UNIVERZITET ZA POSLOVNI INŽENJERING I MENADŽMENT …sinisasubotic.com/wp-content/uploads/2018/03/Bilanovic_N... · 2018-03-29 · univerzitet za poslovni inŽenjering i menadŽment

UNIVERZITET ZA POSLOVNI INŽENJERING I MENADŽMENT BANJA LUKA

FILOZOFSKI FAKULTET

Diplomski rad

KONSTRUKCIJA UPITNIKA MEDICINSKE ANKSIOZNOSTI

Mentor: doc. dr Siniša Subotić

BANJA LUKA, JUL, 2017. NIKOLINA BILANOVIĆ

“Pod moralnom i krivičnom odgovornošću izjavljujem da sam ja autor ovog rada, te

sam upoznat/a da sam, ako se utvrdi da je rad plagijat, odgovoran/na za štetu pričinjenu

Univerzitetu za poslovni inženjering i menadžment, kao i autoru originalnog rada.”

Sadržaj

Konstrukcija upitnika medicinske anksioznosti ...................................................................................... 1

Uvod ........................................................................................................................................................ 2

Problem istraživanja ............................................................................................................................ 4

Metod ...................................................................................................................................................... 7

Uzorak ................................................................................................................................................. 7

Instrumenti .......................................................................................................................................... 7

Postupak .............................................................................................................................................. 9

Rezultati .................................................................................................................................................. 9

Eksplorativna faktorska analiza ........................................................................................................... 9

Distribucije skorova medicinske anksioznosti .................................................................................. 12

Veze skorova medicinske anksioznosti sa sociodemografskim varijablama .................................... 12

Veze skorova medicinske anksioznosti sa varijablama lične medicinske istorije i ponašanja .......... 13

Veze medicinske anksioznosti sa osobinama ličnosti, medicinskim lokusom kontrole, depresivnošću

i zadovoljstom životom ..................................................................................................................... 14

Diskusija ................................................................................................................................................ 15

Reference ............................................................................................................................................... 19

Prilog ..................................................................................................................................................... 24

Construction of the medical anxiety questionnaire ............................................................................... 25

Bilanović – Konstrukcija upitnika medicinske anksioznosti

1

Konstrukcija upitnika medicinske anksioznosti

Nikolina Bilanović1

Strah i anksioznost prate mnoge medicinske procedure. Svrha ovog istraživanja bila je

konstrukcija i preliminarna validacija upitnika opšte medicinske anksioznosti. Istraživanje je

sprovedeno na uzorku od 444 ispitanika sa BHS govornog područja (52.5% žena), prosječnog

uzrasta 26.32 (SD=7.10) godine. Uz pomoć eksplorativne faktorske analize (EFA)

ekstrahovan je jedan visoko interno konzistnetan latentni faktor, koji je obuhvatio 14 (od 21

inicijalnih) ajtema. Latentna struktura upitnika bila je funkcionalno ekvivalentna za žene i

muškarce, a prosječni skorovi bili su nešto viši kod žena, umanjivali su sa nivoom

obrazovanja i nisu bili u vezi sa uzrastom, radnim i materijalnim statusom. Skorovi

medicinske anksioznosti su takođe bili u smislenoj vezi sa nekolicinom varijabli koje se

odnose na medicinsku istoriju i ponašanja ispitanika. Konkretno, skorovi su bili niži kod

fizički aktivnijih i osoba koje se bave sportom, a viši kod osoba koje su tokom života bile

podvrgavane lokalnoj anesteziji, bile su pacijenti u ambulantama hitne pomoći ili su

konzumirale lijekove protiv alergije u prethodna tri mjeseca. Kao najvažniji korelati, odnosno

prediktori medicinske anksioznosti izdvojili su se viši neuroticizam, niže zadovoljstvo

životom, naglašenije uvjerenje o „moćnim drugim osobama“ kao ključnim determinatama

ličnog zdravlja i niža otvorenost ka iskustvu. Izostala je veza medicinske anksioznosti sa

depesivnošću. Iako novokonstruisani upitnik (UMA-14) tek treba validirati u medicinsko-

ambulantnom kontekstu, može se zaključiti da pokazuje dobru faktorsku, konvergentnu i

divergentnu validnosti, što ga čini potencijalno obećavajućom novom mjerom opšte

medicinske anksioznosti.

Ključne riječi: medicinska anksioznost, medicinski strahovi, osobine ličnosti, zadovoljstvo

životom, konstrukcija upitnika

1 Prvi ciklus studija psihologije; email adresa:[email protected].

mailto:[email protected]


2

Uvod

Medicina i medicinske procedure mogu da izazovu nelagodu i veliki broj strahova kod

ljudi. U nekim slučajevima, ti strahovi mogu imati toliki intenzitet i stepen generalizacije da

dostižu status formalno priznatih fobija. Ovo može imati ozbiljne implikacije i posljedice, kao

npr. u okolnostima u kojima je fobija od operacije toliko izražena da pacijent odbija da se

podvrgne ugradnji bajpasa, od kojeg mu zavisi život (Schmid, Wolf, Freudenmann, &

Schönfeldt-Lecuona, 2009). Fobija od operacije naziva se thomophobia i prate je simptomi

kao što su: osjećaj straha ili panike, automatske i nekontrolisane reakcije, ubrzan rad srca,

otežano disanje, drhtanje i sl. („Thomophobia – Fear of surgical operationis“, n.d.).

Česta medicinska fobija je i tripanofobija („Trypanophobia – Fear of injections“, n.d.),

koja podrazumijeva iracionalni strah od igle ili injekcije. Javlja se i kod djece i kod odraslih i

odlikuju je vazovagusna nesvjestica, koju izaziva pad pritiska, te strah od boli i samog

postupka. Tripanofobija se češće javlja sa nesvjesticom nego bez nje, češća je kod žena i

povezana je (tj. ima visok komorbiditet) sa agorafobijom (strahom od otvorenih prostora i

javnih mjesta), fobijom od životinja, paničnim poremećajem i depresijom, te nešto manje sa

socijalnom anksioznošću i opsesivno-kompulsivnim poremećajem (Wani, Are, & Bhat, 2014).

Usko povezana sa ovom fobijom jeste i hemofobija, odnosno fobija od krvi („Hemophobia –

Fear of blood“, n.d.).

Nosokomefobija je iracionalni strah od bolnice („Nosocomephobia defined because

the excessive worry of hospitals“, n.d.). Simptomi karakteristični za ovu fobiju

podrazumijevaju da pacijent odbija odlazak u bolnicu zbog straha da će u njoj da dobije neku

bolest, bolnicu povezuje sa tragičnim bolestima, nesrećama i smrću, izbjegava posjete

članovima porodice koji su hospitalizovani i sl.

Farmakofobija je iracionalni strah od lijekova ili strah od zavisnosti od lijekova, a

karakterišu je sledeći simptomi: anksioznost, ubrzano disanje, nepravilan rad srca, znojenje,

mučnina, suha usta, govorne poteškoće, drhtavica i sl. („Pharmacophobia – Fear of taking

medicine“, n.d.). Ova fobija može imati ozbiljne negativne implikacije kada je riječ o

adherenciji za lijekove, npr. kod pacijenata sa psihijatrijskim poremećajima (Christudas et al.,

2016).

U literaturi se pominje i tzv. sindrom bijelog mantila (Bobrie et al., 2008; Pickering,

Eguchi, & Kario, 2007), koji podrazumijeva povišen krvni pritisak kada se njegovo mjerenje

vrši u ambulanti, pri čemu pritisak prelazi prag od 135/85 mmHg, za razliku od pritiska

mjerenog izvan bolnice, tj. kod kuće, koji je uobičajeno ispod tog praga.


3

Svi strahovi u vezi sa medicinom i medicinskim procedurama ne dostižu nužno nivo

fobija. Brojna istraživanja bavila su se „uobičajnom“ medicinskom anksioznošću i

strahovima. Primjera radi, u kontekstu ginekoloških pregleda, utvrđeno je da se većina žena

osjeća anksiozno za vrijeme pregleda, a najčešći razlog tome su neprijatnost zbog skidanja

odjeće, strah od otkrivanja teških bolesti (npr. karcinoma), strah od bola i nečistoće

instrumenata koji se koriste prilikom pregleda (Yanikkerem, Özdemir, Bingol, Tatar, &

Karadeniz, 2009). Obrnuto od ovog, utvrđeno je da je prilikom mamografije (pregled dojke)

anksioznost veća za vrijeme čekanja rezultata, nego tokom pregleda, a najveći nivo nelagode

može se pripisati bojaznost od otkrivanja raka dojke (Mainiero, Schepps, Clements, & Bird,

2001). Anksioznost je prisutna i kod žena koje idu na kolposkopiju (pregled grlića materice),

pri čemu prethodne pripreme utiču na povećavanje znanje o kolposkopiji, ali ne i na

smanjivanje anksioznosti (Byrom et al., 2002).

Kada je riječ o muškarcima, uvrđeno je, na primjer, da postoji veza anksioznosti i

pregleda prostate, pri čemu je nivo anksioznosti najviši kod muškaraca koji su imali

predispoziciju za razvoj/ispoljavanje anksioznosti (tzv. hipersenzitivni pacijenti), a pacijenti

koji su bili naglašeno anksiozni na prvom pregledu imali su oko trideset puta veći rizik za

pojavu anksioznosti i na narednom pregledu (Carlsson, Aus, Wessman, & Hugosson, 2007).

U literaturi su opisani i strahovi i anksioznost koji prate oftalmološke procedure. Na

primjer, najčešći izvori straha kod pacijenata koji su upućeni na operaciju očne katarakte su

strah od gubitka vida, strah od same operacije, pa čak i strah od smrti tokom operacije

(Marback, Temporini, & Júnior, 2007). Iako nivo anksioznosti tipično nije izrazito visok

prilikom ovog zahvata, viši je kod žena i osoba sa povišenom dispozicionom anksioznošću,

najviši je prije same operacije, umanjuje se neposredno nakon operacije, a onda opet raste

nakon postoperativne kontrole (Nijkamp et al., 2004).

Strah i anksioznost prate i kardiološke procedure. Tako je kod pacijenata koji su

podvrgnuti operaciji srca (ugradnja bajpasa), najizraženiji bio strah od boli poslije operacije,

strah od toga da će doći do pogoršanja stanja/bolesti nakon operacije, kao i strah od ponovnog

infarkta miokarda (Shahmansouri, Koivula, Ahmadi, Arjmandi, & Karimi, 2012). Pri tome je

važno istaći da je kod pacijenata koji čekaju ugradnju bajpasa strah izraženiji od anksioznosti.

Konkretno, u istraživanju koje su sproveli Koivula, Paunonen-Ilmonen, Tarkka, Tarkka i

Laippala (2001), 25% pacijenata imalo je visok strah, a samo 5% visoku anksioznost. Strah je

bio izraženiji kod žena, kod pacijenata ispod 55 godina, kod pacijenata koji su bili na

bolovanju (u odnosu na penzionere), kod pacijenata koji nemaju stručno obrazovanje, kod

pacijenata sa izraženom depresijom, kod pacijenata kod kojih je rok čekanja na opraciju


4

kratak (najčešće četiri nedelje) i kod onih koji su postizali više skorove na upitniku opšte

anksioznosti (Koivula et al., 2001). Postoje nalazi koji pokazuju da edukacija (putem pisanih

informatora i verbalnih savjeta) prije operacije srca umanjuje nivo anksioznosti i

depresivnosti kod pacijenata (Guo, East, & Arthur, 2012).

Onkologija važi za oblast u vezi sa kojom se javljaju izraziti strahovi i anksioznost.

Anksioznost je tipično veća kod žena koje su oboljele od karcinoma nego kod muškaraca,

posebno u situacijama u kojima su izložene posmatranju drugih ljudi koji primaju terapiju, za

vrijeme čekanja ljekara i rezultata, prije odlaska u bolnicu i tokom primanja hemoterapije

(Schag & Heinrich, 1989). Schreier i Williams (2004) utvrdili su da je nivo kvaliteta života

viši (ali ne statistički značajno) kod žena koje boluju od karcinoma dojke i podvrgnute su

radioterapiji, dok je nivo anksioznosti viši u grupi pacijentica koje primaju hemoterapiju.

Postoje i istraživanja koja su se bavila anksioznošću za vrijeme stomatoloških

pregleda. Liddell i Locker (2000) navode da je u grupi ispitanika koji izbjegavaju

stomatološke tretmane (u odnosu na ispitanike koji su ih izbjegavali ranije, ali to više ne čine)

prisutnije nepovjerenje u stomatologa i strah od bola, uz veću učestalost navoda o ranije

doživljenim bolnim iskustvima. Kod osoba sa mentalnim poremećajima, posebno anksioznim

i depresivnim (Lenk et al., 2013), kao i kod osoba sa blažim i ozbiljnim sistemskim bolestima

(Facco, Zanette, & Manani, 2008), češće je prisutna anksioznosti za vrijeme stomatološkog

pregleda u odnosu na druge pacijente.

Problem istraživanja

Iz prikazanog pregleda dostupne literature je uočljivo da se većina istraživanja iz ove

problemske oblasti fokusirala na anksioznost i strahove u vezi sa specifičnim medicinskim

procedurama i oboljenjima. U skladu s tim, u većini istraživanja mjereni su ili individualni

strahovi i kontekst-specifična anksioznost (npr. anksioznost u vezi sa specifičnim operativnim

zahvatom) ili generalna anksioznosti u datom medicinskom kontekstu (npr. generalna

anksioznost koja prati specifični operativni zahvat). Konsekventno, u istraživanjima se koriste

ili instrumenti opšte, generalne anksioznosti (koja je mjerena kao dispozicija ili stanje) ili vrlo

usko definisani instrumenti i setovi varijabli, prikladni samo za datu specifičnu medicinsku

proceduru ili oboljenje. Osim rijetkih izuzetaka, kao što je Skala medicinskih strahova za

djecu (engl. The Child Medical Fears Scale – CMFS; Broome & Mobley, 2003), izostaju

instrumenti koji bi bili prikladni za upotrebu u opštem medicinskom kontekstu, kao npr. u

ambulantama opšte prakse i porodične medicine, a koji bi mjerili uopštenu, generalnu

medicinsku anksioznost, odnosno anksioznost u vezi sa medicinom i medicinskim


5

procedurama u najširem smislu. Stoga je problem ovog istraživanja izrada i preliminarna

validacija upitnika generalne medicinske anksioznosti, koji bi obuhvatio veći broj opštih

medicinski relevantnih izvora strahova i anksioznosti. Ovaj upitnik bi bio opštijeg karaktera

od uobičajenog, usko definisanog instrumentarija medicinskih strahova i anksioznosti, koji se

tipično fokusira na jednu individualnu bolest ili medicinsku proceduru, ali bi bio specifičnijeg

karaktera i direktnije vezan za medicinu nego što su to upitnici generalne anksioznosti. Ideja

je da se formira kratki, ali dovoljno obuhvatan trijažni instrument, koji bi zdravstvenim

radnicima pružao preliminarni uvid u pacijentov nivo generalne nelagode i nepovjerenja kada

je riječ o medicini i medicinski relevantnim procedurama i atributima.

Primarni cilj istraživanja podrazumijeva konstrukciju samog upitnika medicinske

anksioznosti. Prilikom konstrukcije instrumenta, u obzir su uzeta glavna saznanja iz dostupne

literature, uključujući i indikatore najčešćih medicinskih fobija, koji mogu biti relevantni za

ispoljavanje medicinske anksioznosti u okviru opšte medicinske prakse, kao što su opšti strah

i anksioznost od ljekara, bolnica i medicinskih procedura (uključujući i bjazan od operacija u

najširem smislu), zatim pesimizam u vezi sa medicinskim pregledima i procedurama,

samopercepcija pogoršanja simptoma bolesti i pojačanja psihosomatskih reakcija u bolnicama

i tokom pregleda (uključujući i percepciju promjena u krvnom pritisku; Bobrie et al., 2008;

Pickering et al., 2007). Kao dopunski indikatori, koji su potencijalno relevantni za

indukovanje ili pojačavanje medicinske anksioznosti, u obzir su uzete i samoprocjene

vlastitog zdravlja i eventualnih ranijih negativnih iskustava i konflikata sa medicinskim

osobljem. Vrlo specifične bojazni, kao što su strahovi od oboljevanja od nekih konkretnih

bolesti (poput kancera ili infarkta) ili nešto upadljiviji kontekst-specifični strahovi i

anksioznost, kao npr. oni u vezi sa stomatologijom, nisu uzeti u obzir. Međutim, premda

takođe specifični, međusobno povezani strahovi od igala i krvi ipak su apriorno uključeni u

sadržaj upitnika, zbog toga što vađenje krvi predstavlja gotovo nezaobilazan dio većine

medicinskih pretraga, čak i najopštijeg tipa.

Drugi cilj istraživanja podrazumijeva inicijalnu konstrukt-validaciju novokreiranog

instrumenta medicinske anksioznosti. S obzirom na to da se istraživanje bavi konstrukcijom

instrumenta, akcent je stavljen na njegovu faktorsku validaciju, a potom na konvergentnu i

divergentnu validaciju, tj. utvrđivanje korelacija sa većim brojem drugih konstrukata i

pojedinačnih varijabli od interesa. Imajući u vidu da latentna struktura upitnika nije apriorno

poznata, nije moguće iznijeti specifične hipoteze o očekivanim relacijama. Umjesto toga,

formulisana su generalna očekivanja. Kao glavni teorijski okvir za komparacije odabran je

model ličnosti Velikih pet (John, Naumann, & Soto, 2008), prevashodno zbog dimenzije


6

neuroticizma, koja se odnosi na dispozicionu sklonost ka brizi, doživljavanju negativnog

afektiviteta, uključujući i anksioznosti. Veći broj istraživanja ukazao je na važnost

neuroticizma u kontekstu izbjegavanja medicinskih procedura, nivou kvaliteta života nakon

operacija, većem strahu od bola i slično (Marek et al., 2017; Victorson et al., 2016;

Wimmelmann, Dela, & Mortensen, 2014). Zbog toga je za očekivati postojanje stabilne

pozitivne, vjerovatno umjerene korelacije ove osobine ličnosti sa medicinskom anksioznošću.

Važan konstrukt za uzeti u obzir u kontekstu ovog istraživanja jeste i depresivnost, s

obzirom na to da je povišena depresivnost propratna manifestacija mnogih medicinskih

procedura, posebno operativnih (Astin, Jones, & Thompson, 2005; Koivula et al., 2001; Lenk

et al., 2013). Imajući u vidu činjenicu da je predmet mjerenja upitnika konstruisanog u ovom

istraživanju medicinska anksioznost vrlo generalnog karaktera, te da je riječ o istraživanju na

opštem, kolokvijalno rečeno „zdravom“ uzorku, za očekivati bi bilo potencijalno javljanje

pozitivne korelacije sa depresivnošću, ali samo niskog ili vrlo niskog intenziteta, tj. osjetno

manjeg intenziteta od očekivane veze sa neuroticizmom. S druge strane spektra, kvalitet

života i zadovoljstvo životom su takođe važne varijable u kontekstu oporavka nakon

medicinskih procedura, ali i u kontekstu održavanja zdravlja u najširem smislu (Wimmelmann

et al., 2014). Konkretno, u literaturi se pominje koncept rezilijentnosti, koji se definiše kao

„kapacitet za pružanje otpora stresnim iskustvima i za održavanje zdravlja i psihosocijalnog

funkcionisanja uprkos averzivnim okolnostima“ (Beutel, Glaesmer, Wiltink, Marian, &

Brähler, 2010, p. 32-33). Rezilijentnost se, u izvjesnom smislu, može posmatrati kao polarni

opozit koncepta medicinske anksioznosti, kako je shvaćen u ovom istraživanju. Rezilijentnost

je stabilno i pozitivno povezana sa nivoom zadovoljstva životom tokom životnog vijeka

(Beutel et al., 2010). U skladu s tim, za očekivati bi bilo javljanje negativne korelacije između

medicinske anksioznosti i zadovoljstva životom, vjerovatno u nižem umjerenom intervalu

veličine efekta.

Još jedna potencijalno važna grupa varijabli u medicinskom kontekstu jeste tzv.

medicinski lokus kontrole (Ross, Ross, Short, & Cataldo, 2015; Wallston, Wallston, &

DeVellis, 1978), koji se odnosi na pripisivanje uzročnosti i odgovornosti za vlastito zdravlje

unutrašnjim („unutrašnji lokus“) ili spoljašnjim faktorima („šansa“ ili „moćni drugi“). Na

osnovu uvida u uobičajene korelate (zdravstvenog) lokusa kontrole u medicinsko-

zdravstvenom kontekstu (Ross et al., 2015; Wallston, & Wallston, 1978; Wallston et al.,

1978), moguće je dedukovati nižu do umjerenu vezu medicinske anksioznosti sa spoljašnje

orijentisanim zdravstvenim lokusom.


7

Pored navedenih konstrukata, u obzir će biti uzet i set varijabli koje se odnose na

samoiskazane aspekte medicinske istorije i zdravstvenog ponašanja ispitanika, gdje se načelno

očekuju viši skorovi medicinske anksioznosti, što je više doživljenih averzivnih medicinsko-

zdravstvenih iskustava. Takođe, u skladu sa trendom iz postojeće literature (npr., Koivula et

al., 2001; Nijkamp et al., 2004), za očekivati bi bilo da medicinska anksioznost bude nešto

viša kod žena nego kod muškaraca.

Metod

Uzorak

Istraživanje je sprovedeno na prigodnom uzorku od 444 ispitanika sa BHS govornog

područja, od čega je 52.5% bilo ženskog pola. Prosječan uzrast iznosio je 26.32 (SD=7.10)

godine, pri čemu je 20.7% ispitanika bilo u uzrasnom rasponu do 20 godina, 58.6% u rasponu

od 20 do 30 godina, 14.6% u rasponu od 30 do 40 godina i 6.1% u rasponu preko 40 godina.

Najviše ispitanika bilo je iz studentske populacije (42.3%), zatim sa završenom višom ili

visokom školom (28.6%), završenom srednjom školom (19.6%), masterom, magisterijem ili

doktoratom (7.9%), uz najmanji broj ispitanika za završenom osnovnom školom (1.6%). Na

5-stepenoj skali samoprocijenjenog materijalnog statusa (od 1=veoma ispod prosjeka do

5=veoma iznad prosjeka) 76.8% ispitanika navelo je da potpada pod prosječan materijalni

status. Nešto više od pola ispitanika (52.0%) navelo je da je u trenutku ispitivanja bilo

nezaposleno, dok su preostali naveli da rade na neodređeno (23.6%), na određeno/privremeno

(15.5%) ili da rade honorarno (8.8%).

Instrumenti

Upitnik medicinske anksioznosti (UMA). Konstruisan je za potrebe ovog

istraživanja. Inicijalna verzija obuhvatila je 21 ajtem 5-stepenog Likertovog formata

odgovora, koji mjere sljedeće indikatore: 1) opšti strah i anksioznost od medicinskih

procedura, ljekara i bolnica, 2) pesimizam i negativizam u vezi sa ishodima medicinskih

pregleda i procedura, 3) subjektivni doživljaj pojačavanja psihosomatskih reakcija (npr.

pojačano znojenje i lupanje srca) i pogoršanja simptoma bolesti u bolnicama i/ili tokom

pregleda, uključujući i percepciju promjene u krvnom pritisku („sindrom bijelog mantila“;

Bobrie et al., 2008; Pickering et al., 2007), 4) strah od krvi i igala, 5) nepovjerenje i loša

iskustva sa medicinskim osobljem i 6) globalna samoprocjena vlastitog zdravlja, odnosno

sklonosti ka razbolijevanju (u odnosu na druge ljude). Dimenzionalnost i psihometrijske

karakteristike upitnika ispitani su i prikazani u okviru odjeljka Rezultati.


8

BFI (Inventar Velikih pet; engl. The Big Five Inventory; John, Donahue, &

Kentle, 1991; John et al., 2008). Ovaj upitnik ličnosti sadrži 44 ajtema 5-stepenog

Likertovog formata odgovora i mjeri pet dimenzija po modelu Velikih pet (u zagradi su dati

brojevi ajtema za datu supskalu, aritmetičke sredine i standardne devijacije, kao i interne

konzistencije, na osnovu Cronbachovog α i McDonaldovog ω koeficijenta; McDonald, 1999;

Zinbarg, Revelle, Yovel, &Li, 2005): 1) Neuroticizam (N; 8 ajtema; M=2.79, SD=0.67;

α=.710, ω=.896), 2) Ekstraverzija (E; 8 ajtema; M=3.54, SD=0.61; α=.826, ω=.777), 3)

Prijatnost (A; 9 ajtema; M=3.81, SD=0.56; α=.837, ω=.804), 4) Savjesnost (C; 9 ajtema;

M=3.53, SD=0.62; α=.865, ω=.888) i 5) Otvorenost ka iskustvu (O; 10 ajtema; M=3.57,

SD=0.59; α=.843, ω=.837). Pouzdanosti internih konzistencija svih supskala (α i ω;

McDonald, 1999; Zinbarg et al., 2005) bile su prihvatljive do dobre.

MHLC (Multidimenzionalni upitnik zdravstvenog lokusa kontrole; engl.

Multidimensional Health Locus of Control Scale; Wallston et al., 1978). Korištena je

alternativna forma A ovog upitnika. Upitnik sadrži 18 ajtema 6-stepenog Likertovog tipa, koji

mjere tri dimenzije zdravstvenog lokusa kontrole (svaka supskala sadrži po šest ajtema; u

zagradi su date ilustracije ajtema, aritmetičke sredine i standardne devijacije, te interne

konzistencije, na osnovu α i ω koeficijenata; McDonald, 1999; Zinbarg et al., 2005): 1)

Unutrašnji (npr. „Ako se razbolim, od mog ponašanja zavisi koliko brzo ću se oporaviti.“;

M=4.11, SD=0.81; α=.776, ω=.744), 2) Moćni drugi (npr. „Moje zdravlje je pod kontrolom

zdravstvenih radnika.“; M=3.07, SD=0.97; α=.824, ω=.816) i 3) Šansa (npr. „Moje dobro

zdravlje je u najvećoj mjeri rezultat spleta srećnih okolnosti.“; M=2.83, SD=0.87; α=.782,

ω=.821). Pouzdanosti internih konzistencija svih supskala (α i ω; McDonald, 1999; Zinbarg et

al., 2005) bile su prihvatljive do dobre.

PHQ-9 (Upitnik pacijentovog zdravlja – 9; engl. Patient Health Questionnaire –

9; Kroenke et al., 2001; Kroenke & Spitzer, 2002; Kroenke, Spitzer, & Williams, 2001).

Ovo je trijažni upitnik depresivnosti, koji mjeri izraženost devet simptoma depresivnosti (po

jedan ajtem za svaki simptom) prema DSM-IV/DSM-V dijagnostičkim kriterijumima u

periodu tokom prethodne dvije sedmice. Odgovori se daju na 4-stepenoj skali u rasponu od

0=„nimalo“ do 3=„gotovo svaki dan“. U skladu sa preporukama formiranim na BHS

govornom području (Subotić et al., 2015; Subotić, 2016) u istraživanju je korišten jedinstveni

sumacioni skor (M=5.37, SD=4.37), koji je imao dobru do visoku pouzdanost interne

konzistencije (α=.916, ω=.872; McDonald, 1999; Zinbarg et al., 2005).

SWLS (Skala zadovoljstva životom; engl. The Satisfaction With Life Scale;

Diener, Emmons, Larsen, & Griffin, 1985). Ovaj upitnik se sastoji od pet ajtema, koji se


9

odnose na samoprocjene globalnog nivoa zadovoljstva sopstvenim životom. Od ispitanika se

traži da svoj stepen slaganja iskažu na 7-stepenoj Likertovoj skali. Ukupan rezultat predstavlja

sumacioni skor svih ajtema i kreće se u rasponu od 5 do 35, pri čemu viši skorovi označavaju

više zadovoljstvo životom. Prosječan skor u ovom istraživanju iznosio je 23.55 (SD=6.23), uz

visoke pokazatelje interne konzistencije (α=.916, ω=.901; McDonald, 1999; Zinbarg et al.,

2005).

Varijable koje se odnosne na ličnu medicinsku istoriju i ponašanja. Obuhvaćene

su samoprocjene većeg broja relevantnih varijabli iz ovog domena, uključujući istorijat

dosadašnjih bolničkih liječenja, medicinskih procedura i oboljenja, konzumacije lijekova i

nivoa fizičke aktivnosti.

Postupak

Ispitivanje je sprovedeno uz pomoć anonimne onalajn ankete kreirane u programu

LimeSurvey (LimeSurvey Project Team / Schmitz, 2012). Ispitanici su uglavnom prikupljeni

prigodno-lančano, uz oglašavanje putem socijalnih mreža. Prikupljanje podataka izvršeno je u

periodu od početka septembra 2016. godine do polovine maja 2017. godine.

Rezultati

Eksplorativna faktorska analiza

Početni skup od 21 ajtema medicinske anksioznosti podvrgnut je eksplorativnoj

faktorskoj analizi (EFA), na osnovu robusne verzije dijagonalno ponderisanih najmanjih

kvadrata (engl. Robust Diagonally Weighted Least Squares – RDWLS) kao metoda

ekstrakcije. EFA je sprovedena u programu „FACTOR“ (Lorenzo-Seva & Ferrando, 2006,

2013). Paralelna analiza (PA), koja se koristi kao pouzdan način utvrđivanja broja faktora u

EFA (Subotić, 2013), sugerisala je da je optimalno zadržati jedan latentni faktor, na osnovu

oba uobičajena kriterijuma (aritmetička sredina i 95. percentil; Subotić, 2013). PA je bila

zasnovana na MRFA metodu ekstrakcije (engl. Minimum Rank Factor Analysis) i 2000

slučajnih matrica generisanih na osnovu permutacije stvarnih podataka (Subotić, 2013).

Jedan zadržani latentni faktor objašnjavao je 47.17% zajedničke varijanse ajtema, uz

KMO=.94, koji ukazuje na visoku adekvatnost faktorske matrice za sprovođenje EFA. Ajtemi

br. 1 („Razbolim se lakše nego drugi ljudi.“), 5 („Poklanjam veliku pažnju svom zdravlju.“),

11 („Moje zdravlje je bolje u odnosu na većinu drugih ljudi mog uzrasta.“) i 17 („Imam velik

otpor prema konzumiranju lijekova.“) imali su niska faktorska zasićenja (Λ<|.32|; Tabachnick

& Fidell, 2013, p. 654), zbog čega su isključeni iz analize. Dodatno, zbog naglašenih


10

korelacija reziduala sa drugim ajtemima, uklonjeni su i ajtemi br. 2 („Nemam povjerenje u

medicinsko osoblje“), 12 („Svoje iskustvo s medicinskim radnicima i bolnicima mogu opisati

kao uglavnom pozitivno.“) i 20 („Sjećam se konflikata i neugodnih situacija sa medicinskim

osobljem.“).2 Ovi ajtemi imali su (redom) faktorska zasićanja: .43, -.36 i .57.

Nakon uklanjanja ovih 7 ajtema, na preostalih 14 ponovljena je EFA. PA je ponovo

sugerisala zadržavanje jednog faktora (na osnovu oba konvencionalna kriterijuma; Subotić,

2013), koji je objašnjavao 64.79% zajedničke varijanse ajtema (KMO=.95). Faktorska

zasićenja su prikazana u Tabeli 1. Data su zasićenja za uzorak u cjelini (Λtotal), kao i zasićenja

na poduzorcima žena (Λžene), odnosno muškaraca (Λmuškarci). Kao što se može vidjeti, sva

faktorska zasićanja na kompletnom uzorku su pozitivna, visoka i nalaze se u rasponu od .665

do .892, a pouzdanosti interne konzistencije jedinstvenog skora (α i ω; McDonald, 1999;

Zinbarg et al., 2005) je vrlo visoka. Zasićenja na poduzorku žena uglavnom su nešto niža

nego zasićenja na poduzorku muškaraca, ali na osnovu vrijednosti Tuckerovog koeficijenta

kongruencije od .998 utvrđeno je da se, uprkos tim variranjima, strukture zasićenja za žene i

muškarce mogu smatrati funkcionalno identičnim, jer uveliko prelaze kritičnu granicu od .95

(Lorenzo-Seva & Ten Berge, 2006).

Dobijenim latentnim faktorom su ravnomjerno obuhvaćene manifestacije opšteg

straha i nelagode od ljekara, bolnica i medicinskih procedura, negativna očekivanja u vezi sa

ishodima medicinskih intervencija, subjektivni doživljaj pojačavanja simptomatologije i

tjelesnih reakcija (znojenje, lupanje srca, promjena u krvnom pritisku) u bolničkom

okruženju, tj. tokom pregleda, kao i strah od krvi i igala. Faktor je imenovan kao

(generalna/opšta) medicinska anksioznost.

U Tabeli 1 prikazani su i pokazatelji diskriminativnosti ajtema (samo za ukupni skor;

atotal), koji su izračunati na osnovu GRM (engl. Graded Response Model) ekstenzije Teorije

odgovora na stavke (engl. Item Response Theory – IRT), koja je prikladna za rad sa

Likertovima stavkama sa jednakim brojem rangova/odgovora. Diskriminativnost se odnosi na

svojstvo ajtema da prave razliku između ispitanika sa različitim nivoima mjerene osobine. U

skladu sa uobičajenim konvencijama, može se konstatovati da većina ajtema ima visoku

diskriminativnost, a niti jedan ajtem nema diskriminativnost manju od umjerene (vrijednosti

ispod 0.34 ukazuju na vrlo nisku diskriminativnost, između 0.35 i 0.64 na nisku, između 0.65

2 Ajtemi 4 i 6, koji se odnose na strah od igala i krvi, takođe su imali nešto izraženije korelacije reziduala i u

prvoj i u drugoj verziji analize, ali ne do intenziteta koji opravdava uklanjanje nekog od ovih ajtema, tim prije što

su strahovi od igala i krvi konceptualno povezani i teorijski je za očekivati da se između njih jave pojačane

korelacije (reziduala).


11

i 1.34 na umjerenu, između 1.35 i 1.69 na visoku, a vrijednosti preko 1.70 predstavljaju vrlo

visoku diskriminativnost; Baker, 2001, p. 35).

Tabela 1. Rezultati EFA

Br. Tvrdnje atotal Λtotal Λžene Λmuškarci

3 Osjećam nelagodu čak i prije rutinskih medicinskih

pregleda. 1.16 .745 .668 .787

4 Plašim se igala. 0.89 .665 .667 .660

6 Uspaničim se kada vidim krv. 1.00 .706 .687 .718

7 Dešavalo mi se da smišljam izgovore kako bih što

duže odložio/la odlazak kod ljekara. 1.02 .715 .590 .745

8 Prije bilo kakvog medicinskog pregleda tipično

pomislim na najgori mogući ishod. 1.33 .800 .700 .843

9 Plašim se bolnica. 1.62 .851 .826 .863

10 Od odlaska kod ljekara samo se još više razbolim. 1.43 .820 .743 .831

13 Strah me je od ljekara. 1.59 .846 .787 .858

14 Kad dođem na medicinski pregled, simptomi bolesti

mi se sami od sebe pojačaju. 1.54 .839 .754 .853

15 Hvata me jeza čak i od same pomisli na bilo kakav

operacijski zahvat. 1.10 .740 .739 .748

16

Prilikom ulaska u medicinsku ordinaciju osjetim

snažne tjelesne simptome, kao što su pojačano lupanje

srca, znojenje, nagli skok ili pad pritiska i sl.

1.43 .819 .804 .791

18 Dešavalo mi se da me hvata panika prije medicinskog

pregleda ili pretraga. 1.55 .840 .798 .851

19 Već mi i sam pogled na bijeli ljekarski mantil stvara

nelagodu. 1.97 .892 .826 .893

21 Čak i prilikom rutinskih pregleda plašim se da će mi

pronaći/dijagnostikovati neku ozbiljnu bolest. 1.42 .818 .745 .834

Karakteristični korijen (k.k.) 8.85 7.70 9.14

Cronbachova α ≈ McDonaldova ω .958 .941 .961

Aritmetička sredina (M) sumacionog skora 2.33 2.17 2.51

Standardna devijacija (SD) sumacionog skora 0.84 0.73 0.92


12

Distribucije skorova medicinske anksioznosti

Prosječni sumacioni skorovi medicinske anksioznosti pokazivali su statistički

značajnu tendenciju ka pozitivnoj asimetriji, tj. grupisanju ka nižim vrijednostima

(D'Agostino test: z=4.12, p<.001; Wessa, 2013), kao što je prikazano na Slici 1.

Slika 1. Distribucija sumacionih skorova medicinske anksioznosti (za ukupni uzorak).

M=2.33, 95% CI [2.26, 2.41], SD=0.84, Sk=0.50, Ku=-0.22.

Veze skorova medicinske anksioznosti sa sociodemografskim varijablama.

Prosječni sumacioni skorovi medicinske anksioznosti bili su statistički značajno niži kod žena

(M=2.17, SD=0.73) u odnosu na muškarce (M=2.51, SD=0.92), pri čemu je veličina efekta

niskog intenziteta (Cohen, 1992): t(400.05)=-4.37, p<.001, d=-0.42. Postojala je i neznatna

razlika u prosječnim skorovima u zavisnosti od nivoa obrazovanja (sedam ispitanika sa

završenom osnovnom školom isključeno je iz ove analize): FWelch(3, 130.12)=4.10, p=.008,

η2=.03, uz prisutnu tendenciju opadanja skorova medicinske anksioznosti sa porastom nivoa

obrazovanja, što je posebno očigledno kada je riječ o ljudima sa završenim masterom,

magisterijem ili doktoratom. Razlike u odnosu na radni status nisu bile statistički značajne:

FWelch(3, 122.93)=0.13, p=.943, η2=.001. Nije utvrđena statistički značajna korelacija sa

uzrastom: ρ=-.03, p=.489, niti sa samoprocijenjenim rangom materijalnog statusa: ρ=-.05,

p=.273.


13

Veze skorova medicinske anksioznosti sa varijablama lične medicinske istorije i

ponašanja.

Razlike u prosječnim skorovima medicinske anksioznosti u odnosu na

(samoprocijenjene) varijable medicinske istorije i ponašanja date su u Tabeli 2.

Tabela 2. Razlike u skorovima medicinske anksioznosti u odnosu na medicinske varijable

M(SD) t df d p pkorigovano

Hronična bolest Ne (N=417): 2.35(0.84)

1.57 30.55 0.28 .126 .300 Da (N=27): 2.11(0.74)

Lokalna anestezija Ne (N=275): 2.26(0.70)

-3.19 266.36 -0.34 .002 .012 Da (N=169): 2.51(1.01)

Totalna anestezija Ne (N=299): 2.32(0.81)

-0.29 262.20 -0.03 .776 .925 Da (N=145): 2.35(0.89)

Lomovi Ne (N=299): 2.32(0.81)

-0.38 298.93 -0.04 .703 .925 Da (N=145): 2.35(0.89)

Bolnica Ne (N=291): 2.60(0.77)

-2.39 260.51 -0.25 .018 .054 Da (N=153): 2.47(0.94)

Hitna pomoć Ne (N=145): 2.12(0.68)

-4.15 359.50 -0.38 <.001 <.001 Da (N=299): 2.44(0.89)

Transfuzija Ne (N=420): 2.34(0.83)

0.32 24.90 0.08 .752 .925 Da (N=24): 2.27(0.99)

Alergija Ne (N=240): 2.34(0.87)

0.19 438.98 0.02 .848 .925 Da (N=204): 2.32(0.80)

Lijek protiv alergije Ne (N=357): 2.28(0.82)

-2.53 124.80 -0.32 .012 .048 Da (N=87): 2.54(0.88)

Rodbina bolest Ne (N=126): 2.22(0.88)

-1.44 228.86 -0.16 .150 .300 Da (N=287): 2.35(0.84)

Teretana Ne (N=353): 2.33(0.82)

0.08 129.45 0.01 .933 .933 Da (N=91): 2.33(0.92)

Kardio vježba Ne (N=248): 2.36(0.84)

0.74 420.36 0.07 .458 .785 Da (N=196): 2.30(0.84)

Napomene: Hronična bolest: „Pati li od hronične bolesti?“ Lokalna anestezija: „Da li je ikada bio/la

podvrgnut/a lokalnoj anesteziji?“ Totalna anestezija: „Da li je ikada bio/la podvrgnut/a totalnoj anesteziji?“

Lomovi: „Da li je ikada lomio/la kost ili kidao/la mišić ili ligament?“ Bolnica: „Da li je nekada bio/la zadržan/a

u bolnici na liječenju duže od tri dana (ne računajući porođaj kod žena)?“ Hitna pomoć: „Da li je nekad tokom


14

života završio/la u hitnoj pomoći?“ Transfuzija: „Da li je ikada primio/la transfuziju krvi?“ Alergija: „Ima li

makar jednu alergiju?“ Lijek protiv alergije: „Koristi li lijekove protiv alergije u prethodna tri mjeseca?“

Rodbina bolest (iz analize je isključen 31 ispitanik sa odgovorom „ne znam“): „Prema saznanju ispitanika, ima

li članove bliže (krvne) rodbine koji su imali infarkt, moždani udar ili karcinom?“ Teretana: „Ide li u

kontinuitetu u teretanu u prethodna tri mjeseca?“ Kardio vježba: „Bavi li se u kontinuitetu u prethodna tri

mjeseca nekim vidom kardiovaskularne vježbe (vožnja bicikla, trčanje i sl.)?“ Varijable koje se odnose na

prisustvo invaliditeta (NDa=16), preživljen infarkt, moždani udar ili karcinom (NDa=7), konzumaciju lijekova za

regulaciju krvnog pritiska ili srčane probleme (NDa=10) i konzumaciju lijekova za regulaciju nivoa šećera u krvi

(NDa=5) nisu uzete u obzir u analizama zbog niske frekvencije potvrdnih odgovora. Veličine efekata (Cohenov

d) mogu se tumačiti na osnovu konvencionalnih vrijednosti od |0.20|, |0.50| i |0.80|, kao granica za niski,

umjereni i visoki intenzitet efekta (Cohen, 1992). Vjerovatnoće (p statistici) korigovani su zbog multiplih

poređenja na osnovu FDR (False Discovery Rate; Benjamini & Hochberg, 1995) postupka, implementiranog u

onlajn kalkulator, koji je dostupan sa linka: http://www.sdmproject.com/utilities/?show=FDR.

Nakon korekcije vjerovatnoća za višestruka poređenja (Benjamini & Hochberg, 1995),

utvrđeni su statistički značajno povišeni skorovi samo za ispitanike: 1) koji su bili podvrgnuti

lokalnoj anesteziji tokom života; 2) koji su tokom života završili u hitnoj pomoći i 3) koji su

koristili lijek protiv alergije u prethodna tri mjeseca. Na samoj granici statističke značajnosti

su i povišeni skorovi kod ispitanika koji su tokom života bili zadržani na bolničkom liječenju

duže od tri dana. Svi ovi efekti su nižeg intenziteta.

Skorovi medicinske anksioznosti nisu korelirali sa samoprocijenjenim rangovima

učestalosti doniranja krvi (ρ=-.07, p=.213), stepena u kojem su fizički problemi ometali

funkcionisanje u prethodne dvije sedmice (ρ=.07, p=.197) i učestalošću konzumacije

duvanskih proizvoda (ρ=-.02, p=.697), ali su bili negativno povezani (korelacije niskog

intenziteta; Cohen, 1992) sa intenzitetom bavljenja sportom (ρ=-.11, p=.048) i nivoom fizičke

aktivnosti (ρ=-.16, p=.005).

Veze medicinske anksioznosti sa osobinama ličnosti, medicinskim lokusom

kontrole, depresivnošću i zadovoljstom životom.

Korelacije medicinske anksioznosti sa drugim konstruktima individualnih razlika su

date u Tabeli 3. Izračunate su i bivarijacione korelacije (r) i regresione korelacije (β), pri

čemu je medicinska anksioznost posmatrana kao kriterijum, a ostale varijable kao prediktori.

Na bivarijacionom nivou, sve varijable osim depresivnosti i dvije dimenzije zdravstvenog

lokusa kontrole („Unutrašnji“ i „Šansa“) korelirale su sa medicinskom anksioznošću, pri

čemu su vrijednosti bile uglavnom nižeg intenziteta. Neuroticizam i „Moćni drugi“ (kao

dimenzija zdravstvenog lokusa kontrole) korelirali su pozitivno sa medicinskom

anksioznošću, dok su preostale (statistički značajne) korelacije bile negativnog smjera.

http://www.sdmproject.com/utilities/?show=FDR


15

Tabela 3. Korelacije osobina ličnosti, medicinskog lokusa kontrole, depresivnosti i

zadovoljstva životima sa medicinskom anksioznošću

Varijable r β pβ

BFI – Neuroticizam (N) .35*** .24 <.001

BFI – Ekstraverzija (E) -.21*** .02 .764

BFI – Prijatnost (A) -.23*** -.01 .938

BFI – Savjesnost (C) -.30*** -.08 .170

BFI – Otvorenost (O) -.26*** -.14 .015

MHLC – Unutrašnji .08 .08 .066

MHLC – Moćni drugi .27*** .19 <.001

MHLC – Šansa .04 -.02 .708

PHQ-9 – Depresivnost .04 -.09 .090

SWLS – Zadovoljstvo životom -.30*** -.17 <.001

Napomene: r=bivarijacione, tj. Pearsonove produkt-moment linearne korelacije; po uobičajenim konvencijama,

|.10|, |.30| i |.50| mogu se posmatrati kao granice za niske, umjerene i visoke intenzitete povezanosti (Cohen,

1992). *** p<.001 (odnose se na r). β=regresioni koeficijenti (kriterijum: medicinska anksioznost). Koeficijent

determinacije (za medicinsku anksioznost kao kriterijum): R2=.243. pβ=vjerovatnoće, tj. statističke značajnosti β

koeficijenata; ove vjerovatnoće su izračunate nakon korekcije heteroskedasticiteta uz pomoć HC3 procedure

(Hayes & Cai, 2007).

Kada se medicinska anksioznost posmatra kao kriterijum u linearnoj regresionoj

analizi, a preostale varijable kao prediktori, u statistički značajnoj parcijalnoj vezi ostaju samo

sljedeće četiri varijable (date po visini efekata, počevši od najsnažnijeg prediktora): viši BFI –

Neuroticizam, viši MHLC – Moćni drugi, niže SWLS – Zadovoljstvo životom i niža BFI –

Otvorenost. Prediktori u cjelini objašnjavaju 24.3% varijanse medicinske anksioznosti, što

predstavlja prediktivni efekt umjerenog (blizu visokog) intenziteta (Cohen, 1992). Takođe,

ako se pol ubaci u regresionu jednačinu, povrh osobina ličnosti, zdravstvenog lokusa kontrole,

depresivnosti i zadovoljstva životom, predikcija medicinske anksioznosnosti raste za dodatnih

1% (pΔ=.024; βpol=.11).

Diskusija

Glavna svrha ovog istraživanja bila je konstrukcija i preliminarna validacija upitnika

opšte/generalne medicinske anksioznosti. Većina postojećih instrumenata i procedura ovog

tipa usmjerena je ili na mjerenje anksioznosti i strahova koji se vezuju za specifične

medicinske procedure i oboljenja ili na mjerenje opšte anksioznosti u kontekstu specifičnih


16

procedura ili oboljenja. Upitnik konstruisan u okviru ovog istraživanja konceptualno je

namijenjen upotrebi u okviru medicinsko-zdravstvenih institucija opšteg tipa, kao što su

ambulante opšte prakse i porodične medicine. U skladu s tim, sadržaj ovog upitnika, u svojoj

finalnoj formi (UMA-14; vidjeti Prilog), obuhvatio je 14 ajtema, koji mjere manifestacije

opšte nelagode i straha od medicinskih procedura (uključujući i „bilo kakve operacijske

zahvate“), bolnica i ljekara (uključujući i tzv. strah od bijelog mantila; Bobrie et al., 2008;

Pickering et al., 2007), opšti pesimizam u vezi sa ishodima medicinskih pretraga i procedura

(tj. „pomisao na najgori mogući ishod“), kao i lični, subjektivno procijenjeni doživljaj

amplifikacije simptoma bolesti tokom bolničkih pregleda, uz pojačane psihosomatske reakcije

(znojenje, lupanje srca, promjena u krvnom pritisku). U sadržaj upitnika ušli su i međusobno

povezani strahovi od krvi i igala, dok su samoprocjene vlastitog zdravlja i sklonosti ka

bolestima, averzije prema konzumiranju lijekova, kao i negativni stavovi (nepovjerenje, loša

iskustva i konflikti) prema medicinskom osoblju uklonjeni iz finalne verzije upitnika, zbog

loših psihometrijskih svojstava i načelno slabije povezanosti ovih ajtema sa ostatkom

predmeta mjerenja upitnika.

Sve karakteristike obuhvaćene finalnom verzijom upitnika medicinske anksioznosti

međusobno su snažno i konzistentno povezane u jednu zajedničku latentnu dimenziju, sa

generalno visokim faktorskim zasićenjima i visokom internom konzistencijom (McDonald,

1999; Zinbarg et al., 2005), uz uglavnom visoku diskriminativnost ajtema. Iz ovog se može

konstatovati da novokreirani UMA-14 upitnik posjeduje veoma dobru faktorsku validnost i

psihometrijske karakteristike u cjelini. Latentna struktura upitnika identična je za žene i

muškarce, što implicira da je pripadnike različitih polova moguće na osnovu njega direktno

komparirati. U skladu s tim, utvrđeno je da su skorovi medicinske anksioznosti nešto niži kod

žena, što je donekle iznenađujuće, imajući u vidu da raniji nalazi uglavnom ukazuju na više

nivoe medicinskih strahova i anksioznosti kod žena (npr., Koivula et al., 2001; Nijkamp et al.,

2004). Međutim, treba imati u vidu da se ovi referentni nalazi odnose na kontekst operativnih

procedura, koji se ne može jednoznačno generalizovati na opštu medicinsku anksioznost, koja

je u fokusu ovog istraživanja. Iz literature je poznato da žene, premda ne univerzalno i

jednoznačno, nešto češće posežu za medicinskim konsultacijama u odnosu na muškarce i da

češće koriste usluge primarne zdravstvene zaštite, uz opasku da muškarci imaju nešto veću

sklonost ka odbijanju medicinske pomoći, što potencijalno ima veze sa karakteristikama

maskulinog identiteta i ponašanja (za pregled nalaza vidjeti npr., Hunt, Adamson, Hewitt, &

Nazareth, 2011). Moguće je da razlike u stepenu u kojem žene i muškarci koriste usluge

primarne zdravstvene zaštite, kao i razlike u stepenu identifikacije sa polnim


17

ulogama/stereotipima moderiraju ishodne skorove medicinske anksioznosti i indirektno

produkuju razlike u prosječnim skorovima. Ovo nije bilo moguće testirati u aktuelnom

istraživanju.3

Identifikovan je i blagi trend pada skorova medicinske anksioznosti sa porastom nivoa

obrazovanja, uz izostanak veza sa uzrastom, radnim i materijalnim statusom. Sve ovo

implicira da vjerovatno ne postoji velika potreba za kreiranjem posebnih normi za skorovanje,

možda izuzev polnih. Međutim, treba naglasiti da je uzorak istraživanja uglavnom bio

sačinjen od mlađih odraslih osoba, a anketiranje je izvršeno izvan medicinsko-bolničkog

konteksta, tako da bi eventualne izraženije razlike između određenih sociodemografskih

skupina (npr. mlađi ispitanici u odnosu na izrazito starije, poput penzionera) i konsekventnu

potrebu za kreiranjem zasebnih normi tek trebalo utvrditi.

Kada je riječ o relacijama UMA-14 skorova medicinske anksioznosti sa drugim

konstruktima i varijablama od interesa, dobijeni nalazi su generalno u skladu sa okvirnim

polaznim očekivanjima, što ukazuje na zadovoljavajuću konvergentnu i divergentnu validnost

upitnika. Većina značajnih korelacija bila je nižeg do umjerenog intenziteta. Kao važni

parcijalni prediktori izdvojili su se, u skladu sa nalazima ranijih istraživanja, viši neuroticizam

(Marek et al., 2017; Victorson et al., 2016; Wimmelmann et al., 2014) i niže zadovoljstvo

životom (Beutel et al., 2010; Wimmelmann et al., 2014), dok veza sa depresivnošću

očekivano izostaje. U pogledu veza sa zdravstvenim lokusom kontrole, okvirno je očekivana

veza medicinske anksioznosti sa spoljašnje orijentisanim lokusom, ali bez eksplicitnog

očekivanja u pogledu toga koje će sve od tri dimenzije zdravstvenog lokusa ostvariti

korelaciju. Dobijeno je da je samo jedna od tri dimenzije zdravstvenog lokusa – moćni drugi,

u vezi sa višom medicinskom anksioznošću. Ova dimenzija konceptualno potpada pod opšti

domen spoljašnjeg lokusa i obuhvata uvjerenje da je vlastito zdravlje pod prevashodnom

kontrolom ljekara/zdravstvenih radnika (Ross et al., 2015; Wallston, & Wallston, 1978;

Wallston et al., 1978). Međutim, ni globalno uvjerenje o tome „da ako je suđeno da se

razbolim, razboliću se“ (spoljašnji zdravstveni lokus kontrole u striktnom smislu), kao ni

globalno uvjerenje o tome „da ja kontrolišem svoje zdravlje“ (unutrašnji zdravstveni lokus

kontrole) nisu bili u značajnoj vezi sa nivoom medicinske anksioznosti.

3 Radno je provjereno da li se polne razlike u nivou medicinske anksioznosti zadržavaju nakon što se

kovarijansno iskontrolišu razlike u drugim osobinama individualnih razlika (koje su obuhvaćene istraživanjem) i

varijable koje se odnose na ličnu medicinsku istoriju i ponašanja i utvrđeno je da se polne razlike nakon toga ne

mijenjaju bitnije, što umanjuje vjerovatnoću da je uzročnik ove razlike neka sistematična

neujednačenost/nereprezentativnost polnih poduzoraka.


18

Jedna od korelacija koja nije eksplicitno očekivana, podrazumijevala je vezu niže

otvorenosti ka iskustvu sa višom medicinskom anksioznošću. Za razliku od neuroticizma, koji

je uglavnom konzistentno povezan sa (negativnim) medicinskim ishodima (npr., Hudek-

Knežević & Kardum, 2009), nalazi u pogledu otvorenosti su vrlo nekonzistentni (Eldesouky,

2012), što otežava interpretaciju i generalizaciju korelacije iz ovog istraživanja. Postoje nalazi

o tome da otvorenost pozitivno korelira sa doživljavanjem pozitivnih emocija i zadovoljstvom

životom, što se dijelom objašnjava fleksibilnošću u kognitivnom aparatu, koja odlikuje osobe

sa visokim skorovima otvorenosti; ove osobe dobijaju satisfakciju od toga što povećavaju

svoje znanje, ali su istovremeno i bolje u nošenju sa životnim problemima, zbog toga što su

sklonije da učine napor da o njima razmišljaju pozitivno (Eldesouky, 2012). Stoga je moguće

da negativna korelacija otvorenosti i medicinske anksioznosti dobijena u ovom istraživanju

ima osnovu u boljem kapacitetu za nošenje s medicinskim problemima osoba čija otvorenost

ka iskustvu je viša. Takođe je moguće da se osobe s izraženijom otvorenošću više informišu o

medicini, zdravlju i bolestima (tj. imaju o tome viši nivo znanja) i/ili vrše više aktivnosti u

svrhu prevencije bolesti, što rezultantno umanjuje nivo medicinske anksioznosti. Međutim,

ove pretpostavke nije bilo moguće provjeriti, zbog izostanka svih potrebnih varijabli u ovom

istraživanju.

Kada je riječ o vezi skorova medicinske anksioznosti sa relevantnim varijablama iz

domena medicinske istorije ispitanika, od 12 razmotrenih varijabli, utvrđene su naglašenije

razlike samo u pogledu četiri varijable. Tako je medicinska anksioznost bila viša kod

ispitanika koji su nekad tokom života bili podvrgnuti lokalnoj anesteziji, koji su nekada bili

hospitalizovani u ambulanti hitne pomoći, koji su koristili lijekove protiv alergije u

neposrednoj prošlosti i onih koji su nekada bili zadržani na dužem bolničkom liječenju (efekt

na granici statističke značajnosti). Pored ovog, medicinska anksioznost je bila neznatno niža

kod fizički aktivnijih osoba i osoba koje se bave sportom. Premda je utvrđena veza

medicinske anksioznosti sa malim brojem varijabli medicinske istorije i ponašanja, uz niske

veličine statističkih efekata, smjerovi svih efekata bili su očekivani. Relativno mali broj

opaženih veza može se objasniti strukturom uzorka, na kojem uglavnom nije utvrđen veliki

broj medicinsko-zdravstvenih komplikacija, uz opasku da te brojke treba uzeti s dozom

rezerve, s obzirom na način njihovog utvrđivanja, koji se zasniva na samoprocjeni, bez

objektivne verifikacije navoda.

Glavno ograničenje ovog istraživanja predstavlja njegov preliminarni karakter, pošto

je konstrukcija i inicijalna validacija novokonstruisanog UMA-14 upitnika izvršena na opštem

uzorku, bez validacije u medicinski relevantnom kontekstu (npr. zdravstvenim ambulantama)


19

i bez uvida u njegovu kriterijumsku validnost. Tek je potrebno utvrditi da li je i u kojoj mjeri

UMA-14 upitnik od koristi u predviđanju konkretnih, praktično relevantnih kriterijuma,

odnosno ponašanja i manifestacija u medicinskom kontekstu, kao što su stvarno odlaganje ili

izbjegavanje medicinskih pregleda, objektivno mjerljivo pogoršanje simptomatologije

prilikom pregleda i slično. Ipak, može se zaključiti da ovdje prikazani UMA-14 upitnik

pokazuje dobru faktorsku, konvergentnu i divergentnu validnosti, što ga čini potencijalno

relevantnim za istraživačke potrebe i predstavlja dobru polaznu osnovu za buduća testiranja u

stvarnom medicinsko-ambulantnom kontekstu.

Reference

Astin, F., Jones, K., & Thompson, D. R. (2005). Prevalence and patterns of anxiety and

depression in patients undergoing elective percutaneous transluminal coronary

angioplasty. Heart & Lung: The Journal of Acute and Critical Care, 34(6), 393-401.

Baker, F. B. (2001). The basics of item response theory (2nd ed.). University of Maryland

College Park, MD: ERIC Clearinghouse on Assessment and Evaluation.

Benjamini, Y., & Hochberg, Y. (1995). Controlling the false discovery rate: A practical and

powerful approach to multiple testing. Journal of the Royal Statistical Society. Series

B (Methodological), 57(1), 289-300.

Beutel, M. E., Glaesmer, H., Wiltink, J., Marian, H., & Brähler, E. (2010). Life satisfaction,

anxiety, depression and resilience across the life span of men. The Aging Male, 13(1),

32-39.

Bobrie, G., Clerson, P., Menard, J., Postel-Vinay, N., Chatellier, G., & Plouin, P. F. (2008).

Masked hypertension: a systematic review. Journal of Hypertension, 26(9), 1715-

1725.

Broome, M. E., & Mobley, T. (2003). The child medical fears scale. In O. L. Strickland & C.

Dilorio (Eds.), Measurement of nursing outcomes, Volume 2: Client outcomes and

Quality of Care (2nd ed.) (pp. 196-206). New York, NY: Springer Publishing

Company.

Byrom, J., Clarke, T., Neale, J., Dunn, P. D. J., Hughes, G. M., Redman, C. W. E., & Pitts, M.

(2002). Can pre-colposcopy sessions reduce anxiety at the time of colposcopy? A

prospective randomised study. Journal of Obstetrics and Gynaecology, 22(4), 415-

420.


20

Carlsson, S., Aus, G., Wessman, C., & Hugosson, J. (2007). Anxiety associated with prostate

cancer screening with special reference to men with a positive screening test (elevated

PSA): Results from a prospective, population-based, randomised study. European

Journal of Cancer, 43(14), 2109-2116.

Christudas, M. J., Gupta, B. S., Undela, K., Isaac, N. M., Ram, D., & Ramesh, M. (2016).

Assessment of impact of pharmacophilia and pharmacophobia on medication

adherence in patients with psychiatric disorders: A cross-sectional study. Indian

Journal of Pharmacology, 48(6), 701-705.

Cohen, J. (1992). A power primer. Psychological Bulletin, 112(1), 155-159.

Diener, E. D., Emmons, R. A., Larsen, R. J., & Griffin, S. (1985). The satisfaction with life

scale. Journal of Personality Assessment, 49(1), 71-75.

Eldesouky, L. (2012). Openness to experience and health: A review of the literature. The Yale

Review of Undergraduate Research in Psychology, 5, 24-42.

Facco, E., Zanette, G., & Manani, G. (2008). Italian version of Corah's Dental Anxiety Scale:

Normative data in patients undergoing oral surgery and relationship with the ASA

physical status classification. Anesthesia Progress, 55(4), 109-115.

Guo, P., East, L., & Arthur, A. (2012). A preoperative education intervention to reduce

anxiety and improve recovery among Chinese cardiac patients: A randomized

controlled trial. International Journal of Nursing Studies, 49(2), 129-137.

Hayes, A. F., & Cai, L. (2007). Using heteroskedasticity-consistent standard error estimators

in OLS regression: An introduction and software implementation. Behavior Research

Methods, 39(4), 709-722.

Hemophobia – Fear of blood (n.d.). Retrieved from https://goo.gl/SjMwdB

Hudek-Knežević, J., & Kardum, I. (2009). Five-factor personality dimensions and 3

healthrelated personality constructs as predictors of health. Croatian Medical Journal,

50(4), 394-402.

Hunt, K., Adamson, J., Hewitt, C., & Nazareth, I. (2011). Do women consult more than men?

A review of gender and consultation for back pain and headache. Journal of Health

Services Research & Policy, 16(2), 108-117.

John, O. P., Donahue, E. M., & Kentle, R. L. (1991). The Big Five Inventory – Versions 44

and 54. Berkley, CA: University of California, Berkley, Institute of Personality and

Social Research.

John, O. P., Naumann, L. P., & Soto, C. J. (2008). Paradigm shift to the integrative Big Five

trait taxonomy: History, measurement, and conceptual issues. In O. P. John, R. W.

https://goo.gl/SjMwdB


21

Robins, & L. A. Pervin (Eds.), Handbook of personality: Theory and research (3rd

ed.) (pp. 114-158). New York, NY: Guilford Press.

Koivula, M., Paunonen-Ilmonen, M., Tarkka, M. T., Tarkka, M., & Laippala, P. (2001). Fear

and anxiety in patients awaiting coronary artery bypass grafting. Heart & Lung: The

Journal of Acute and Critical Care, 30(4), 302-311.

Kroenke, K., & Spitzer, R. L. (2002). The PHQ-9: A new depression diagnostic and severity

measure. Psychiatric Annals, 32(9), 1-7.

Kroenke, K., Spitzer, R. L., & Williams, J. B. (2001). The PHQ-9: Validity of a brief

depression severity measure. Journal of General Internal Medicine, 16(9), 606-613.

Lenk, M., Berth, H., Joraschky, P., Petrowski, K., Weidner, K., & Hannig, C. (2013). Fear of

dental treatment: An underrecognized symptom in people with impaired mental health.

Dtsch Arztebl Int, 110(31-32), 517-522.

Liddell, A., & Locker, D. (2000). Changes in levels of dental anxiety as a function of dental

experience. Behavior Modification, 24(1), 57-68.

LimeSurvey Project Team / Schmitz, C. (2012). LimeSurvey: An open source survey tool

[Computer Software]. Hamburg, Germany: LimeSurvey Project. Retreived from

https://www.limesurvey.org/

Lorenzo-Seva, U., & Ferrando, P. J. (2006). FACTOR: A computer program to fit the

exploratory factor analysis model. Behavior Research Methods, 38(1), 88-91.

Lorenzo-Seva, U., & Ferrando, P. J. (2013). FACTOR 9.2: A comprehensive program for

fitting exploratory and semiconfirmatory factor analysis and IRT models. Applied

Psychological Measurement, 37(6), 497-498.

Lorenzo-Seva, U., & Ten Berge, J. M. (2006). Tucker's congruence coefficient as a

meaningful index of factor similarity. Methodology, 2(2), 57-64.

Mainiero, M. B., Schepps, B., Clements, N. C., & Bird, C. E. (2001). Mammography related

anxiety: Effect of preprocedural patient education. Women's Health Issues, 11(2), 110-

115.

Marback, R., Temporini, E., & Júnior, N. K. (2007). Emotional factors prior to cataract

surgery. Clinics, 62(4), 433-438.

Marek, R. J., Tarescavage, A. M., Ben-Porath, Y. S., Ashton, K., Heinberg, L. J., & Rish, J.

M. (2017). Associations between psychological test results and failure to proceed with

bariatric surgery. Surgery for Obesity and Related Diseases, 13(3), 507-513.

McDonald, R. P. (1999). Test theory: A unified treatment. Mahwah, NJ: Erlbaum.

https://www.limesurvey.org/


22

Nijkamp, M. D., Kenens, C. A., Dijker, A. J. M., Ruiter, R. A. C., Hiddema, F., & Nuijts, R.

M. M. A. (2004). Determinants of surgery related anxiety in cataract patients. British

Journal of Ophthalmology, 88(10), 1310-1314.

Nosocomephobia defined because the excessive worry of hospitals. (n.d.). Retrieved from

https://goo.gl/udxfEu

Pharmacophobia – Fear of taking medicine. (n.d.) . Retrieved from https://goo.gl/r2dFTh

Pickering, T. G., Eguchi, K., & Kario, K. (2007).Masked hypertension: A review.

Hypertension Research, 30(6), 479-488.

Ross, T. P., Ross, L. T., Short, S. D., & Cataldo, S. (2015). The Multidimensional Health

Locus of Control Scale: Psychometric properties and form equivalence. Psychological

Reports, 116(3), 889-913.

Schag, C. A., & Heinrich, R. L. (1989). Anxiety in medical situations: Adult cancer patients.

Journal of Clinical Psychology, 45(1), 20-27.

Schmid, M., Wolf, R. C., Freudenmann, R. W., &Schönfeldt-Lecuona, C. (2009).

Tomophobia, the phobic fear caused by an invasive medical procedure: An emerging

anxiety disorder: A case report. Journal of Medical Case Reparts, 3(1), 131.

Schreier, A. M., & Williams, S. A. (2004). Anxiety and quality of life of women who

received radiation or chemotherapy for breast cancer. Oncology Nursing Forum 31,

127-130.

Shahmansouri, N., Koivula, M., Ahmadi, S. H., Arjmandi, A., & Karimi, A. (2012). Fear,

anxiety, and beliefs about surgery in candidates patients for coronary artery bypass

grafting. European Journal of Experimental Biology, 2(5), 1750-1754.

Subotić, S. (2013). Pregled metoda za utvrđivanje broja faktora i komponenti (u EFA i PCA).

Primenjena psihologija, 6(3), 203-229.

Subotić, S. (2016). Priručnik za PHQ-9 upitnik depresivnosti za psihologe u školi (NVO

„Persona“ radni dokument br. 03-2016). Banjaluka, BiH: NVO „Persona“. Preuzeto s

http://personapsiho.com/wp-content/uploads/2016/06/PHQ-9-SKL.pdf

Subotić, S., Knežević, I., Dimitrijević, S., Miholjčić, D., Šmit, S., Karać, M., & Mijatović, J.

(2015). The factor structure of the Patient Health Questionnaire (PHQ-9) in a non-

clinical sample. In S. Subotić (Ed.), STED 2015 Conference Proceedings –

Psychology Section (p. 20-28). Banja Luka, B&H: University for Business

Engineering and Management.

Tabachnick, B. G., & Fidell, L. S. (2013). Using multivariate statistics (6th ed.). Boston, MA:

Pearson.

https://goo.gl/udxfEu

https://goo.gl/r2dFTh

http://personapsiho.com/wp-content/uploads/2016/06/PHQ-9-SKL.pdf


23

Tomophobia – Fear of surgical operationis. (n.d.) . Retrieved from https://goo.gl/97eJCR

Trypanophobia – Fear of injections. (n.d.). Retrieved from https://goo.gl/fJnEmy

Victorson, D.E., Schuette, S., Schalet, B. D., Kundu, S. D., Helfand, B. T., Novakovic, K.,

Sufrin, N., McGuire, M., & Brendler, C. (2016). Factors affecting quality of life at

different intervals after treatment of localized prostate cancer: Unique influence of

treatment decision making satisfaction, personality and sexual functioning. The

Journal of Urology, 196(5), 1422-1428.

Wallston, K. A., Wallston, B. S., & DeVellis, R. (1978). Development of the

Multidimensional Health Locus of Control (MHLC) scales. Health Education

Monographs, 6(1), 160-170.

Wallston, S. B., & Wallston, K. A. (1978). Locus of control and health: A review of the

literature. Health Education Monographs, 6(1), 107-117.

Wani, A. L., Ara, A., & Baht, S. A. (2014). Blood injury and injection phobia: The neglected

one. Behavioural Neurology, 2014, 1-7.

Wessa P. (2013). Skewness and Kurtosis Test (v1.0.3) in Free Statistics Software (v1.1.23-r7)

[Computer software]. Office for Research Development and Education. Retrieved

from http://www.wessa.net/rwasp_skewness_kurtosis.wasp/

Wimmelmann, C. L., Dela, F., & Mortensen, E. L. (2014). Psychological predictors of mental

health and health-related quality of life after bariatric surgery: A review of the recent

research. Obesity Research & Clinical Practice, 8(4), e314-e324.

Yanikkerem, E., Özdemir, M., Bingol, H., Tatar, A., & Karadeniz, G. (2009). Women's

attitudes and expectations regarding gynaecological examination. Midwifery, 25(5),

500-508.

Zinbarg, R. E., Revelle, W., Yovel, I., & Li, W. (2005). Cronbach’s α, Revelle’s β, and

McDonald’s ωH: Their relations with each other and two alternative conceptualizations

of reliability. Psychometrika, 70(1), 123-133.

https://goo.gl/97eJCR

https://goo.gl/fJnEmy

http://www.wessa.net/rwasp_skewness_kurtosis.wasp/


24

Prilog

Finalna forma UMA-14 upitnika medicinske anksioznosti

Navedite koliko se slažete sa svakom od tvrdnji ispod, zaokruživanjem broja od 1 do 5:

1 uopšte se ne slažem

2 ne slažem

se

3 podjednako se ne slažem i

slažem

4 slažem se

5 sasvim se slažem

Br.

Tvrdnje Odgovori

1 Osjećam nelagodu čak i prije rutinskih medicinskih pregleda. 1 2 3 4 5

2 Plašim se igala. 1 2 3 4 5

3 Uspaničim se kada vidim krv. 1 2 3 4 5

4 Dešavalo mi se da smišljam izgovore kako bih što duže odložio/la odlazak kod ljekara.

1 2 3 4 5

5 Prije bilo kakvog medicinskog pregleda tipično pomislim na najgori mogući ishod.

1 2 3 4 5

6 Plašim se bolnica. 1 2 3 4 5

7 Od odlaska kod ljekara samo se još više razbolim. 1 2 3 4 5

8 Strah me je od ljekara. 1 2 3 4 5

9 Kad dođem na medicinski pregled, simptomi bolesti mi se sami od sebe pojačaju.

1 2 3 4 5

10 Hvata me jeza čak i od same pomisli na bilo kakav operacijski zahvat. 1 2 3 4 5

11 Prilikom ulaska u medicinsku ordinaciju osjetim snažne tjelesne simptome, kao što su pojačano lupanje srca, znojenje, nagli skok ili pad pritiska i sl.

1 2 3 4 5

12 Dešavalo mi se da me hvata panika prije medicinskog pregleda ili pretraga. 1 2 3 4 5

13 Već mi i sam pogled na bijeli ljekarski mantil stvara nelagodu. 1 2 3 4 5

14 Čak i prilikom rutinskih pregleda plašim se da će mi pronaći/dijagnostikovati neku ozbiljnu bolest.

1 2 3 4 5

Molimo Vas da provjerite da li ste odgovorili na svaku tvrdnju. Hvala!


25

Construction of the medical anxiety questionnaire

Fear and anxiety follow many medical procedures. The purpose of this research was the

construction and preliminary validation of the general medical anxiety questionnaire. The

research was conducted on a sample of 444 participants from the BCS speech area (52.5%

women), with an average age of 26.32 (SD=7.10) years. Using an Exploratory Factor

Analysis (EFA), a highly internally consistent latent factor was extracted, which included 14

(of 21 initial) items. The latent structure of the questionnaire was functionally equivalent for

women and men, and the average scores were somewhat higher in women, decreased with the

level of education, and were not related to age, work status, and economic status. Medical

anxiety scores also had meaningful correlations with several variables related to the medical

history and behavior of the respondents. In particular, the scores were lower in physically

more active participants and those involved in sports, while the scores were higher in those

participants who underwent local anesthesia during their lifetime, were patients in emergency

rooms, or consumed anti-allergy drugs in the previous three months. The most important

correlates/predictors of medical anxiety were higher neuroticism, lower satisfaction with life,

more pronounced belief about "powerful other persons" as key determinants of personal

health, and lower openness to experience. There was no correlation between medical anxiety

and depression. Although the newly created questionnaire (UMA-14) has yet to be validated

in a medical-ambulatory context, it can be concluded that it shows good factor, convergent,

and divergent validity, which makes it a potentially promising new measure of general

medical anxiety.

Keywords: medical anxiety, medical fears, personality traits, satisfaction with life,

questionnaire construction

Documents

UNIVERZITET ZA POSLOVNI INŽENJERING I MENADŽMENT …sinisasubotic.com/wp-content/uploads/2018/03/Bilanovic_N... · 2018-03-29 · univerzitet za poslovni inŽenjering i menadŽment