• Fizička svojstva (debljina, gramatura, gustina, pravac vlakana i sl.), • Površinska i izolaciona svojstva (glatkoća, dimenziona stabilnost, pro-pustljivost, keljivost, otpornost na čupanje i prašenje), • Mehanička svojstva (otpornost na kidanje, cepanje, presavijanje, pucanje, mekoća i stišljivost), • Optička svojstva (sjaj, belina, providnost i opacitet).

7.1 Pritisak u procesu štampanja

Pritisak je najznačajniji parametar u procesu prenošenja boje na podlogu. On smanjuje neravnine na podlozi i potpomaže fiksiranje boje na podlozi, utiskivanjem boje u mikroner-avnine podloge. Usled pritiska na štamparskoj formi i podlozi ispod nje, javljaju se naponi određenog inteziteta. Usled napona se javljaju deformacije koje utiču na broj kvalitetnih otisaka koji se mogu izraditi sa tom štamparskom formom. Podloga ili pokrivka na cilindru ispod štamparske forme ima za zadatak da kompenzuju neravnine i smanji deformaciju štamparske forme na mestima najvećih kontaktnih naprezanja (ivice štamparske forme). Primer kontakta i naprezanja forme za visoku štampu je dat na slici 7.2. U cilju kompen-zovanja neravnina na površini podloge i forme, primenjuju se pokrivke različite deforma-bilnosti.

Slika 7.2 Naponi u zoni kontakta štamparske forme, sa a) podl-ogom od krutog materijala i b) deformabilnoj podlozi

99


Naponi na ivicama štampajućih elemenata su veći a opadaju prema središtu površine štampajućih elemenata. Ovim se više oštećuju ivice štampajućih elemenata čime se gubi u kvalitetu štampe.

Štampanje karakteriše zavisnost prenosa boje na podlogu koja je u funkciji pritiska (slika 7.3).

Pri malom pritisku prenos boje na podlogu ima slučajan karakter. Na delu A-B sloj boje koji prelazi na podlogu raste srazmerno porastu pritiska. Tačka B određuje najmanji tehnološki neophodan pritisak štampanja pn pri kojem se dobija otisak zadovoljavajućeg kvaliteta. Tačka C odgovara optimalnom pritisku po pri kojem se postiže najveći prelaz boje sa štamparske forme na podlogu. Povećanje pritiska na delu C-D ne povećava prelaz boje sa forme na podlogu. Pri prelazu kritične veličine pritiska pk dolazi do deformisanja otiska i povećanog habanja štamparske forme.

Pritisak zavisi od tehnike štampe, karakteristika forme, svojstva podloge i sličnih faktora. Sa smanjenjem glatkoće površine podloge, smanjenjem tačnosti izrade forme i svih el-emenata štamparskog sistema vrednost neophodnog tehnološkog pritiska raste. Pritisak štampanja ne zavisi od brzine štampanja direktno, već indirektno. Ovo je povezano sa neophodnošću promene viskoznosti boje, vremena kontakta štampanja, procenta pren-esene boje i sl.

7.2 Prelazak boje sa štamparske forme na podlogu

U toku procesa prenosa boje na podlogu mogu se izdvojiti određene pojave u zoni kon-takta i van nje (slika 7.4) i to:

• deo CD koji obuhvata kvašenje bojom, • deo AB koji se odnosi na ispunjavanje pora i neravnina na površini materijala pod dejstvom pritiska u zoni kontakta,

Slika 7.3: Dijagram prenosa boje na podlogu u funkciji pritiska

100


• deo BC u kojem se odvija upijanje boje od strane kapilarnog sistema podloge, • deo CD u kojem se vrši razdvajanje sloja boje pri odvajanju boje od materijala.

U području A- B, u prvog dela, postoji napon koji se javlja, napon sabijanja usled kontaktnog pritiska. Pritisak u jednom delu prelazi u područje istezanja gde dolazi do kidanja boje.

Osnovni pokazatelj dejstva boje sa podlogom je koeficijent prelaza Kpr čija veličina ne zavisisamo od pritiska štampanja nego i od strukturno mehaničkih svojstava materijala na kome se štampa, glatkoće površine i sl. Na slici 7.5 su prikazane krive zavisnosti koeficijenta prenosaboje Kpr u zavisnosti od debljine sloja boje na različitim podlogama.

Slika 7.4: Pojave u zoni kontakta štamparske forme i podloge

Slika 7.5: Krive prenosa boje 1- hrapava podloga, 2 - glatka podloga

101


7.3 Osnovni sistemi štamparske mašine

Štamparski sistemi su grafički sistemi koji čine skup sistema u funkciji dobijanja otiska i završnihgrafičkih proizvoda. Sistemi koji čine grafičke sisteme su međusobno povezani tehnološki i funkcionalno.

Sve štamparske mašine poseduju tri sistema (slika 7.6) i to:

• sistem za vođenje podloge za štampu - 1,• sistem za boju - 2 i• sistem za štampanje - 3.

Pored ovih mogu da budu prisutni i neki drugi sistemi kao što su:

• sistem za vlaženje - 4,• sistem za sušenje otiska i• sistem za hlađenje papirne trake.

U sistemu za vođenje podloge postoje određeni uređaji koji omogućuju kretanje podloge za štampu kroz sistem štamparske mašine. Ti uređaji su uređaj za ulaganje, transportni sistem između pojedinih štamparskih jedinica i sistem za izlaganje.

U zavisnosti od osobina materijala definisani su zahtevi za transportovanje i vođenje podlogeza štampu u mašini. Osnovne koncepcijske razlike ulaznih i izlaznih uređaja su u prihvatu ob-lika ulaznog materijala - tabaci ili rolne.

Na slici 7.7 su prikazani oblici ulaznih i izlaznih materijala u sistemu za vođenje podloge za štampu. Oblici vođenja podloge u samom sistemu su prilagođeni vrsti materijala koji se vodi.

Vođenje materijala u obliku rolne zahteva drugačije uslove i rešenja vođenja podloge za štampu. Na slici 7.8 je prikazana šema sistema za vođenje podloge u štamparskim mašinama za štampu iz rolne.

Slika 7.6: Sistemi u okviru grafičke mašine

102


Sistem se sastoji od: uređaja za odmotavanje - 1, štamparskog sistema -2, valjaka za vođenje i usmeravanje - 3, valjaka za povlačenje trake - 4 i uređaja za namotavanje - 5.

Sistem za vođenje materijala je povezan sa drugim sistemima mašine i u određenoj je funk-cionalnoj zavisnosti sa njima.

Funkcije sistema štamparske mašine su u ovom delu samo pobrojane. Njihove specifičnosti,način funkcionisanja i ostali karakteristični parametri su predmet daljeg izučavanja u okviru ovog i drugih stručnih predmeta.

Slika 7.7: Oblici ulaznih i izlaznih materijala

Slika 7.8 Sistem vođenja podloge u mašinama za štampanje iz rolne

103


8.0 RUKOVANJE GRAFIČKIM MATERIJALOM

Rukovanje grafičkim materijalom je deo funkcije toka materijala. Na slici 8.1 je prikazanaopšta podela rukovanja grafičkim materijalom kao dela toka materijala koji obuhvata ruko-vanje grafičkim materijalom na radnom mestu, prenošenje i skladištenje.

Rukovanje predstavlja stvaranje, definisano menjanje ili privremeno zadržavanje zadatogprostornog rasporeda geometrijski određenih materijala (tela) u odnosnom koordinatnom sistemu. Pri tome mogu biti definisani i dodatni uslovi kao vreme, količine i putanje kre-tanja materijala.

Prostorni raspored materijala u odnosnom koordinatnom sistemu se utvrđuje sa njegovih šest koordinata kretanja (slika 8.2.a).

RUKOVANJE GRAFIČKIMMATERIJALOM

NA RADNOM MESTU PRENOŠENJE SKLADIŠTENJE

Slika 8.1: Rukovanje grafičkim materijalom

Slika 8.2: Sistemi kordinata materijala (tela) u prostorua) Stepeni slobode kretanja tela u prostoru

b) Sistemi koordinata tela za opis rukovanja materijalom

a) b)

104


Ta kretanja obuhvataju:

• tri translatorna stepena slobode kretanja, ose U, V, W i• tri rotaciona stepena slobode kretanja, ose A, B, C

Da bi se opisalo kretanje materijala moraju se uspostaviti najmanje dva sistema koordi-nata i to sopstveni i odnosni sistem koordinata (slika 9.2.b).

Sopstveni koordinatni sistem materijala, opisuje rukovanje materijalom i sa njim se kreće. Koordinatni početak i pravac osa sistema može biti vezan za različite elemente materijala (težište, ose simetrije, obeležena mesta na materijalu, površine i sl.).

Odnosni koordinatni sistem opisuje sistem koji okružuje materijal. Koordinatni početak i pravac osa zavise od postavljenog zadatka tako da se mogu birati ili zadati (npr. pozicija otiskivanja, pozicija opsecanja, pozicija šivenja, pozicija lepljenja korica i sl.).

Pozicija materijala je mesto koje materijal zauzima u odnosnom koordinatnom sistemu, odnosno ona definiše njegov prostorni raspored, a karakterisana je, sa translatornim ste-penima slobode kretanja.

Orjentacija materijala karakterisana je podacima o rotacionim stepenim slobode kretanja.

Za određeni funkcionalni zadatak materijalu, kojim se rukuje, mora se definisati stanjematerijala (SM) odnosno mora se definisati stanje pozicije (SP) i stanje orjentacije (SO).

SP i SO u zavisnosti od broja oduzetih stepeni slobode kretanja mogu imati vrednosti 0, 1, 2, 3, odnosno stanje materijala definisano je stanjem pozicije i stanjem orjentacije. Proiz-ilazi da je:

SM = SO/SP

Ono može biti:

SM = 3/3 potpuno određeno - orjentisano

0/0 < SM < 3/3 delimično određeno - delimično orjentisano

SM = 0/0 potpuno neodređeno - neorjentisano

Rukovanje materijalom se može odnositi samo na geometrijski određen materijal, odnosno materijal za koji se može definisati sopstveni koordinatni sistem.

Rukovanje materijalom se može opisati funkcijama rukovanja materijalom.

.... Funkcije rukovanja materijalom

Funkcije rukovanja materijalom se predstavljaju određenim grafičkim simbolima. Simboliprikazuju osnovne operacije rukovanja materijalom. Simboli se mogu grupisati u određene grupe rukovanja materijalom.

Simboli prikazuju osnovne operacije rukovanja materijalom a ne uređaje kojima se oper-acija obavlja.

Određenu funkciju rukovanja može realizovati više različitih uređaja. U cilju dobijanja jedinstvene terminologije osnovnih pojmova koji su šire primenljivi, potrebno je definisatifunkcije rukovanja materijalom kao i moguće uređaje koje te funkcije rukovanja reali-zuju. Funkcijama rukovanja materijalom se mogu opisati različite operacije rukovanja različitim materijalima u različitim proizvodnim procesima.

Uređaji su nosioci funkcija rukovanja materijalom. Istim uređajima se može rukovati različitim materijalom što je najčešće uslovljeno karakteristikama materijala. Npr. industri-jski robot može da obavlja funkcije rukovanja materijalom u različitim proizvodnim sistem-

105


ima, u grafičkim slaganje priozvoda, paletizaciju, da pakuje ambalažu i grafičke proizvode,u sistemima obrade metala da vrši ulaganje pripremaka, u montažnim sistemima sklapanje proizvoda, i sl.

Opis toka rukovanja materijalom može da se vrši definisanom funkcijom i istovremenoprikazom uz pomoć odgovarajućeg simbola. Simbol se sastoji od:

• osnovnog simbola (kvadrat ili krug) i • simbola operacije rukovanja (unutar kvadrata ili kruga ilustracija operacije rukovanja).

Osnovne simbole (slika 8.3) čine simboli rukovanja, kontrolisanja i obrade.

Simbolima operacije rukovanja se dopunjava osnovni simbol da bi bliže odredio funkciju rukovanja.

Funkcije rukovanja materijalom su grupisane i njihovi opšti oblici su prikazani u tabeli T. 8.1-4 sa podacima od značaja za njihovo predstavljanje.

U prvoj koloni tabele je predstavljen simbol funkcije rukovanja (kvadrat za funkcije ruko-vanja i krug za funkcije obrade).

U drugoj koloni dat je naziv funkcije. U trećoj koloni dat je naziv grupe u koju su svrstane funkcije rukovanja materijalom.

U poslednjoj koloni je data kratka definicija funkcije. Grupisane funkcije su dobra osnovaza pridruživanje uređaja koji mogu te funkcije da realizuju. Funkcije su osnova za razvoj blok šema rukovanja materijalom koje prikazuju ukupan tok materijala i operacije ruko-vanja koje se izvode sa materijalom.

OSNOVNISIMBOLI

RUKOVANJE KONTROLISANJE OBRADA

Slika 8. 3: Osnovni simboli funkcija rukovanja materijalom

Simbolrukovanja

Funkcijarukovanja

Kratkadefinicija funkcije rukovanja

GOMILANJE

SA

KU

PL

JA

NJ

E Gomilanje je sakupljanje neorjentisanog meterijala u uređajima za sakupljanje.

SLAGANJE Slaganje je sakupljanje delimično orijenti-sanih materijala u uređajima za slaganje.

MAGACIONIRANJE Magacioniranje je sakupljanje orijentisanih materijala u uređajima za magacioniranje.

SREĐENOSKLADIŠTENJE

SK

LAD

I-Š

TE

NJE Sređeno skladištenje je čuvanje orijentisa-

nog materijala u dužim vremenskim inter-valima u skladištima.

106


DELIMIČNOSREĐENOSKLADIŠTENJE

SK

LAA

DIŠ

TEN

JE Delimični sređeno skladištenje je čuvanje delimično orijentisanog materijala u dužim vremenskim intervalima u skladištima.

NESREĐENOSKLADIŠTENJE

Nesređeno skladištenje je čuvanje neori-jentisanog materijala u dužim vremenskim intervalima u skladištima.

DELJENJE

IZ

ME

NA

KO

LI

ČI

NA

Deljenje je stvaranje novih količina materi-jala od jedne količine materijala.

SJEDINJAVANJE Sjedinjavanje je stvaranje jedne količine materijala od više količina materijala.

ODELJIVANJE Odeljivanje je stvaranje od jedne količine materijala pojedinačnih delova materijala.

DODELJIVANJEDodeljivanje je stvaranje količine materi-jala i prebacivanje količina na definisanoodredište.

SORTIRANJE Sortiranje je dodeljivanje I deljenje količine različitih materijala po određenim klasama.

TRANSPORTOVANJE

KR

ET

AN

JE Transportovanje je kretanje (tok) materi-

jala u proizvodnom procesu između proiz-vodnih sistema.

RAZDVAJANJERazdvajanje je oblik transportovanja pri kojem se materijal iz jednog prebacuje u više tokova.

SPAJANJESpajanje je oblik transportovanja pri ko-jem se materijal iz više tokova sjedinjuje u jedan tok.

ORIJENTISANJE Orijentisanje je dovođenje materijala iz proizvoljnog u određen pravac i poziciju.

OKRETANJEOkretanje je kretanje materijala iz jedne pozicije u drugu oko sopstvene ose simetr-ije.

ZAOKRETANJEZaokretanje je kretanje materijala iz jedne zadane u drugu zadanu poziciju u odnosu na osu udaljenu od ose tela.

DOZIRANJE Doziranje je pripremanje određene količine ili broja materijala za proces obrade.

DOVOĐENJEDovođenje je aktivnost neposrednog premeštanja materijala u odgovarajući radni položaj

ODVOĐENJEOdvođenje predstavlja aktivnost premeštanja materijala iz radnog u neki drugi potreban položaj.

107


VOĐENJE

KR

ET

AN

JE Vođenje je kretanje materijala iz jedne

zadane u drugu zadanu poziciju po defin-isanoj putanji.

PRENOŠENJE Prenošenje je kretanje materijala iz jedne proizvoljne u drugu proizvoljnu poziciju.

DODAVANJEDodavanje je kretanje materijala iz jedne zadane u drugu zadanu poziciju uzduž ne-definisane putanje.

SVRSTAVANJE Svrstavanje je kretanje materijala iz neodređene u zadanu orijentaciju i poziciju.

ULAGANJE Ulaganje je direktno i upravljano kretanje materijala na mesto obrade.

IZBACIVANJE Izbacivanje je upravljano odstranjivanje materijala sa mesta obrade.

POZICIONIRANJE

OS

IG

UR

AN

JE Je dovođenje materijala u tačno određenu

poziciju za obradu – oduzimanje stepeni slobode kretanja.

STEZANJEStezanje je privremeno osiguranje materi-jala u određenoj orijentaciji i poziciji de-jstvom sile

OTPUŠTANJE Otpuštanje je privremeno osiguranje ma-terijala u određenoj orijentaciji i poziciji

DRŽANJE Držanje je privremeno osiguranje materi-jala u određenoj orijentaciji i poziciji

OSLOBAĐANJE Oslobađanje predstavlja aktivnost suprotnu držanju

T. 8.2: Funkcije rukovanja materijalom - funkcije kretanja i osiguranja

Simbolrukovanja

Funkcija rukovanja

OS

IG

UR

AN Kratka

definicija funkcije rukovanja

ISPITIVANJE Ispitivanje je utvrđivanje da li materijal ispunjava zadane uslove

ISPITIVANJEPRISUTNOSTI

Ispitivanje prisutnosti predstavlja utvrđivanje da li je materijal u definisanompodručju.

ISPITIVANJEIDENTITETA

Ispitivanje identiteta predstavlja utvrđivanje da li su ostvarene definisanekvantitative i kvalitative karakteristike.

ISPITIVANJEOBLIKA

Ispitivanje oblika je utvrđivanje da li ma-terijal ima zadani oblik.

108


ISPITIVANJE VELIČINE

KO

NT

RO

LA Ispitivanje veličine je utvrđivanje da li

materijal ima zadanu veličinu, odnosno zadane mere.

ISPITIVANJEBOJE

Ispitivanje boje je utvrđivanje da li materi-jal ili njegova određena površina ima za-datu boju.

ISPITIVANJEMASE

Ispitivanje mase je utvrđivanje da li telo ima zadatu masu.

ISPITIVANJEPOZICIJE

Ispitivanje pozicije je utvrđivanje da li se materijal nalazi u određenoj poziciji u odnosnom koordinatnom sistemu.

ISPITIVANJEORIJENTACIJE

Ispitivanje orijentacije je utvrđivanje da li telo ima zadanu orijentaciju

MERENJEMerenje je skup operacija nad materijalom koje imaju za cilj određivanje vrednosti neke veličine.

BROJANJE Brojanje je brojčano utrđivanje materijala u ukupnoj količini materijala.

MERENJEORIJENTACIJE

Merenje orijentacije je brojčano utvrđivanje stvarne orijentacije materijala u odnosnom koordinatnom sistemu

MERENJEPOZICIJE

Brojčano utvrđivanje stvarne pozicije ma-terijala u odnosnom koordinatn. sistemu.

OBRADA

POSTUPAKOBRADE

OB

RA

DA Je postupak izmena na objektu koji se

može raščlaniti na druge postupke.

FORMIRANJEOBLIKA

Je stvaranje određenog geometrijskog oblika materijala od materijala proizvoljnog oblika.

IZMENAOBLIKA

Je izmena geometrijskih oblika i/ili dimen-zija materijala preoblikovanjem ili odvajan-jem.

IZMENAOSOBINA

Izmena osobina materijala i/ili svojstva površina materijala formiranjem osobina ili oblaganjem materijala.

TRAJNOSPAJANJE

Trajno spajanje je spajanje više definisanihmaterijala ili materijala bez oblika.

T.9.4: Funkcije rukovanja materijalom - funkcije obrade

109


Grafički materijali sa kojima se rukuje imaju poseban težinski faktor uticaja naizvršavanje funkcije rukovanja. U grafičkim procesima učestvuju i različiti materijali nakojima se radi neka grafička operacija (štampa, obeležavanje i sl.) Podela materijala sakojim se rukuje najčešće se vrši na osnovu kvantitativnih i kvalitativnih karakteristika koje utiču na funkcije rukovanja.

Osnovne karakteristike materijala su: oblik, veličina, masa, stabilnost položaja, sposobnost klizanja, postojanost nakon usmeravanja, sposobnost ulaganja, osetljivost površine, krutost, namagnetisanje (elektrostatički elektricitet), vlažnost i sl.

Na osnovu opštih karakteristika može se dati podela materijala koji se pojavljuju u grafičkim procesima (slika 9.4)

Karakteristični materijal Tip VrstaRotaciono osno simetrični materijal - (tube, rolne ...) i sl.

CILINDRIČNI

Komadni materijal

Materijal kutijastog oblika (ambalaža..) i sl. PRIZMATIČNI

Limovi, lepenka, listovi pa-pira, kartona i sl. PLOČASTI

Materijal nepravilnog ge-ometrijskog oblika i sl. SLOŽENI

Materijali sa prosecima, rogljevima koji se zapetl-javaju i sl.

OSTALI

Rolne materijala (papir, ce-lofan, tekstil, karton i sl. MOTANI

Kvaziprotočni materijalGranulati, suve farbe i sl. RASUTIFarbe, lepkovi, voda, tečni toner.. i sl. TEČNI

Protočni materijalVazduh u komorama za sušenje, u gasnim instalaci-jama i sl.

GASOVITI

U grafičkoj industriji najviše se koristi komadni i kvaziprotočni materijal dok je protočni materijalzastupljen u štamparskim (boje, voda ..) i završnim obradnim (lepak ..) procesima.

Pod komadnim materijalom se podrazumeva pojedinačni materijal koji je prostorno sa svih strana ograničen odnosnim dimenziono definisanim površinama.

Pod kvaziprotočnim materijalom se podrazumeva materijal oblika neprekinutih traka najčešće namo-tanih na tube ili valjke (žice, konac, limene trake, papir ili neki drugi materijal) koji se primenjuje u grafičkim sistemima.

Pod protočnim materijalom se podrazumevaju fluidni materijali tečnog i gasovitog stanja. Ovi ma-terijali su materijali sa kojima se rukuje ako se nad njima realizuje neka proizvodna transformacija - prerada. Kao energenti se pojavljuju najčešće u uređajima male automatizacije.

.... Blok šeme rukovanja materijalom

Slika 9.4: Podela materijala na osnovu opštih karakteristika

110


Izvršavanje toka materijala se prikazuje povezivanjem više funkcija rukovanja materijalom i/ili funkcija obrade. Na taj način se dobijaju blok šeme rukovanja materijalom. Funkcije rukovanja materijalom u blok šemama rukovanja materijalom se povezuju simbolima veza (SV).

Simboli veza ilustruju tokove kretanja materijala između funkcija i ukazuju na određene specifičnostiu tokovima materijala.

Oblici povezivanja sa simbolima veza funkcija rukovanja materijalom su prikazani u tabeli T. 9.5. U levoj koloni tabele su ilustrovani oblici predstavljanja a u desnoj opis načina predstavljanja.

Opšte funkcije rukovanja materijalom u grafičkim procesima se mogu dalje raščlanjivati na specifičnekoje ilustruju određene operacije rukovanja materijalom (slika 9.5).

Na izvršavanje funkcija rukovanja materijalom utiče veći broj faktora grafičkog procesa.

a)

b)

c)

118

Slika 9.5 Formiranje blok šeme rukovanja materijalom u grafičkom procesu dobijanja knjiga saspecificiranjem funkcija: a) Šematski prikaz uređaja - opsecanje b) funkcija koja ilustruje uređaj

c) blok šema rukovanja materijalom u grafičkom procesu

Oblik predstavljanja OpisRedosled funkcija rukovanjamaterijalom se prikazuje linijamapovezivanja (simbolima veza)između simbola pojedinihfunkcija.Odvijanje redosleda funkcijarukovanja materijalom seprikazuje pomoću strelica nalinijama simbola veza i oneoznačavaju smer toka materijala.Odvijanje više operacija u jednomuređaju se prikazuje pomoćuuokvirenih simbola isprekidanimlinijama.Odvijanje više operacijaistovremeno se prikazuje pomoćuviše simbola spojenih jedan uzdrugi.

Podaci o materijalu se mogustaviti na svakom mestu tokamaterijala.Podaci o mašini za obradu seupisuju unutar simbola a vrstaobrade se opisuje pored simbolaobrade.

n nPodaci o broju materijala seupisuju izvan simbola funkcijerukovanja a podaci o brojustepeni slobode materijala unutarsimbola funkcija rukovanjamaterijalom.

S S

119

T. 9. 5 Oblici povezivanja i simboli veza funkcija rukovanja u blok šemama rukovanja materijalom

111


9. 0 LITERATURA

1. Pijuković, N.: Štamparstvo u teoriji i praksi, Beogradski grafički zavod, Beograd, 1956.

2. Konstatinović, V., Petrović, A.: Osnovi grafičke tehnike, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1999.

3. Đorđević, D., Kovačević, M., Tatić, T., Filipesko, B. Konstatinović, V.: Tehničko tehnološka priprema grafičke proizvodnje, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1990.

4. Babić, D.: Uvod u grafičku tehnologiju, GC, Zagreb, 1998.

5. Urošević, Z.: Tehnologija tipografije, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1999.

6. Perić, B.: Poznavanje celuloze i papira, Poslovni sistem Grmeč, Beograd, 1993.

7. Trajković, R., Živković, P.: Tehnologija Štampanja, Beograd, 1997.

8. Novaković, D.: Prilog rukovanju materijalom u grafičkim sistemima, Fakultet tehničkih nauka, Grafičko inženjerstvo i dizajn, Doktorska disertacija, Novi sad, 2001.

9. Financial times survey, may 2000

Documents

Uvod u Graficke Tehnologije