Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union Movement

8/7/2019 Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union

1/240

T. C.

GAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ALIMA EKONOMS ANABLM DALI

TRK SENDKACILIK HAREKETNDE

BR SENDKAL OLGU OLARAK HAK-

MASTER TEZ

Hazrlayan

Abdlkerim ACAR

Tez Danman

Yrd. Do. Dr. Erdin YAZICI

Ankara-2007


2/240

ii

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

..ait

..adl alma, jrimiz tarafndan

Anabilim/anasanat Dalnda DOKTORA/SANATTA YETERLK/YKSEK

LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

(mza)

Bakan.

Akademik nvan, Ad Soyad

(mza)

ye..


(mza)

ye..



3/240

iii

NDEKLER

TRK SENDKAL HAREKETNDE BR OLGU OLARAK HAK-

NDEKLER.iii

KISALTMALAR..ix

GR ....................1

BRNC BLM

SENDKACILIK HAREKETNN DOUU VE GELM

1.SENDKA KAVRAMI.. .........................3

1.1.Sendika Kavram........................3

2.SENDKACILIIN DOUU VE GELM.............................6

2.1. Batda Sendikacln Douu ve Geliimi..........6

2..2. Sendikacl Ortaya karan Tarihi Zemin. .... ...... ...... ..6

2.3. Sanayi htilali ncesinde Sosyal ve Teknolojik Yap

........9

2.3.1. Toplumsal Yap...... ...... ...... ...... ...... ...... .....9

2.3.2. Asiller (Aristokratlar) .......................9

2.3.3. Kilise ve Din Adamlar... ...........................10

2.3.4. Burjuvalar..... ...... ...... ...... .....11

2.3.5. iler........................12


4/240

iv

3. SANAYHTLAL VE SENDKACILIIN DOUU ................15

3.1. Sanayi htilali ve Sendikacln Douu.......................15

3.2. ngilterede Sendikacln Douu.........................21

3.3. Amerika Birleik Devletlerinde Sendikaclk...... .......... ..... ...... ..25

3.4. Japonyada Sendikaclk.....................................30

3.4.1. Younluu ve alma Sreleri......................32

3.4.2.Emek Srecinde Rotasyon ve Ekip almas............35

3.4.3.i Motivasyonu.......................................37

4. TRKYEDE HAREKETLER VE SENDKACILIK............40

4.1. OSMANLI DNEM.40

4.1.1. Merutiyet ncesi Dnem................................................40

4.1.2. II. Merutiyet - Cumhuriyetin lann Arasndaki Dnem......43

4.2. CUMHURYET DNEM46

4.2.1. 1923-1960 Aras Dnemde Sendikaclk...........................47

4.2.1.1. Sendikalar Yasas......................................................49

4.2.1.2. Trk-......................................................50

4.2.2. 1960-1980 Aras Dnemde Sendikaclk..........................53

4.2.2.1. TP (Trkiye i Partisi) . . . . ... ...... ...... ...........54

4.2.2.2. DSK(Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu)..55

4.2.3. 1980 Sonras Yaplanmada Sendikacln Durumu.59


5/240

v

KNC BLM

SENDKAL BR HAREKET OLARAK HAK-

1. HAK-N KURULU VE TARHES...64

2. HAK-N YAPISI.....................67

2.1. z Gda- Sendikas...... ...... .......... ...... ...... ...... ...... ...... ...... .......67

2.2. z plik- Sendikas...... ...... ......... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ........68

2.3. z elik- Sendikas...... ... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ......71

2.4. z Aa- Sendikas...... ...... ...... ... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ......83

2. 5. Hizmet- Sendikas...... ...... ...... .......... ...... ...... ...... ...... ...... .........83

2. 6. z Salk- Sendikas...... ...... .......... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ....90

2. 7. z Tarm- Sendikas...... ...... ...... ... ...... ...... ...... ...... ...... ...... .....90

2. 8. KAMU-SEN...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... ...... .......... ...... ...... ........90

3. HAK-N MESLEK ETKNLKLER...91

3.1. Ulusal Mesleki Etkinlikleri................91

3.1.1. zelletirme Politikalar ve Hak-...91

3.1.2. i Sal ve Gvenlii Raporu.....95

3.1.3. alan Kesimlerle Giriilen Ortak Oluumlar98

3.1.3.1. Demokrasi Platformu. 98

3.1.3.2.Drtl Zirve99

3.2. Uluslararas Mesleki Etkinlikleri99


6/240

vi

3.2.1. Dier Uluslararas Grmeler104

4. HAK-N SOSYO-KLTREL ETKNLKLER..106

4.1. Panel ve Seminerler..106

4.2. Aratrma, Kurultay ve Eitim Etkinlikleri....111

4.3. Yayn Faaliyetleri124

4.3.1. Kitaplar.124

4.3.2.Video Eitim Serisi..128

4.3.3.Radyo-Televizyon Programlar ve Film Gsterileri.128

4.3.4. Bilgi Toplumu, nternetin Etkin Kullanm ve Hak-.130

4.4. Slogan, iir, Kompozisyon ve Fotoraf Yarmalar131

5. HAK-N GEREKLETRD EYLEMLER132

5.1. Yryler.132

5.2. Alk Grevleri133

5.3. Protesto Mitingleri133

5.4. 1 Mays Kutlamalar135

6. HAK-N TEMSL FAALYETLER..140

7. HAK-N SENDKAL MCADELE ANLAYII141

7.1. cret Sendikacl ve Hak-144

7.2. Snf Sendikacl ve Hak-.145

7.3. Hizmet Sendikacl ve Hak-.147


7/240

vii

7.4. Siyasal Partiler ve Hak-...........................147

7.5. Sendikalar arasbirlii149

NC BLM

BR BASKI GRUBU VE SVL TOPLUM RGT OLARAK HAK-

1. HAK-N BASKI GRUBU ZELL VE ETKS.......153

2. BR SVL TOPLUM RGT OLARAK HAK-157

3. HAK-N SVL TOPLUM REFLEKSLER..159

4.HAK- VE MESLEK ETM.162

5.HAK- VE AVRUPA BRL YEL.163

5.1. AB SOSYAL TARAFLAR ZRVES...164

5.2. AB KONVANSYONU..164

5.3. HAK- VE KOPENHAG NCES SVL TOPLUM LOBS..165

5.4. AB-TRKYE KARMA EKONOMK VE SOSYAL STARE

KOMTES.165

Ek 1.SALM USLU-(HAK- GENEL BAKANI).167

Ek 2.MAHMUT ARSLAN-(HAK- GENEL BAKAN YARDIMCISI-HZMET-

SENDKASI GENEL BAKANI) 174

Ek 3.YUSUF ENGN-(HAK- GENEL BAKAN YARDIMCISI-Z-PLK-

SENDKASI GENEL BAKANI)..191

Ek 4.OSMAN YILDIZ(GENEL BAKAN DANIMANI)196


8/240

viii

Ek 5.MLAKATLARLA ALAKALI YORUMLAR205

Ek 6. KOLLARINDAK SAYILARI VE SENDKALARIN YE

SAYILARINA LKN 2006 TEMMUZ AYI STATSTKLER208

SONU...215

KAYNAKA217

ZET..........225

ABSTRACT227


9/240

ix

KISALTMALAR

A.g.e. : Ad geen eser.

A.g.m.: Ad geen makale.

A.g.y. : Ad geen yer.

ABD : Amerika Birleik Devletleri.

ATA : Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi.

A : Ankara niversitesi.

AP : Adalet Partisi.

ANAP: Anavatan Partim.

ASK : Ankara Su ve Kanalizasyon daresi.

CHF : Cumhuriyet Halk Frkas.

CHP : Cumhuriyet Halk Partisi.

DSK : Devrimci i Sendikas Konfederasyonu.

DYP : Doru Yol Partisi.

DP : Demokrat Parti,

Do. : Doent.

Dr. : Doktor.

DGM : Devlet Gvenlik Mahkemesi

EBK : Et ve Balk Kurumu.

HAK-: Hak i Sendikalar Konfederasyonu.


10/240

x

HAK-BM: Hak- Bilgi lem ve statistik Merkezi.

KARDEMR: Karabk Demir-elik Fabrikalar.

KKTC : Kuzey KbrsTrk Cumhuriyeti.

KT : Kamu ktisadi Teebbsleri.

MSK : Milliyeti i Sendikalar Konfederasyonu.

MHP : Milliyeti Hareket Partisi.

MSP : Milli Selamet Partisi.

MC : Milliyeti Cephe.

MGK : Milli Gvenlik Kurulu.

Pr. : Profesr.

RP : Refah Partisi.

s. : Sayfa.

ss. : Sayfa sras.

SBF : Siyasal Bilgiler Fakltesi.

SEK : StEndstrisi Kurumu.SHP : Sosyaldemokrat Halk Parti.

TMTS: Trkiye Motorlu Tat ileri Sendikas.

TRK-: Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu.

TP : Trkiye i Partisi.

TSK : Trkiye veren Sendikalar

Konfederasyonu.


11/240

xi

TESK : Trkiye Esnaf ve Sanatkrlar Konfederasyonu.

TEKSF : Tekstil rme Sanayii ileri Federasyonu.

TKP : Trkiye Komnist Partisi.

TMMOB: Trk Mimar ve Mhendis Odalar Birlii.

UDC : Ulusal Demokratik Cephe.

yy. : Yaynevi yok.


12/240

GR

Trk sendikaclk hareketinde bir sendikal olgu olarak HAK- adn

tayan bu tez, Hak-in Trk Sendikal Hareket ierisindeki yeri ve roln

incelemektedir. Tez bu erevede drt ana blmden olumaktadr. Bu

blmler; Sendikaclk hareketinin douu ve geliimi , Sendikal bir

hareket, Bir bask grubu ve sivil toplum rgt olarak Hak- ve

Mlakatlar blmdr.

Bu blmlerde kendi ilerinde alt blmlere ayrlmtr.

Birinci Blm Sendikaclk hareketinin douu ve geliimi u alt

blmleri kapsar. I.Sendika kavram, II. Sendikacln douu ve geliimi, III.

Sanayi ihtilali ve sendikacln douu, IV. Trkiyede ii hareketleri ve

sendikaclk.

kinci Blm Sendikal bir hareket u alt blmeleri kapsar. I. Hak-in

kurulu ve tarihesi, II. Hak-in yaps, III. Hak-in mesleki etkinlikleri, IV.

Hak-in sosyo-kltrel etkinlikleri, V. Hak-in gerekletirdii eylemler, VI.

Hak-in temsil faaliyetleri, VII. Hak-in sendikal mcadele anlay.

nc Blm Bir bask gurubu ve sivil toplum rgt olarak Hak-

u alt blmleri kapsar. I. Hak-in bask grubu zellii ve etkisi, II. Bir sivil

toplum rgt olarak hak-i, III. Hak-in sivil toplum refleksleri, IV.Hak- ve

mesleki eitim, V. Hak- ve Avrupa Birlii yelii.

Drdnc Blm Mlakatlar u alt blmleri kapsar. I.Salim Uslu(Hak-

Genel Bakan), II. Mahmut Arslan(Hak- Genel Bakan Yardmcs-

Hizmet- Sendikas Genel Bakan), III. Yusuf Engin(Hak- Genel Bakan

Yardmcs-z-plik- Sendikas Genel Bakan), IV. Osman Yldz (Genel

Bakan Danman), V. Mlakatlarla alakal yorumlar.


13/240

2

Anlamlar, aralar ve insan unsuruyla tanmlanan, sanayi toplumundan

bilgi toplumuna evrilen gnmz dnyasnda sendikalar kan kaybetmektedir.

1960 darbesiyle getirilen sendikal haklar; kimliini kendi ilkesinin gerekleri

ierisinde yaratamayan bir sivil toplum kltrn dourmutur. Hak-

Konfedarasyonu bu srece partkolu sendikacl kimliiyle domu, yaad

sancl dnmlerle de zerk kimliini oturtmaya almtr.

Tez kapsamnda bu sre incelenmitir ve deitirmeler yaplmtr.


14/240

BRNC BLM

SENDKACILIK HAREKETNN DOUU VE GELM

Bu blmde sendika kavram, sendikacln douu ve geliimi,

sanayi devrimi ve sendikacln douu, Trkiyede ii hareketi ve

sendikaclk konular incelenecektir.

1. SENDKA KAVRAMI

Bu blmde, sendika tanmlarna yer verilecektir. Farkl sendika

tanmlarna yer vermek faydal olacaktr.

1.1. Sendika Kavram

Sendikalar en genel anlamyla, belirli bir grubun menfeatlerini

savunmak maksadiyle meydana getirilmi bir kurulu olarak tanmlanrlar.

Sendika tanmnn kkenleri olduka uzak bir gemie uzanr. Kken itibariyle

belediye meclisinden ayr olarak ehrin menfaatlerini koruyan kimse ya da

yarg organlar karsnda mterisinin yerine onun karlarn korumak iin

k yapanlara verilen Syndic kelimesi, sendika kelimesinin tretildii kk

olarak bilinir. Zamanla ii gruplarnn menfaatlerini savunmak amacyla

oluturulan kar savunucusu kurululara sendika denilmeye balanlmtr.Bu nedenle sendikalar, bir grup tarafndan oluturulan ve bu grubun

menfaatlerini savunmay amalayan bir kurulu olarak ifade edilebilir.

nceleri yalnz ii ve iverenin deil her eit karn savunucusu olarak

anlan sendikalar, Sanayi Devrimi boyunca ii kurulularnn yaadklar

ekonomik ve sosyal sefaleti idrak edip ii dernei statsnden sendika ismi

altnda Fransada ortaya kmaya balamlardr. Bu srete sendika kavram

ii ve iverenlerin birbirlerine zt menfaatlerini savunmay amalayan zelkurulular olarak anlmlardr. (Turan, 1979: 8).


15/240

4

Deiik yazarlar (Hancerlioullar, 1993; Webb, 1979; Talas, 1960;

Engels, 1976; Ko, 1998; Kkmer, 1994; Yazc, 1996) farkl sendika

tanmlar yapmaktadrlar. rnein, Hancerlioluna gre, Sendika, igc

satanlarla igc alanlarn birbirlerine kar kendi karlarn korumak iin

kurduklar rgttr. Ona gre; esas olarak sendikalar, eski loncalarn deiik

biimlerinde kurulan ii sendikalardr, iveren sendikalar bunlara kar bir

g meydana getirmek iin ortaya kmlardr. lk sendika XVIII. yzylda

ngilterede kurulmutur. Fransada 1884 ylnda ve Trkiyede ise 1947

ylnda iilere sendika kurma hakk tanyan yasalar yaplmtr. i haklarn

savunma amac gden davranlara sendikal faaliyetler denir. Yneticileri

iverenlerin emrinde bulunan sendikalara da sar sendika denilmitir. Ayrca

anamalc tekellerin bir biimi de sendika olarak isimlendirilir. Bu biim tekelde

mal sat ya da hammadde satn al ortak bir ticaret acentesi aracalyla

yaplr; Bunlara satn alma sendikalar ya da sat sendikalar denir. i

sendikalar genellikle cretler ve i saatleri sorunlar stnde mcadele

ederler. Amalarn gerekletirebilmek iin ii sendikalarnn grev ve

iveren sendikalarnn lokavt haklar vardr(Hanerliolu, 1993: 233). Webbe

gre; Sendika, cretlilerin alma yaamlarna ilikin koullar korumak ve

gelitirmek amacyla kurduklar srekli topluluktur (Mumcuolu, 1979: 3).

Cahit Talasa gre sendika mterek ekonomik ve sosyal menfaatleri

korumak ve gelitirmek ve alma artlarn dzeltmek zere iilerin tesis

eyledikleri nevi ahsna mnhasr cemiyettir. (Talas, 1960: 139). F. Engels

ise sendikann, ii snfnn sermaye snfna kar verdii mcadelede

gerekli bir silah olduunu ileri srer (Engels, 1976: 48). Koda benzer bir

tanm yaparak sendikalarn, iilerin, iverenlere ve hkmetlere kar hak ve

karlarn korumak iin oluturduklar rgtler olarak deerlendirir (1998: 5).

Grld gibi bu tanmlarn ortak noktasn, sendikay icilerin

haklarn iverene kar korumak iin oluturulan bir rgt olarak

tanmlanarak meydana getirdii grlr.

Sendikalar iiyi iveren karsnda yalnz brakmayan oluumlar

olarak, iilerin refahn arttrmak iin mcadele ederler. Bu erevede


16/240

5

sendikalar, icilerin haklarn geni erevede tanmlamaktadrlar. Bu

dorultuda sendikalarilerin cret seviyesini ykseltmek, alma saatlerini

azaltmak; iyerinde gvenlii salamak ve sosyal-politik alanda genel

seviyede (makro) alnacak kararlarla veya yeni kurumlarla iilerin genel

sosyal gvenliini salamak eklinde haklar iin mcadele ederler.

Sendikalar bu ekilde iciler iin, sadece kendi i yerinden yaratlan gelirden

hakkn almak yannda, sosyal sigorta rneinde olduu gibi zellikle milli

gelirden sosyal denge iin pay alma eklinde tekrar blm hakk gibi daha

genel haklar iin gayret sarf ederler. Prof. Harbisonun belirttii gibi,

sendikalar ilgili organlaryla, i sahasn ve iin yrtlmesini beki gibi

gzlerler. Sendika grevlerini yapabilmek iin gerektiinde btn halka hitab

ederek atmaya nc taraf da katarak daha kuvvetli bir organik kuvvet

haline gelmeye alr. Hatta Harbison bu erevede Sendikalar nitelikleri

icab mutlaka meydan okuyucu olmaldrlar. eklinde daha radikal bir

ekilde tanm yapmaktadr (Kkmer, 1994: 63-64). Bu erevede

Harbisona gre, iverenler, karlln esas olarak, retimi yrtmek ister. Bu

amala mevcut gcn, kendi i yerinde ve halk iinde ve hkmet nezdinde

karna kullanacaktr ve kar farkll nedeniyle iiler ve iverenler

arasndaki iliki dzeyine gre lkedeki btn sosyal-ekonomik gidii

etkileyebilir. Bu sebeplerle kamuoyu ve nihayet ve kamu otoriteleri nc

taraf gibi atmaya katlrlar. Fakat bu katl hkmetin sosyo-ekonomik

politikasn kontrolede kap aar.

Ona gre, ii

kar

iveren

kar

ile at

r. Birinin

kar

n

mutlakveya nisbi olarak arttrmak dierininkini eksiltmektir denilebilir. Yani iiye

salananlar, genel olarak iverenin karn azaltan veya maliyetini ykselten

faktrler olacaktr; ve nihayet onlarn kar sava kendileri dndakileri de

zararl klabilir. yle ise, sosyal ve endstriyel bar iin, sendikalar

meseleleri mmkn olan llerde znel sahadan nesnel sahaya aktararak,

gereklere dayanan anlamalara gitmeye zorunludurlar. Bunun modern arac

ise, elbette gerek grevle desteklenen toplu szleme yoludur (Kkmer,

1994: 64). Bunun yannda sendikalar daha genel bir topluluk olarak


17/240

6

tanmlayanlarda vardr. rnein Yazc, Sendikalara bir insan grubu olarak

bakarsak sosyal fonksiyonlarn istekleri dorultusunda ekillendiren bir grup

olarak tanmlar (1996: 23). Bu erevede genel bir bak asyla sendikalar,

anlamlar ina etmek ve ina ettii yeni anlama insan unsur ve aralar

yardmyla hayat vermek zorunda olan, iilerden olumu bir grup olarak

grr (Yazc, 1996. 23).

2. SENDKACILIIN DOUU VE GELM

Bu blmde Batda sendikacln douu ve geliimi incelenecektir.

Bu erevede Ortaadan kkenlerini alan ve sanayi devrimi sonras

somutlaan bir yaplanma irdelenecektir.

2.1. Batda Sendikacln Douu ve Geliimi

2.2. Sendikacl Ortaya karan Tarihi Zemin

Sendikacln ortaya kt tarihi zeminin olduka gerilere gittii ve

zor artlarda gelitii grlr. Braudel, Maddi Uygarlk Ekonomi ve

Kapitalizm adl kitabnda W. Sombart ve M. Weberin tek boyutlu kapitalizm

alg

lamalar

n

eletirerek bana gre birey kuku d

d

r: Kapitalizm tek vedar bir kkenden km olamaz; ekonominin de syleyecek sz olmutur;

kltr ve uygarlnda syleyecek szleri olmutur, g ilikilerini

kararlatran bir tarih olmutur demektedir. Bu manada sylenebilir ki

sendika hem sz konusu sarmal dnmlerin bir rn, hem de o

dnmlerin hikayesine katk yapan bir zne olarak ortaya kmakta,

hayatiyet kazanmaktadr (Yazc, 1999: 8).


18/240

7

Ko ise sendikalarn, bask ve smrye kar bir kardelik

rgtlenmesi olduunu ileri srer. Ona gre, Avrupa lkelerinde sendikalarn

ounluunun atas, loncalarda ustalarn basksna ve smrsne kar

kalfalarn oluturduklar kardelik rgtleridir. Bu gizli rgtler, bir taraftan

kalfalar arasnda yardmlamay salyor, dier taraftan, ustalara kar

kalfalarn hak ve karlarn koruyor ve gerektiinde greve gidilmesini

salyordu (1998: 6).

Sanayi an oluturan dinamiklerin bir bakma rahmini oluturan

Bat Ortaa kendi ierisinde ok renkli, ok karakterli ve muhtelif safhalaraayrlan bir zellik ortaya koymaktadr. ktisat tarihisi lgener, (Yazc,

1998;8) Bat Ortaan inceledii almalarnda szkonusu dnemi

blmden oluan bir a olarak deerlendirmekte ve szkonusu dnemi

u ekilde deerlendirmektedir.

Birinci Aama: Gnmz tarihileri ortaa iinde en azndan

aamay ayran ferti (individualist) bir dnya grnn izlerini ve cite

medeniyetin nisbeten serbest etmek noktasnda birlemi grnyorlar:

nce, antik alarn miras saylabilecek (daha dorusu toleransl) hayat

artlarn ksmen devam ettiren ortaan ilk yzyllar (12. ve 13. yzyla

kadar geen zaman) lk Ortaa, gerek ortaa deildir. Ferdin hayatn

kaytlayan balarn ou ortaan zirvesine vard asrlarda ortaya kmtr

(lgener, 1981: 27).

kinci Aama: Yer yer katlamaya yz tutan ahlak ve teolojinormlarnn ve onlarla beraber bir ksm kat toplum kadrolarnn (en bata

toprak mlkiyeti ile ayarl snf ve tabaka tertibinin) ferdi hayat zerine olanca

arl ile yklendii koyu ortaadr.

nc aama: an yeni zamanlara ve zellikle kapitalizme

kavumak zere olduu aamadr. Ortaa sonu iin deiik olan unsur:

Geriye gelenee ve grenee ballktan ziyade yeniyi benimsemee ve

temsil etmee meyillenen bir ruh ve zihniyet; ekonomik ve itimai hayatta


19/240

8

yeni ekillere ve fikirlere doru yneli; ngren bir aamadr. Btn bu

yenilikler Bat Avrupada ortaa sonuna ayr bir iktisat stili karakterini

vermitir (lgener, 1981: 27).

lgener erevelenen olgunun deerlendirilmesini yle yapmaktadr.

Ortaa, belli bir toplum dzeni ile yine az ok belli bir hayat anlaynn

stten ve alttan beraber yourup ekil verdikleri bir hayat tarzn toplu olarak

ifadeye yarar. Bu tarz hayatn sath st zellikleri bilinmektedir. Bunun,

siyasi-politik yn, mali-ekonomik yn ve teebbs formalar gibi ynleri

vardr. Bu dorultuda siyasi-politik yn olarak:(yerine gre iftlik, malikaneveya sadece byk arazi rejimi) bata byk toprak mlkiyeti ve topraa

dayal hakimiyet eklini ieren; topran balad ve bittii snrla ll bir

iktidar dal (merkeziyetsizlik); yine topraa dayal bir rtbe ve mansp

silsilesi; ekonomik-mali karakteri olarak Servet; belli balekilleri ile topraa

dayal kald srece parann ve genellikle menkul deerlerin ikinci planda

gelen rol (ayni iktisat) ; teebbs formlar olarak: ehir dnda ve etrafnda

(byk ve kk iletme ekilleri ile) tarm; ehir iinde basit ar esnaf veloncalar yannda belli yol kavaklar ve transit merkezleri dnda olduka

snk bir ticaret zellikleri sralanabilir. Sath stne sralanan bu ekil ve

kalplarn altndaki hayat ve cemiyet anlay da yabanc deildir: Bata yine

byk toprak rejimine has aalk ve eraflk ruhu; asl ve neseb iddas; yeni

zamanlarn menkul servete dayal, hareketli i ve alma zihniyetinin tam

aksi olarak; topraa dayal ar, hareketsiz servet ve kymet anlay; yine

ayn

a

rl

k ve hareketsizlik iinde, Lonca ahlak

, tradisyonalist sanat vemeslek anlay sz konusudur. Btn bu kymetleri din gayretinden doan

mistik havann epeevre kuatt dnlen bir adr (lgener, 1981: 23,

24).


20/240

9

2.3. Sanayi htilali ncesinde Sosyal ve Teknolojik Yap

XVIII. yzyln ikinci yars iinde gelien bilimsel ve teknolojik bulular

sonucunda oluan Sanayi Devrimi, Avrupa, ngiltere ve Fransadan

balayarak toplum yapsn btn ynleri ile etki altna alarak deitirmitir.

Korporasyonlarn ve i Arkadalk Kurulularn (Compagnonnages) iinde

organize olan emeki kesimi, gelien retim teknolojisinin yaratt yeni

artlar karsnda baka kurulular iinde istikrar aramaya balamtr.

Avrupann sanayi devrimi eiinde sahip olduu sosyal ve teknolojik yap,

1750 yllarnda bile aristokrasinin hala gl olduu, burjuvazinin gl birekilde gelitii ve emeki kesimin uursuzluk iinde bulunduu bir toplumsal

yapy, teknolojinin su, rzgar ve hayvan enerjisi ile basit ahap

mekanizmalarla yrtld teknolojik bir sistemi temsil etmekteydi (Turan,

1979: 25).

2.3.1. Toplumsal Yap

Topran tek veya en byk zenginlik kaynan tekil ettii feodal

dzenin hala hakim olduu sanayi devrimi ncesi Bat Avrupasnda, topraa

sahip olanlar, mlkiyetleri altnda bulunan toprak zerinde yaayan ve

alan btn dier insanlar zerinde her eit tasarruf hakkna sahiptiler.

Aristokrasi ve Ruhban Snf, toplumun asl byk kalabaln meydana

getiren byk kitlenin dnda ve stnde, imtiyazl snf olma niteliini

muhafaza etmekteydi (Turan, 1979: 25, 26).

2.3.2. Asiller (Aristokratlar)

Bat Avrupada olduu gibi, Avrupann btn dier lkelerinde

Aristokrasi toplumsal yapnn belirli bir birimini temsil ediyordu. Bir kulbn

yeleri gibi isimleri bir sicile kaydedilen Asiller, Szeren (Hami) kabul edilen

Kraln Vassal (Birine baml) l altnda bulunuyorlard. Szeren olan Kral,


21/240

10

Vassal durumunda bulunan asilleri korumak, Vassal olarak asiller ise Krala

hizmet etmek borcu altnda tutulmaktaydlar.

Krala zel bir vergi deyen asiller, asalet payeleri sayesinde elde

etmi olduklar imtiyazlar korumak hakkna sahip bulunuyorlard. Asalet

payesinin babadan oula getii ve en byk erkek ocuun unvan ve

haklarn muhafaza ettii bir treye gre yaayan asiller, kylerin asayiini

ynetiyor, av yapma tekelini ellerinde tutuyor, ahslar iin angarya

yaptrabiliyor ve vergi toplayabiliyorlard. Ayrca topran mutlak sahibi olarak

toprak kirasn tespit ederek, kiraya vermedikleri topra kapal tutuyor veyazel mlk eklinde iletebiliyorlard. Orta Avrupa lkelerinde toprak klelii

rejimini temsil ediyorlard (Turan, 1979: 26).

Kl tama hakkna sahip olan asiller, askerlik, bakanlk, valilik ve

diplomatlk gibi grevlere layk grlyorlard. Harplere ara verildii

zamanlarda ganimet kapsnn kapanmas, zellikle ekonomik ve ticari

hayatn gelimesi sonucu toplum iinde parann gcnn daha ok nem

kazanmas, bir takm asillerin fakirlemesine ve para sahibi olan burjuvalarn

evlenme veya asilletirme gibi yollardan yararlanarak Asillerin saflarna

szmasna meydan vermitir. Burjuva snfndan gelenlere bu yollar para

karlnda aan krallara ve asillerin imtiyazlarn tehdit eden burjuvalara

kar asiller snfnn mensuplar, bu yzden derin bir kin ve nefret duymakta

idiler (Turan, 1979: 26).

2.3.3. Kilise ve Din Adamlar

Krala tahtta oturma hakkn veren ilahi hak (Droit Divin) kiliseye

mihrab temsil etme hakkn salyordu. Kraln grevi hristiyan dinini,

ynettii insanlara kabul ettirmekti. Buna kar kilise; eitimi, sosyal yardm

kurulularn yrtmek fikri faaliyeti sansr etmek grevini zerine alyordu.

Bu basklar yapmak ve toplumun manevi hayatn ynetmek hakkn elindetutan kilise, ayn zamanda toprak ve mlk sahibi olmak veya vergi toplamak


22/240

11

haklarna da sahip bulunmaktayd. Salam bir tekilatlanma esas zerine

kurulmu imtiyazl bir kitleyi temsil eden din adamlar, kati bir disipline gre

ynetiliyorlard (Turan 1979: 26, 27).

Reform Hareketinin olmas, protestan lkelerde din adamlarnn

milliyetilik hareketlerine katlmalarn salam ve bu sayede kilise ve halk

ynlar arasnda belirli bir yaknlama meydana gelmitir. arlk

Rusyasnda arlar Ortodoks kilisenin sahibi olma vasfn devam ettirirken,

Katolik lkelerde, Milli Kilise hareketleri, papann Katoliklik adna yrtt

siyasi ve dini liderliini tartmaya balamlardr. Halbuki ok nceleriRomadan kopan ngiliz Kilisesi mensuplarna bir taraftan parlamentoda yer

verilirken, dier taraftan elinden topraklar alnm ve haklar snrlandrlmtr

(Turan, 1979: 27).

XVIII. yzyln ortalarnda hala zengin olan kilise, krallar ve asillerle

atarak eski haklarnn byk bir ksmn kaybetmitir. Dier taraftan

kilisenin zenginliinin kendilerine tevcih edilmediinden ikayet eden rahipler

ve halk, din adamlarnn i dayanmasnn zayflamasnda nemli bask

unsurlar olarak faaliyet gsterebilmilerdir (Turan, 1979: 27).

2.3.4. Burjuvalar

Sanayi Devriminin balamasndan nce Avrupa toplumlarnn, asiller

ve din adamlar dnda, geni halk kitlelerinin en zengin ve gl tabakasntemsil eden burjuvalar, zenginlikleri sayesinde kyl ve esnaf tabakasn da

evrelerine alarak byk bir toplumsal g oluturabilmilerdir. Tasarruf, ticari

speklasyon, lkeler ve ktalararas ticaret yolu ile zenginleen burjuvalar,

ekonomik zenginliklerden yararlanarak zaman zaman asiller ve din

adamlarnn epeevre sardklar krallk tahtnn yaknlarna sokulabiliyor ve

lke ynetiminde siyasi iktidarn nc bir dayana haline gelebiliyorlard.

Burjuvazinin yksek burjuvazi denen bir kesimi, devlet ynetiminde bakan,danman, yksek dereceli hakim, bankac, imalat, byk tccar ismi


23/240

12

altnda resmi ve yar resmi hizmetleri paylarken; tccar, avukat, noter,

doktor, hakim, zengin esnaf diye adlandrlan bir baka kesimi ise, kalabalk

halk tabakalar ile kurduu ilikiler sayesinde Avrupa toplumlarnn zirvesi ve

taban arasnda kuvvetli bir toplumsal organizasyon niteliinde geliebilmitir.

Bylelikle burjuvazi, toplumlarn tm zerinde, etkisi ve itibar olan yeni ve

gl bir sosyal snf olarak domutur. Ayrca bu devrin dnrlerini,

bilginlerini fikir ve aksiyon adamlarn yetitiren burjuvazi, Avrupa

toplumlarnda eski dzene kkl bir deiiklik getirecek olan sosyal siyasi ve

teknolojik bir devrimin artlarn oluturmulardr. (Turan, 1979: 27, 28).

Burjuvazi kesimi iinde bulunup yksek burjuvalar tarafndan halk

diye nitelendirilen ve genel olarak orta snf denilen kitle, ok byk ve

hareketli bir topluluu temsil etmektedir. Aralarnda rahiplerin, ky

papazlarnn, doktor, cerrah, sokak satclarnn ve erilerinde bulunduu,

fakat byk ounluu berber, terzi, marangoz, kuyumcu, nalbant, aktr,

sanat gibi esnaf mensuplarndan oluan kalabalk bir gurup, kk

burjuvazi olarak tannmaktadr. Bu kesim yksek burjuvazinin zaman zamanniyetleri dorultusunda kullanlyor, ama hibir zaman hareket kabiliyetini

kaybetmiyordu. Yksek Burjuvazinin lkedeki imtiyazl snflar arasndaki

yaayna bakan ve parann iktidar olduunu gren kk burjuvalar, byk

bir ykselme hrs iinde yaarken, mevcut eski dzenin ortadan kaldrlmas

iin, kendilerine ekonomik ve siyasi iktidar getirecek her kitle hareketine

kaplar ak tutmaktadrlar (Turan, 1979: 28).

2.3.5. iler

ehir ve ky kesiminde ok defa belirli bir ite almayp, bulabildii

her ite almann yollarn arayan iiler, Avrupa toplumunun dier

kesimlerince zellikle Asiller ve Burjuvalar tarafndan mahkum edilmilerdir.

Hristiyan dininin ilkeleri fakirlere kar merhametle davranlmasn

emrettiinden kilise, a ve isiz kitlelerin her ey yapabileceklerine

inandndan zenginler; XVIII. yzyln dnrlerinin fakirleri korumay


24/240

13

sosyal bir grev kabul etmelerinden dolay toplum, iilere zaman zaman

hayrsever anlayla muamele etmekteydi (Turan, 1979: 29).

ngiliz pritenlerinin ve yzyln kapitalistlerinin anlay, fakirler,

isizler dolays ile iiler hakkndaki grleri benimsiyordu. Bu her iki

anlaya gre zenginlik sekinlere verilmi bir haktr. Fakirlik ise ilahi bir lanet

nianesi olarak baka insanlara verilmitir. nk tembellikleri ve

ktlklerinden tr baz insanlar; tanr tarafndan fikirlikle ve sefaletle

cezalandrlmtr. Bu grlerin sonucu olarak toplumlara ktlklerin ve

gelecekteki sosyal ve siyasi huzursuzluklarn kayna olarak grdkleri iciynn aa grm, tahkir etmi, onlardan farkl olduklarn kabul

etmilerdir (Turan, 1979: 30).

stn snflarn hizmetinde yaptklar ilerin dnda iiler ehir ve

kylere yaylm durumdaydlar. Tarla, harman dvme, orman ileri, ulam,

maden ocaklarnda alarak gndelikilik yaparak hayatlarn kazanan

iilerin bir ksm kylerde alyorlard. ehirlerde ise dkkan, tezgah ve

atlyelerde daima birka ii altran patronlarn hizmetinde dank bir

ekilde i bulabiliyorlard. Yar gezgin bir durumda yaayan, kyde i bulduu

zaman kyde, ehirde i bulduu zaman ehirde alan iiler, zel bir i

vasfna sahip olmadklarndan devaml ileri deitirmek zorunda kalyorlard.

Snfuurundan yoksun olan bu kitle, daima az veya ok korporasyonlarn

etkisi altnda bulunuyor, korporasyonlar ve i Arkadalk Kurulularnn

(Compagnonnage) tekilatlar iinde toplanma eilimi gsteriyorlard (Turan,

1979: 30).

ktisadi hayatn dzeldii dnemlerde alktan yakasn kurtaran

iilerin cretleri, hemen hemen hibir zaman yiyecek maddelerinin fiyatnn

art seviyesine getirilemiyordu. Mesela Fransada 1730 ve 1979 yllar

arasnda tahl fiyatlarnn art %60 olduu halde, ayn tarihler arasnda ii

cretleri ancak %22 orannda ykselebilmitir. zellikle hayat pahall

unsuru, baz i kollarnda iilerin grev, direnme, sabotaj hatta bakaldrma

hareketlerine girimelerine yol amtr. ngilterede ii birlikleri (Unions) her


25/240

14

yerde ortaya km ve bu kurulular ve btn gayretleri ile cret tesbiti

meselesini halletmeye almlar. Fransada i Arkadalk Kurulular ayn

etkiyi yapabilmek iin, lke apnda ehir ehir dolaarak ii kitlesini ayn

ama etrafnda toplamak istemiler. Grevcilerle dayanma yapabilmek iin

karlkl yardm kurulular kurulmu, dier taraftan ngilterede olduu gibi

iilerin meselelerine devletin mdahele etmesini istemiler. Fakat tam

tersine Devlet, ii birliklerini veya Arkadalk Kurulularn yani her eit

kollektif direnmeyi devlet otoritesini zaafa drr gerekesi ile ho

grmemi, hatta mahkum etmitir. Halbuki Kilise, tekilatlanmaya eilimi olan

iileri ayplamtr (Turan, 1979: 30, 31).

i kesiminin, fakirlik ve sefaletinin gittike bydn ve bu gcn

eninde sonunda bir gn toplum yapsn infilak ettireceini gren yneticiler

hayrsever kurulularn saysn arttrmak, fakirler iin i atlyeleri amak,

dilencileri zel evlere kapatmak gibi tedbirlerle, yaklaan tehlikeyi

geciktirmeye almlardr. nk ii kitlesinin fakirlik ve sefaleti gn

getike toplum yapsn kemiren bir yara olmutur. Dilencilik, serserilik,haydutluk gibi faaliyetlerle sonulanan isizlik ve fakirlik, yol kesme olaylar,

kaaklk ve zorbalk olaylarn krklemitir. sizve amasz olarak ehir

ehir ve ky ky gezen kalabalklar, heryerde haydutlarn korkusunu

genelletirmitir (Turan, 1979: 31).

siz ve fakirlerin hiddetini teskin etmek, yaklaan tehlikeyi nlemek,

kt mahsl yllarnda hacmi genileyerek gittike kalabalklaan ve

patlamaya hazr bir barut fs haline gelen sosyal hayatn tansiyonunu

drmek, isyan ve bakaldrma hareketlerini bomak iin zenginler devlet

ve mahalli idarelerin aldklar hayrsever tedbirler yeterli olmamtr. Zira bu

abalar gsterilirken, dier taraftan gelien bilim ve teknoloji, retim hayatn

yeni artlarla kar karya getirmitir (Turan, 1979: 31).


26/240


27/240

16

yarsnda teknolojik hayatn temel talar olacak bulular sayesinde birok

almalar yaplmt. 1750 yllarna girilirken Bat Avrupada zellikle

ngilterede az sayda da olsa buhar makinesinin kullanld bilinmektedir.

ngiliz mekanisyenlerden Newcomen ve Saverynin prensipleri zerinde

altklar buhar makinesi 1750 yllarna kadar gelimi basit bir pompa

ekline dnmt. Bu makinelar maden kuyularndaki sular boaltmakta

kullanlmaktayd. Zira kmr tketimi ok fazla olan bu ilkel pompalardan

ancak kmr yataklarnn bol olduu blgelerde yararlanmak mmkn

olmutur. 1750 yln 1800 ylndan ayran yarm yzyllk bir zaman sanayi

devriminin temel talarn tekil eden bulularn birbirlerini takip ettikleri bir

devreyi sembolize etmektedir. 1752 ylnda Bengamin Franklin paratoneri,

1754de Black karbonik asidi, 1764 ylnda Hagreaves otamatik mekii,

Watson 1767 ylnda kmr arndrma ilemini yaparken, 1768 tarihinde

hidrojen bulunmutur (Turan, 1979: 34).

1769 ylnda, o zamana kadar ilkel buhar pompalarnda kullanlan

enerji gc Watt tarafndan patenti alnarak sanayi hayatna sokulmutur.1770 ylnda Arkwrighe su gc ile alan tekstil sektrnde kullanlan

makineyi sanayinin hizmetine sokmutur. 1772 ylnda Cavendishin elektrik

enerjisi zerinde yapt denemeler dikkati ekerken Whithurst barajlar

kurmak yolu ile hidro elektrie ulalabileceini ispatlamtr. Sanayi

hayatnda retim bu bululardan etkilenmitir. Ayrca bu bilimsel bulularnda

daha nceki yzyllarda olduu gibi labaratuarlarn duvarlar arkasnda gizli

kalmayarak, teknolojik uygulamalar olarak ekonomik hayata yans

mas

, 18.yzyln bir zellii ve yenilii saylmaktadr. alma hayatnn asli unsuru

olan ii kesiminin, yeni makinalar ve yeni i organizasyon yntemleri sonucu

farkl alma artlar iine girmesinin bu gelimelerin tabii sonucu olduunu

belirtmek gerekir (Turan, 1979: 34, 35).

Fransz devrimi, esas olarak aristokrasiye kar verilen bir

mcadelenin sonucudur. Ancak devrimden sonra burjuva snf glenmi,

snfsal yap burjuva ve ii snf eklinde yeni bir nitelie kavumutur.


28/240

17

Sanayi devrimi ile birbirine rakip taraflar haline gelen burjuva ve ii snf

arasndaki mcadeleler gnmz anlamnda sendikal mcadelenin balang

noktas kabul edilebilir (Ferid, 1992: 24).

Bat toplumunun temel nitelii olan snf anlay bir kere daha ortaya

kmtr. Bat toplumlar bu dnemde smrgeci siyasetlerle Asya, Afrika ve

Gney Amerika dahil yeryznn batl olmayan lkelerinin ok nemli bir

ksmn talan ederken, bu lkelerin burjuva snf da kendi toplumlarnn

iilerini amansz bir ekilde smryorlard. iler gnde 16-18 saat ok

ar artlarda altrlyor, kadn iiler tezgah banda doum yapacakkadar zor artlara mahkum ediliyor, ocuk iiler bile ar artlar altnda

altrlyorlard. Bu arada sanayi iin ucuz igc temin etmek amacyla

feminist hareketler besleniyor, kadnn i hayatna ekilmesi iin erkeklerle

yar halinde olmalar gerektii gr yaygnlatrlmaya allyordu.

Kilisenin ikinci ve aalk bir cins olarak grd, eytan telakki ettii

kadnlar iin bu ekilde bir sylem cazip geliyordu. Ama bu propagandann

arkasnda eitlik, demokrasi gibi ilkelerden ok burjuvann karlarbulunuyordu. nk kadn iiler ayn ilerde ve aynartlarda altklarnda

bile erkeklerden daha az cret alyorlard (Ferid, 1992: 24).

Sanayi devrimi ile bat toplumlarnda grlen ynlama ve yeniden

sistem btnlne ulama srecinde grlen ok hzl deimeler, deime

tartmalarn da kanlmaz klmtr. Gerekten sanayi devrimi ile bat

toplumlarnda alan deime ve dnm sreci, o zamana kadar insanlk

tarihinin hi karlamad bir byk deimeyi ifade eder. Hatta bu deiim

iin kelimenin tam anlam ile devaml olarak tekrarlanan ama her defasnda

bir ncekinden daha yksek perdede ve daha kalabalk bir orkestra ile

alnan bir melodiye benzer denilebilir. Esasnda, her sosyo-kltrel sistem

ya da sper st sistem her an deierek doar, geliir ve geriler. Gerileme ve

k srecinde yerini geici eklektik bir yna ya da yeni sper st sisteme

brakr. Ancak ilk sper st sistem toplumda btnyle yok olmaz. Varl n

belirli dzeylerde korur ve devam ettirir. Bu erevede Bat Avrupada sanayi


29/240

18

devrimi ile balayan sre, ortaan temelde maneviyat sosyo-kltrel

sisteminin hzla paralanma ve bat toplumlarnn ynlaan yaplar

ierisinde yeniden bir sosyo-kltrel sistem btnlne ulama abalarn

iine alr (Yazc, 1996: 33, 34).

Batda, toplumlarn sosyo-kltrel sistemlerinin oluum seyrine byle

bir analiz erevesi ile yaklatmz zaman; ncelikle Fransz devrimine

bal olarak anlamlarda, ngiliz sanayi devrimine bal olarak aralarda ve her

ikisine dayal olarak aralarn yardmyla, Fransz devriminin genelletirdii

anlamlar iler hale getiren insan unsurunda anlaml-nedensel balarlakurulmu bir sistem btnlne varldn grrz. Fransz devrimi

kendisini hazrlayan pek ok gelimenin tezahr olarak domu ve Bat

Avrupada hatta btn dnyada ortaya koyduu fikirlerle byk yanklar

uyandrm bir byk olgu olarak, sanayi toplumu sosyo-kltrel sisteminin

en temel kabullerini, deerlerini, normlarn oluturmutur. ngiliz sanayi

devrimi, retim teknolojisinde salad byk aama ile, olaanst bir

retim patlamasna kaynaklk etmi, insann nesnel dnya zerindekihakimiyetini perinlemi, insana yeni hayat alanlar aarak nesnel gereklii

en ileri dzeyde kullanma imkan vermitir. Sanayi toplumu insan, Fransz

devrimi ve ngiliz sanayi devrimi ile anlam ve aralarn kazand yeni

muhtevay anlaml bir sistem btnl haline getirmeye alm, byk

alkantlar ve atmalar sonucu buna muaffak olmutur. Sanayi toplumu

insan tipi byle bir btnlk iinde anlam kazanmaya balamtr. Sanayi

a

ile, insan ile makinen

n retim dzeninde birlikte yer al

, baka bir ifade

ile Manufacture endstrisinden Machinofacturee doru hzl dnm

retimde byk bir arta sebep olmutur. Bir yandan sosyo-kltrel sistemin

zlmesi ile anlamlardaki deime, dier yandan retimdeki byk artn

dahada keskinletirdii paylam meselesi, sosyal snflar arasnda

atmalarn artmasna neden olurken, dier yandan sosyal snflarn alt

sosyo-kltrel yaplarnn temel belirleyici yaplar haline dnt

grlmektedir (Yazc, 1996: 35: 36).


30/240

19

Batda ii hareketlerinin ortaya kmasna kaynaklk eden bu

dnmleri; ngiliz sanayi ile retim teknolojilerinde salanan byk

deime ve gelime sonucu seri retime geilerek, retimde gerekletirilen

byk patlama, retim teknolojisindeki bu byk gelime sonucu, istihdamn

kk tezgah retiminden fabrikasyon retimine kaymas ve yeni istihdam

alanlar almas ve buna dayal olarak ehir merkezlerine, krsaldan

balayan byk g, sosyo-kltrel sistemin zlmesi sonucu, anlamlarda

ortaya kan deime ve ortaadaki hak anlaynn ortadan kalkmas ile

klasik liberalizmin n plana kmaya balamas, bu anlayn gvencesiz ii

kitlelerinin douuna kaynaklk etmesi, dier yandan retimdeki byk artn

meydana getirdii paylam meselesi, byk apta iilerin aleyhine, ancak

sermaye sahiplerinin lehine oluan gelir dalm ve, Btn bu nedenlerden

dolay ortaya kan kanl snf atmalar olarak ifade edebiliriz (Yazc, 1996:

36).

Klasik liberalizmin acmaszln ifade etmek asndan, kendisi bir

sosyal Darwinci saylan ve Darwinin doal ayklama ynteminin insantoplumlar iinde geerli olduunu iddia eden Herbert Spencern grleri

olduka ilgin saylabilir. Spencer, yoksullarn tembellikleri yznden yoksul

duruma dtklerini ve onlara acnmamas gerektiini belirterek zel ya da

kamusal kurulular araclyla yoksullara yardm etmek, insanolunun

geliimine ok kt bir biimde mdahelede bulunmak olacan ifade

etmekteydi. Snf atmalarna ve mcadelelerine bu kadar ak anlamlarla

ykl ve sistem btnl kuramam

bir y

nlar toplumu durumundaki Bat

Avrupada adeta ii hareketinin ortaya kmas ve kendi maddi-manevi

varln merulatracak kanallar zorlamas, kanlmaz grnyordu.

alan-altran farkllamasnn hat safhada bulunduu bu gei

toplumu ou zaman harplerin, hakszln, sosyal ve ahlaki gerileme ve

sefaletin tahrip ettii, tam anlamyla bir kargaa ve ynlar toplumuydu

(Yazc, 1996: 37).


31/240

20

Kentler bym, nfus ve igc hareketliliinde artlar olmutu.

Sanayi devrimi ile kurulan fabrika ve byk iletmelerin bulunduu blgelere

doru ii akn balad. Bu iiler i bulabilmek iin kendi aralarnda

rekabete girdiler. Bu durum onlarn emeklerinin gerek deerini almalarna

engel oluyor ve gitgide daha byk sefalet iine dmelerine neden oluyordu

(ubuk, 1979: 130).

Sz konusu durumun dzeltilmesi ynndeki isteklerin ferdi olmaktan

kitlesellemeye ulamas hayli zaman ald. iler arasnda birlikten kuvvet

doar fikri ilk nce fabrikalamann youn olarak grld ngilteredeykselmeye balad ve rgtl birlikler kurulmaya gidildi. Sonuta

ngiltereden balamak zere sanayinin gelitii lkelerde ii birliklerinin

oluumu yaygnlamaya ve toplu pazarlk ve szleme dzeni yerlemeye

doru yol ald (ubuk, 1979: 130). Bir baka bak as ile bu durum retim

ilikilerinde meydana gelen kkl deimelerin dier nemli toplumsal

gelimelere yol amas yannda sendikalamannda temelini oluturmutur

(Ikl, 1972: 9).

Geni kitleler oluturan orta snflar, sanayi devriminin sosyal yapda

yol at deimeler sonucu erimeye balam, bunun yerini ok dk

cretle alan geni ii topluluklar ile sermayeyi elinde toplamaya balayan

snrl sayda bir sermayedar kesim olmaya balamtr. Sosyal ve ekonomik

haklarn alma yolunda byk ii kitlelerinin bavurduu sendikal hareketler

sz edilen sosyal-yapsal deimenin bir sonucu olarak balamtr.

Trk sendikaclk hareketinde bir olgu olarak Hak- rneini irdeleme

amacnda olan almann bu ksmnda sendikaclk hareketinin, ngiltere,

ABD ve Japonya gibi lkede douu ve anlam asndan genel

sendikaclk hakknda n bilgi verilmesi gerekmektedir. zellikle ABD ve

ngiltere olmak zere iki lke zerinde younlalmasnn sebebi, literatrde

sendikaclk siyaset ilikisi ele alnrken Amerikan tarz sendikaclk ve Avrupa

sendikacleklinde genel bir kategoriletirmenin mevcut olmasdr. Ayrca

Japon sendikacl da bu tez erevesinde incelenecektir.


32/240

21

3.2. ngilterede Sendikacln Douu

Tarihsel adan sendikal hareketin beii olan ngilterede iiler,

sanayi devrimi ncesinde de birlik, dernek gibi eitli adlar tayan rgtlerle

karlarn koruma yoluna gitmilerdir. 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren

ayn meslekte uzun sre alan vasfl iiler arasnda kurulan rgtlenmeler

bu trdendir (Mumcuolu, 1979: 2). Bu birlik ve derneklerin 18. yzyl

boyunca devamll olmu ve bylelikle domaya balayan sendikalar uzun

sre ayn meslekte alan yetimi iilerden kurulu rgtler olarak

kalmlardr (Ikl, 1972: 8).

Sanayi devrimine gelinceye kadar ii rgtleri arasndaki ilikiler son

derece zayf kalmtr. Sanayi devrimi ile birlikte modern sendikaclk ilikileri

gelimeye, her lkede o lkenin sosyal koullarna uygun olarak biim

kazanmaya balamtr. Sanayi devriminin ilk yaand ngilterede de

sendikaclk hareketi bu lkenin kendine zg sosyo ekonomik, sosyo-

kltrel ve tarihi yapsna gre bir geliim sreci izlemitir.

Sanayi devrimi ile balayan fabrika retimi yeni bir ekonomik-felsefi

anlayn da habercisiydi. Bu, liberal kapitalizmdir. lk ncleri ngilterede

ortaya kan liberal-kapitalist teorisyenlerin ii birlikleri hakkndaki gr ve

yaklamlar genelde olumsuzdu. Sendikalarn hem tketiciye hem de

iverene kar zararl olduunu dnen ilk liberal dnrlerden bazlar

daha da ileri giderek sendikalarn iinin bireysel zgrlne aykr kurumlar

olduunu savunmaktaydlar (Erkovan, 1974: 8). Btn bu engellere ve yasalglklere ramen iiler uzun ve zorlu mcadeleler pahasna direnilerini

srdrdler, toplu hareketlerini artrdlar. Bu gelimeler ngiliz hkmetini

endieye drd ve 1799-1800 yllarnda ii birliklerinin kurulmasn

yasaklayan Combination Acts adl yasalar karld. Szkonusu yasalar

gerekte sendikalarn kurulmasn ve grevleri engelleyemedi. 1807 ylnda

Prestonda marangozlar, 1813 ylnda f imalatnda alan iiler

yardmlama derneklerini kurmaktan geri durmamlardr (Pala, 1970: 17).


33/240

22

1819da Manchesterda genel oy hakk iin kanl olaylara yol aan gsteriler

yaplmtr (Mumcuolu, 1979: 37).

Sorunlarn yasal dzenlemelerle zlemeyecei ksa srede

anlald. Sanayide huzursuzluk artt, iilerin iinde bulunduklar sefalete

kar yaptklar eylemlerin kontrol gleti. Bu nedenlerle yukarda ad

geen ve sendikalarn kurulmasn yasaklayan yasalar 1824te yrrlkten

kaldrlarak sendika kurma hakknn tannd yeni bir devir balad. Ancak bu

sefer de iilerin hak araylarnda ve eylemlerinde iddete bavurmalar, sk

sk greve gitmeleri ngiliz parlamentosunu sendikal faaliyetleri tekrar ksmaya,snrlandrmaya yneltmitir. iddeti ve i anlamazlklarnn hzla artmasn

gereke gsteren parlamento 1825te, etkisini elli yl boyunca hissettirecek

olan bir kararla sendikal faaliyetlere snrlama getirmitir. Buna gre 1870lere

kadar ngilterede byk milli sendikalar kurulmu ancak bunlar yalnzca

vasfl iileri rgtlemi, vasfsz iiler ise sendika hakkndan ve her trl

gvenceden yoksun olarak hayatlarn srdrmlerdir. Adeta 18. yzyldaki

yalnzca vasfl iilere rgtlenme hakk tanyan sendikaclk anlayna geridnlmtr. Sadece tekstil sanayii ve kmr madenleri iilerinin durumu

bunun istisnasdr (Mumcuolu, 1979: 37).

1825 tarihli yasal snrlamalardan sonra elli yl boyunca ngiliz

sendikalar hkmet iin pek bir sorun karmamlar, sorumluluk sahibi

olarak davranmlar ve abalarn iddetli eylemlerden daha ziyade

rgtlenmeye yneltmilerdir. 1871, 1875 ve 1876 yllarnda sendikalarn

hukuki statlerini glendiren yasalar karlmasnda, tzel kiilik hakk

tannmasnda, grev hak ve hrriyetinin kabulnde sendikalarn sz edilen

elli yllk devredeki tutumlar etkili olmutur. 1876dan sonra vasfl olmayan

iilerin de sendikalamas yolunda atlan admlarla ngiliz sendikaclk

hareketi nemli bir ivme kazanmtr. 19. yzyln son eyreinde ngiliz ii

hareketi siyasi faaliyetlerini hzlandrmtr. Zaten 1830lardan sonra ngiliz

sendikaclnn en dikkat ekici siyasal faaliyeti henz verilmemi olan genel

oy hakknn salanmas amacna dnkt. O tarihe kadar ancak belirli bir


34/240

23

mlkiyete ve gelire sahip olanlar seme ve seilebilme hakkndan

yararlanabiliyordu. i temsilcileri bu gidiata kar mcadeleye getiler.

1832den 1918e kadar yrrle giren drt ayr reform kanunu ile iiler ve

herhangi bir servete sahip olmayanlar genel ve eit oy hakk ile seilebilme

hakkna sahip olabildiler. Szkonusu siyasal haklarn salanmasnda

Peoples Charter (Halk Bildirileri) denen 1838, 1842, 1848 tarihli bildiriler

nemli rol oynad. ilerden byk destek gren ve Chartism denen halk

bildirileri iktidardan; genel ve gizli oy hakk, parlamentonun ylda bir kez

toplanmas, yoksullarn da seime katlabilmesinin salanmas iin

parlamento yelerine denek verilmesi, seim blgeleri arasnda eitlik

salanmas, adaylk iin 300 sterlinlik topraa sahip olma artnn kaldrlmas

gibi isteklerde bulunuyordu.

Chartist hareketler her ne kadar baarl olamamsa da ileriki yllarda

etkisini gstermitir. 1867 Reform Yasas sanayi iilerine; 1884 Reform

Yasas ise krsal kesimdeki iilere oy hakkn salamtr. Reform

yasalarnn karlmasnda National Reform League (Ulusal Reform Ligi),National Reform Union (Ulusal Reform Birlii) ve London Trades Council

(Londra Sendikalar Konseyi) nin katklar olmutur (Mumcuolu, 1979: 41).

Genel oy hakk ise 1918de 21 yan stndeki erkeklerle 30 yan stndeki

tm kadnlara tannd. 1928de ise 21 yan stndeki tm kadnlara da bu

hak tannd (Ikl, 1972: 14).

ngilterede sendikacln snrl bir ii aristokrasisinin mal olmaktan

kp dk cretli, vasfsz geni ii kitlelerini de ieren bir oluum haline

gelmesi 1880-1900 yllarnda kendisini gstermi bulunan New Unionismin

etkisi ile salanmtr. Yeni Sendikaclk denen bu anlayta geni lde

vasfsz, yoksul, dk cretli iileri czi giri ve kayt cretleri ile ve ikolu

ayrm yapmadan rgtleme, biraraya getirme dncesi hakimdi. Ayrca

nceki anlaytan ayrlan dier bir zellii de varlklarnn yelerden salanan

giri creti ve kayt masraflarna balama yerine iverenlerden tavizler


35/240

24

kopartmak iin iddetli grev taktikleri ile yelerini honut tutmaya balama

yolunu semeleriydi.

ngiliz ii hareketinin zgn karakteri olan ve Avrupa sendikaclna

da bu zelliini veren, ii hak ve karlar iin gerekirse siyasal alana

dorudan girme anlay sendikalarn siyasetle ve siyasal partilerle olan

ilikilerinde kendini gstermektedir. 1868de Trade Union Congress (TUC-

Sendikalar Kongresi) kurularak btn sendikalar bir federasyon ats altnda

toplama yolunda nemli bir adm atld. TUCun 1877de toplanan Genel

Kurulnda iilerin mevcut partileri (Liberal Parti ile Muhafazakar Parti)desteklemek, onlarla ibirlii yaparak karlarn korumak yerine dorudan

kendi partilerini kurmas gr de dile getirildi ve 1889da Keir Hardie adl

bir sendika lideri ilk defa sko i Partisini kurdu. Ardndan 1893te

Independent Labour Party (ILP-Bamsz i Partisi) kuruldu. 1899da

toplanan TUC Genel Kurulunda parlamentoya daha fazla sayda ii

temsilcisi sokulmas iin alld.

1900de toplanan kongrede ise hedef bir ii partisinin kurulmasyd.

Youn tartmalardan sonra 7 yesi sendikalardan 2 yesi Sosyal Demokrat

Federasyondan (SDF), 2 yesi ILPden, 1 yesi ise Fabian Derneinden

gelen Labour Represantation Committee(LRC-i Temsil Komitesi) kuruldu.

LRC bugnk ngiliz i Partisinin ekirdeini oluturmu olan bir kurumsal

yap hviyetini kazanmtr. Bylelikle sendikal hareket ngilterede bir siyasi

partiyle btnlemi oluyordu. 1906da LRC adn i Partisi (Labour Party)

olarak deitirdi.

ilerin sendikal alanda rgtlenmesinden sonra siyasal alanda da

rgtlenmesi, ngiltereyi bu adan dier birok lkeden ayran nemli bir

zelliidir. Szkonusu zellikleri ngiliz ii sendikalarna iki farkl fonksiyon

yklemitir. Sendikalar bir yandan dorudan doruya bir bask grubu ve

temsil arac olarak ii snfnn etkisini ve gcn siyasal alanda ortaya

koyarken dier yandan da ii snfnn i Partisi ile ilikilerine arac

olmaktadrlar. (Talas. 1972: 196).


36/240

25

3.3. Amerika Birleik Devletlerinde sendikaclk

ABDde, Marksist, sosyalist, anarist sendikaclk anlaylarndan her

birinin yle veya byle mevcut olmasna ramen esasen hakim olan bir

sendikaclk anlay vardr ki bu Amerikaya zg bir anlay olduundan

Amerikan tarz sendikaclk diye adlandrlmaktadr.

Amerikan tarz sendikacln belirgin zelliklerinin banda onun

siyasal partilerle ve siyasal eylemle dorudan ilikilere girmemesi

gelmektedir. ngilterede sendikalarn aktif siyasetle iie olmasna ve i

Partisi ile olan neredeyse bire bir ilikilerine karlk ABDde sendikalar aktif

siyasetten uzak durmay ve bir siyasal parti tercihini belirgin olarak

yapmamay bilinli olarak tercih etmilerdir. Zaman zaman kurulan ii

partileri tutunup kkleememitir. Bu farkl mcadele politikalarnn

benimsenmesinin eitli nedenleri vardr. M. Kemal Erkovana gre en nemli

neden bu lkenin ok geni topraklara ve zengin doal kaynaklara sahip

olmasnn ekonomik blmde atmac yollara bavurulmasna gerek

brakmamasdr (Erkovan, 1974: 12, 13). Asm Ycele gre ise Amerikadaki

sosyal ve ekonomik ortamn iilerde snf bilincinin olumasna engel oluu

iilerin, mcadelelerinde doktriner deil pragmatik bir yol semelerine yol

amtr (Ycel, 1980: 131, 132)

Amerikan sendikaclna, ii snfna yaknlk ve ideoloji bakmndan

aralarnda pek fark bulunmayan mevcut partilerle (Cumhuriyeti Parti ile

Demokrat Parti), nemli bir ayrm yapmadan snrl bir ibirlii kurarak veonlar zerinde bask politikas gderek sendikal kitlenin karlarnn

salanabilecei inanc hakim olmutur. Partilerden ya da adaylardan hangisi

iilerin ksa vadeli karlar iin aba gsterirse o dnemde o siyasal parti

veya aday desteklenir. Gelecek seimde ise iiler ya da ii temsilcileri,

karlarna farkl bir parti veya adayn daha iyi hizmet ettiini grrlerse bu

defa da ondan yana tavr koyabilirler. Bu, pragmatik ve bir eit partiler st

politikadr. Amerikaya zg sendikacln dier bir zellii de harekette

aydnlarn nemli bir yerinin olmamasdr. Halbuki Avrupa sendikaclk


37/240

26

hareketlerinde aydnlarn nemli bir etkinlii szkonusudur. Amerikada

cretliler iin, cretliler tarafndan ve cretlilerden meydana gelen bir hareket

olarak grlen sendikal hareketler aydnlar daha ok basit cretli adamlar

olarak grmlerdir.

Tarihsel geliim asndan bakldnda Amerika Birleik Devletlerinde

modern anlamda ilk sendikalarn, iilerin ekonomik durumlarn iyiletirme

amac ile Fledelfiya, Boston ve New York kentlerinde 1793, 1794 yllarnda

kurulduu grlr (Ycel, 1980: 123). Daha nceki ii rgtlenmeleri

sendikal nitelikten ziyade yardmlama dernekleri niteliini tayorlard.

Amerikada ilk sendikal ii rgtleri Knights of Labor (Emek

valyeleri) denilen oluumlardr. 1869da Fledelfiyada kurulup 1881 ylna

kadar en nemli ulusal federasyon olma zelliini koruyan Emek valyeleri,

idealist sendikaclk diye nitelenen ve uzun vadeli siyasal amalarla mevcut

sosyo-ekonomik sistemi deitirmedike iilerin durumunun

dzelmeyeceini kabul eden bir anlaya sahipti. Buna karlk realist

(gereki) sendikaclk grn savunan American Federation of Labor

(AFL - Amerikan i Federasyonu) ise 1886da ulusal federasyon olarak

kurulmutur. AFL, uzun vadeli siyasal amalardan ve sosyo-ekonomik

sistemi deitirmekten ziyade iilerin ksa vadeli ekonomik karlarn

korumaktan ve gelitirmekten yana bir politika benimsemitir.

Gnmze kadar Amerikan i hayatnda varln ve etkisini srdren.

AFL, sistemle atma yerine uzlamac bir metodu benimseyerek iilerinksa vadeli ekonomik yararlarn gzeten tutumu nedeniyle ulusal ii

sendikalar ile Emek valyeleri arasndaki gr ayrlnn yol at bir

uyumazln rn olarak ortaya kmtr. Amerikan tarz sendikacln

tipik zelliklerini bnyesinde barndran federasyon i sendikacl denen

ve amaca ulamak iin siyasal deil ekonomik mcadele yolunu benimseyen

bir anlayla herhangi bir siyasal partiye batan angaje olmay reddetmitir.

Parti fark gzetmeksizin baz adaylarn desteklenmesi, bazlarna kar

mcadele edilmesi ynetimine dayanan bu anlay AFLnin uzun yllar


38/240

27

liderliini yapan ve Amerikan sendikaclna damgasn vuran Samuel

Gompersin ifadesiyle dostlarn mkafatlandr-dmanlarn cezalandr

eklinde dile getiriliyordu (Erkovan, 1974: 14).

AFLnin kurulduu 1886dan (1893 - 1895 aras hari) lm olan

1924e kadar bakanln yrten Samuel Gompres, adeta Amerikan

sendikaclnn szcs ve bugnk felsefi alt yapsnn mimar oldu.

Gompers, anti sosyalist, liberal ve uzlamac fikirleriyle tannm ve braknz

yapsnlar - braknz gesinler anlayn sendikaclk alannda savunarak

devlet mdahaleciliine ve rnein, cretlerle alma saatlerinin yasalarladzenlenmesine iddetle kar kmtr. Sendikalarn grevi ona gre

serbest rekabet ortam iinde mensuplar iin en iyi olan, en maksimum

fayday salamaya almaktr. Bunun iin bavurulacak yol ise, grevdir

(Ikl, 1972: 164, 165).

Bu tr dncelerin etkisiyle Amerikada ii sendikalar kendi

karlarn siyasal arenada savunacak bamsz bir siyasal oluum, bir

siyasal ii partisi kurma yoluna gitmemiler, partiler st kalarak iki byk

parti olan Demokrat Parti ve Cumhuriyeti Partiden hangisi ii haklarna ve

karlarna olumlu yaklamsa ona destek olma yolunu semilerdir. Ancak,

mevcut iki partinin felsefi olarak birbirinden ok farkl olmadklar bilinmekle

beraber sol izgiye biraz daha yakn duran Demokrat Parti zellikle 1933ten

sonra Rooseveltin bakanl ile birlikte sendikalarn desteini daha yksek

oranda kazanmtr.

1924te Gompersin lm ile yerine William Green gemitir. 1952ye

kadar AFLnin liderliini elinde tutan Green, i hayatna devletin snrl

mdahalesini kabul etmekle birlikte temelde Gompers ile ayn siyasal

dncelere sahip olmutur.

1935te Congress of Industrial Organizations (CIO - Sanayi rgtler

Kongresi) John Lewisin bakanlnda, AFLden koparak daha ok sanayi

sektrndeki vasfsz ve yar vasfl iileri temsilen kurulmu bir rgttr.


39/240

28

CIO, AFLye kyasla balangta daha radikal ve sol bir tutum izlemekle

beraber eitli endstriyel alanlarda sendikalarn kurulmas ve iverenler

tarafndan tannmasndan sonra bnyesindeki komnistleri byk lde

uzaklatrarak lml bir izgiye gelmitir (Ycel, 1980: 138). Bununla beraber

siyasal partiler karsndaki tarafszl AFL kadar kat olmam Demokrat

Partiye ak destek vermitir. CIOnun oluumundan sonra AFL de onunla

rekabete geerek bnyesine vasfsz ve yar vasfl iileri kabul etmeye

balamtr.

1940ta Phillip Murray CIO bakan oldu ve O da bir ii partisiteebbsne kar kmaya devam etti. II. Dnya Savandan sonra Truman

Doktrinive Mc. Carthysmakm ile beraber CIO iinde sol akmlara kar bir

kampanya ald ve bu gereke ile 11 sendika 1949-1950 yllarnda ihra

edildi. 1952de CIO bakanlna geleneksel Amerikan sendikaclk

anlayna kar sola biraz daha yakn olan ve sendikalarn iilerin siyasal

glerini birletirebilecei bir platfrom olmasn isteyen ancak bu fikirlerini

hayata geiremeyen Walter Reuther seildi. 1957de AFL ile CIO birleerekAFL-CIO rgt oluturuldu ve bakanlna 1952de AFLnin bakanna

seilen George Meany getirildi. Reuther ise bakan yardmcs oldu. Meany

geleneksel Amerikan sendikaclk anlayn srdrd. Hatta Demokrat

Partiyi dahi New Left (Yeni Sol) akmnn oyununa gelmekle nitelendirecek

kadar anti sol bir siyasal dnceye sahipti.

Amerikan sendikaclk tarihinde geleneksel izginin dnda grlen

akmlardan en nemlisi, varl 1905 ile 1918 arasnda devam eden Industrial

World Workers (IWW - Dnya Sanayi ileri) Federasyonudur. Temelini

sanayi esasna gre rgtlenmi madenci sendikalarnn oluturduu

IWWnin liderleri ve taraftarlar AFLnin izledii tarafszlk politikasn, zellikle

de 1913 ve 1916 seimlerinde desteklenen Wodrow Wilsonun

cumhurbakanl dneminde ii hareketlerinde kar verilen yasal ve

polisiye cevaplar protesto ederek artk yeni bir mcadele anlay

gelitirilmesi gereini dile getirmiler ve birtakm sosyalist parti ve


40/240

29

sendikalarla birlikte bu oluumu gerekletirmilerdir. IWW hareketi,

anarizmin sendikaclktaki yanks olan anarko - sendikalizm (Trkiyedeki

kullanm ile sendikalizm) anlayn benimsemitir. Sendikalizm ya da anarko

- sendikalizm, iilerin siyasal partiler araclyla mcadele etmek yerine

kendi doal rgtleri olan sendikalar yoluyla genel grev silahn kullanarak

amalarna ulamalarna dayal bir grn ifadesi olmaktadr. Yani

sendikalarn siyasal amalarla siyasal bir rgt gibi kullanlmas fikrine

dayanmaktadr. Sendikalistler, parlamenter sosyalistlerin ancak ii snf ile

burjuvazinin arasn bulmakla megul olduklarna inanmaktadrlar (Sarca,

1993: 153).

Anarizmin felsefesinde her trl siyasal dzene, otoriteye kar

gelerek hepsini iddet yoluyla yok etmek ve bireyleraras dayanmann esas

olduu bir toplum dzenine varmak hedefi bulunduu (Sezal, 1991: 21) iin

IWW taraftarlar da ABDde Genel grev, tahrip edici eylemler, sabotajlar vs.

yoluyla gnlk hayat felce uratma yoluna gitmilerdir. Bu militanca

davranlarndan baka btn iileri tek bir rgtte toplamay dahedefliyorlard. Ancak hkmetin ve iverenlerin muhalefetine kar koyacak

dzenli, disiplinli, istikrarl bir idari yapya ve liderlie sahip olamad iin

ksa srede gten dt. ABDnin I. Dnya Savana girmesine kar

kmas, liderleri ve yelerinin tutuklanarak cezalandrlmasna yol am

bylece birka yl iinde etkisiz, silik bir oluum haline gelmitir.

Genel hatlaryla Amerikan sendikaclk hareketi asndan I. Dnya

Sava ve onu izleyen yllar olumlu, 1929 ekonomik bunalmnn yaand

yllar ise olumsuz olarak nitelenebilir. 1935ten itibaren ise Rooseveltin

cumhurbakanl dneminde sendikalar lehine dzenlemeler

gerekletirilmitir. zellikle New Deal(Yeni Dzen) politikas ve ii -iveren

ilikilerinde iilerden yana baz haklar salayan 1935 tarihli Wagner Yasas

sendikaclar sevindirmitir (Ycel, 1980: 136). II. Dnya Sava yllarnda da

ii - iveren ilikileri olumlu yrm hatta 1945te sendika yelerinin says

12. 700. 000e ykselmitir. Ancak sava sonrasnda genelde iiler


41/240

30

aleyhinde bir hava esmeye balam ve 1947 ylnda karlan Taft - Hartley

Yasas, Wagner Yasasnn getirdii baz haklar iilerden almtr.

Gnmzdeki Amerikan sendikacl ile ilgili olarak sylenebilecek en

somut ey ise realist yaklamlarn, i sendikacl anlaynn hakim anlay

olmas yannda genel olarak sendikaclk hareketinin eski dinamizm ve

heyecann kaybetmi olmas, duraklama hatta gerileme dnemine girmi

olmasdr (Ycel, 1980: 140, 141).

3.4. Japonyada Sendikaclk

Japonyada emek piyasasna bakldnda, mr boyu i

gvencesinin sadece ekirdek ii olarak nitelendirilen grece kk bir grup

ii iin, yani ana ya da merkez fabrikalarda (balca da montaj fabrikalarnda

ve genel mdrlk ofislerinde) sz konusu olabildii grlmekte ve bu da

aslnda toplam igcnn sadece % 20sini oluturmaktadr. Ana firmalarn

ok yakn iliki iinde alt srekli vurgulanan yan sanayideki kk

taeron irketlerde alan evre iileri iin mr boyu i garantisi szkonusu olmadndan, iilerin byk ounluu iin byle bir garanti yok

demektir.

Ayrca, merkez iletmelerdeki ekirdek iiler iin bile, prodktivite

artnn talep artn at, yani pazarda bir talep fazlas olutuu zaman,

ya da emei ikame eden bir yeni teknoloji uygulamasna geildii zaman,

iten karlmayacaklarna dair hi bir gvence bulunmamaktadr. O halde i

gvencesi tamamen firmann karllna baldr. 1990larn banda Japonya

da grld gibi ekonomik kriz ya da talep daralmas durumunda i

gvencesi ekirdek iiler iin de ortadan kalkabilmektedir.

Dolaysyle, yaln retimde de ynetim iten atma hakkn korumakta,

istihdam edecekleri ii saysnda esnekliin snrlayaca gerekesi ile

szlemelere i gvencesi garantisi vermekten kanmaktadr. O halde, i

gvencesi yaln retimde yapsal bir zellik deil, tamamen bir ynetimpolitikasdr.


42/240

31

Aslnda yaln retimin baaryla uygulanabilmesi iin gerekli olan

iinin firmaya olan ball iiye i gvencesi vererek deil, firmadan

ayrlmasn imkansz klarak salanmaktadr. i alt iyerinden

ayrlmas durumunda ok ar bedel demek durumunda kalmaktadr. Bu

ar bedel Japonyada uygulanmakta olan cret sisteminden, emeklilik

sisteminden ve emek piyasasnn ikili-dual yapsndan kaynaklanmaktadr.

Merkez firmalarda ekirdek iiler iin geerli cret sistemi hem kdem

esasna, hem de ii deerlendirme sistemine dayanmaktadr. Bu iiler

altklar firmann adam sayldklarndan, iyerini terkeden iiye haingzyle baklmakta ve baka bir merkez firmada i bulamamaktadr. Ayrca,

yeni bir i bulsa dahi yeni iinde otomatikman cret skalasnn en altndan

balayacandan, creti eski iinde ald cretin ok altnda olmaktadr.

cretlendirme kdem dnda bir de ii deerlendirme sistemine

dayandrlmtr. Bu sistemle, yaln retimin baars iin elzem olan iinin

beceri kazanmas tevik edilirken, bunun yan sra, iinin iyerindeki tutum

ve davranlar, firmaya angaje olma durumu, alma saatleri dnda cret

talep etmeden kalite emberleri faaliyetlerine katlma pay ve hevesi de

deerlendirmeye alndndan, iileri iletmenin bir paras olmaya zorlayan

ve baka bir seenek brakmayan bir yap oluturulmaktadr.

Emeklilik haklarnn son derece snrl olduu Japonya'da zellikle

ehirlerdeki evlerin pahall, ocuklarn giderek artan eitim masraflar ve

hayat pahall iileri altklar firmaya sk skya balamakta, onlaritaatkar, alkan ve yaratc olmaya zorlamaktadr. Hemen hemen tm

Japon iileri emekli olduklarnda sadece belirli bir miktar ikramiye almakta,

emeklilik maa verilmemektedir. inin iyerinden istifa etmesi durumunda,

hak kazand emeklilik ikramiyesini ya alamamakta, ya da sadece ok az bir

ksmn alabilmektedir.

Byk merkez firmalarn oluturduu, sosyal gvenlii olan modern

sektrden atlan bir ii ancak informel sektr diye de nitelendirilen, hi bir


43/240


44/240

33

getirilmitir. Bu nedenle, sermaye emek srecinin tm kontroln ele geirip,

iin younluunu, dolaysyla emein retkenliini artrma yoluna

bavurmutur. retkenlik art bazen iin rgtleni biimine mdahalelerde

bulunarak, bazen de retim aralarnn da bu ynde gelitirilmesi salanarak

yani, retim teknolojisi dntrlerek elde edilmitir.

Yaln retimde artk deer retimini artrmann her iki yolu da

uygulamaya sokulmaktadr. Sekiz saatlik i gn uzun bir sendikal

mcadelenin en nemli hedefi olmu ve kazanlm bir hak olmuken,

Japonyada alma saatleri esneklik ad altnda uzatlabilmi vebelirsizlemitir. Grevler tam olarak tanmlanmam, ok eitlenmi ve

fonksiyonel olarak esnekletirilmi olduu iin, alma srelerinin de

belirlenmi ve kesin bir balang ve biti noktalar yoktur. iler ign daha

resmi olarak balamadan nce, makinalarnn ayar ve bakmn yaparak

altrmaya balamak zorundadr. gn bitiminde de belirlenmi tek ey

olan retim kotas dolmadysa cretsiz mesai yapmak, i istasyonunun

etrafn temizlemek ve dzene sokmak, mesai d kalite emberitoplantlarna katlmak zorundadrlar. Kalan zamanda da yine dzenlenen

irket toplantlar ve irket-ii sosyal faaliyetlerle iinin ile balantsnn

kesilmesi engellenmektedir.

Dier yandan, ynetimce belirlenen retim kotalar her koulda

doldurulmak zorundadr. Gn iinde makina arzalar veya hastalk nedeniyle

ie gelemeyen bir ekip yesi, kotann doldurulmadan iin tatil edilmesi iin bir

gereke olarak kabul edilmemektedir. Bu nedenle, herhangi bir hatal retim,

makina arzas ya da kalp deitirme nedeniyle retim durduunda, iiler

ekip halinde byk bir hzla sorunu elbirlii ile zmeye almaktadrlar.

Buna bal olarak da iin temposu ykselmektedir. Yaln retimde iilerin

irketin verimliliini arttrmak konusundaki ibirliinin altnda byle bir

zorunluluk ve bask yatmaktadr.

Ayrca, ii saysnn retim hatlarnda en alt snrda tutulduu bilinen

Japonya'da, fazla mesailerden (yaln retime esneklik salayc


45/240

34

mekanizmalardan biri olarak), Batya gre ok daha yaygn biimde

yararlanlmakta olduu grlmektedir. rnein, Almanya'da allm fazla

mesai dzeyi ayda 4-6 saat dolaynda iken, Japonya'da 1984 ylnda ayda

kii bana ortalama 14. 2 saat fazla mesai dmektedir. Ayrca, kalite

emberleri uygulamalarnn da paras denmemi fazla mesailer olarak

dnlmemesi iin hi bir neden yoktur. Bu tr gnll toplantlar ve rapor

edilmemi fazla mesailer de dahil edildiinde bu rakamn 2430 saate

ykseldii belirtilmektedir. Bu sre Almanyadakinden % 50 daha uzundur.

Artan i younluuna gelirsek, yaln retim uygulamasn yerindegrmek zere Japonyadaki iletmeleri ziyarete giden Batllar byk hayrete

dren bir ekilde, iilerin i istasyonlar arasnda koar gibi gidip

gelmelerine baklrsa, byle bir alma ritminin iiler asndan cennet

olamayaca aktr. Toyota'dan verilen bir rnee gre, bir ii 8 dakika 26

saniyelik bir retim evriminde 35 tane farkl i yapmakta ve bu sre iinde

gn boyunca 6 millik bir yol katetmektedir. Baka bir aratrmaya gre,

geleneksel Fordist fabrikalardaki emek srecinde iiler dakikada yaklak 45saniye retken faaliyette bulunurken, yaln retim uygulamasnda bu sre 57

saniyeye kmaktadr. Bu, normal bir alma haftasnda bir iinin bir i gn

kadar daha fazla emek sarf ediyor olmas anlamna gelmektedir.

Tm bunlarn sonucu olarak, ok almaktan lm vakalar, tam

otomasyon sistemlerinin yaygn olarak kullanld, ileri refah dzeyine

ulam bir lke olarak grnen Japonyada hemen hemen btn sanayi

dallarnda giderek artmaktadr. ubat 1992de Birlemi nsan Haklar

Komisyonuna Japonyada senede on bin dolaynda ok almaktan lm

vakas rapor edilmitir. Japon sendikacl geleneksel olarak sadece i

yerindeki cret mzakareleri ile ilgilendiinden iileri ok ar fazla mesai

yknden korumak konusunda etkili olamamaktadr.

Sonuta da, hem i sresinin uzatlmas hem de i younluunun

uzatlmas, ikinci blmde yaln retim ksmnda bahsettiimiz gibi, iiye


46/240

35

daha yksek cretler eklinde geri dnmedii iin, artk deer retiminde

Japon sermayesi byk bir baar kazanm olmaktadr.

3.4.2. Emek Srecinde Rotasyon ve Ekip almas

Yaln retimde ekip almas hem retim srecinde yrtlen

faaliyetlerin tek bana deil, ekip halinde yrtlmesi anlamna, hem de grup

odakl, gnll olarak srdrlen kalite emberleri tr faaliyetler anlamna

gelmektedir. Bu alma modelinde grubun kendine zg grev dalm

yapyor olmas, emek srecinde zaman bamszl olmas, yani hareket

serbestisi ve ksmi otonomisi olmas emek srecinde ksmi bir kontrol

anlamna gelebilecei dnlse de, gnlk ynetimce belirlenmi gnlk

retim kotalar, emek asndan kazanm gibi grnen bu avantajlar

anlamszlatrabilmektedir.

Dier yandan, yaln retimdeki ekip almas ve rotasyon iiden

beklenen ilerin tanmlarn ve i snflandrmasn tamamen

nemsizletirmekte, bu da ynetimi iilere i vermekte ya dagrevlendirmede zgr klmaktadr. Davranlar beenilmeyen, yeterince

zverili altna inanlmayan iiler en berbat ilerle grevlendirilebilmekte

ve istifaya zorlanabilmektedir.

Kalite emberleri ekipleri iinde iiler, ynetimin benimseyebilecei,

retim srecini iyiletirici ve gelitirici nerilerde bulunmaya tevik edilirken,

kendilerini de gelitirmeleri ve yeni iler renmeleri iin cesaretlendirilirler.

Yeni beceriler kazanmak, iilerin cret skalasn da etkilemekte, ayn ii

yapan iilerin dier ilerle ilgili daha farkl bilgilere sahip olmas, farkl cret

almalarna yol amaktadr. Ayrca, cretlendirme sisteminin kdem esas ile

birlikte personel deerlendirmesine dayandrlmas, ekip iinde iilerin

kendini ne karmaya almasna yol amakta, bu da hem ekipler aras bir

rekabete, hem de ayn ekip iindeki iilerin birbirleri ile rekabet etmeleri ve

yarmalar sonucunu dourmaktadr. Bylece de, bir yandan ayn ii yapan


47/240

36

iiler aras dayanma paralanmakta, te yandan sendikalarn belli ve eit

bir i iin cret pazarl yapmalar zorlamaktadr.

Ayrca, ekip almasnn tekil iileri Fordist sisteme gre ok daha

youn i basks altnda tuttuu grlmektedir. rnein, gnlk retim kotas

belli olan retim hatlarnda, Batya gre daha az ii altrld zaten bilinen

Japonya'da, iinin hastal nedeniyle gelememesi, genellikle ayn retim

hattndaki mesai arkadalarnn daha fazla almas sonucunu dourmakta,

bu da hastalanan iilerde byk bir sululuk hissi ile birlikte youn bask

yaratmaktadr. Bu yzden Japon iilerin iten hemen hemen hikaytarmadklar, hasta olduklarnda hastalk izni yerine yllk izinlerini

kullandklar ve hatta yllk yasal cretli izinlerinin de tamamn

kullanmadklar bilinmektedir. Fakat, Japon iisinin hastalk v. b. nedenlerle

ie gelmedikleri gnleri yllk izinlerine saydrmalarnn bir baka nedeni de,

ancak bu yolla tam cret alabilmeleri aksi halde, prim dedikleri zel

sigortann kendilerine cretlerinin sadece % 60' n demekte olduudur.

Burada emek asndan ok nemli olan nokta, ekipte ie gelmeyen

olduunda ekipteki dier iilerin daha fazla alarak kotay doldurmak

zorunda olmas mesai arkadalarnn birbiri zerinde bask oluturmasna yol

aarak iiler aras dayanmay tamamen ortadan kaldrmasdr. Hatta baz

durumlarda ekip arkadalarnn birbirlerine verdikleri cezalar, ynetimin

verebileceklerinden daha ar olabilmektedir. rnein, Meksikada yaln

retim uygulanan bir otomobil fabrikasnda bir gn nce ie gelmemi olan

bir ii, ertesi gn alrken bana, zerinde Bay/Bayan kaak (absentee)

yazan bir bant takmak zorunda braklmaktadr. Hatta baz iyerlerinde iiler

alma arkadalarnn ie dnmelerini salamak iin kendisiyle direk

iletiime gemektedirler.

Yaln retimde ekip almas ve rotasyon modelinin doas ve ortaya

kard baskyla birlikte, alanlar arasndaki dayanmann yok olmas,

iilerin yalandka fiziksel ve psikolojik olarak daha az zorlayc ilere doru

kayma ansn da ortadan kaldrmaktadr. in hzl temposunu srdrme


48/240

37

konusunda bir iinin yaval ya da hata yapyor olmas, ekibin

istasyonundaki ilerin aksamasna yol amaktadr. laveten, son derece

hassas zamanlanm tam zamannda retim sisteminde, bir ekibin ileri

aksatmasyla sradaki btn ekiplerin ileri etkilenmektedir. Bu yzden, kendi

kendini dzenleyen (oto dzenleyici) ekip sisteminde herkes herkesin iine

karyor hale gelmektedir. Dolaysyla, 50-60 yana geldiklerinde artk baa

kamayacaklar kadar youn ilere mahkum edilen iiler iin mr boyu

istihdam garantisinin de pek bir anlam kalmamaktadr.

Sonu olarak, yaln retimde emek-sermaye elikisi ortadankalkmamakta, buna ilave olarak iilerin kendi aralarnda kacak

srtmelere ve ii snfnn kollektif rgtllnn nne set ekebilecek

olan elikilere de yol aacak bir biimde yaanr hale gelmektedir.

3.4.3. i Motivasyonu

Yaln retim gerekten iilerin becerilerine dayanan, onlardan

fedakarlk, alkanlk ve ballk isteyen bir sistemdir.

inin samimi olarak ibirliini talebeder. Ynetimin igcnn

uyumunu ve ibirliini kaybederse, iiler iyiletirme nerileri gelitirmekten

vazgeiverirler ya da dk stokla alan tam zamannda retimde ince

dengeleri bozacak ekilde davranverirler. Bu yzden ynetim ok dikkatli

davranmak zorundadr.

Ancak bu durum iddia edildii gibi, ynetimin kendiliinden iikarlarn gzetmeyi getirmez. Fordist retim sisteminde emek srecinde

sermaye emee bamlln en aza indirmeye allrken, yaln retimde

iilerin iteati, zverisi, ii benimsemesi ve firmaya ball eitli ynetim

stratejileri ile salanmaya allr.

Endstriyel eyleme son derece duyarl olan sistem tarafndan

uyguland lkenin sosyo-ekonomik koullarna ok bal olarak da

gelitirilen bu stratejileri kabaca, baskya ya da ideolojiye dayanan olmak


49/240


50/240

39

gerekmektedir. i, ortak birirket kltr, irket mar ve irket bayra gibi

eitli ideolojik unsurlar ya da yntemlerle motive edilip, bylece iteatkar,

fedakar, alkan ve irketine bal iiler haline getirilmektedir. irketle

zdeleme sonucu, iiler rettikleri rnn kalitesinden ve irketin

baarsndan gurur duymaktadr. Tek bana bu bile iiler iin memnuniyet

kayna olabilmektedir.

Ancak, iilerin yaln retimdeki koullardan memnuniyetleri ksa bir

sre sonra deiebildii de grlmektedir. rnein, Kanadann Ontorio

eyaletindeki General Motors-Suzuki ortak giriiminde yrtlen iki turlu, iki ylsren bir aratrmann bulgularna gre, iiler birinci turda neri gelitirme

faaliyetlerine % 71 orannda katldklarn ve ounluunun kalite emberi

uygulamalarn desteklediklerini ifade etmilerdir. Aratrmann ikinci turunda

ise, ekip almasnn iilerin birbirleri zerinde bask kurmalarnn bir arac

olarak gren ii says sekiz aylk bir srede % 19dan % 41e ykselmi

olduu gzlenmitir. ilerin % 78i fabrikada btn gcn hala ynetimin

elinde olduuna inanmaktadr.

Baka bir almada, yaln retimin dier lkelerde baar ile

uygulanp yksek verim elde edilmesinde personel seiminin son derece

belirleyici olduuna dikkat ekilmektedir. Bu i yerlerinde ii adaylarna zeka

ve el becerisi testlerinin dnda, hrs, insiyatif, yaratclk, grup liderlii ve

uyumluluk gibi zelliklerde lt oluturabilecek kiilik testleri, tbbi kontrol ve

uyuturucu testleri uygulanmaktadr. Bu testlerin sonucunda ie alnmaya

hak kazanan elemanlar kiisel hrslar ve grubun en iyisi olma ynnde

rekabet etme drtleri yksek olan kiiler olmaktadr.

koullarn iilere cazip hale getiren unsurlardan biri de,

kendilerinin gelitirdikleri nerilere deer verilmesidir. Her ne kadar ilgi

gsterilen neriler daha ok verimlilik art ile ilgili olanlar ise de, iiler

fikirlerine deer verilmesinden ok memnun olmaktadrlar. Sorunlar

kefetmek, kkenlerini ortaya karmak ve zm gelitirmek, beyin glerini

kullanma frsat yaratyor olmasndan dolay iilere doyum vermektedir.


51/240

40

ou ii memnuniyetini insane yerine konuyoruzeklinde ifade

etmektedir. Ayrca, ak ofis kaps, patronla sabah kahvalts gibi

uygulamalar iilerin motivasyonunu artrmak ve huzursuzluklara sendikadan

nce el atmak asndan son derece nemli uygulamalardr. Bu yntemler

gelimekte olan lkeler iin daha da etkili olabilmektedir (http: //members.

tripod. com/~metalworkers/yayin/esnek5. htm)

4. TRKYEDE HAREKETLER VE SENDKACILIK

Trkiye, Bat lkeleri ve ABDden farkl sosyal, ekonomik ve kltrel

yapda bir tarihsel mirasa sahip olduundan sendikaclk ve ii hareketleri

asndan da nemli farkllklar tamaktadr. Hereyden nce sanayilemesi

ok eskiye dayanmadndan modern anlamda ii sendikalarnn olumaya

balamasnn da tarihi ok eski deildir. Gnmz Trk Sendikal hareketini

doru zmleyebilmek ve Hak-i daha iyi tanyabilmek iin sendikaclk

hareketinin Trkiyedeki tarihsel geliimine gz atmak gerekir. Bu blm iseOsmanl Dnemi ve Cumhuriyet Dnemi eklinde iki balk altnda ele

alnacaktr.

4.1. OSMANLI DNEM

Osmanl dnemi, II. Merutiyete kadar olan dnem, II. Merutiyetten

Cumhuriyetin ilanna kadar olan blm olarak iki ana alt balk eklinde

incelenecektir.

4.1.1. Merutiyete kadar ki dnem

Osmanl Devleti geni topraklar olan, tarma dayal bir ekonomik ve

sosyal sisteme sahipti. Tarmsal faaliyetler de kendi kendine yeterlilik

dzeyinde yrtlyordu. Bu durum Avrupada sanayi devrimi yaand

srada ve sonrasnda da byleydi. Avrupadaki sanayileme akm Osmanlda


52/240

41

hemen grlmedi. Zamanla Avrupal lkelerin bata silah sanayiinde olmak

zere birok alanda stn duruma getiini gren yneticiler buna are

ararken gerilemenin kayna olarak grdkleri askeri yenilgileri nlemek iin

harp sanayiini gelitirme yoluna gittiler. lk fabrikalar donanma alannda

kurulan tersanelerle baruthanedir. Gayr- mslimlerin nclk ettii bu

tersanelerden baka retime ynelik byk fabrikalarn kurulmas ok

sonralar olmutur. Bu nedenle de bat lkelerindeki gibi bir ii snf oluumu

yaanmamtr. Yalnz el sanatlar ile uraanlarn rgtlenmesine yarayan

ve 19. yzyl balarnda oluturulan esnaf dernekleri niteliindeki loncalarn

varl sz konusuydu.

19. yzyln ikinci yarsnda Balkanlarda tekstile dnk bir endstriyel

gelime ve bu trden iyerlerinde alan iiler grlrken, Anadoluda ise

devlet eliyle endstri kurma giriimi balamtr. Bu giriim ksa srede

baarszlkla sonulanmasna ramen ii snfnn gelimesine yardmc

olmutur. Silah endstrisinin yannda bu dnemde en ok ii barndran kol

maden karma endstrisi olmutur. bu dnemde birka mnferit hadisednda toplu ii hareketleri ve ii rgtlenmesiyle ilgili verilere pek

rastlanmamaktadr. 1845 tarihli Polis Nizamnamesinin iilerin grev

yapmasn, birlik kurmasn engelleyen ve devrim giriimlerinin nlenmesini

neren maddesi ilgi ekicidir. 19. yzyln ikinci yarsnda, Trkiyede ii

snfnn douunu yanstacak gelime meydana gelir. Bat sermayesi bata

demiryollar ulam olmak zere lkede eitli ikollarnda yatrm yapar ve

gelimeye ba

layan endstriye egemen olur. 1850 y

l

ndan sonraki gelime

ii snfnn domasna ve glenmesine dorudan doruya katkda bulunan

bir gelimedir (een, 1973: 2).

Yirmi yllk srede imparatorluk snrlar iinde pek ok fabrika ve

eitli endstri kollar kurulmutur. Demiryollar, karayollar ve eitli endstri

kollar kurulmutur. Demiryollar, karayollar yapm yabanc lkelerin

kontrolnde ve onlarn politikalarna baml olarak hz kazanmtr. Ulamla

ve eitli hizmet sektrleri ile ilgili birok yabanc irket ortaya kmtr.


53/240

42

Yirminci yzyla doru gelindike devlete bal kamu endstrisinde alan

iiler azalm, yabanc iyerleri ve burada alan iiler artmtr. kinci

Merutiyete kadar etkili ii hareketlerinin ve o zamanki deyimiyle tatil-i

egal grevlerinin patlak verdii grlmektedir. Daha ok 1870-1880 arasnda

yaylan, belirli bir rgtlenmeye ve propogandaya bal olmayp,

kendiliinden meydana gelen ve ounlukla ekonomik z tayan bu

hareketler, Osmanllar dneminde ii snfnn ilk belirtileridir. 1870-1908

dneminde tespit edilen 23 ii olayndan 21 tanesinin nedeni denmemi

cret veya dk crettir. Bu dnemde byk ekonomik ve mali buhranlarla

karlalmas yznden devlet iilere cretlerini deyemeyince devlete ait

iyerlerinde daha ok harekete rastlanmtr. Yabanclarn iyerlerinde ise

hareketler daha atmal ve iddetli gemitir (Sencer, 1969: 70-107).

Abdlhamit ynetiminde

Documents

Turk Sendikacilik Hareketinde Bir Sendikal Olgu Olarak Hak is Hak is as a Trade Union Event in Turkish Trade Union Movement