UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

DEPARTAMENTI PSIKOLOGJI-PEDAGOGJI

PROGRAMI I DOKTORATËS

HULUMTIMI I LIDHJEVE NË MES TË ÇRREGULLIMIT TË STRESIT PAS

TRAUMËS DHE MBËSHTETJES SOCIALE TE VETERANËT, 14 VITE PAS

LUFTËS NË KOSOVË

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore

“Doktor”

Nga M.Sc. Edona Berisha Kida

Udhëhequr nga Prof. Dr. Theodhori Karaj

TIRANË, 2018

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE DEPARTAMENTI

PSIKOLOGJI-PEDAGOGJI PROGRAMI I DOKTORATËS

HULUMTIMI I LIDHJEVE NË MES TË ÇRREGULLIMIT TË STRESIT PAS

TRAUMËS DHE MBËSHTETJES SOCIALE TE VETERANËT, 14 VITE PAS

LUFTËS NË KOSOVË

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “Doktor” nga M.Sc. Edona Berisha Kida

Udhëhequr nga Prof. Dr. Theodhori Karaj

Mbrohet më datë 16/ Nëntor/2018 para jurisë:

1. Prof. Dr. Edmond Rapti (Kryetar jurie)

2. Prof. Dr. Bardhyl Musai (Oponent)

3. Prof. Asoc. Dr. Valentina Haxhiymeri (Oponent)

4. Prof. Dr. Liljana Reçka(Anëtare)

5. Prof. Asoc. Dr. Rudina Rama(Anëtare)

Unë e kam lexuar këtë temë dhe e aprovoj, dhe sipas mendimit tim është e përshtatshme në

qëllim dhe cilësi për të fituar titullin “Doktor i Shkencave”.

Prof. Dr. Theodhori Karaj

Udhëheqës shkencor

III

IV

DEKLARATË STATUORE

Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky punim është shkruar prej meje, nuk është prezantuar

asnjëherë para një institucioni tjetër për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri apo pjesë të

veçanta të tij. Punimi nuk përmban material të shkruar nga ndonjë person tjetër, përveç

rasteve të cituara dhe të referuara.

Emri, Mbiemri:

Edona Berisha Kida

Firma:

© 2018 Të gjitha të drejtat i rezervohen autorit

V

Familjes sime…

VI

K

jo tezë doktorate, u realizua si rezultat i bashkëpunimit dhe ndihmës së mirëfilltë nga një

numër i madh institucionesh dhe personash me rëndësi.

Së pari, do të doja ta falënderoj udhëheqësin tim prof. Dr. Theodhori Karaj, i cili me

ndihmën profesionale, pozitivitetin dhe përkrahjen e vazhdueshme më dha shembullin e përkryer të

një mentori, instruktori shkencor dhe rol modeli si profesor. Po ashtu i falënderoj të gjithë profesorët

e Studimeve të Doktoratës që kontribuan në rritjen dhe zhvillimin tim akademik dhe profesional. Në

veçanti, falënderoj anëtarët e jurisë, diskutimi, mendimet dhe komentet e të cilëve më janë absolutisht

të pazëvendësueshme. I detyrohem me falënderime dhe profesorit Evan Mickey nga Universiteti

Indiana në SHBA për ofrimin e qasjes në paketën e instrumentit matës TVNj: Procedura e Shqyrtimit

të Shqetësimeve Emocionale (DAP:SPED). Gjithashtu falënderoj profesorin Cathal Butler nga

Universiteti Bedfordshire në Angli, i cili përkundër angazhimeve të shumta dhe largësisë, vazhdimisht

ndau kohë për të më ndihmuar me sugjerimet rreth analizave statistikore për përllogaritjen e

rezultateve të këtij hulumtimi. Në vazhdim falënderoj Dekanin e Fakultetit të Edukimit në

Universitetin e Prishtinës, për inkurajimin dhe përkrahjen e dhënë gjatë këtij procesi. Veçanërisht

mirënjohje iu shpreh kolegeve Vjollca Ahmedi dhe Fatlume Berisha, te të cilat gjeta mbështetje të

vazhdueshme gjatë gjithë kësaj periudhe kohore. Falënderime i dedikoj dhe prof. Dr. Sali Bytyçi, i

cili me devotshmëri bëri redaktimin e këtij teksti.

Falënderoj MASHT, shkollat dhe të gjithë subjektët për kontributin e dhënë në këtë studim. Falënderoj

familjen time, në veçanti prindërit, për mbështetjen e pakursyer dhe përkrahjen e tyre morale.

Përgjithmonë u jam në borxh fëmijëve të mi, Asrës e Atikut, dhe bashkëshortit tim, Qerimit, për kohën,

kushtet dhe mbështetjen që më dhanë, për ofrimin e shpresës dhe gëzimit, sidomos në momentet e

vështira dhe stresuese.

Mbi të gjitha, e falënderoj dhe i detyrohem Zotit, i cili më ofroi të gjitha këto mundësi dhe më dha

fatin t’i kem të gjithë këta përkrahës, që më mbështetën dhe janë të gatshëm të më mbështesin

vazhdimisht në realizimin e ambicieve dhe detyrimeve të mia profesionale.

VII

S ABSTRAKT

tudimi mbështetet në qasjen psiko-sociale ku perceptimi i mbështetjes sociale si ndryshore e

rëndësishme në raport me shëndetin mendor, eksplorohet te veteranët e luftës në Kosovë. Si rezultat

i procedurës hulumtuese, evidentimi i raportit në mes të Çrregullimit të Stresit Pas Traumatik

(ÇSPT) dhe përceptimit të mbështetjes sociale është më i përditësuar (rreth 19 vite pas luftës). Po

ashtu ndryshoret e studimit janë zgjeruar duke përmbushur qëllimin e përgjithshëm të këtij studimi që

ka të bëjë me elaborimin e përjetimit psikologjik të traumës dhe trans-traumës në Kosovë.

Më konkretisht, studimi synon të përcaktojë në mënyrë empirike, incidencën e reagimit patologjik ndaj

traumës së luftës, në formë të Çrregullimit të Stresit Pas Traumatik (ÇSPT) në brezin e parë dhe

lidhjet e tij me funksionimin e disa aspekteve afektive e kognitive në brezin e dytë. Incidenca

patologjike në brezin e parë hulumtohet në dy mostra të ndryshme: a) te veteranët e luftës dhe

bashkëshortet e tyre dhe b) te mësimdhënësit kosovarë. Këto dy grupe përfaqësojnë dy burime të

rëndësishme për bartjen e mundshme të traumës në brezin e dytë (te fëmijët/nxënësit). Pra, një ndër

synimet e studimit është evidentimi se, në vendet ku trauma ka ndodhur, transmetimi i traumës mund

të bëhet përmes linjës familjare dhe asaj komunitare/institucionale. Kështu, studimi u realizua në dy

nën-studime paralele me një mostër totale prej 571 subjektesh, e cila u stratifikua në grupe gjatë

procedurës hulumtuese. Aftësitë vetërregulluese të brezit të dytë, numri i treguesve të shqetësimeve

emocionale dhe format e perceptimit të lidhjes me të rriturin e brezit të parë (prindin apo

mësimdhënësin), janë disa ndër aspektet kognitivo-afektive që u maten brezin e dytë për të hulumtuar

nëse ato kanë ndonjë lidhje me funksionimin patologjik ose jo të brezit të parë ndaj traumës së

përjetuar. Për fund, studimi nuk përjashtoi as adresimin e raportit në mes të

ndryshoreve demografike dhe ÇSPT.

Rezultatet e studimit tregojnë se incidenca e ÇSPT është e lartë në mostrën e brezit së parë edhe

19 vite pas luftës në Kosovë. Konfirmohen gjetjet e studimeve të ngjashme në lidhje me prolongimin

e simptomave pas-traumatike te veteranët e luftës, ndërsa për herë të parë matet incidenca e këtij

çrregullimi në populacionin e mësimdhënësve. Ky studim nuk gjen ndonjë dallim në perceptimin e

mbështetjes sociale në mes të grupeve të veteranëve me dhe pa simptoma të ÇSPT-së. Rezultatet, po

ashtu, tregojnë se prezenca e ÇSPT në brezin e parë ka lidhje me funksionimin e disa aspekteve

kognitive, afektive e të sjellës brezin e dytë.

Rëndësia e studimit qëndron në faktin se vërteton simptomat afatgjata të ÇSPT te veteranët e luftës

dhe familjet e tyre. Aset i veçantë është dokumentimi i incidencës së ÇSPT te stafi mësimdhënës. Këto

gjetje i kontribuojnë studimeve të mëtutjeshme në fushën e trans-traumës. Ato vënë theksin në

transmetimin e mundshëm jashtë linjës familjare dhe pasqyrojnë rëndësinë e lidhjes me

mësimdhënësit në fazat e hershme të zhvillimit.

Fjalët kyçe: Mbështetja sociale, ÇSPT, vetë-rregullimi, shqetësimet emocionale, transmetimi i traumës,

trauma te mësimdhënësit kosovarë etj.

T ABSTRACT

he study relies on the psycho-social approach where social support perception as an important

variable in relation to mental health is explored in a sample of Kosovo war veterans. As a

result of study procedure, the report between Posttraumatic Stress Disorder (PTSD) and social

support perception is updated (approximately 19 years after the war). Also, study variables are

expanded in order to fulfill the general purpose of this study which is to elaborate the psychological

experiences of trauma and its transmission in Kosovo. Specifically, the study aims to determine the

incidence of pathological he overall purpose of this study is to elaborate the psychological experiences

of trauma and its response towards trauma in the form of Posttraumatic Stress Disorder (PTSD) in the

first generation and its links to the functioning of some affective and cognitive aspects of the second

generation. The first-generation pathological incidence is investigated in two different samples: a) at

war veterans and their wives; and b) primary school teachers. These two populations represent two

important sources of potential trauma transmission to the second generation (children / students). So

one of the study aims is to evidence that, in places where war trauma has occurred, trauma transmission

can be done through family and community/institutional lines. Thus, the study was conducted in two

parallel sub-studies with a total sample of 571 subjects, which was stratified into groups during the

research procedure. Self-regulation abilities, the number of indicators on emotional disturbances and

perception of relations with the adult of the first generation (parent or teacher) are some of the

cognitive affective aspects that were measured in the second generation. This in order to investigate

if the functioning of these cognitive and affective aspects have any connection to the pathological or

non-pathological functioning of the first-generation towards experienced trauma. Finally, the study

does not exclude treatment of the relationship between demographic variables and PTSD.

Results show that the incidence of PTSD is high in the first generation sample even 19 years after

the war in Kosovo. Similar studies’ findings regarding the prolonged post-traumatic symptoms of war

veterans are confirmed, while the incidence of this disorder is measured for the first time in the

population of Kosovo primary school teachers. This study finds no difference in social support

perception between veterans with and without symptoms of PTSD. The results also show that the

presence of PTSD in the first generation is related to the functioning of some cognitive, affective, and

behavioural aspects of the second generation.

The importance of this study lies in the fact that proves the long-term symptoms of PTSD to war

veterans and their families. Its special asset is the documentation of the PTSD incidence in Kosovo

school teachers’ population. These findings contribute to further research in the field of trauma

transmission. They emphasize potential transmission beyond the family lines and reflect upon the

importance of student-teacher relations in the early developmental stages.

Key words: Social Support, PTSD, self-regulation, emotional disturbances, trauma transmission,

trauma at Kosovo primary school teachers’ etc.

VIII

IX

SHKURTESA

• AKM-Programi për Avancim të Kualifikimit të Mësimdhënësve

• ÇSPT-Çrregullimi i Stresit pas Traumës

• DSM IV-Manual Diagnostik dhe Statistikor i Çrregullimeve Mendore-IV

• FEDu-Fakulteti i Edukimit

• LVMN-Lista e vlerësimit të mbështetjes ndër personale

• MASHT-Ministria e Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë

• PD-Dimensioni përmbledhës i ekspozimit traumatik “Përjetim personal” dhe “Dëshmitar”

• PRPFRr-Pyetësor i Raportit Prind-Fëmijë i Rritur

• PVRr-Pyetësor i Vet-rregullimit

• PHT-Pyetësori i Harvardit për Traumën

• PNMN-Pyetësor i Ndërveprimit Mësimdhënës-Nxënës

• TVNj-Testi i Vizatimit të Njeriut

• UÇK-Ushtria Çlirimtare e Kosovës

X

TABELA E PËRMBAJTJES

MIRËNJOHJE .................................................................................................................................................. 6

ABSTRAKT ....................................................................................................................................................... 7

ABSTRACT ....................................................................................................................................................... 8

SHKURTESA .................................................................................................................................................... 9

TABELA E PËRMBAJTJES ......................................................................................................................... 10

LISTA E TABELAVE .................................................................................................................................... 12

LISTA E GRAFIKËVE .................................................................................................................................. 14

I. KAPITULLI I PARË: HYRJE .................................................................................................................. 16

1.1 Problematika studimore .......................................................................................................................... 16 1.2 Përshkrimi i situatës ................................................................................................................................ 26 1.3 Korniza konceptuale për studimin e traumës dhe transmetimit të saj në kontekstin e Kosovës ............. 28 1.4 Qëllimi i studimit .................................................................................................................................... 32 1.5 Objektivat dhe pyetjet kërkimore ............................................................................................................ 33

1.5.1 Objektivat e studimit .............................................................................................................. 32

1.5.2 Pyetjet kërkimore ................................................................................................................... 33

1.6. Struktura e punimit ................................................................................................................................. 34 1.7. Përkufizime konceptuale ........................................................................................................................ 36

II. KAPITULLI I DYTË: SHQYRTIMI I LITERATURËS ....................................................................... 38

2.1 Trauma psikologjike dhe manifestimet e saj ........................................................................................... 38 2.2 Manifestimi i traumës te veteranët e luftës dhe mbështetja sociale si faktor mbrojtës ........................... 42 2.3 Trauma e transmetuar dhe manifestimet e saj ......................................................................................... 43 2.4 Korniza teorike mbi traumën dhe transmetimin e saj .............................................................................. 45

2.4.1 Trauma dhe transmetimi i saj sipas teorisë gjenetike/biologjike ........................................... 45

2.4.2 Trauma dhe transmetimi i saj sipas teorisë psikodinamike ................................................... 45

2.4.3 Trauma dhe transmetimi i saj sipas teorisë psiko-sociale ..................................................... 46

2.4.4 Trauma dhe transmetimi i saj sipas teorisë së atashimit ....................................................... 47

2.4.5 Trauma dhe transmetimi i saj sipas teorisë së sistemit familjar dhe modelit të komunikimit ..................................................................................................................................... 48

2.4.5 Qasja e integruar e transmetimit të traumës.......................................................................... 49

2.3 Linjat e transmetimit të traumës: Prindërit vs. Mësimdhënësit ............................................................... 50

2.6 Diskursi i studimeve mbi traumën në popullatën e Kosovës dhe kontributet e studimit aktual .............. 51 2.7 Hipotezat e studimit ................................................................................................................................ 54

III. KAPITULLI I TRETË: METODOLOGJIA ......................................................................................... 55

3.1 Metodologjia dhe dizajni i studimit ........................................................................................................ 55

3.2 Mostra (Kampionimi) ............................................................................................................................. 56 3.3 Procedura: Konsiderata etike dhe mbledhja e te dhënave ............................................................... 58 3.4 Përcaktimi i ndryshoreve dhe instrumentet matëse ......................................................................... 61

3.4.1 Instrumentet matëse për të dy studimet .................................................................................. 63

3.5 Analiza e të dhënave (analizat përshkruese dhe inferentiale) ................................................................. 68

3.6 Përmbledhje: Korniza metodologjike e studimit aktual ......................................................................... 71

XI

3.7 Kufizimet e studimit................................................................................................................................. 72

IV. KAPITULLI KATËR: REZULTATET .................................................................................................. 74

4.1 Adaptimi dhe validimi i instrumenteve matëse .............................................................................. 74

4.1.1 Shtrirja e të dhënave .............................................................................................................. 74

4.1.2 Testet KMO dhe Bartlett ................................................................................................... 78

4.1.3 Analiza faktoriale .............................................................................................................. 78

4.1.4 Besueshmëria e instrumenteve: Rezultatet Alfa-Cronbach ............................................... 82 4.2 Paraqitja demografike e karakteristikave të mostrave .................................................................... 84 4.3 Rezultatet nga studimi i I-rë ............................................................................................................ 87

Hipoteza 1: Prevalenca/incidenca e ÇSPT-së në brezin e parë është e lartë 19 vjet

pas përfundimit të luftës në Kosovë. ............................................................................................... 87

Hipoteza 2: Prevalenca/incidenca e ÇSPT është evidente te fëmijët e veteranëve të

luftës si brez i dytë. ......................................................................................................................... 88

Hipoteza 3: Ekziston një raport/lidhje në mes të ÇSPT dhe perceptimit të mbështetjes

sociale. ............................................................................................................................................ 89

Hipoteza 4: Ekziston një raport/lidhje në mes të traumës (simptomave të ÇSPT) në

brezin e parë dhe perceptimit të lidhjeve ndërpersonale nga brezi i dytë ...................................... 90

Hipoteza 6: Ekziston një raport/lidhje në mes përjetimit të traumës nga brezi i

parë dhe formave të zhvilluara të aftësive vetërregulluese në brezin e dytë. .................................. 92 4.4 Rezultatet nga studimi II-të ............................................................................................................. 93

Hipoteza 1: Prevalenca/incidenca e ÇSPT-së në brezin e parë është e lartë 19 vjet

pas përfundimit të luftës në Kosovë. ............................................................................................... 93

Hipoteza 4: Ekziston një raport/lidhje në mes të traumës (simptomave të ÇSPT) në

brezin e parë dhe perceptimit të lidhjeve ndër personale nga brezi i dytë ................................... 100

Hipoteza 5: Ekziston një raport/lidhje në mes përjetimit të traumës nga brez i

parë dhe numrit të shqetësimeve emocionale në brezin e dytë. .................................................... 102

Hipoteza 6: Ekziston një raport/lidhje në mes përjetimit të traumës nga brezi i

parë dhe formave të zhvilluara të aftësive vetërregulluese në brezin e dytë. ................................ 103

V. KAPITULLI PESË: DISKUTIME, KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME .............................. 104

LITERATURA / BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................. 127

SHTOJCA: INSTRUMENTE DHE LEJE PUNE ..................................................................................... 137

SHTOJCA 1: Të dhëna demografike .......................................................................................................... 137 SHTOJCA 2: Pyetësor i Harvardit mbi Traumën (PHT) ............................................................................ 138

SHTOJCA 3: Lista E Vlerësimit Të Mbështetjes Ndër Personale (LVMN) ............................................... 143

SHTOJCA 4: Pyetësor i Raportit Prind-Fëmijë i rritur (PRPFRr) .............................................................. 144

SHTOJCA 5: Pyetësor i Vetë-rregullimit (PVRr)....................................................................................... 145

SHTOJCA 6: Pyetësor i Ndërveprimit Mësimdhënës-Nxënës (PNMN) .................................................... 149

SHTOJCA 7: Vizatime nga “Testi Vizato Njeriun” (DAP:SPED) ............................................................ 153

SHTOJCA 8: Kërkesa për administrimin e instrumenteve në shkolla dhe aprovimi nga MASHT ............ 157

XII

LISTA E TABELAVE

Tabela 1. Rrjeta tabelare e manifestimit të traumës......................................................................................... 41

Tabela 2.: Modelet teorike mbi transmetimin e traumës .................................................................................. 49

Tabela 3: Instrumentet matëse sipas studimit dhe grupit të pjesëmarrësve.....................................................63

Tabela 4: Rezultatet e testeve të shpërndarjes normale për ndryshoren e simptomave të ÇSPT në studimin e

parë .................................................................................................................................................................. 75

Tabela 5: Testet mbi shpërndarjen normale të ndryshores së vetërregullimit në studimin e parë....

........................................................................................................................................................................76

Tabela 6: Testet mbi shpërndarjen normale të ndryshores së vetërregullimit në studimin e dytë...................76

Tabela 7: Test Shapiro-Wilk për të gjitha nëntestet e PNMN sipas grupit të nxënësve..................................77

Tabela 8: Test KMO dhe Barlett për të gjitha instrumentet............................................................................78

Tabela 9: Analiza faktoriale konfirmuese: Përshtatshmëria ndaj modelit......................................................81

Tabela 10: Të dhënat e PNMN sipas klasës ................................................................................................... 82

Tabela 11: Të dhënat eta-katror (ηp²) të PNMN sipas klasës ........................................................................ 82

Tabela 12: Besueshmëria e instrumenteve sipas Alfa Cronbach ................................................................... 82

Tabela 13: Numri i pjesëmarrësve sipas gjinisë dhe grupeve hulumtuese ..................................................... 83

Tabela 14: Të dhënat e mostrës sipas nivelit të edukimit ............................................................................... 84

Tabela 15: Të dhënat e mostrës sipas punësimit ............................................................................................ 85

Tabela 16: Fëmijët me ÇSPT sipas simptomave të ÇSPT të prindërve .......................................................... 85

Tabela 17: Minimumi, maksimumi dhe mesatarja aritmetike e simptomave të ÇSPT në mostrën e

mësimdhënësve kosovarë ................................................................................................................................ 89

Tabela 18: Ngarkesa e faktorëve për cdo dimension te nënndarjes së PHT mbi ngjarjet traumatike ........... 93

Tabela 19: Intensiteti i Dimensioneve të ngjarjeve traumatike të lidhura me luftën dhe ashpërsia e përjetimit

të tyre (PD)nga mësimdhënësit kosovarë ........................................................................................................ 86

Tabela20: Korrelacionet në mes të përmbledhjes së ndryshores “Përjetim personal-Dëshmitar”(PD)dhe

dimensioneve të ngjarjeve traumatike ............................................................................................................. 97

XIII

Tabela 21: Rezultatet ANOVA mes ndryshores “Përjetim personal-Dëshmitar”(PD) dhe “Totalit të

simptomave të ÇSPT” te mësimdhënësit kosovarë ......................................................................................... 98

Tabela 22: Përmbledhja e modelit të analizës së Regresionit për ndërveprimin në mes ndryshoreve “Përjetim

personal-Dëshmitar”(PD) dhe “Totalit të simptomave të ÇSPT” te mësimdhënësit kosovarë ................... 99

Tabela 23: Tabela ANOVA e analizës së Regresionit për ndërveprimin në mes ndryshoreve “Përjetim

personal-Dëshmitar”(PD) dhe “Totalit të simptomave të ÇSPT” te mësimdhënësit kosovar ........................ 99

Tabela 24: Koeficientet sipas analizës së Regresionit për ndërveprimin në mes ndryshoreve “Përjetim

personal-Dëshmitar”(PD) dhe “Totalit të simptomave të ÇSPT” te mësimdhënësit kosovar........................99

Tabela 25: Rezultatet e testit Kriskal-Wallis në të gjitha nënndarjet e instrumentit PNMN ......................... 99

Tabela 26: Mesataret aritmetike dhe të rangut/radhës te grupet në secilën nënndarje të PNMN ................ 101

Tabela 27: Mesataret e serive sipas grupeve dhe figurave të testit TVNj ..................................................... 101

Tabela 28: Rezultatet e testit Kriskal-Wallis në të gjitha figurat e testit TVNj dhe në totalin e pikëve standarde

të tij ................................................................................................................................................................. 102

Tabela 29: Mesataret e serive sipas grupeve dhe nënndarjet të pyetësorit mbi rregullimin vetërregullimin

....................................................................................................................................................................... 103

Tabela 30: Rezultatet e testit Kriskal-Wallis në nënndarjet e pyetësorit të vetërregullimit dhe në Indeksin e

Autonomisë Relative-IAR ............................................................................................................................... 103

LISTA E GRAFIKËVE

Figura 1: Korniza konceptuale për studimin e traumës dhe transmetimit të saj në kontekstin e Kosovës

.......................................................................................................................................................................... 31

Figura 2: Ndërveprimi në mes të ndryshoreve të studimit ............................................................................... 62

Figura 3: Korniza metodologjike e studimit aktual ......................................................................................... 71

Figura 4: Formula matematikore e testit Shapiro-Wilk ................................................................................... 74

Figura 5: Modeli grafik i ekuacionit strukturore i Pyetësorit të Vetërregullimi (Indeksi i Autonomisë Relative)

punuar manualisht përmes programit AMOS 22 .............................................................................................. 80

Figura 6.: Modeli grafik i ekuacionit strukturore për nënndarjen “Përgjegjës” të Pyetësorit për Ndërveprim

Mësimdhënës-Nxënës (PNMN) ........................................................................................................................ 80

Figura 7: Modeli grafik i ekuacionit strukturore për nënndarjen “Raporti me nënën”-Pyetësori i Raportit

Prind Fëmijë i Rritur (PRPFRr) ........................................................................................................................ 80

Figura 8: Modeli grafik i ekuacionit strukturore për nënndarjen “Raporti me babanë”- Pyetësori i Raportit

Prind Fëmijë i Rritur (PRPFRr) ........................................................................................................................ 80

Figura 9: Shpërndarja rrethore e nënndarjeve të Pyetësorit për Ndërveprim Mësimdhënës-Nxënës (PNMN)

sipas mesatareve aritmetike .............................................................................................................................. 81

Figura 10: Të dhënat e mostrës sipas nivelit të edukimit ............................................................................... ..85

Figura 11: Të dhënat e mostrës sipas punësimit ............................................................................................ ..86

Figura 12: Të dhënat e mostrës sipas klasës .................................................................................................. ..86

Figura 13. Mesatarja e simptomave te ÇSPT te brezi i dytë sipas simptomave të ÇSPT te brezi i parë......... ..89

Figura 14: Mesatarja e përgjegjësisë ndaj nënës në raport me ÇSPT te prindërit.............................................91

Figura 15: Mesatarja e Indeksit të Autonomisë Relative (IAR) në raport me ÇSPT te prindërit .................. ..92

Figura 16: Mesatarja aritmetike e simptomave të ÇSPT në mostrën e mësimdhënësve kosovarë sipas kriterit

≥2.................................................................................................................................................................... ..93

Figura 17: Përqindjet e përjetuara të përvojave traumatike që lidhen me luftën të raportuara nga

mësimdhënësit Kosovar

………….…………………………………………………………………………………………………….96

XV

Figura 18: Korrelacioni Pearson në rastin e ndërveprimit mes ndryshoreve “Përjetim personal-Dëshmitar” dhe

“Dimensioni luftarak”-Shembull i grafikut Scatter plot në ndërveprimin korrelativ të ndryshoreve në boshtin e

koordinatave .................................................................................................................................................... 97

Figura 19: Raporti në mes të numrit të ngjarjeve traumatike dhe simptomave të ÇSPT te mësimdhënësit

kosovarë .......................................................................................................................................................... 98

Figura 20: Plotësimi i kriterit për aplikimin e testit Kruskal-Wallis: Shembulli i krahasimit të të dhënave në

mes të grupeve në nënndarjen “Përgjegjës”-PNMN ....................................................................................... 100

Figura 21: Objektivi i parë dhe raporti me hipotezat, përkatësisht nën-hipotezat e saj ................................. 109

Figura 22: Objektivi i dytë dhe raporti me hipotezat, përkatësisht nën-hipotezat ......................................... 110

Figura 23: Dimensionet dhe nënndarjet e instrumentit PNMN ..................................................................... 116

Figura 24: Objektivi i tretë dhe raporti me hipotezat, përkatësisht nën-hipotezat ......................................... 123

Figura 25: Ndërveprimi në mes të ndryshoreve dhe aprovimi ose jo i këtij ndërveprimi sipas rezultateve të

këtij studimi .................................................................................................................................................... 124

16

P

I. HYRJE

1.1 Problematika studimore

adyshim se qenien njerëzore e bëjnë të përkryer dhe të dalluar nga çdo krijesë tjetër

specifikat e proceseve kognitive, veçanërisht proceset e avancuara intelektuale. Sidoqoftë, jeta

njerëzore nuk do të mund të imagjinohej pa sharmin që i shtojnë proceset afektive. Prandaj,

mrekullia e funksionimit të botës psikologjike të njeriut qëndron në kombinimin e proceseve

kognitive, afektive e të sjelljes. Mënyra se si do të performojë njeriu në kuadër të një rrethi vicioz

të proceseve të tilla psikologjike, varet nga një shumëllojshmëri faktorësh, që kryesisht lidhen me

aspekte biologjike-gjenetike e zhvillimore dhe maksimalisht kontribuojnë në dallimet midis

individëve. Megjithatë, në një përditshmëri të rëndomtë, çdo individ zhvillon një formë personale

të funksionimit në kuadër të trekëndëshit kognicion-afeksion-sjellje. Në nivel të vetëdijshëm ose

jo, individi mëson dhe krijon pritshmëri për jetën personale duke tentuar të ekuilibrojë në nivel

personal proceset e lartpërmendura psikologjike. Por, në rast se në një moment papritur përballet

me një situatë të jashtëzakonshme, me një situatë rreziku që i kanos mirëqenien fizike, atëherë

prishet ekuilibri i deriatëhershëm psikologjik. Do të jetë emocioni i frikës ai i cili do të veprojë me

intensitet të shtuar. Ky emocion bazik, ndryshe i njohur edhe si “emocion i mbijetesës”, alarmon

organizmin të funksionojë në një rrugë të caktuar neuro-fiziologjike, e cila në mënyrë të

mrekullueshme kërkon shpëtim. Në këtë rast funksionon sistemi nervor vegjetativ i cili aktivizon

fenomenin “Lufto ose ik” dhe e bën individin të reagojë ndaj situatës. Meqë proceset afektive kanë

rrugë organike plotësisht të ndryshme në raport me ato kognitive, jo rastësisht ndodh që pas kalimit

të situatës, individi nuk është në gjendje ta kuptojë dhe shpjegojë më pas sjelljen e tij në situatën e

rrezikut. Pra, në një rast të tillë, kthimi i balancës në mes të proceseve bazike psikologjike është i

vështirë për individin. Kjo balancë është lëkundur apo edhe shkatërruar nga situata e rrezikut.

Ngjarjet e tilla njihen si “situata traumatike”, reagimi ndaj tyre si “reagim traumatik” dhe në rastet

17

kur “balanca” e proceseve bazike psikologjike nuk mund të rikthehet për një kohë të gjatë, atëherë

kësaj gjendjeje literatura i referohet si “traumë psikologjike”.

Reagimet klasike të traumës janë reagime të natyrshme-biologjike ndaj ngjarjeve jo të natyrshme/

jo të zakonshme, por këto reagime mund të komplikohen dhe të vazhdojnë të terrorizojnë jetën e

të mbijetuarve duke i shndërruar ata në viktima thuajse të përhershme (Cullberg Weston, 2001).

Reagimet e individit ndaj traumës (përjetimi i stresit akut) dhe perspektivat patologjike në rrafshin

individual janë trajtuar përmes një numri të madh studimesh dhe qasjesh psikologjike. Duke

vërejtur se shprehja e mirënjohur “Koha shëron plagë” nuk është e saktë për çdo njeri, në nivel

klinik është përcaktuar diagnoza e veçantë e njohur si Çrregullimi i Stresit pas Traumës (ÇSPT),

që përshkruan simptomat afatgjata të të mbijetuarve. Sa më e rëndë ngjarja traumatike, aq më të

qëndrueshme simptomat klinike (Cardozo, Vergara, Agani, Gotway, 2000; Ahren, Galea,

Fernandez, Koci, Waldman, &Vlahov, 2004).

Qasja organike në trajtimin e traumës, ua atribuon dallimet individuale ndryshimeve bio-gjenetike,

meqë jo të gjithë njerëzit që i ekspozohen situatës së njëjtë traumatike zhvillojnë çrregullimin e

stresit pas traumës (Moroz, 2005; Xin, 2011). Sidoqoftë ndërhyrjet klinike të bazuara në këtë qasje

dhe në psikoterapi të ndryshme individuale, janë kritikuar në momentin që disa individë filluan të

shfaqin simptomat e ÇSPT-së shumë kohë pas përjetimit të ngjarjes traumatike. Kritikët në këtë

drejtim argumentojnë se diagnoza e ÇSPT fokusohet në simptomat pa iu referuar shkaqeve të këtyre

simptomave, pra duke mos marrë parasysh sistemet përreth në të cilat personi jeton (Papadopoulos,

2001; Kienzler, 2010; Papadopoulos, 2011). Simptoma të fshehura nën-klinike lënë individin në

rrezik të aktivizimit progresiv të çrregullimit në rast të ekspozimit të mëtejshëm ndaj stresorëve

jetësorë.

Qasja psiko-sociale në trajtimin e të mbijetuarve të traumës argumenton se, në situatat e luftës,

reagimet post-traumatike të stresit janë vetëm njëra anë e medaljes (Papadopoulos, 2011). Shoqëria

në tërësi shkatërrohet dhe duhet të rindërtohet. Njerëzit pas luftës do të përballen me vuajtjet për

vdekjen e të afërmve dhe miqve; shkatërrimin e kursimeve dhe shkatërrimin e një rrjeti/sistemi të

tërë shoqëror. Me prishjen e barazpeshës së proceseve bazike psikologjike, njerëzit përveç

përjetimit intensiv e kompleks të ndjenjave të dhimbjes, zisë, urrejtjes etj., humbin edhe ndjenjën

e kontrollit, lidhjes dhe kuptimit për jetën. Ngjarjet traumatike të llojit të luftës, i shkelin konceptet

themelore kognitive që kanë të bëjnë me vlerat dhe besimin e viktimave në njerëzimin. Kur autorët

18

e krimeve janë fqinjë dhe ish-miq, siç ka ndodhur shpesh në Bosnje, por edhe në Kosovë, besimi

mbi

njerëzimin sfidohet në thelb (Volkan, 2001). Prandaj. kur njerëzit hasin në të keqen njerëzore në

një formë aq të frikshme, duhet një kohë e gjatë për t’i rimëkëmbur konceptet bazike të besimit

(basic trust). Ndërsa, thuajse të gjitha teoritë zhvillimore, e veçanërisht ajo psiko-sociale e

Eriksonit, thonë se zhvillimi mund të ndodhë dhe krizat të kalohen vetëm nëse më vonë ekziston

përvoja e mirëfilltë për një zhvillim të drejtë (Musai, 1999; Karaj, 2005). Sa më shpejt që mund

të rindërtohet realiteti praktik, siç është rindërtimi i shtëpisë, punësimi, regjistrimi i fëmijëve në

shkolla të mira dhe mundësia për t'u ndierë të sigurt në shoqëri, kjo do të ndikojë thellësisht në

procesin e shërimit. Prandaj qasja psiko-terapeutike ndaj dikujt që pas situatës traumatike jeton si

refugjat dhe atij që qëndron në vendin e origjinës, sigurisht se nuk mund të jetë e njëjtë. Në rastin

e dytë, çdo model që nuk përfshin faktorët shoqërorë është i kufizuar. Kjo është e pranuar dhe mirë

e argumentuar nga qasja psiko-sociale, por sfida qëndron në probabilitetin e krijimit të kushteve të

favorshme për ta ndihmuar individin; kur realiteti tregon se i gjithë rrjeti social është copëtuar, ai

duhet rindërtuar së bashku me ekonominë, sundimin e ligjit etj. Në të tilla raste rimëkëmbja nga

trauma është mjaft e vështirë. Simptomat post-traumatike mund të përsëriten gjatë kushteve

stresuese të cilat ua kujtojnë të mbijetuarve traumën origjinale. Madje edhe rruga biologjike e

përjetimit të stresit nuk ndryshon. Nxitja e këtyre kujtimeve është pasojë e mekanizmave të

kondicionimit të frikës. Çrregullimi lind sepse disa individë nuk janë në gjendje të ndalojnë në

aspektin biologjik reagimin progresiv ndaj stresit akut. Ky reagim neuro-fiziologjik aktivizohet në

mënyrë automatike kurdo që individi përballet me stresorë. Nga një perspektivë e teorisë së të

mësuarit, ky proces shihet si një dështim i zhdukjes apo deaktivizmit dhe përgjithësim ndaj

stimujve të ngjashëm. Dështimi i mekanizmave normalë inhibitorë të neurotransmetuesve që

shuajnë reagimin ndaj stresit, kontribuon në përparimin e shqetësimit të individit dhe ngre

mundësinë e shfaqjes se çrregullimit (McFarlane, 2010). Situatat stresuese që vijnë si rezultat i

tranzicionit shoqëror, jo vetëm që privojnë shërimin e simptomave të ÇSPT, por ato njihen edhe

si “ngarkesë traumatike” (traumatic load) që mund të jenë shkas i stimulimit të zhvillimit të këtij

çrregullimi te individët që për një kohë i kanë rezistuar atij (Ahren et al, 2004; Roth, Ekblad &

Prochazka, 2009). Modeli i rrezikut kumulativ nxjerr në pah ndërveprimin në vazhdim midis

ekspozimit ndaj stresit të mëparshëm dhe ngjarjeve stresuese pasuese (McFarlane, 2010;

VanZomeren-Dohm, Howard, Kenney, Ritchmeier, & Gourneau, 2013). tranzicionale

19

si mosreagimet e mirëfillta institucionale, mungesa e mbështetjes dhe mirëkuptimit shoqëror, së

bashku me proceset e gjata dhe të pakënaqshme të procesit gjyqësor ose kompensimit moral nga

ana e palës së kundërt, kontribuojnë më tej në riviktimizimin e personave të traumatizuar. Shumë

shpesh, viktimat ndiejnë se këto procese të gjata burokratike "i kanë bërë gjërat më keq" për ta.

Për më tepër, personi i traumatizuar mund të përgjithësojë humbjen e besimit në shoqërinë në

përgjithësi, dhe mund të lihet me një ndjenjë izolimi (Klain & Paviæ 2002; Halimi, Dragoti,

Halimi, Sylejmani-Hulaj & Jashari-Ramadani, 2015; Berisha Kida, 2017).

Këndvështrimet e shërimit pas përjetimit të traumës përshkruajnë hapa të ndryshëm në të cilët

duhet të kalojë individi. Qasja më e thjeshtë është ajo, ku skemat e shkatërruara kognitive mbi

besimin dhe pritjet për botën dhe veten duhet të rindërtohen duke kaluar në tri procese të

përgjithshme: 1/Krijimi i sigurisë, 2/ Përkujtimi dhe zia dhe 3/ Rilidhja me jetën e zakonshme

(Weston, 2001). Në këto procese, të mbijetuarit duhet të arrijnë një integrim të egos midis asaj se

kush ishin para dhe pas situatës traumatike. Jo rastësisht në përditshmërinë e njerëzve në Kosovë,

shumica e ngjarjeve dhe veprimtarive të zakonshme përshkruhen e lidhen me vetëm dy faza: “Para

dhe pas luftës”. Të tre proceset bazike rehabilituese/shëruese kanë të bëjnë me individin, por varen

maksimalisht nga niveli i funksionimit të shoqërisë. Mekanizmat e përballjes (Coping

mechanisms) lidhen me rindërtimin e botës së brendshme të individit dhe integrimin e ngjarjeve në

një sistem vetëkuptimi. Kthimi i këtij sistemi të vetëkuptimit në rrëfim shpesh është treguar të jetë

terapeutike për individin (Šuber, 2006; Aydin, 2017). Por, rrëfimet duhet të kenë një audiencë,

andaj ritualet kolektive dhe ngjarjet përkujtimore shpeshherë kontribuojnë në këtë drejtim. Njerëzit

në situata të tilla kanë prirjen të krijojnë një identitet të përbashkët, ku mund të ndajnë vuajtjet

dhe përvojat. Edhe përballimi përmes sjelljes religjioze është shpeshherë evident në këto procese

të shërimit (Aydin, 2017) dhe jo rastësisht pas luftës në Kosovë është vërejtur shtim i veprimtarisë

fetare. Gjatë procesit të përballjes me traumën, është e rëndësishme që individi të ndërtojë një

"ndjenjë kuptimi" për atë që ka kaluar, pasi kjo ndihmon në integrimin e egos. Ndërtimi i kuptimit

është një proces individual, edhe pse përvoja e grupit dhe mbështetja sociale e lehtësojnë atë (King

, King, Fairbank, Keane, Adams, 1998). Madje krijimi i një kuptimi mbi situatën traumatike në

kombinim me faktorë mbrojtës personalë e socialë mund të parandalojë zhvillimin e çrregullimit të

stresit pas traumës dhe të rezultojë në rritje/zhvillim pas-traumatik. Faktorët mbrojtës i

kontribuojnë dukurisë të quajtur “zhvillim nga trauma” (traumatic growth), i cili ndodh atëherë

kur personi gjen domethënien më të mirë nga përvojat e këqija dhe ndërton

20

mbi atë domethënie (Joseph & Linley, 2008; Weiss & Berger, 2010). Melissa C. Kahane-

Nissenbaum i referohet teorisë ekzistencialiste për të përballur teorinë e kërkimit të hemostazës në

rast të prishjes së barazpeshës psiko-organike. Ajo aludon se jo çdo konflikt apo traumë që sjell

frustrim dhe stres (prishje të barazpeshës psikologjike) mund të ketë përfundim patologjik. Njeriu

mund ta rikthejë balancën dhe reagimi të jetë vetëm një reagim normal i stresit akut. Teoria

ekzistencialiste e mbështet idenë e “zhvillimit nga trauma”, meqë kërkesa e individit për t’iu dhënë

kuptim gjërave është e pafund (Kahane –Nissenbahum, 2011).

Një numër studimesh shihnin kontekstin e Kosovës si të përshtatshëm për të eksploruar

rritjen/zhvillimin pas traumatik (post-traumatic growth). Gjetjet mbi rritjen pas traumatike në

Kosovë bazoheshin në kuptimin që njerëzit i jepnin luftës, duke e cilësuar atë si luftë çlirimtare dhe

duke qenë të bindur se liria duhet të kishte një çmim (Arenliu & Landsman, 2010). Lidhja aktive e

përvojave personale me ngjarjet dhe elementet socio-kulturore është një dukuri mjaft e shprehur

në kontekstin kosovar. Bëhet fjalë për përvojat individuale që kanë kuptim të përbashkët dhe janë

të pozicionuara në hapësirë dhe në kohë të caktuar. Si rezultat i konfliktit të gjatë ndëretnik, grupet

në çdo aspekt të funksionimit, janë ndarë në “Ne” dhe “Ata” (shqiptarët dhe serbët), prandaj çdo

përvojë traumatike individuale apo grupore që është shkaktuar nga “Ata” është mbështetur

maksimalisht nga rrethi social “Ne”, mbështetje kjo që mund të ketë kontribuar si faktor mbrojtës

në parandalimin e çrregullimeve që lidhen me ankthin dhe stresin e përjetuar (Denham, 2008).

Por, gjatë viteve të kaluara, hulumtuesit po pretendojnë se, bazuar në shumë arsye, mekanizmat e

rritjes/zhvillimit post-traumatik në Kosovë po veniten, ndërsa shëndeti mendor i popullatës është

përkeqësuar. Turbulencat e tranzicionit kanë kontribuar në shtimin e numrit të stresorëve për 19

vjet pas luftës, me ç’rast vlerat dhe besimi i shoqërisë kosovare kanë vazhduar të sulmohen në

forma të ndryshme (Halimi et al.,2015; Berisha Kida, 2017). Këta faktorë socialë e rrethanorë

mund të përshkruhen si faktorë të rrezikut, që orientojnë drejt çrregullimeve që lidhen me ankthin

dhe stresin. Vlen të theksohet se në spektrin e reagimit ndaj traumës, të dyja llojet e faktorëve,

mbrojtës dhe të rrezikut (qofshin biologjikë, psikologjikë apo mjedisorë), ndërveprojnë në mënyra

komplekse në çdo individ (Moroz, 2005). Qasja psiko-sociale adreson në nivel të veçantë anën

psikologjike e sociale të këtyre faktorëve në procesin e rikthimit të barazpeshës psikologjike dhe

rehabilitimit nga ngjarja traumatike. Kjo, përderisa proceset kognitivo-emocionale janë procese të

brendshme/individuale, por shpejtësia dhe cilësia e funksionimit të tyre ndikohet maksimalisht nga

faktorët psikologjikë dhe socialë të individit (Joseph & Linley, 2008). Prandaj roli dhe rëndësia

21

e mbështetjes sociale, duke filluar nga nivelet elementare të mbështetjes familjare e komunitare e

deri te mbështetja e avancuar institucionale, janë dëshmuar përmes një numri të madh studimesh

në këtë fushë (Keane, Fairbank, Caddell, Zimmering & Bender, 1985; Ahren et al, 2004; Wolpow,

Johnson, Hertel, & Kincaid, 2009).

Është e sigurt se reagimet individuale ndaj traumës janë të bazuara në një përzierje komplekse të

dukurive biologjike, psikologjike dhe sociale. Gjetjet sugjerojnë se ekzistojnë shumë komponentë

subjektivë që përcaktojnë reagimin individual ndaj një situate traumatike, po ashtu është vërejtur

ndryshim se si grupet/kulturat e ndryshme ballafaqohen me traumën. U përmend edhe më sipër se

kur ngjarja traumatike i ndodh një mase të njerëzve, atëherë përveç reagimeve individuale, duhet

adresuar edhe reagimin grupor ndaj traumës. Subjekti i traumatizuar mund të jetë një individ, por

gjithashtu mund të jetë një shoqëri ose një kulturë e caktuar. Nga ky këndvështrim, gjenocidi mund

të shkaktojë trauma ekstreme për shkak të vrasjes dhe plagosjes së një numri të madh njerëzish, të

cilët reduktohen në një dimension të papranueshëm (siç mund të jetë feja, përkatësia etnike ose

ngjyra e lëkurës) (Aydin, 2017).

Individët, por edhe shoqëritë, ndryshojnë në mënyrën se si e përjetojnë, e procesojnë dhe e kujtojnë

ngjarjen traumatike dhe jo gjithmonë reagimet rezultojnë në ankth psikiatrik. Intriguese janë

dëshmitë se historia është e stërmbushur me shkatërrime dhe luftëra. Çfarë duhet të ketë kontribuar

në vazhdimësinë e ndjenjave destruktive të agresivitetit, hakmarrjes, urrejtjes etj. Dilema e

hershme, se deri në çfarë mase motivi agresiv është i lindur apo i mësuar, vazhdon të jetë i

pranishëm edhe në studimet mbi traumën. Kur shkatërrimi ndodh në familje dhe shpërndahet në

grupe e kombe, ashtu siç është dëshmuar në luftëra më të vogla, por edhe në dy luftërat e mëdha

botërore, atëherë lind pyetja: Cilët janë mekanizmat e transmetimit psikologjik të nevojës për

shkatërrim? Ideja se është një “agjent” i domosdoshëm traumatik-individual apo shoqëror/kulturor-

që gjeneron ndjenja të urrejtjes, hakmarrjes, fajit dhe turpit, të cilat u kalojnë brezave të ardhshëm,

është shqetësuese dhe me vlerë të eksplorohet e të analizohet më tej. Kjo meqë në një moment

tjetër të përshtatshëm, këto ndjenja mund të rizgjohen dhe të shkaktojnë shkatërrime të reja.

Prandaj, u theksua si koncept adresimi i rolit të dinamikave sociale në procesin e rehabilitimit të

të mbijetuarve . Këto dinamika të ndërveprimit njerëzor bën të arrihet në përfundimin se trajtimi

i psikotraumës asnjëherë nuk mund të jetë i plotë nëse nuk parandalohet transmetimi i saj (Schick,

Morina, Klaghofer, Schnyder & Müller, 2013). Pra, studimi i traumës, varësisht nga kontekstet, i

kalon shpjegimet individuale e shoqërore dhe studiohet në nivele brezash. Është interesant se si

22

Dr Weine, një psikiatër në Universitetin e Çikagos në Illions dhe autor i librit "Kur historia është

një makth" (Weine, 1999), sfidoi konceptin klinik individualist mbi traumën kur tha: "Psikiatrit në

Bosnje e Hercegovinë dhe Kosovë na kanë thënë se ÇSPT thjesht nuk ka kuptim në botën e tyre.

Meqë lufta është pjesë e jetës, nuk ka asnjë pas-traumë". Për aq sa Dr Weine sugjeron, shteti më i

ri në Evropë - Kosova, është ndërtuar mbi një histori të traumave të vazhdueshme, andaj konflikti

dhe trauma do duhej të shikoheshin si dukuri të rrënjosura shumë thellë në shoqërinë kosovare e

jo si një rast traumatik i izoluar (siç është lufta e vitit 1999). Adresimi i traumës në këtë nivel njihet

me terma të ndryshme si “traumë historike”,” traumë kolektive”, “traumë sekondare”, “traumë e

transmetuar” etj.

Shprehja "transmetim i traumës" është përdorur për të eksploruar mënyrën në të cilën një ngjarje

e përjetuar nga një apo më shumë persona mund të ketë dhënë efekte në personat që nuk e kanë

përjetuar drejtpërdrejt atë (Kahane –Nissenbahum, 2011). Duran dhe Duran (1995) sugjerojnë se

trauma historike futet në kujtesën kulturore të një populli përmes mekanizmave të njëjtë me të cilët

kultura në përgjithësi transmetohet dhe për këtë arsye bëhet 'e normalizuar' brenda asaj popullate

(Veerman & Ganzevoort, 2001; Atkinson, Nelson, & Atkinson, K., 2010). Yellow Horse Brave

Heart (si citohet në (Denham, 2008) përcakton traumën historike si "lëndim kumulativ emocional

dhe psikologjik, që zgjat gjithë jetën dhe bartet brez pas brezi si rezultat i përvojave traumatike të

grupeve masive”. Është përmendur edhe koncepti “post-memorie” që paraqet një lloj kujtimi që

kalon te brezat e rinj dhe që bazohet në rindërtimin retrospektiv. Ai i referohet qartë situatës së një

brezi që nuk ka përjetuar drejtpërdrejt ngjarjet traumatike, por i ka pranuar ato si njohuri të dorës

së dytë. Në një kuptim më të gjerë, post-memoria pasqyron pas-imazhet dhe pasojat e katastrofave

kolektive (Anastasiadis, 2012).

Trauma historike me domosdoshmëri bartet në brezat e rinj dhe në traumën e transmetuar jo

gjithçka është patologjike. Është e pamundur të parashikohet dhe të supozohet se një ngjarje, sado

e veçantë dhe e ngjashme të jetë, mund të ndikojë dy individë ose grupe kulturore në të njëjtën

mënyrë. Konteksti i situatës duhet të analizohet drejt çdo herë që adresohet përballimi/ballafaqimi

me traumën. Ashtu si në rastin kur konteksti kërkon qasje të ndryshme rehabilituese për një të

mbijetuar që jeton në vendin e origjinës dhe një tjetri që është refugjat, ashtu efektet e trans-

traumës nga brezi në brez kanë rezultuar të jenë të ndikuara nga kontekste të ndryshme. Fëmijët e

të mbijetuarve të holokaustit janë vërejtur duke vepruar sipas sjelljes së adoptuar nga prindërit e

tyre dhe duke u bërë shumë të ndjeshëm ndaj imazheve të Holokaustit gjatë përvjetorëve të traumës

23

së prindërve. Në anën tjetër, shumë fëmijë të baballarëve të kthyer nga Lufta e Dytë Botërore, sado

të traumatizuar që ishin prindërit e tyre, kishin pak ide për tmerret e luftës, meqë ishin të

entuziazmuar me nderin shoqëror që iu atribuohej prindërve të tyre të cilët kishin arritur qëllimin

(McNally, 2014).

Njëjtë si në rrafshet e tjera të studimit mbi traumën, edhe kësaj here duhet analizuar veçantë

kombinimin e faktorëve mbrojtës dhe atyre të rrezikut ndaj traumës së transmetuar, në mënyrë që

të bëhet një ndarje e saktë në mes të “traumës historike/kolektive” dhe “reagimit patologjik ndaj

traumës historike”. Bartja e përvojave dhe ngjarjeve të dhimbshme historike në brezat e rinj është

krejt normale derisa nuk asocon me të ashtuquajturën “sindromë të komunitetit jofunksional”

(Atkinson et al., 2010). Në shumë shoqëri me histori turbulencash dhe në periudha të gjata

tranzicioni, në brezat e rinj shfaqen sjellje të ndryshme jofunksionale të cilat studiuesit përmes

shpjegimeve të ndryshme ia atribuojnë “traumës së transmetuar”. Numri më i madh i studimeve

që deri më tani dokumentojnë transmetimin e traumës i përket natyrës cilësore-klinike, si dhe

fushës antropologjike (Bar-On, Eland, Kleber, Krell, Moore, Sagi, Soriano, Suedfeld, van der

Velden & van IJzendoorn, 1998; Kellermann, 2001; Kahane –Nissenbahum, 2011). Mungesa ose

humbja e vetërregullimit është ndoshta efekti më intensiv i traumës psikologjike. Sa më e re mosha

kur ndodh trauma ose trans-trauma dhe sa më shumë që zgjatë ekspozimi ndaj saj, aq më shumë

vështirësi në zhvillimin e shkathtësive vetërregulluese (si kontroll mbi zemërimin, ankthin, sjelljet

impulsive etj.) (Moroz, 2005). Në këso rastesh me të drejtë ngrihet shqetësimi se si të ndërhyhet

në mënyrë që të mbrohen brezat e rinj nga trauma patologjike e transmetuar.

Cilët janë mekanizmat e transmetimit, çfarë saktësisht transmetohet, a ofron qëndrueshmëri e

reliziencë apo shton vulnerabilitetin për patologji etj., janë çështje të vazhdueshme studimi në

kërkimet moderne të fushës. Sidoqoftë, me saktësi dihet se në disa raste, mekanizmat shoqërorë të

transmetimit të traumës ndërmjet brezave mund të kontribuojnë në transferimin e ndjenjave

shkatërrimtare nga një brez te tjetri (Apprey, 1999). Kjo veçanërisht mund të ndodhë përmes

mekanizmave të atashimit me figurat e rëndësishme gjatë zhvillimit. U tha edhe më herët se të

mbijetuarit kanë nevojë të krijojnë një kuptim për traumën dhe kthimi i këtij kuptimi në rrëfim

shpesh ka efekte terapeutike. Në rastet e dhunës së përsëritur politike ndaj grupit të shtypur,

ekziston një përfaqësim i përbashkët mendor i ngjarjeve të kaluara (historike) traumatike. Pikërisht

bartja e ngjarjeve traumatike në formë të tregimeve paraqet një transmetim ndër breza dhe lidhet

me pamundësinë e brezit të vjetër që të ngushëllohet për humbjen e njerëzve, tokës, ose

24

prestigjit, dhe tregon pamundësinë që të tejkalojë poshtërimin e shkaktuar nga grupi tjetër.

(Volkan, Ast, Greer & William, 2002). Madje, në literaturën hebraike mbi trans-traumën, brezi i

ri u krahasua me “qirinjtë memorialë”, meqë një numër i madh prej tyre trashëguan emrat e

personave të vdekur në luftë (Kahane –Nissenbahum, 2011), praktikë kjo e shpeshtë edhe në

shoqërinë kosovare.

Transmetimi nuk bëhet vetëm në nivel familjar e komunitar, ai bëhet edhe në nivel institucional,

p.sh. kur kemi të bëjmë me edukimin e brezave të rinj. Zakonisht kurrikulat shkollore përmes lëndës

së historisë, edukatës shoqërore etj., interpretojnë ngjarjet traumatike. Jo rastësisht sfidë në

politikat moderne të arsimit është spastrimi i ngarkesës emocionale nga librat shkollorë dhe

përdorimi i metodologjive që përputhen me interpretimin e ngjarjeve të ndjeshme historike. Është

shumë me rëndësi që brezit të ri t’i interpretohet trauma, por të mos i “injektohet” patologjia e saj.

Tekstet e historisë shihen si përfaqësime të historisë zyrtare të një kombi, pasi ato krijojnë

identitetin dhe formojnë konceptet morale në faza të ndryshme zhvillimore. Si mësohen brezat e

rinj ta shohin veten në raport me të tjerët përmes edukimit të historisë dhe sa përvidhet psikologjia

e urrejtjes dhe stereotipizimit, janë pyetje që shqetësojnë studiuesit e rinj. Në përgjithësi, në vendet

e Ballkanit është vërejtur se krijimi i identitetit përmes kurrikulës shkollore bëhet në frymën e

urrejtjes ndaj tjetrit (Crawford, 2003). Njohësit e zhvillimit dhe të psiko-edukimit argumentojnë

se përgjegjësia morale fillon me veten dhe jo me tjetrin; andaj meqë rishikimi i teksteve kurrikulare

është proces që kërkon kohë, duhet t’i kushtohet vëmendje më e veçantë pedagogjisë së

mësimdhënies dhe mundësive për mësimdhënës reflektivë (Morgan, 2012). Orët e historisë nuk

duhet të jenë orë që promovojnë vlerat morale, por të menduarit kritik. Metodologjia që thekson

aftësitë e të menduarit kritik të nxënësve dhe i ekspozon ata në tregime të shumta historike mund

të përforcojë prirjet demokratike dhe paqësore në shoqëritë në tranzicion, të cilat dalin nga

konfliktet e dhunshme (Cole & Barsalou, 2006). Studimet në fushën e psikologjisë së edukimit

njoftojnë se mësuesit reflektivë janë më të suksesshëm në nxitjen e të menduarit kritik te nxënësit

(Choy & Oo, 2012). Sidoqoftë, nga pasqyra që deri tani u dha mbi dinamikat e

përballjes/ballafaqimit me traumën në vendet e origjinës, është ambicioze të mendohet se

mësimdhënësit të cilët kanë përjetuar vetë traumën, do t’ia dalin me sukses të menaxhojnë

subjektivitetin, të jenë reflektues e të promovojnë të menduarit kritik në temat e ndjeshme historike

(Berisha-Kida, 2017).

25

Në fund, arrijmë në përfundimin se reagimet individuale dhe kolektive ndaj traumës janë

të ndryshme, ato varen nga një shumëllojshmëri faktorësh dhe variojnë nga rritja/fuqizimi e deri

te patologjitë personale dhe/apo shoqërore. Nga e gjitha çfarë u tha, vërehet se trauma psikologjike,

e shkaktuar në masë, paraqet një rreth vicioz të funksionimit. Ajo mund të viktimizojë individin,

atakon dinamikat ndërpersonale, shoqërinë, madje mund të viktimizojë brezat e rinj të cilët nuk e

kanë përjetuar drejtpërdrejt ngjarjen traumatike. Në përpjekjet për të studiuar aspekte të ndryshme

nga ky rreth vicioz populacioni i veteranëve të luftës është më i reprezantuari në çdo aspekt të

studimit. Ndoshta për shkak të natyrës së rëndë dhe intensitetit të stresorëve me të cilët janë

ballafaquar gjatë ngjarjes traumatike, veteranët e luftës përfaqësojnë një numër të madh të

mostrave të studimeve mbi patologjitë klinike të traumës, funksionimin patologjik ndërpersonal,

rolin e mbështetjes sociale, eksplorimin e mekanizmave të transmetimit të traumës etj. (Ćorića,

Klarić, Petrov & Mihić, 2016; Aydin, 2017).

Edhe pse një numër i madh studimesh konfirmojnë së mbështetja sociale luan një rol të

rëndësishëm në rimëkëmbjen nga trauma, do të ishte me vlerë që kjo të rikonfirmohej sërish nga

një studim me veteranët në Kosovë. Sidomos vlerë të veçantë do të kishte ky studim, nëse

dinamikat e perceptimit të mbështetjes sociale dhe patologjia klinike e stresit të traumës do të

adresoheshin nga perspektiva e transmetimit ndër breza. Një studim i natyrës kuantitative mbi

transmetimin e traumës do të ishte një aset shtesë në fushën e studimeve mbi traumën dhe trans-

traumën psikologjike. Veçanërisht shqyrtimi i mundësisë së transmetimit jo vetëm përmes

familjes, por edhe përmes komunitetit, në veçanti përmes mësimdhënësve si figurë kyçe në

procesin e edukimit të brezit të ri, do të ishte me vlerë të jashtëzakonshme. Evidentimi i mundshëm

i ndjenjave destruktive i zhvillimit të proceseve vetërregulluese dhe vështirësitë në raportet

ndërpersonale në brezin e dytë, do të ishin tregues të transmetimit të mundshëm të traumës përmes

mekanizmave të ndryshëm socialë e të atashimit. Kosova e pasluftës, si vend i origjinës që sjell

një shembull të pashoq mbi traumën historike dhe dinamikat sociale në sfidat e një tranzicioni

afatgjatë, ofron mundësi të shumta për studimin e rrethit kompleks vicioz të traumës.

26

1.2 Përshkrimi i situatës

Me qëllim të njohjes me ngjarjen traumatike, numrin e faktorëve që mund të kontribuojnë në

ngarkesën traumatike dhe mundësitë e transmetimit të traumës nga brezi në brez, situata duhet

përshkruhet duke sqaruar rrethanat historike, numrin dhe rrjedhën e traumave historike, rrëfimet

psiko-kulturore të transmetuara në brezat e rinj dhe faktorët socialë e ekonomikë të cilët e ndikojnë

përditshmërinë e shoqërisë kosovare.

Me rënien e Perandorisë Otomane dhe luftërat ballkanike, një kompromis midis pretenduesve

rajonal dhe fuqive të mëdha në Londër 1912, e caktoi Kosovën si territor nën njësinë jugosllave, ndërsa

shteti kombëtar shqiptar u përfshi në një territor të vogël të shqiptarëve etnikë. Në Kosovë, serbët ishin

grupi më i fuqishëm etnik, edhe pse vendi mbeti i populluar pothuajse tërësisht nga shqiptarët etnikë.

Shqiptarët e Kosovës u bënë grupi i vetëm jo-sllav në Jugosllavi dhe pjesa më e madhe pësoi

diskriminim të vazhdueshëm, ndonjëherë deri në pikën e persekutimit (Malcolm, 1999). Që nga ajo

kohë, ka pasur tensione në rajon, ndërsa situata u përshkallëzua në historinë më të fundit, duke çuar në

Luftën e Kosovës e cila filloi në vitin 1998. Lufta midis forcave ushtarake të njohura si Ushtria

Çlirimtare e Kosovës (UÇK) dhe forcat e Republikës Federale të Jugosllavisë , fitoi vëmendjen dhe

ndërhyrjen ndërkombëtare. Bombardimet e NATO-s, pastaj vendosja e një protektorati të OKB-së i

dha fund konfliktit në 1999 (NATO, 1999). Tetë vite më vonë, në shkurt 2008, Kosova shpalli

pavarësinë e saj. Sot Pavarësia e Kosovës njihet nga 116 shtete të botës (Diplomacia e Kosovës, 2018).

Humbjet dhe situatat traumatike të shkaktuara nga lufta e fundit janë përmbledhur si vijon: 11 840

të vrarë (mes tyre 1392 të mitur nën moshën 18-vjeçare dhe 296 fëmijë nën 5 vjeçare), 1 450 persona

ende figurojnë të zhdukur, 20 400 femra vlerësohet të jenë dhunuar, afro 1 milion njerëz të larguar me

forcë nga vendi, 100 589 shtëpi të djegura dhe shumë shkolla, objekte fetare dhe prona publike të

shkatërrua plotësisht (Osmani, 2013; 2013). Sidoqoftë, historia tregon se situatat traumatike për

popullatën e Kosovës ishin të shumta dhe të përsëritura në kohë (Sandström, 2012; Kienzler, 2010;

Banac, 2006; Fischer, 1999; Vickers, 1998; Malcolm, 1998).

Ashtu si u tha më sipër, ballkani njihet si vend jo i qëdrueshëm për më shumë se një shekull.

Lëvizjet e Perandorisë Osmane, Austro-Hungareze dhe largimi i ndikimit të Rusisë nga regjioni lanë

pas një vakum për pushtet e fuqi që u përmbush jo përshtatshëm nga shtete të reja të cilat u krijuan në

këtë periudhë. Rregullimet territoriale që u bënë gjatë luftërave ballkanike, si dhe në mes të dy luftërave

27

botërore, nuk zgjidhën shumë çështje etniko-historike. Një ndër shqetësimet që adresohet në analizat

politike moderne është e ashtuquajtura “Çështja shqiptare”, e cila ka të bëjë me numrin e madh të

shqiptarëve që jetojnë jashtë shtetit të Shqipërisë. Sipas tyre, një dimension i kësaj problematike vetëm

se u rihap në vitet e 90-ta dhe u zgjidh, si gjithnjë, me vendime të ndikuara nga dinamikat e

funksionimit të Fuqive të Mëdha. Megjithatë, shumë ekspertë e konsiderojnë shpalljen e Pavarësisë

së Kosovës si uni-laterale dhe jo të bazuar në një vendim të negociuar e të miratuar nga të dyja palët

(Sandström, 2012). Problemet e tilla politiko-historike, të bazuara në ngjarje traumatike, i

kontribuojnë vazhdimësisë së stigmatizimit, ndarjes në “Ne” e “Ata” dhe perceptimit të situatës së

njëjtë në mënyra plotësisht të ndryshme. Andaj, kësaj rradhe po anashkalojmë përvojat traumatike të

cilave iu është ekspozuar individi (përvoja këto që, siç kemi thënë, mund të analizohen nga

këndvështrimi personal, por dhe kolektiv) dhe po i referohemi rolit të përvojave traumatike që nuk janë

përjetuar asnjëherë drejtpërdrejt nga ai. Ndikimin që mund të ketë interpretimi i këtyre përvojave në

traumatizimin e një individi dhe/apo shoqërie që jo drejtpërdrejt është përballur me to është shumë i

madh. Prandaj, aludohet se “trauma historike” në rrethana të caktuara mund të bëhet patologjike.

Analiza e situatave të ndryshme të krizave dhe luftërave ndëretnike, zakonisht bëhet nga

këndvështrimi politik i kohës.Si shembull mund të merret shumica e shpjegimeve mbi shpërbërjen e

Jugosllavisë që përqendrohen në faktorë afatshkurtër, siç janë konteksti politik global, kriza

ekonomike e viteve 80-të etj. (Suber, 2006). Janë të vona dhe në numër jo të shumta, studimet që për

një konflikt adresojnë faktorët afatgjatë historikë, veçanërisht aspektet psikologjike të traumës

historike dhe mundësitë e manipulimit me të. Daniel Šuber përshkruan se luftërat në ish-Jugosllavi

ndodhën për shkak të problemeve me “etnogjenezën” dhe krijimin e identitetit kombëtar gjatë

luftërave ballkanike. Si rezultat, ai thotë se perceptimet plotësisht të ndryshme për rolin dhe vendin e

secilit në ish-Jugosllavi i kishin rrënjët në një ngjarje që kishte ndodhur mbi 600 vjet më parë, duke

vënë theksin në “Betejën e Kosovës” (1389). Autori shpjegon se për këtë ngjarje janë zhvilluar një

mori tregimesh dhe rrëfimesh kulturore të cilat jo vetëm që u transmetuan në të tashmen, por edhe

luajtën një rol të rëndësishëm në skenat e copëtimit të Jugosllavisë (Suber, 2006). Fitimi dhe humbja

e përsëritur e Kosovës që nga Luftërat Ballkanike e deri në historinë e fundit të saj, perceptoheshin

dhe vazhdojnë të perceptohen në forma të ndryshme nga shqiptarët dhe serbët. Për më shumë, raportet

ndërkombëtare nga lufta e fundit, tregojnë se të dy kombësitë e perceptojnë veten si viktimë (Kienzler,

2010). Edhe Volkan (2001), më herët se Šuber, bën një analizë interesante të riaktivizimit të traumës

së transmetuar në rastin e Bosnjës. Ai thekson rolin e proceseve psikologjike, sidomos atyre të

28

pavetëdijshme në traumën e transmetuar, të cilat mund të jenë shkas për ndezjen e dramave të

tmerrshme njerëzore si në shembullin e Bosnjës. Ai vë theksin mbi psikodinamikën e trans-traumës

në rast të manipulimit të saj nga udhëheqës politikë. Sipas tij, kërkimet psiko-analitike të kësaj natyre

mund të ndriçojnë shumë aspekte të fshehura të konflikteve etnike dhe të tregojnë se si bota e

brendshme (proceset psikike) dhe e ajo e jashtme (rrethanat, politikat etj.) janë të ndërlidhura (Volkan,

2001; Suber, 2006). Pra, interpretimi i traumës historike (shembulli i psikologjisë së trans-traumës

ndër shekuj në rastin e betejës së Kosovës) paraqet një ndër sfidat kryesore në izolimin e traumës

historike dhe përpjekjet për mos transmetimin e saj në brezat e rinj.

Përveç transmetimit të mundshëm patologjik të traumës historike dhe traumës (individuale dhe/apo

kolektive) të përjetuar drejtpërdrejt me rastin e luftës së fundit në Kosovë, vlen të theksohet se në

adresimin e mirëqenies psikologjike të popullatës duhet të merren parasysh dhe përvojat e përjetuara

në rrethanat e pas luftës siç janë: Dinamikat e funksionimit nën udhëheqjen dhe mbikëqyrjen

ndërkombëtare, ato të pas shpalljes së Pavarësisë, mungesa e shërbimeve, adresimi jo i drejtë i

ndjenjave destruktive, varfëria, siguria-stabiliteti, krizat politike, krijimi i identitetit kosovar, etj. Pra,

këta faktorë përbëjnënë vete një numër të madh të rrethanave sociale e ekonomike që në forma të

ndryshme kontribuuan dhe vazhdojnë të kontribuojnë si faktorë rreziku për shëndetin mendor të

popullsisë.

1.3 Korniza konceptuale për studimin e traumës dhe transmetimit të saj në

kontekstin e Kosovës

Bazuar në paraqitjen e problematikë studimore (pjesa 1.1) dhe përshkrimin e situatës në

Kosovë (pjesa 1.2), në figurën e mëposhtme (Figura 1) është paraqitur një kornizë konceptuale

përmbledhëse mbi të cilën do të duhej të shtriheshin studimet mbi traumën dhe transmetimin e saj në

kontekstin e Kosovës. Studimet që kontribuojnë në njohjen e diskursit traumatik dhe programet që

synojnë rehabilitimin e të mbijetuarve të traumës, do të duhej të punonin gjithnjë duke marrë në

konsideratë një koncept më të gjerë kulturor e historik. Qasjet biologjike, klinike e psiko-sociale do të

kenë shtrirje të gjerë në cilindo rrafsh të dinamikave të reagimit ndaj traumës. Ashtu si figura

përmbledh, stimuli i traumës psikologjike në brezin e parë (qoftë në rrafshin individual, qoftë në atë

shoqëror) nuk mund të shihet vetëm si një stresor madhor siç është lufta e fundit. Për të adresuar

dinamikat e reagimit traumatik, në kontekstin e Kosovës, duhet të mendohet edhe mbi konceptet dhe

interpretimin e traumës historike, situatat traumatike të represionit të përjetuara nga brezi i parë në dy

dekadat e fundit, para fillimit të luftës, por edhe në faktorët stresues të periudhës së tranzicionit, të

29

cilët kanë kontribuar dhe vazhdojnë të kontribuojnë si “ngarkesë traumatike”. Koncepti që ne e kemi

përgjithësuar tashmë mbështetet nga studime që e fusin Kosovën në rastet e veçanta për studimin e të

ashtuquajturit “stresi i vazhdueshëm traumatik” (Continues traumatic stress) (Nuttman-Shwartz, &

Shoval-Zuckerman, 2016). Sigurisht se konteksti i Kosovës paraqet një kontekst të komplikuar dhe të

gjerë për studim. Në këtë kontekst kërkohet të identifikohen e të përcaktohen dallimet ndërmjet

përgjigjeve ndaj ekspozimit ndaj situatave traumaike politike kundrejt përgjigjeve ndaj ekspozimit

ndaj stresorëve kronikë. Pastaj të eksplorohet lidhja e tyre në një ndjeshmëri të shtuar të reagimit

patologjik si rezultat i ngarkesës traumatike. Kjo bëhet edhe më e vështirë kur mendohet mbi traumën

dytësore apo transmetimin e traumës psikologjike në brezat e rinj. Sidoqoftë, nëse reagimet do të

rezultojnë të jenë patologjike apo jo patologjike, varet nga një numër i madh faktorësh që tashmë

kalimthi janë përmendur dhe po ashtu janë paraqitur në figurën e mëposhtme.

Një numër i madh studimesh kanë eksploruar reagimet patologjike dhe jo patologjike ndaj

traumës në brezin e parë në Kosovë si dhe faktorët e ndryshëm rrethanorë (si p.sh nivelin e

mbështetjes sociale), që e ndikojnë atë (Arenliu, A & Landsman, M., 2010; Danuza et al., 2014;

Halimi et al., 2015; Berisha Kida, 2017). Këto studime janë shtuar tutje edhe me qasje të ndryshme

cilësore, që kanë tentuar të analizojnë kujesat kolektive, traumën historike dhe shëndetin mendor

(Kienzler, 2010). Madje, së fundi, ka një përpjekje për të pohuar edhe mundësitë e bartjes së traumës

nga brezi i parë në të dytin përmes linjës familjare (Schick et al., 2013). Sa i përket studimeve mbi

transmetimin e traumës edhe në rrafshin e studimeve të ndryshme ndërkombëtare, shumica e tyre

bazohen në faktorët e ndryshëm që kanë të bëjnë me atashimin, bazën gjenetike, dinamikat e

komunikimit etj., dhe e eksplorojnë transmetimin kryesisht në rrafshin familjar (BarOn et al., 1998;

Atkinson, et al., 2010; Anastasiadis, 2012). Transmetimi i traumës përmes linjës komunitare e

shoqërore është adresuar kryesisht përmes studimeve cilësore në fushën e psikologjisë dhe të

antropologjisë. Janë të rralla, e në kontekstin e Kosovës ende joekzistente, studimet që në mënyrë

empiriko-kuantitative adresojnë transmetimin e traumës përmes linjës

komunitare/shoqërore/institucionale. Prandaj do të ishte mjaft me rëndësi nëse, bazuar në kornizën

aktuale konceptuale për studimin e traumës dhe transmetimit të saj në Kosovë, të zhvillohej një studim

që do të adresonte: 1/patologjinë traumatike në brezin e parë 19 vjet pas luftës në Kosovë (duke

përfshirë mostrën më të studiuar - veteranët e luftës), 2/ të rikonfirmojë mundësitë e transmetimit të

traumës në brezin e dytë përmes linjës familjare dhe 3/ të eksplorojë mundësitë e transmetimit të

traumës në brezine dytë edhe përmes linjës komunitare/shoqërore, veçanërisht përmes sistemit të

30

edukimit, i cili zotëron një rol të veçantë në kontekstin e Kosovës. Kjo meqë sistemi i edukimit si mjet

qëndrese ndaj represionit serb, u transformua në mjet plotësisht politik dhe u bë përbërësi kryesor i

sistemit paralel në Kosovë. Shkëputja nga kurrikula e imponuar e arsimit i lidhi nxënësit, mësuesit dhe

administratorët e shkollave me qëndresën politike dhe identifikimin kulturor/etnik. Megjithëse

ngacmimet, persekutimet, përndjekjet dhe frikësimi i vazhdueshëm ishin pjesë e pandashme e përditshmërisë së

çdonjërit, që në çfarëdo forme kishte lidhje me sistemin paralel të arsimit, fuqia për të mbijetuar dhe për ta

vazhduar kauzën, sa shkonte e rritej. Sakrifica për edukim u heroizua dhe respekti për mësimdhënësit arriti

kulmin (Sommers & Buckland, 2004; Kienzler, 2010; Sandström, 2012). Mund të thuhet se pjesa kryesore e

rilindjes kulturore, rezistencës dhe zhvillimit kombëtar të shqiptarëve të Kosovës i ka rrënjët në arsim

(Sommers & Buckland, 2004), prandaj ky këndvështrim dhe këto përvoja është e rëndësishme të jenë

të studiuara në rrafshin psikologjik.

Adresimi i patologjisë traumatike të mësimdhënësve kosovarë dhe eksplorimi i bartjes së traumës

përmes ndërveprimit me nxënësit, do të ishte i një rëndësie të veçantë dhe aset shtesë në literaturën

mbi kompleksitetin e traumës masive.

31

Figura 1: Korniza konceptuale për studimin e traumës dhe transmetimit të saj në kontekstin e Kosovës

32

1.4 Qëllimi i studimit

Qëllimi i përgjithshëm i këtij studimi është të elaborohet përjetimi psikologjik i traumës dhe

trans-traumës në Kosovë. Më konkretisht, studimi synon në mënyrë empirike të përcaktojë

incidencën e reagimit patologjik ndaj traumës, në formë të ÇSPT në brezin e parë dhe lidhjet e tij

me mënyrën e funksionimit të disa aspekteve afektive e kognitive në brezin e dytë. Incidenca

patologjike në brezin e parë synohet të hetohet në dy populacione të ndryshme, të cilat përfaqësojnë

dy burime të rëndësishme të bartjes së mundshme të traumës në brezine dytë. Pra, studimi ka për

qëllim të nxjerrë në pah nëse trans-trauma ndodh përmes linjës familjare (përfshirë veteranët e

luftës në rolin e prindërve) dhe linjës komunitare (mësimdhënësit si agjent parësor komunitar të

cilët kontribuojnë/formojnë zhvillimin e brezit të ri). Aftësitë vetërregulluese të brezit të dytë,

numri i shqetësimeve emocionale dhe format e perceptimit të lidhjes/atashimit me të rriturin e

brezit të parë (prindin apo mësimdhënësin) janë disa ndër aspektet kognitivo-afektive që maten në

brezin e dytë për të zbuluar nëse ato kanë ndonjë lidhje me funksionimin patologjik apo jo

patologjik të brezit të parë ndaj traumës së përjetuar. Meqë studimi mbështetet në qasjen psiko-

sociale për adresimin e traumës në rrafshin individual, por dhe atë kolektiv, mbështetja sociale si

ndryshore e rëndësishme në raport me shëndetin mendor pas përjetimit të traumës synon të

dokumentohet edhe përmes këtij studimi. Për fund, studimi nuk përjashton edhe adresimin e

raportit të ndryshoreve demografike me disa nga ndryshoret kyçe në studim.

1.5 Objektivat dhe pyetjet kërkimore

1.5.1 Objektivat e studimit

Të hulumtoj incidencën e ÇSPT te brezi i parë (prindërit dhe mësimdhënësit) 19 vjet pas luftës

në Kosovë.

Të hulumtoj lidhjet ndërmjet perceptimit të mbështetjes sociale dhe ÇSPT te veteranët e luftës

në Kosovë.

Të hulumtoj lidhjet në mes të efekteve të traumës në brezin e parë dhe funksionimit të disa

dimensioneve afektive e kognitive në brezin e dytë (fëmijët dhe nxënësit).

33

1.5.2 Pyetjet kërkimore

Sa është prevalenca/incidenca e ÇSPT, 19 vjet pas përfundimit të luftës në brezin e parë në

Kosovë:

Sa është prevalenca/incidenca e ÇSPT, 19 vjet pas përfundimit të luftës te veteranët e

luftës dhe bashkëshortet e tyre si brez i parë.

Sa është prevalenca/incidenca e ÇSPT, 19 vjet pas përfundimit të luftës te

mësimdhënësit si brez i parë?

Sa është prevalenca/incidenca e ÇSPT te brezi i dytë (te fëmijët e veteranëve të luftës)?

Çfarë është raporti në mes të ndryshoreve demografike (si gjinia, vendbanimi, edukimi,

statusi socio-ekonomik) dhe shfaqjes së ÇSPT në brezin e parë?

A ka raport/lidhje në mes të ÇSPT dhe perceptimit të mbështetjes sociale te veteranët e luftës

në Kosovë?

Çfarë është raporti në mes të traumës dhe lidhjeve ndër personale:

Çfarë janë format e perceptimit të raportit me prindër pa dhe me simptoma traumatike?

Çfarë janë format e perceptimit të raportit me mësimdhënës pa dhe me simptoma

traumatike?

A ka ndonjë lidhje në mes të traumës në brezin e parë dhe shqetësimeve emocionale në brezin

e dytë:

A kanë më shumë shqetësime emocionale nxënësit e mësimdhënësve me simptoma

traumatike krahasuar me nxënësit e mësimdhënësve pa simptoma traumatike?

Çfarë është raporti në mes të formave të vetë-rregullimit në brezin e dytë dhe numrit te

simptomave traumatike në brezin e parë

Çfarë është raporti në mes të formave të vetërregullimit te fëmijët e veteranëve si brez

i dytë dhe (jo)simptomave traumatike të prindërve të tyre si brez i parë?

Çfarë është raporti në mes të formave të vetërregullimit te nxënësit si brez i dytë dhe

(jo)simptomave traumatike të mësimdhënësve të tyre?

34

1.6. Struktura e punimit

Kapitulli i parë paraqet një përmbledhje të eksplorimit të dukurisë të traumës psikologjike.

Këtu përfshihen çështje që kanë të bëjnë me problematikën studimore, përshkrimin e situatës në

vendin ku kryhet studimi, qëllimin e studimit, paraqitjen e objektivave dhe pyetjeve kërkimore të

studimit, strukturën dhe, në fund, përkufizimet e termave kyçe të përdorur në këtë punim.

Në pjesën e problematikës studimore bëhet një përmbledhje e përgjithshme e dinamikave

psikologjike ndaj traumës. Duke u mbështetur në të dhëna studimore prezantohen termat kyçe në

fushën e psikologjisë së traumës dhe vendoset theksi mbi funksionimin e patologjisë përbrenda një

rrethi vicioz nga i cili është vështirë të dilet.

Në pjesën e përshkrimit të situatës është bërë një përmbledhje e kontekstit historik në Kosovë për

të sqaruar faktorët e konfliktit ndëretnik, të cilët kontribuuan në përjetimin e situatave traumatike.

“Trauma historike” u adresua dhe nga këndvështrimi psikodinamik-psikanalist për të dhënë një

shembull teorik mbi trans-traumës kolektive. Në këtë pjesë janë përfshirë dhe aspektet socio-

ekonomike që si stresorë shtesë mund të kontribuojnë si ngarkesë traumatike dhe të shtojnë

rrezikun për shfaqjen dhe/apo mbajtjen e reagimit patologjik ndaj traumës së përjetuar.

Veçanërisht janë adresuar këndvështrimet në sistemin e edukimit dhe stresorët e tjerë socio-

ekonomikë që lidhen me vështirësitë e periudhës tranzicionale. Kështu është shtruar një kornizë

teorike mbi studimin e traumës dhe trans-traumës në Kosovë, e cila është pasuar me qëllimet,

objektivat dhe pyetjet kërkimore të studimit aktual.

Kapitulli i dytë fokusohet në shqyrtimin e literaturës në lidhje me traumën. Në këtë pjesë

në mënyrë të pëmbledhur synohet që përmes studimeve të ndryshme të shtjellohet korniza teorike

mbi traumën dhe trans-traumën dhe të adresohen çështjet që lidhen me subjektet dhe ndryshoret

kyçe të këtij studimi. Ky kapitull, po ashtu, paraqet një përmbledhje mbi diskursin traumatik në

popullatën e Kosovës bazuar në gjetjet e studimeve të ndryshme shkencore. Kapitulli përfundon

duke listuar hipotezat e studimit aktual dhe kontributet që testimi i këtyre hipotezave mund të

ofrojë në fushën e studimit dhe të adresimit të traumës psikologjike.

35

Kapitulli i tretë pasqyron metodologjinë e përdorur në këtë studim. Në këtë kapitull i

referohemi përshkrimit të të dhënave. Po ashtu, në këtë kapitull përshkruhet dizajni i studimit,

popullata, zgjedhja e kampionit, procedura, instrumentet e përdorura për realizimin e studimit,

besueshmëria e tyre, si dhe analiza e të dhënave.

Kapitulli i katërt paraqet gjetjet bazë të këtij studimi, duke u bazuar te objektivat, pyetjet

kërkimore dhe hipotezat e ngritura. Në këtë kapitull përmes gjetjeve statistikore paraqitet vërt