Tumačenje prava

2. Pojam, predmet i značaj tumačenja prava

Proces primene prava ne bi se mogao zamisliti bez tumačenja prava. Pošto je saznat pravi tekst i utvrdjeno važenje pravne norme, odnosno niza kritika norme, pristupa se najsloženijem delu postupka u kome treba utvrditi pravi smisao, pravo značenje pravne norme. Pristupa se tumačenju prava.

Tumačenje uopšte podrazumeva delatnost kojom se utvrdjuje smisao, značenje neke materijalne pojave, koja je nosilac značenja. Ta pojava, koja je nosilac značenja naziva se znak. Proces tumačenja uopšte odvija se izmedju dva subjekta: odašiljača značenja i primaoca značenja. Prvi putem zakona šalje, saopštava sadrzaje svoje psihe, svesti, i prenosi ih na druge. Drugi, tj. primalac značenja, opaža znak, utvrdjuje se njegov smisao putem tumačenja, stvarajući odnos izmedju psihe, svesti odašiljača značenja, iskazane kroz znak i sopstvene psihe i svesti. Prilikom tumačenja uopšte, znacima se može dati trojako značenje. Prvo, ono značenje koje tvorac daje znacima.Drugo, ono značenje koje znaci imaju po zakoniku značenja, i treće, ono značenje koje znacima daje subjekt tumačenja (primalac značenja) prema zakoniku značenja.

Tumačenje prava, kao podvrsta tumačenja uopšte, jeste intelektualna delatnost kojom se utvrdjuje tačno (ili pravo) značenje (smisao) pravne norme.

Pravne norme su po pravilu izražene jezikom, pa tumačenje pravnih normi spada u tumačenje pomoću jezika. Ako pravna norma nije jezikom iskazana, već nekim drugim materijalnim sredstvom (na primer, pokretom tela), onda njeno tumačenje izlazi iz okvira jezika.

I kod tumačenja prava postoje dve strane: tvorac pravne norme i tumač pravne norme. Tvorac pravne norme sadržaje svojih svesnih htenja po pitanju regulacije odredjenih odnosa iskazuje kao znak. Taj znak nije ništa drugo do pravna norma. Tumač utvrdjuje pravo značenje tog znaka, odnosno pravne norme. On može dati trojako značenje znaku, odnosno normi. Prvo, ono značenje koje tvorac daje normi, drugo, ono značenje koje norma objektivno ima po zakoniku značenja, i treće, ono značenje koje normi daje sam tumač. Dakle, predmet tumačenja prava je pravna norma. Svaka pravna norma može biti predmet tumačenja. Tumačenje prava ima izuzetan značaj. Svaka pravna norma treba da bude protumačena, pa tek onda da se neposredno primenjuje. Bez tumačenja prava proces primene pravnih normi bio bi otežan ili onemogucen, ugrozila bi se efikasnost u ostvarivanju uloge pravnog poretka u društvu. Jer, cilj svakog pravnog poretka je da bude efikasan, da se primenjuje onako kako je odredjen na zakonit način. A to se pored, ostalog, postiže tumačenjem prava, kada treba doći do pravog, tačnog značenja pravne norme. Jer, pravna norma može imati jedno ili vise značenja, a od tih značenja, treba utvrditi ono koje je pravo značenje pravne norme.

str 2

Tumačenje prava

3. Tumačenje državnih organa

Tumačenje prava gde se kao tumači javljaju razni državni organi naziva se tumačenje državnih organa. Podela državnih organa po poslovima koje obavljaju vrši se na zakonodavne, upravne i sudske državne organe. Shodno tome, kao tumači prava javljaju se zakonodavni, upravni i sudski organi. Ako oni tumače sopstvene pravne akte, odn. norme, onda je reč o njihovim autentičnim (interpretativnim) tumačenjima, a što u principu nije pozeljno u pravu, jer u pravu treba očekivati da neko drugi tumači akt donosioca.Znači,poželjno je da državni organi ne tumače sopstvene akte, dok je potrebno da tumace akte drugih organa.

Zakonodavno tumačenje vrše zakonodavni organi. Takvo tumačenje je autentično (interpretativno). Iz prostog razloga što se zakonodavni organ javlja i kao tvorac prava, tvorac najznačajnijih pravnih normi. Pa kako bi bio i tumač, u jednom organu sjedinila bi se uloga i tvorca i tumača prava, sto bi uslovilo da ostali organi ne bi mogli dalje tumačiti norme, već bi morali postupati po tumačenju zakonodavnih organa. Ipak, u odredjenim situacijama dešava se da i zakonodavni organ pored toga što je tvorac pravne norme, odnosno pravnog akta, bude i tumač tog prava. Takvo tumačenje zakonodavnog organa naziva se autentično tumačenje.

Autentičnim tumačenjem daje se pravo značenje pravne norme od samog tvorca pravne norme, gde se saznaje

kakav se cilj normom želi postići. Ipak, ovakvo tumačenje ima i negativnih strana. Sjedinjuje se uloga tvorca i tumača, ostali organi ostaju bez mogućnosti tumačenja, može pod vidom tumačenja nastati nova norma koja povratno deluje od samog nastanka norme koja se tumači. Tako se stvaraju novi akti s povratnom snagom poznati kao interpretativni zakoni koji izazivaju štetne posledice, jer praktično zakone, donete u redovnom postupku, eliminišu pod vidom tumačenja.

3.1. Tumačenje organa uprave

Ovi organi tumače opšte pravne norme koje primenjuju na konkretne slučajeve, ali bave se tumačenjem i pojedinačnih pravnih normi u pojedinačnim pravnim aktima. Priroda sudskih organa je da rešavaju sporove, a prilikom rešavanja sporova moraju se tumačiti pravne norme koje se u sporovima primenjuju. Sudsko tumačenje je obavezno, nema rešenja sudskog spora bez sudskog tumačenja. Sva druga tumačenja u krajnjoj liniji podložna su sudskom tumačenju.

4. Naučno tumačenje

str 3

Tumačenje prava

Naučno tumačenje daje pravna nauka. Pravna nauka izučava pravo, sistematizuje ga, izlaže njegovu sadržinu i time vrši tumačenje prava, shvaćeno u najširem smislu reči. Naučno tumačenje može se shvatiti i u užem smislu, kada se u cilju što bolje primene prava komentarišu zakonski tekstovi daju naučna mišljenja o značaju pojedinih pravnih normi, ustanova, propisa.

Naučno tumačenje nema neposredno obavezujuću snagu kao što to ima tumačenje državnih organa. Pravna nauka posmatra pravo više apstrakno, ne puštajući se u rešavanje stvarnih, životnih slučajeva. Znači, pravna nauka ne primenjuje pravo to rade državni organi i nedržavni subjetki. Naučno tumačenje ima i lošijih strana. Prevashodno radi toga sto je tumačenje uopsteno, apstraktno, udaljeno od konkretnih odnosa.

5. Sredstva tumačenja

Da bi utvrdio pravo značenje pravne norme, tumač koristi različita sredstva. Po pravilu, najčesće je potrebno korišćenje više sredstava prilikom tumačenja pravne norme. Ta sredstva koje tumač u procesu tumačenja koristi su brojna i različita. Medjutim, prvo osnovno i najčešce sredstvo koje se koristi jeste jezik. Pored jezika, tumac kao srestvo koristi i logiku, sistem prava, istoriju i cilj pravne norme.

Jezik je najvažnije srestvo jer se i samo pravo izražava jezikom. Izuzetno, pravo se može stvarati i mimo jezika na neki drugi način.

U savremenom pravu pravne norme se najčesće izražavaju jezikom, bilo pismeno ili usmeno. Tumač utvrdjuje i otkriva pravo značenje pravne norme tumačeći i utvrdjujuci smisao značenja jezičkih znakova, pojmova iskazanih jezičkim znacima.

Logika. Tim srestvom se proverava ispravnost jezičkog tumačenja, otklanjaju greške prilikom utvrdjivanja pravog značenja pravne norme, a mogu se dobiti i nova saznanja i značenja koja se nisu mogla dobiti jezičkim ili kakvim drugim tumačenjem. To se postiže korisćenjem različitih logičkih pravila u procesu razmišljanja.

Treće sredstvo koje tumač koristi pri tumačenju pravne norme jeste sistem prava. Pravna nauka izgradjuje sistem prava, koji se sastoji iz pravnih ustanova pravnih grana i pravnih oblasti. Znači, tumač treba da poznaje i koristi saznanje pravne nauke o sistemu prava da uočava uzročno-posledičnu vezu pravne norme sa drugim normama u pravnom sistemu i principima na kojima se zasniva pravni sistem i sl.

Tumač mora da spozna i istorijsko stanje društva u trenutku donošenja norme, kao i okolnosti koje su bile od značaja za nastanak norme, dakle, da koristi istoriju norme kao sredstvo.

Cilj je sredstvo kojim se utvrdjuje odredjena posledica koju treba da proizvede pravna norma. Svaka pravna norma se stvara da bi ostvarila odredjeni cilj. Tumač treba da utvrdi pravi cilj pravne norme. Redak je slučaj da ce sva sredstva dati potpuno istovetno značenje.

Tada tumač mora da odredi tačno značenje. Pri tom je najvažniji odnos izmedju jezičkog značenja norme i ostalih sredstava tumačenja. Suštinski, logika i sistem prava kao sredstava,

str 4

Tumačenje prava

spadaju u logičko, a istorija i cilj, kao sredstva u sociološka ispitivanja pravne norme.

6. Jezičko tumačenje prava

Jezičko tumačenje prava, pravne norme jeste ono tumačenje koje se vrši primenom zakonika značenja, elemenata jezika, putem koga se dolazi do jezičkog značenja.

Znacenje upotrebljivih jezičkih elemenata utvrdjuje se prema zakoniku značenja koje je upotrebljavao tvorac norme. Ako su upotrebljeni znaci zastareli, imaju se zameniti novim, shodno novom zakoniku značenja.

Tumač pri jezičkom tumačenju treba da koristi i osnovna pravila jezičkog tumačenja. Prvo osnovno pravilo je da svaki jezički znak ima svoje sopstveno značenje. Drugo osnovno pravilo je da svakom jezičkom znaku, ukoliko on ima vise značenja, kao sto je najčesće slučaj, treba dati ono značenje koje on normalno, po zakoniku značenja ima, i to značenje koje mu je prvo ili glavno.

Jezičko tumačenje je metod kojim se upotrebom lingvističkih pravila dolazi do smisla-sadržine određenog iskaza sadržanog u pravnoj normi.

Poznavanje pravne terminologije (od lat. terminus=granični kamen) i veštine upotrebe pravnih termina je jedno od osnovnih pitanja koje se pretpostavlja pri izradi normativnih akata. Termin je osnovno oruđe onoga ko radi na izradi normativnih akata, jer se pomoću njih uređuju društveno-ekonomski odnosi. Imajući u vidu

dinamiku razvoja ukupnog društva koje opredeljuje i sam razvoj pravnog sistema, svaki pravni sistem dolazi u situaciju da sve više koristi izraze koji imaju svoje posebno značenje i sastavni su deo pravne terminologije. Suština je ne u stvaranju posebnih termina, već u tome da pravna terminologija običnim izrazima daje posebno pravno značenje. Ovo je stalno prisutan proces i jedini je zahtev da pravna terminologija bude savremena i jedinstvena u jednom pravnom sistemu. Smatra se da je jedinstvenost terminologije ostvarena kada za pojedino pravno područje postoje jednaki izrazi i njihovo jednako tumačenje. To je krajnji cilj, a ujedno i merilo po kome se može ocenjivati napor na stvaranju jedinstvene pravne terminologije u jednom pravnom sistemu.

Jezičko značenje je ono značenje koje se dobija primenom zakonika značenja t.j. pravila jezika – leksike, sintakse i gramatike – što znači, jezičkim tumačenjem.

Uzroci koji dovode do nejasnosti pravne norme su njena besmislenost i neodređenost. Pravna norma je besmislena kada nema nikakvog značenja tako da se ne može otkriti sadržaj psihe koji se njome iskazuje. Neodređenost nastaje ili usled nesavršenosti jezika ili usled neodređenosti pojmova. Nesavršenost je posledica okolnosti da pojedine reči nisu strogo vezane za određene značenja, da više reči ima isto značenje (sinonimi), da jedna reč ima više značenje (homonim), da se vremenom značenja menjaju itd. Nejasnost je posledica okolnosti da pravne norme koriste opšte pojmove koji predstavljaju jednu vrstu apstrakcije u odnosu na konkretan društveni život. Otuda postoje dva elementa opštih

str 5

Tumačenje prava

pojmova – "jezgro pojma" i "predvorje pojma".

U pogledu utvrđivanja jezičkog značenja treba se držati sledećih tehničkih pravila:

- jezičkim znacima ne treba pridavati poseban pravni smisao ukoliko za to ne postoje dovoljno osnovani i čvrsti razlozi;- znacima koji očigledno imaju osobeno pravno značenje treba po pravilu pridavati opšte pravno značenje tj. ono koje imaju s obzirom na celokupan pravni sistem a samo izuzetno posebno pravno značenje tj. ono koje imaju u okviru jednog dela pravnog sistama, jedne grane prava;- pri određivanju posebnog pravnog značenja mora se voditi računa i o značenju sličnih znakova u drugim odgovarajućim delovima pravnog sistema;- ukoliko je u pravnom aktu koji sadrži više normi izričito određeno značenje pojedinih znakova treba se strogo držati tih odredbi i od njih se može odstupiti samo u granicama opštih pravila tumačenja;- istim znacima ne treba bez dovoljno razloga u istoj pravnom normi odnosno aktu davati rezličita značenja, budući da postoji pretpostavka o doslednoj upotrebi znakova od strane tvorca norme.

7. Logičko tumačenje prava

Logičko tumačenje se sastoji iz utvrđivanja značenja norme pomoću logike, tj. primenom zakona logike na značenje koje se dobija jezičkim i drugim vrstama tumačenjem. Logičko tumačenje se sastoji iz utvrđivanja značenja norme pomoću logike, tj. primenom logičkih argumenata na značenje koje se dobija jezičkim i drugim vrstama tumačenja.Sukob se vodi oko pitanja koja je vrsta logike primerena pravniku – da li analitička, odnosno formalna, svojstvena matematičaru, ili dijalektička, svojstvena retoru. Pobornici formalno-logičkog zaključivanja smatraju da se prilikom tumačenja pravnik služi pre svega silogizmima.

Silogizam je zaključivanje kod kojeg, “kad se izvesne stvari pretpostave, druga jedna stvar, različita od njih proizilazi nužnim načinom, na osnovu pretpostavljenih stvari.” (Aristotel, Topika)

Primer silogizma: Konji su životinje (velika

premisa) Riđan je konj (mala premisa)Riđan je životinja (zaključak)U pravu se najčešće susrećemo sa

hipotetičko-kategoričkim silogizmom ''ako-onda''.

Primer: Ako službeno lice primi poklon ili kakvu drugu korist da u okviru svog službenog ovlašćenja izvrši službenu radnju koju ne bi smelo izvršiti, izvršilo je krivično delo primanja mita; Petar je primio novac da bi izdao građevinsku dozvolu tamo gde nije bilo uslova za njeno izdavanje; stoga je Petar kriv za primanje mita.

“Svaki put kad dva čoveka donose o istoj stvari suprotan sud, sigurno je da se jedan od njih vara. Uz to, nijedan od njih ne poznaje istinu; jer

str 6

Tumačenje prava

da o tome ima čistu i jasnu predstavu, on bi mogao da je izloži svom protivniku tako da bi ona najzad pobedila njegovo ubeđenje.” (Dekart, Regulae)

“Kad se sud sastoji više od jednog sudije, pretpostavlja se da bi svaki sudija, ako bi delao potpuno racionalno, došao dotle da u istom slučaju sudi na isti način.” (Penok)

Nasuprot ovom zdravorazumskom sudu stoji realnost da se npr. najveći broj odluka Vrhovnog Suda SAD donosi većinom 5:4 ili 6:3.

Analitičko rasuđivanje dovodi do nužnih ili istinitih zaključaka ako su premise, iz kojih se izvode, nužne ili nesumnjivo istinite.

Ukoliko treba doneti neku odluku koja je stvar praktične razboritosti i slobodnog izbora, vrsta rauđivanja koja se tom prilikom koristi bitno je različita, iako i ona najčešće poprima silogistički oblik. To su većanja, rasprave i ubeđivanja umnim govorom i jakim argumentima, koja Aristotel naziva dijalektičkim rasuđivanjem.

Primer: različite vrste rasuđivanja primenjujemo prilikom utvrđivanja da li je Riđan konj, s jedne, i koji ispit, na primer, treba pripremati za januarski ispitni rok, s druge strane.

“Ono što je specifično pravno u rasuđivanju sudije, to nikako nije formalno ispravno izvođenje nekog zaključka polazeći od premisa – po tome izvođenje u pravu nije ništa posebno – već su to rasuđivanja koja dovode do utvrđivanja tih premisa u okviru važećeg pravnog sistema.” (Perelman)

Otuda, glavni zadatak tumačenja nije da malu premisu podvede pod veliku premisu i izvede odgovarajući zaključak, već da utvrdi relevantne činjenice i pravno ih kvalifikuje na način na koji se one mogu podvesti pod odgovarajuću pravnu normu.

7.1. Vrste logičkih argumenata

Argument analogije (sličnosti a simili ad simile)

To je argument kojim se iz jedne izričite normativne kvalifikacije (prava, obaveze) nekog odnosa zaključuje da ista kvalifikacija pripada i drugom odnosu koji je bitno ili značajno sličan ovome izričito kvalifikovanom (npr. ako pravna norma zabranjuje unošenje sladoleda u pozorište, moguće je uverljivo dokazivati da se ta ista zabrana proteže i na svu drugu hranu i piće – sendviče, kokice, sokove itd.)

Argumentum a contrario (razlog suprotnosti)

To je argument kojim se iz jedne izričite normativne kvalifikacije (prava, obaveze) nekog ponašanja zaključuje da postoji suprotna prećutna kvalifikacija drugog ponašanja (npr. ako pravna norma glasi da su punoletni muškarci obavezni služiti vojni rok, zaključuje se da takvu obavezu nemaju maloletni muškarci ni žene) .

Argumentum a fortiori (razlog tim pre)

To je argument kojim se iz jedne izričite normativne kvalifikacije nekog odnosa zaključuje da ista kvalifikacija pripada još jačim razlogom i nekom drugom odnosu; od analogije se razlikuje po tome što u njemu razlog proširenja kvalifikacije nije sličnost odnosa nego veća “zasluga” drugog odnosa od prvog .Deli se na sledeće dve podvrste:

Argumentum a minori ad maius (zaključivanje od manjeg ka većem) – to je argument kojim se zaključuje da posledica koju pravna norma vezuje za

str 7

Tumačenje prava

nešto što je manjeg intenziteta važi i za istovrsnu pojavu većeg intenziteta (npr. ako norma za neko delo neizvršenja obaveze vezuje odgovornost zbog nehata, zaključuje se da je za to delo tim pre vezana i odgovornost zbog namere).

Argumentum a majori ad minus (zaključivanje od većeg ka manjem) – to je argument kojim se zaključuje da subjekt kojem pravna norma daje veća prava ili obaveze ima tim pre i uža prava i obaveze koja su uključena u ona veća (npr. ako je stranka dala advokatu punomoćje za vođenje određene parnice i nije označila njegova posebna pravna ovlašćenja, zaključuje se da on može podneti i povući tužbu, zaključiti sudsku nagodbu, uložiti žalbu itd.) .

U širem smislu se ovde razlikuju još i:

Argument prirode stvari (rerum natura)

Ovim se argumentom dokazuje da je određeno značenje pravne norme ispravno ili ispravnije zbog toga jer je u skladu sa pravilnostima postojanja ili funkcionisanja koji su u prirodi objekta ili ponašanja nekog pravnog odnosa (npr. u normi koja propisuje odgovornost zbog mane stvari, mana, materijalni nedostatak postoji ako stvar nema potrebna svojstva za redovnu upotrebu ili za promet; redovna upotreba je zapravo “prirodna upotreba” ili “priroda stvari” – npr. slab konj koji je kupljen za vuču)

Argumentum ab absurdo (razlog apsurdnosti)

Ovaj argument dokazuje da treba isključiti ona značenja pravne norme koja bi vodila apsurdnim posledicama (npr. bilo bi apsurdno razumeti pravnu normu o parlamentarnom nadzoru uprave tako da parlament mora ispitati zakonitost i/ili celishodnost svakog upravnog akta).

8. Statičko i evolucionističko tumačenje

Po jednima, pravi smisao pravne norme jeste onaj koji je norma imala u trenutku svog donošenja (statičko tumacenje), a po drugima pravi smisao pravne norme jeste onaj koji norma ima u momentu tumačenja (evolucionističko tumačenje).

Pristalice statičkog tumačenja, kao razlog za primenu takvog tumačenja, isticu pravnu sigurnost. Statičko tumačenje se, uglavnom, povezuje sa stavom u korist subjektivnih tumačenja. jer, subjektivno tumačenje je u bukvalnom smislu utvrdjivanje volje tvorca norme u momentu donošenja norme i u suštini je statičko tumačenje, zato što je takva stvarna volja tvroca norme mogla postojati samo u trenutku donošenja norme.

Evolucionističko tumacenje za pravo značenje pravne norme uzima ono značenje koje znaci u normi imaju u momentu tumačenja,a ne u momentu donošenja norme. Pristalice evolucionističkog tumačenja ističu potrebu da pravo treba da prati tokove društvene razvojnosti. Pri tome se podrazumeva da je značenje norme promenjeno od trenutka njenog donošenja do trenutka tumačenja. Tada je evolucionostičko tumačenje opravdano. Ukoliko značenje norme nije promenjeno od trenutka donošenja do trenutka tumačenja, nema potrebe, niti osnove, za primenom evolucionističkog

str 8

Tumačenje prava

tumačenja. Ono bi tada dovelo do stvaranja novog smisla, do stvaranja nove norme, i bilo bi pogrešno.

9. Ciljno tumačenje

Pravna norma je uvek sredstvo za postizanje nekih i nečijih ciljeva (telos –cilj), nekih i nečijih vrednosti i interesa koje norma postavlja kao svrhe u prisilnom usmeravanju međuljudskih odnosa. Zbog toga je od svih mogućih značenja jedne norme pravo značenje ono koje najpotpunije i najlkše ostvaruje njen cilj, razlog njenog postojanja (ratio legis).

Ratio legis nije isto što i occasio legis, istorijski povod za donošenje neke pravne norme;

Traganje za  ciljem prava se ne iscrpljuje subjektivnim tumačenjem, tj. traganjem za voljom zakonodavca, jer samo dogmatsko shvatanje prava poistovećuje ciljeve normotvorca sa ciljevima prava;

Stoga bi ciljno tumačenje trebalo da traga za onim ciljevima koje postavlja društvo u samom vremenu primene normi, često nezavisno od onoga što su stvarni normotvorci hteli postići u vreme stvaranja norme.

Primer: Odredba zakona koja kaže da supružnik koji nije kriv za razvod braka ima pravo na izdržavanje.

Pitanje: Da li dispoziciju treba tumačiti kao dispozitivnu ili kao imperativnu?

Utvrđivanje mogućih ciljeva ove pravne odredbe: a) potreba, odnosno interes supružnika da sami, sopstvenom voljom, regulišu vlastite odnose; b) potreba, odnosno interes društva da ne

dopusti takve odnose među ljudima, pa makar oni nastali i na osnovu njihove volje, koji bi nanosili štetu društvu, ili koji su s društvenog aspekta rđavi ili nemoralni;

Tumačenje pravog značenja odredbe: ovde je nesumnjivo pretežniji drugi interes tj. onemogućavanje sticanja nezaslužene dobiti, jer se sloboda regulisanja odnosa mora ostvariti samo u okviru koji onemogućuje međusobno iskorišćavanje dvaju strana.

10. Sistemsko tumačenje

To je postupak kojim se otkrivaju značenja jedne norme tako da se ili smisleno povezuju elementi te norme što se nalaze u različitim pravnim odredbama ili tako da se ta norma povezuje s drugim normama iz pravnog sistema. Podloga sistemskog tumačenja je činjenica da je svaka pravna norma u stvari deo jedne velike složene celine u kojoj su delovi čvrsto međusobno povezani. Ovaj način tumačenja je obično pomoćno sredstvo ciljnog tumačenja i sastoji se iz nekoliko pravila:

1. Značenje jedne potpuno pravne norme sastavlja se iz svih pravnih odredaba koje sadrže elemente njene pretpostavke, dispozicije, određenje delikta i sankcije;

2. U tumačenju se mora poštovati načelo zakonitosti tj. značenje nižih pravnih normi treba tzražiti i u značenjima viših pravnih normi na kojima se niže moraju temeljiti;

3. Značenje jedne norme popunjava se značenjem drugih normi iz

str 9

Tumačenje prava

iste pravne ustanove tj. normi koje regulišu isti društveni odnos;

4. Leksička i ciljna značenja pravnih normi često se mogu i moraju objasniti njihovim povezivanjem s tzv. normama definicijama (npr. s normama koje određuju šta je brak, javna isprava, pokretna stvar itd.).

Primer: Pravna odredba kojoj je ustanovljena obaveza roditelja da se staraju o ličnosti, pravima i interesima svoje maloletne dece;

Pitanje: Da li postoji dužnost izdržavanja i punoletne dece ukoliko su na redovnom školovanju?

Tumačenje: Tek povezivanjem sa drugom odredbom zakona koja propisuje da su roditelji dužni izdržavati decu (ne ograničavajući se samo na maloletnu decu) i starati se o njihovom zdravlju, životu i vaspitanju kao i o njihovom školovanju i stručnom obrazovanju, vodeći računa o njihovim sposobnostima, sklonostima i željama, može se izvesti zaključak o obavezi izdržavanja i punoletnog deteta koje se nalazi na školovanju.

11. Istorijsko tumačenje

To je postupak kojim se traži značenje jedne pravne norme ispitivanjem istorijskih okolnosti koje su prethodile donošenju te norme ili povoda (neposredan razlog – occasio legis) za njeno donošenje. Ovo tumačenje je najčešće pomoćno sredstvo ciljnog tumačenja a primenjuje se upoređivanjem tumačene norme s normama koje su joj prethodile ili pak s pripremnim materijalima (nacrtima,

predlozima) za donošenje tumačene norme, sa zapisnicima parlamenta, izveštajima itd.

Primer: Pravna odredba kojom se kažnjava izlaganje poruzi "najviših organa vlasti";

Pitanje: Da li pod tim organima treba razumeti i organe uprave ili samo narodne skupštine?;

Tumačenje: Utvrđeno je da je tokom diskusije odbačen predlog krivičnog dela povrede časti najviših organa vlasti ili uprave te se otud zaključuje da organi uprave ne spadaju pod najviše organe vlasti u smislu ove norme.

12. Pravo značenje pravne norme

Zadatak tumačenja pravne norme nije u utvrdjivanju njenog jezičkog značenja,već pravog značenja.

U teoriji prava različiti su pristupi odredjivanju pravog značenja pravne norme. Po raznim merilima sva gledišta o pojmu pravog značenja norme mogu se podeliti na ona koja zastupaju vezano ili slobodno, subjektivno ili objektivno, i ona koja zastupaju statičko ili evolucionističko tumačenje. Ipak, pravo značenje pravne norme je ono jezičko značenje koje najbolje ostvaruje ulogu norme u društvu, odnosno njen cilj.

Proces tumačenja pravne norme počinje tako što se odredjena pravna norma tumači primenom jezičkog tumačenja. Potom, tumač primenjuje vezano ili slobodno tumačenje jezičkog značenja norme. Prihvatljivija je primena vezanog tumačenja. U okviru vezanog

str 10

Tumačenje prava

tumačenja tumač se opredeljuje za primenu objektivnog ili subjektivnog tumačenja. Prihvatljivija je primena objektivnog tumačenja. Ako su znaci u pravnoj normi od momenta donošenja norme do momenta tumačenja promenila značenje, tumac ce u okviru vezanog tumačenja, pored objektivnog, primeniti statičko ili evolucionističko tumačenje.

Istovremeno, tumač radi utvrdjivanja pravog značenja pravne norme, koristi i druga sredstva tumačenja, odnosno primenjuje logičko, sistematsko i istorijsko tumačenje.

13. Vezano i slobodno tumačenje

Pod vezanim tumačenjem podrazumeva se ono tumačenje koje kao pravo značenje uzima jedno od jezičkih mogućih značenja, odnosno jedino moguće jezičko značenje, ako je moguće samo jedno takvo značenje. Slobodnim tumačenjem se naziva ono tumačenje gde tumač nije vezan nikakvim jezičkim značenjem norme, već je slobodan da joj da onakvo značenje kakvo on nalazi za potrebno.

Pristalice vezanog tumačenja pravne norme navode mnoštvo razloga kojim potkrepljuju osnovanost primene ove vrste tumačenja. Ističe se da ono pruza pravnu sigurnost, postojanost pravnog poretka, da eliminiše moguće zloupotrebe tumačenja, da onemogućava da tumač umesto uloge tumača, dobije ulogu tvoraca norme i slično.

Pristalice škole slobodnog tumačenja opravdavaju svoje stanovište potrebom prilagodjavanja prava

drusšvenom životu. Pravo je po njima, apstraktno,udaljeno od života, ne može da reguliše sve odnose, zaostaje za životom. Jezičko značenje normi moze biti zastarelo neprilagodjeno. Dakle, po njima potrebno je dozvoliti upotrebu slobodnog tumačenja prava odnosno pravne norme.

Iako su donekle i jedni i drugi u pravu, ipak, pri utvrdjivanju pravog značenja pravne norme treba se pridržavati vezanog tumačenja. Slobodno tumačenje i pored nekih opravdanih razloga, u stvari nije tumačenje prava, ono je stvaranje prava. Jer, tumač, umesto da bude tumač norme, on se javlja kao tvorac nove norme na osnovu postojeće.

Postoji više vrsta vezanog tumačenja. Postoje dva glavna merila po kojima se razlikuju ove vrste vezanog tumačenja. Prvo merilo se odnosi na subjekt čije se značenje (koje on pridaje normi) uzima kao pravo značenje. Drugo merilo se odnosi na vremenski različita značenja norme, od kojih se jedno uzima za pravo značenje.

14. Subjektivno i objektivno tumačenje

Subjektivno tumačenje sastoji se u poistovećivanju pravog značenja norme s onim značenjem koje joj je hteo dati njen tvorac. Tumač se trudi da utvrdi ono sto je tvorac norme hteo tom normom, odnosno jezičkim znacima u njoj, da iskaže. To nije nimalo lako jer, često iskazani znaci ne odražavaju potpuno tačno ono sto je tvorac hteo njima da iskaže. Stoga, tumač pribegava

str 11

Tumačenje prava

korisćenju drugih sredstava, a iskazani jezički znaci mu sluze kao dopuna. Tražeći volju tvorca norme i uzimajući nju za pravo značenje pravne norme, a ne ono sto je tvorac stvarno izrazio u normi. Ovaj stav bi odveo u sferu slobodnog tumačenja gde bi tumac, umesto tumaca, postao tvorac nove norme. Nastala bi proizvoljnost, pravna nesigurnost u pravnom poretku.

Objektivno tumačenje ne istražuje volju stvaraoca norme. Po objektivnom tumačenju pravo značenje pravne norme nije ono koje joj pridaje njen tvorac, vec ono koje ima po zakoniku značenja, koje joj pridaje društvo. Norma nije ono sto je njen tvorac hteo da kaže, već ono sto je on stvarno rekao.

Po užem shvatanju objektivno tumačenje je ono tumačenje koje za pravo značenje pravne norme uzima ono značenje dobijeno pomoću zakonika značenja, a ovaj je društvena tvorevina, objektivno data i nezavisna od volje tvorca i volje tumača. šire shvatanje objektivnog tumačenja ne smatra da je pravo značenje pravne norme njeno jezičko značenje.

15. SISTEM PRAVA

U svakoj državi postoji izuzetno veliki broj pravnih propisa koji se odnose na određene subjekte. Pozitivno pravo jeste važeće pravo odnosno skup pravnih propisa i pravnih normi koji se u jednoj zajednici primjenjuju. Druga radnja koja se preduzima u definisanju

pravnog sistema jeste utvrđivanje određenih pravnih pojmova u sklopu pravnih normi, pa se nadalje ti pravni pojmovi grupišu čime se dolazi do uobličavanja pravnog sistema i sistematike koja omogućava primjenu i pronalaženje određenih pravnih normi.

Sistem prava definiše skup pravnih normi koje s obzirom na njihovu sadržinu, društvene odnose koje regulišu, predstavljaju jedinstvenu i logički neprotivriječnu cjelinu. Ta cjelina se utvrđuje hijerarhijski, odnosno pravne norme se grupišu u određene srodne jedinice, grupe, sadržane od manjih ili većih, viših ili nižih podsistema. U principu postoji suglasnost da su elementi pravnog sistema: 1) pravna norma 2)pravna ustanova (institut) 3)pravna grana (grana prava) 4)pravna oblast. Pravna ustanova je skup svih pravnih normi koje zajedničkom metodom regulišu različite strane jednog istog pravnog odnosa. Shodno tome imamo npr. ustanovu braka, ustanovu ugovora,… Pravna grana je skup po pravilu viših ili složenih instituta, ustanova koje istim, osnovnim metodom regulišu širu oblast srodnih društvenih odnosa, npr. grana privrednog prava, ustavnog prava, krivičnog prava, građanskog prava,… Pravne oblasti su velike srodne grupe pravnih grana i mogu se podijeliti na 3 odnosno 6 oblasti: 1) materijalno i procesno pravo 2) javno i privatno pravo 3) domaće i međunarodno pravo. Međunarodno privatno pravo je skup pravnih normi kojima se regulišu građansko pravni odnosi između određenih subjekata sa stranim elementom. Odnosi između pojedinaca i pravnih lica, odnosno pravnih lica i pojedinaca koji se ne temelje na državnoj suverenosti, mogu biti: a)

str 12

Tumačenje prava

stvarno-pravni odnosi b) nasljedni c) statusni d) obliogacioni odnosi.

16.Litaratura:

1. Н. Висковић, Појам права, Сплит, 1981.2. Н. Висковић, Језик права, Загреб, 1989.3. М.В. Димитријевић – М.Д. Симић, Увоg у право, Ниш, 1999.4. М..А. Живковић, Увоg у право, Београд, 1997.5. А. Кауфман, Право и разумевање права, Београд – Ваљево, 1998.6. В. Кутлешић, Основе права, Београд, 2001.7. Р.Д. Лукић, Тумачење права, Београд, 1961.8. Р.Д. Лукић, Метоgологија права, Београд, 1977.9. Р.Д. Лукић-Б. Кошутић-Д. Митровић, Увоg у право, Београд, 2002.10. Д. Митровић, Пут права, Београд, 2000.

11. Ф. Мухић, Теорија gржаве и права, Сарајево, 1987.12. Б. Перић, Структура права, Загреб, 1994.13. М. Поповић, Елементи теорије права, Београд, 1980.14.Ф. Тарановски, Енциклопеgија права, Београд, 1923.15. Ђ. Тасић, Увоg у правне науке, Београд, 1933, 1938.16. С. Савић, Основе права, Бањалука, 2005. 17. Р. Лукић, Б. Кошутић, Увоg у право, Београд, 2006.

str 13