Denis Detling Zdenko Samaržija

udžbenik povijesti u drugom razredu gimnazije

Zagreb, 2014.

Sadrzaj 1. RANI SREDNJI VI.JEK

1.1. Posljedice velike seobe naroda _____________________ 12 Pad Zapadnoga Rimskog Carstva . . . . 12 Naseljavanje Carstva germanskim narodima. 13 Posljedice seobe na europsko gospodarstvo . . 14 Novi odnos snaga u Europi . . . . . . . . 15

1.2. Novi društveni I gospodarski odnosi u Europi 16 Patrimonijalna država . . 16 Feudalizam: seniori i vazali 16 Seljaci i vlastelinstvo 17

1.3. Franačka država 19 Seoba Franaka. . . 19 Uspon Klodviga 19 Vladavina majordoma . 20 Pipin Mali . 21 Karlo Veliki . . 21 Karolinška renesansa . 22

1.4. Istočno Rimsko Carstvo - Blzant 24 Istočno Rimsko Carstvo. . . . . 24 Pokušaj obnove Rimskoga Carstva . . 25 Slaveni i Avari . . 26 Ikonoklastičke borbe. . 26 Feudalizacija . . . 27 Bizantska kultura. . . 27 Venecija . . . . . . 28

1.5. Arapska clvlllzaclja I Islam 29 Podrijetlo i smještaj Arapa . . 29 Religija i društveni sustav . . 30 Islam . . . . . . . . 31 Arapska osvajanja . 31 Uspostava i ustroj države . 32 Kulturna dostignuća Arapa . 33

1.6. Europske države od 9. do 11. stoljeća 35 Franačka nakon smrti Karla Velikoga . 35 Nove seobe: Normani i Mađari . 36 Uzroci nastanka zemalja zapadne i središnje Europe . . 37 Karlova ostavština - Francuska i Sveto rimsko Carstvo Njemačke Narodnosti . 38 Otonska renesansa . 39 Engleska . . . . . . 39 Španjolska . . . . . 40 Razvoj gospodarstva . 40

1.7. Slavenl u ranome srednjem vijeku 41 Gospodarstvo i društveni sustav Slavena . . 41 Religija . . . . 41 Slaveni i Avari . . . . . . . . . . . 42 Kijevska država . . . . . . . . . . 43 Velikomoravska. Konstantin (Ćiril) i Metod . 43 Slavenske zemlje u središnjoj Europi . . 45 Slavenske zemlje u jugoistočnoj Europi . 46

1.8. Katollčka Crkva 47 Rimsko kršćanstvo . . . . . . . . 47 Crkva na Zapadu . . . . . . . . . 48 Velika shizma (Crkveni raskol 1054. godine). . 48 Sukob carstva i papinstva oko laičke investiture . 50

-I w ::!: w "')

o: > N o a:: ~

u <( a:: o ~

-I .., <(

>N a: o <( Vl

SADRžAJ

2. HRVATSKA U RANOME SREDNJEM VIJEKU 2.1. Doseljenje Hrvata 54

Etnogeneza Hrvata . . . 54 Seoba u novu domovinu. . 55 Naselja i život u njima . . 56 Raslojavanje hrvatskoga društva; najranije gospodarstvo . 56 Pokrštavanje Hrvata. . . . 57

2.2. Prve hrvatske kneževine 59 Nastanak prvih kneževina . . 59 Uspon Hrvatske u doba kneza Trpimira . 61 Hrvatska u vrijeme kneza Branimira . 62 Metropolija Hrvata - Split ili Nin . . . 63

2.3. Hrvatsko kraljevstvo u 10. stoljeću 64 Muncimir. . . . . . . . . . . 64 Početak Tomislavove vladavine; nedostatak izvora . 64 Odnos prema Bizantu, Bugarima i Mađarima. . 64 Uspostava crkvenoga jedinstva . . . . . . . . 65 Hrvatska nakon Tomislava. . . . . . . . . . 66 Slabljenje Hrvatske nakon smrti Stjepana Držislava . 67

2.4. Procvat Hrvatske u doba Petra Krešimira IV. I Dmitra Zvonimira 68 Dolazak na vlast Petra Krešimira IV. . . . . . . . . . . . 68 Gospodarski razvoj i ujedinjenje hrvatskih zemalja u doba Petra Krešimira IV. . 68 Novi crkveni sabor . . . . . . . . . 69 Dmitar Zvonimir . . . . . . . . . . 70 Dolazak Arpadovića na hrvatsko prijestolje . 72

2.5. Kultura Hrvata u ranome srednjem vijeku 73 Crkve. . . . . . . . . . . 73 Groblja . . . . . . . . . . 74 Kiparstvo i pleterna ornamentika . 74 Benediktinci u Hrvatskoj . . . . 75 Tropismenost i dvojezičnost . . . 76

3. RAZVIJENI I KASNI SREDNJI VIJEK

3.1. Susreti civilizacija: križarski ratovi ------------------ 80 Uzroci križarskih ratova . 80 Povod križarskim ratovima . 81 Tijek križarskih ratova . . 82 Dječji križarski rat . 83 Duhovno-viteški redovi . . . 84 Posljedice križarskih ratova . 85

3.2. Susreti civilizacija: Mongoll i Osmanlije 86 Turci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Mongoli . . . . . . . . . . 86 Posljedice mongolskih osvajanja. . 87 Mongolske države. . . . . . . 88 Osmanlije . . . . . . . . . . . 89

3.3. Europsko društvo u razvijenome srednjem vijeku _____________ 91 Vladar. . . . . . . . . . . . . . . . 91 Staleži srednjovjekovnoga društva - svećenstvo . 92 Staleži srednjovjekovnoga društva - plemstvo . . 92 Staleži srednjovjekovnoga društva - seljaštvo . 93 Život na feudalnom imanju; razvoj trgovine . . 93

3.4. Uspon Europe 94 Pojava gradova . . . . . . . . . 94 Novi društveni stalež - građanstvo . . . 95 Gradovi mijenjaju način života u Europi . 96 Promjene u poljodjelstvu . . . . . 97 Novčarstvo, bankarstvo i prvi tajkuni . 98 Crna smrt (kuga) . . . . . . 98 Srednjovjekovni antisemitizam . . 100

3.5. Crkva, religiozno-socijalni pokreti i prosjački redovi ____________ 101 Religiozno-socijalni pokreti u Europi . 101 Borba protiv hereze . . 102 Prosjački redovi . . . 103

3.6. Zemlje zapadne Europe 104 Francuska . . . . . 104 Sveto Rimsko Carstvo Njemačke Narodnosti 105 Engleska. . . . . . . . 106 Zemlje Pirenejskog poluotoka 106 Italija . . . . . . . . 107 Uspon Habsburgovaca . . 107

3.7. Slavenske zemlje i Bizant 109 Češka i Jan Hus 109 Poljska . . . . .110 Rusija . . . . . .110 Jugoistok Europe. .110 Bizantsko Carstvo . 111

3.8. Kultura srednjega vijeka 112 Arapska kultura . . . . 112 Bizantska kultura . . . . 112 Znanstvena misao i školstvo Zapada . 113 Umjetnost Zapada . . . . . . . 114 Humanizam - nagovještaj novog doba . . 115 Renesansa . . . . . . . . . . . 115

4. HRVATSKE ZEMLJE U RAZVIJENOME I KASNOME SREDNJEM VIJEKU 4.1. Hrvatska u doba Arpadovića _____________________ 120

Personalna unija Hrvatske i Mađarske . 120 Neujednačen razvoj hrvatskih zemalja. 120 Najvažniji vladari dinastije Arpadovića. 122 Uspon plemićkih obitelji . 122 Urbanizacija . . . . . . 124 Istra . . . . . . . . . 125

4.2. Hrvatska u doba Anžuvinaca 126 Promjena dinastije na hrvatsko-ugarskom prijestolju . 126 Odnos prema povlaštenim staležima 126 Dalmacija i Dubrovnik . . . . . . . . 128 Razvoj gospodarstva . . . . . . . . 128

4.3. Hrvatska u doba Žlgmunda Luksemburškoga 130 Dinastički sukobi s kraja 14. i početka 15. stoljeća . 130 Posljedice dinastičkih sukoba. . . . . . . . 131 Žigmundovi nasljednici i sukobi s Osmanlijama . 132

4.4. Srednjovjekovna bosanska država 133 Početci bosanske države . 133 Crkva bosanska . . . . 133 Neovisna bosanska država. 135 Bosanske velikaške obitelji 135 Pad Bosne pod osmansku vlast 136

4.5. Srednjovjekovni Dubrovnik 137 Nastanak grada . . 137 Razvoj Dubrovnika . . . 138 Dubrovačka Republika . . 138 Kulturni razvoj Dubrovačke Republike. 138

4.6. Hrvatska u doba Matije Korvina i dinastije Jagelovića 140 Matija Korvin i centralizacija države . 140 Obrana od Osmanlija - sustavi utvrda . 140 Dinastija Jagelovića . . . . . . . . 141 Organizacija obrane od Osmanlija . . .141 Mohačka bitka - kraj Hrvatsko-ugarske države . 143

-I "' ~ "' -, ii: > N o a:: ><'.

u <t a:: o ><'.

-I -...., <( >N Cl:'. CI <( Vl

SADRfAJ

4.7. Hrvatsko društvo, gospodarstvo i kultura u razvijenome i kasnome srednjem vijeku _144 Društvo . . . . . . . 144 Ratarstvo i stočarstvo . . Razvoj prometa i trgovine . Novčarstvo . . . . Crkva. . . . . . Crkveni redovi i škole Romanika i gotika. . Pisana riječ, tiskana riječ, književnost . Pravni spomenici . . . . . . . .

5. NOVI VIJEK

145 145 145 145 146 147 148 150

5.1. Izvaneuropske civilizacije do dolaska Europljana _____________ 1S4 Kina . 154 Japan. . . . . . . . 1SS Indija . . . . . . . . 156

5.2. Velika geografska otkrića 1S8 Širenje vidika i jačanje komunikacija 158 Preduvjeti putovanja. . . . . . 158 Istraživanje afričke obale . . . . 159 Kristofor Kolumbo i Amerigo Vespucci 159 Vasco da Gama . . . . . . . . 160 Ferdinand Magellan . . . . . . . 160 Posljedice velikih geografskih otkrića . . 161

5.3. Gospodarstvo i znanost novovjekovne Europe 163 Razvoj poljodjelstva . . . . . . . . . . 163 Manufaktura i kapitalizam . . . . . . . . 164 Demografski rast i urbanizacija. Trgovina i novčarstvo 16S Merkantilizam . . . . 166 Razvoj znanosti . . . . . . . 166 Racionalizam i empirizam . . . . 167

5.4. Protestantizam i katolička obnova 168 Uzroci reformacije . 168 Martin Luther . . . 169 Protestantski pokreti 169 Katolička obnova . . 170 Vjerski sukobi u 16. i 17. stoljeću . . 171

S.S. Europske države u novome vijeku - razvoj apsolutističkih monarhija 17 4 Apsolutističke monarhije 17 4 Francuska . . . . 175 Španjolska . . . . 176 Habsburška Monarhija .177 Nizozemska. . . . 178 Engleska. . . . . 179

5.6. Monarhije na istoku Europe. Osmansko Carstvo 181 Rusija. . . . . .181 Poljska . . . . . . . . . .181 Osmanska Carstvo . . . . . 182

6. HRVATSKA U NOVOME VIJEKU 185 6.1. Hrvatska u 16. stoljeću ______________________ 186

Izbor Ferdinanda Habsburškoga za hrvatskoga kralja . 186 Prodor Osmanlija . . . . . . . 187 Migracije Hrvata i naseljavanje Vlaha 188 Seljačka buna . . . . 188

6.2. Borbe protiv Osmanlija 190 Bitka kod Sigeta (1566.) 190 Vojna granica (Vojna krajina) . . 191 Bitka kod Siska (1S93.) . 193 Dugi rat (1593. - 1606.) . 194 Vlaški statuti (1630.). . 194

6.3. Dalmacija, Istra, Dubrovniki Slavonija ________________ _ 195 Dalmacija pod mletačkom vlašću Buna hvarskih pučana . . Uskoci . . . . . . . Istra pod mletačkom vlašću Dubrovnik . . . . . . Slavonija u 16. i 17. stoljeću

6.4. Bosna u doba osmanske vlasti __________________ _ Bosanski pašaluk . . . . Društvo i gospodarstvo. . Odžakluk-timari i čitlučenje Vjerske zajednice u Bosni . Franjevačka provincija Bosna Srebrena

6.5. Zrinski i Frankopani - otpor bečkome centralizmu ___________ _ Uzroci i povod otpora Tijek otpora. . . . . . . . . . . . . . Posljedice otpora . . . . . . . . . . . .

6.6. Oslobađanje hrvatskih krajeva od osmanske vlasti -----------­Opsada Beča (1683.). . . . . Dugi bečki rat (1683. - 1699.) . . . Stradanje i migracije stanovništva . Mir u Srijemskim Karlovcima (1699.)

195 196 196 197 197 198 200 200 201 201

202 203 204 205 205 206 207 207 207 208 209

6.7. Hrvatska kultura u novome vijeku __________________ _ 210 Reformacija u hrvatskim zemljama . Ozaljski krug - svijest o jedinstvu Hrvata . Razvoj školstva . . . . . . Barokna književnost . . . . . Arhitektura, kiparstvo i slikarstvo Dalmacija i Istra Glazba . . . . . . . . . Razvoj znanosti . . . . . .

210 210 . 211 . 211 212 213 213 214

6.8. Ustanove I simboli hrvatske državnost! ----------------216 Hrvatski narodni vladari Unija s Mađarima - banovi i hercezi. Jačanje Hrvatskoga sabora Županije . . . . Hrvatski grb Hrvatska zastava .

216 216 217 218 218 219

220

-I -= w ::E w :J Cl: > N o Cl: ::.:: u q: Cl: o ::.::