TÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ

+

e-KTAP

2011

TRK SYLENCE SZL

Deniz Karakurt

Aklamal

Ansiklopedik Mitoloji Szl

S a y f a | 2

D e n i z K A R A K U R T

TRK SYLENCE SZL

Eskiden k gnlerinde ky topluluunun ortak mal olan ky odalarnda ocan etrafnda gnlerce, hatt haftalarca sren masals ykler anlatlrd. Bunlar teknolojinin henz gelimemi olduu dnemlerde dizi filmlerin, arkas yarnlarn yerini tutard. Ben ocukluk yllarmda bu szl anlatm geleneinin son rneklerine tank olma frsatn yakaladm.

Deniz Karakurt / Pusula Gazetesi, Rportaj Alnts

12+

ONK YA VE ZER OKUYUCULAR NDR.

Kaynak gstermek kaydyla her tr alnt yaplabilir. (lgili alntlar iin yasal gerekedir.)

letiim:

[email protected]

Aklamalar:

1. Bu kitap kesinlikle cretsizdir. Herhangi bir bedel talep edilemez.

2. Kaynak belirtmeden alnt yaplamaz, kullanlamaz.

3. Yazarn izni olmadan baslamaz.

4. Yazarn izni olmadan ksmen de olsa deitirilemez.

5. Dijital srm serbeste datlabilir ve paylalabilir.

6. nternet ansiklopedilerine yklenebilir.

TRK

SYLENCE SZL

Deniz Karakurt

Szlk AIKLAMALI, ANSKLOPEDK

nceleme, Derleme,

Halkbilim, Etimoloji

Trke Trk Lehe ve veleri,

Moolca Lehe ve veleri.

BRNC BASKI Austos, 2011 / TRKYE

ISBN

978-605-5618-03-2

DENZ KARAKURT, 2011

Tm Haklar Sakldr.

F-KLAVYE

mailto:[email protected]

S a y f a | 3


TRK SYLENCE SZL

NDEKLER:

1. GR 4

2. YNTEM 7

3. SYLENCE NEDR? 10

4. HARFLER VE SES DEERLER 12

5. SZLK (Harfler Sayfa ):

A 15, B 62, C 88, 94,

D 103, E 113, F 128, G 130,

H 140, I 150, 154, J 161,

K 162, L 209, M 211, N 222,

O 228, 239, P 244, R 248,

S 250, 267, T 272, U 294,

304, V 308, Y 310, Z 335.

6. EKLER 338:

a) Dier Trk Tanrlar 339

b) Dier Mool Tanrlar 341

c) Gezegenler 343

d) Burlar 344

e) Takmyldzlar 345

f) Takvim (Aylar, Hafta, Mevsimler, Gn) 347

g) Rzgarlar ve Ynler 350

h) Renkler 350

i) Akrabalk Balar 351

j) Rtbeler 352

k) Trk Devletleri 353

l) Boy Adlar 354

m) Yer Adlar 355

n) Masal ve Sylence Kiileri 355

7. DZN / Sayfa (Trke-Azerice-Tatarca) 356

8. KAYNAKA 379

S a y f a | 4


TRK SYLENCE SZL

GR

Dny bir deniz idi; ne gk vard, ne bir yer,

Usuz bucaksz sonsuz sular iindeydi heryer.

(Altay Yaradl Destan Giri Cmlesi.)

Trk efsnelerinde, masallarnda, halk yklerinde ve sylencelerinde yer alan temel unsurlarn ve

bileenlerin tespit edilip bir szlk hlinde sistemli bir biimde ortaya konulmas amalanan bu

alma, belki de Trk Mitolojisi alannda bir ilk olacak kadar geni kapsamldr. Bu amala var olan ve

ulalabilen tm almalar tek tek taranm ve gzden geirilmitir. Buna ramen gzden kam ve

ayrca derlemelere girmeyen balklarn olmas da kanlmazdr. Belirtilmesi gereken dier bir husus

da bu szlk oluturulurken yalnzca derlemelerden vey bakalarna it yaptlardan

yararlanlmaddr. Bunlara ek olarak yazarn Anadolunun deiik yerlerinde krsal hayatn iinde

bulunarak pek ok motifi, figr bizzat iitmi ve szln ieriine eklemi olmas bu yaptn

belirleyici zelliklerinden birisidir. rnein Radloffun Asyada neredeyse yzyl nce derleyerek kayt

altna ald bir cmle, gnmzde Anadolunun kk bir kynde benzer bir slupla hatt birebir

ayn olarak iitilebilmektedir. Bu duruma deflarca, saysz kereler tank olunmutur. nk halk

kltrnde, ky odalarnda anlatlanlar, ister Asyada ister Anadoluda olsun, ayn kkenden

kaynaklanmaktadr.

Yaplan almada Trk ve Mool ayrmna ok fazla gidilmemi, iki kltrn de ortak ve i ie gemi

unsurlara ship olduu gereiyle hareket edilmitir. Hatt ortak gemie ship olduumuz Macar

sylenceleri de mmkn mertebe ele alnmtr. Tam olarak ifde etmek gerekirse, izlenen yntem

u ekilde zetlenebilir. Trk kltrne dardan giren etkiler mmkn mertebe darda braklmaya

allarak, binlerce yllk ze inilmeye allm, dardan gelen unsurlara snrl olarak ve gerek

grld iin yer verilmitir. ster dil, isterse kltrel olarak tamamen Mool kltrnn bir esi

niteliindeki, Trklere btnyle yabanc olup, anlalmas bile mmkn olmayan etkenlere de yer

verilmemitir. Ancak bu iki kltrn kesiim blgesi ve tamamen ortak paydas olan kavramlar ise hi

tereddt etmeden ele alnmtr. Hatt biraz zorlama yaplarak, ama ok da arya kamadan

Moolca tbirlere de yer verilmitir. Bunun dnda Macar, Nart, een, Ugor mitolojilerine ise Trk

halk kltrnn katk yapt unsurlar orannda deinilmitir.

Smerlere henz ispatlanmam olmakla birlikte n-Trk bir kavim olduklar erevesinde yaklalm

ve gerekli balantlar kurulmaya allmtr. Ancak bu hususta ok da fazla abartl bir yaklam

sergilenmemesine dikkat edilmitir. Yni Smer kltrne it ne kadar mitolojik figr varsa hepsi

alnarak buraya aktarlmamtr. ok kstl llerde ve baz kriterler gz nne alnarak bu yola

bavurulmutur. Hereyden nce Smerlere it motiflerin Trk anlatlar ierisine girip girmediine

baklm, onlarla btnlemesi esas lt olarak ele alnmtr. Daha sonra da etimolojik benzerlikler

gz nnde bulundurulmutur. Smerlerin Trklerle akrabal bir sredir ciddi olarak ele alnan bir

konudur. Her ne kadar bu durum ispatlanmam olsa da, tersine bir iddiann geersizlii

kesinlemitir. Yni Smerlere kesin olarak Trk kkenli bir kavim olarak bakamasak da, en azndan

dilleri asndan Hint-Ari (ayrca ran-Avrupa) ve Hmi-Smi (ayrca Arap-brni) kkenli olmadklar

yzde yz kantlanmtr.

S a y f a | 5


TRK SYLENCE SZL

Benzer bir sorun da skitlerin Trk bir kavim olup olmadklar tartmalarnda karmza kar. Kesin

olan ey skitlerin (ya da kurduklar devletin) tek bir kavimden olumad, farkl kablelerin bir araya

gelerek bir millet meydana getirdikleri ve Trklerin de bu kavimlerin arasnda ciddi bir ounlua ve

hatt ynetici kadrolara ship olduudur. skit mitolojisi ile ilgili kriterler de yine yukarda bahsedilen

yaklamla deerlendirilmitir.

Gnmzde kltrel etkileim kaplar sonuna kadar aktr ve Dny toplumlarnn dnsel ve

toplumsal birikimlerine dir bilgi edinmek ve bunlardan yararlanmak son derece kolaydr. Fakat

buradaki en sakncal husus, egemen kltrlerin kkleri yok etmesi, tekdzeliin belirmesidir. Ayn

durum sylenceler iin de dorudan geerlidir. Yunan-Roma eksenli sylence anlay baskn ve baat

olarak filmlerden, dizilerden, kitaplardan ve en tehlikelisi bilimsel terminoloji zerinden tm

Dnyya empoze edilmektedir. Astronomi, kimya, psikoloji vs. hep bu kltrlerden alntlanan

terimlerle geniletilmektedir. Etkileim kanlmazdr ancak dengeli ve karlkl olduu mddete

olumlu sonular dourabilir.

Trk kltr trih boyunca etkileime ak olmu ve pek ok ey ald kadar, bir o kadar kltrel

katky da komu uygarlklara aktararak bu etkileimi gerekletirmitir. Trk dili ve kltr ska

Macar, Fin, Kafkas (een, Adge, Kabartay) halklaryla ve onlarn anlaylaryla i ie gemi, Fars ve

Arap kltrlerinden youn biimde etkilenmitir. Asyada ise in ve Hint medeniyetlerinin yapt

etkinin kanlmaz sonular olmutur.

Dinler asndan bakldnda ise Budizm, Maniheizm, Hristiyanlk ve zellikle slmiyet, geen

yzyllar ierisinde Trk halk inancnn ekillenmesinde belirli dzeylerde rol oynamtr. slmiyete

girile birlikte tek-tanrl bir anlay yava yava yerlemi ve nihyetinde mutlak geerlik kazanmtr.

Bunun sonucunda da doal olarak yine yava yava eski tanrlar (ruhlar) geni corafyalarda etkilerini

yitirerek unutulmaya balanmlardr. Fakat bu inanlarn kimi zaman biim deitirerek ve

uyarlanarak varln srdrd de bir gerektir. Yeri gelmiken belirtmek gerekir ki, slam ncesi

dneme it ok-tanrl sistemi inceleyip snflandrmak hereyden nce bilimsel bir almadr ve bu

durumun dinsel olarak ekinilecek bir yn yoktur. rnein Kuran- Kerim kimi yetlerinde trihten

sildii baz putlarn (ve onlarn simgeledikleri) tanrlarn adlarn saymaktadr (Necm Sresi 19, 20. ve

Nuh Sresi 23. yetler). Kuran- Kerimin Dny durduka yok olmayaca anlay da gz nne

alndnda; slam Dininin yasaklad, kesin olarak menettii hususlarda bile insan ve toplum

hfzasn yok etmeye deil, korumaya ak bir yaklama ship olduu anlalmaktadr.

Eski alardaki deiik toplumlarn inanlar ierisinde ortaya kan sylenceler, masallar, olaanst

anlatlar, hayali ykler ayn zamanda insan akl doa olaylarna gerekeler ararken bunlar

aklamaya almaktayd. Mesel Ay ve Gnei yiyen canavarlarn, devlerin ykleri pek ok

kltrde Ayn evrelerini vey tutulmalar aklamann balca yant olarak grlmtr. slmiyet

ncesi Trk halk inancnda da durum bundan farkl deildir. Elbetteki gnmzde artk bilimin gelmi

olduu seviyede doa olaylarn aklamak iin insan zihni bu trden yklere ihtiya duymamaktadr.

Fakat bu anlatlara artk gerek yoktur diyerek bunlar unutulmaya terketmek insanln ortak

hfzasn silmeye almak mnsna gelir ki, bu durum bir insann ocukluunda dinledii masallar

unutabilmek iin, tm izlerini ortadan kaldrmak istemesi kadar anlalmaz bir durum olur. nk o

masallar kendi geliiminin bir parasdr, hayatnn bir dneminde Dnyy onlarla alglamtr. Onlar

unutmu olsa bile bilincinin derinlerde bir yerlerde sakl durmaktadr.

S a y f a | 6


TRK SYLENCE SZL

Orta-Asyada amanist gelenein baz ynlerini slam ve Hristiyanlkla bir biimde badatrarak

srdren toplumlar olduu gibi, bir inan sistemi olarak Kamlk (Trk-Mool amanizmi) dnda

baka bir din kabul etmeyen topluluklar da -saylar ok az da olsa- gnmzde dahi mevcuttur. Bu

toplumlarn bugnk uygulamalar bile gemi alardaki inanlar hakknda pek ok kymetli bilgiler

ierir. Bunun dnda gemi dnem inanlarna it pek ok uygulama ve anlayn rtl bir biimde

gnmzde varln srdrd de grlmektedir. Ancak istisnlar (mesel Gagavuzlarda

Hristiyanlk, Karaylarda Msevilik, Moollarda Budizm, kimi Sibirya ve Altay boylarnda Kamlk)

dnda slam Dini tm Trk dnysnn en nemli ortak paydalarndan ve ortak deerlerinden

birisidir. Trklerin devlet kurarak yaylm olduklar alanlarn tamamnda nfusun en az yzde 90

slmiyeti benimsemi durumdadr. Dolaysyla slmiyet artk Trk dnys iin halk kltrnn asl

unsurlarn da ieren ve etkileyen bir neme shiptir.

Halk edebiyatnda slam ncesi pek ok motif, slmiyetteki kssalar ile kaynatrlarak yeniden

ilenmitir. Tasavvuf edebiyatnda bu durum daha belirgin olarak grlr. Bu nedenle slam Dinini

gz nne almadan Trk halk kltrn inceleyebilmek ve analiz edebilmek mmkn deildir. stelik

Hristiyan (ve Msevi) Trk topluluklar da srekli Mslman komularla etkileim iinde olduklar,

bzen birlikte yaadklar iin, hatt sonradan Hristiyanlam (vey Hristiyanlatrlm) olmalar

nedeniyle slmiyetin etkiledii halk inanlarnn bu topluluklar iin de geerli olduunu rahatlkla

syleyebiliriz. (Mool kltrnde ise ayn durum Budizm iin geerlidir. Budizm Moollar iin artk

mill bir din konumundadr. Tibet vey Hint Budizminden ok farkl anlaylar bnyesinde

barndrarak, kendine zg ynleri belirginleerek ve Mool halk inanndan beslenerek

ekillenmitir.)

Bu eserin konusu slmiyet ncesi halk inanlarn byk oranda iermekle birlikte, gnmzde

slmiyete uyarlanarak sregelen pek ok inan ve anlay nedeniyle slam dininin esaslarn ve

anlatlarn gz nne almak ayrca gerekmektedir. Bu nedenle mitolojik yn olan kavramlarla

birlikte, aslnda dinsel kkenli olduu halde halk kltr ierisinde mitolojik unsurlarla donatlan ve

efsnev nitelik kazandrlan konu balklarna da yer verilmitir.

slmiyet daha nceki alarda yer alan ok-tanrl inanlarn yerine, mutlak anlamda tek-tanrc bir

inan sistemi getirmitir. Bu konuda hibir bulanklk vey mecaz dahi kabul edilmemitir. rnein

Hristiyanlk da tek-tanrc bir inan ngrmekle birlikte, ou mezheplerinde Hz. sann Tanrnn olu

olduu inanc yaylmtr. Ancak slmiyet bu anlamda hibir biimde -meczen bile olsa- Allaha (c.c.)

ortaklk vey akrabalk ba isnat edilemeyeceini, hatt Allaha erimede araclk bile

yaplamayacan ak olarak ortaya koymutur. slmiyet ierisinde akla ve akln kullanlmasna

srekli vurgu yaplmtr. Kuran- Kerimde akln iletilmesi ile ilgili pek ok yet bulunur. Hz.

Muhammed (s.a.v.) akla ve bilime byk nem vermitir. rnein o dnemdeki pek ok toplumda

grld zere Ay ve Gnee farkl anlamlar yklenmesine kar karak yle demitir:

phesiz Ay ve Gne asla kimsenin lm vey doumu iin tutulmazlar. Ancak bunlar

Allah'n iki yetidir. (Hz. Muhammed, Hadis-i erif)

Hz. Peygambere it bu cmle, doa olaylarna kar bilimsel yaklamn esas alnmasn

vurgulamaktadr.

S a y f a | 7


TRK SYLENCE SZL

KTAPTA ZLENEN YNTEM

Bu kitap hereyden nce, kaynak taramas yntemi ile ortaya kmtr. Maddeler hlinde yer alan

bilgiler Trk halk kltrn anlatan eserlerden derlenmitir. zellikle eski metinler olabildiince

incelenmi ve terimler bulunup karlmtr. Trk mitolojisinde terimler dizgesi (terminoloji) henz

doru drst olumad, farkl kaynaklarda deiik telaffuzlarla yazldklar iin bu aratrma eitli

zorluklarla karlamtr. Hele de bu terimlerin ou hem Trkenin farkl akraba dillerinde, hem de

Rusa, Almanca gibi Trkoloji alannda balca yaptlarn kaleme alnm olduu dier dillerde farkl

yazllarla, farkl harflerin kullanlmasyla kayt altna alndklar iin, bu tarama ilemi olduka

zahmetli olmutur. Madde balklarnn tespiti esnasnda derlenen ve ayn kavram karlayan

kelimelerin farkl yazllarna her balk ierisinde yer verilerek, bylece toplanm olan veriler

korunmutur. zel adlar geldikleri ve vey lehedeki biimleri ile olduu korunmu gibi fakat

Trkiye Trkesine uygun telaffuzlarla yazlmlardr. rnein: Pura eitli kaynaklarda Puura

olarak (ift u ile) yer almaktadr. Oysaki szcn tam karl Trkede Buradr. Burada ne

Puura ne de Bura tercih edilmemitir. nk ilki telaffuza dayal ikincisi ise anlama dayal bir

yazmdr. zel ad olarak Pura vey Pura biimi tercih edilmitir.

Farkl syleyiler Trk alfabesinde yer alan harflerle en yakn biimiyle yazlmaya allmtr.

Dolaysyla szcklerin ve harflerin tam olarak doru seslendiriliine yer vermek, ancak iinde yer

aldklar asl dillerini ve alfabelerini esas almakla mmkn olabilir ki, bu durum daha teknik, daha

kstl bir evreye hitap eden daha bilimsel bir eserde faydal olabilirdi. Fakat bu szln amac, Trk

kltrne ilgi duyan herkesin temel bilgileri edinebilmesidir. Bu nedenle dilbilimsel ve ses bilgisine

dayal olarak farkl dilleri ve farkl veleri ok ynl bir biimde ele alan aklamalar belirli bir

dzeyden ileriye gtrlmemitir. En azndan bu ynde bir aba sarf edilmitir. Ancak yine de yer yer

-gerektii lde- dilbilimsel zmlemelere girmekten de kanlmamtr. Etimolojik analizler ise

okuyucular iin ksmen skc olabilmektedir, stelik bunu deneyen aratrmaclar iin ok zahmetli ve

yorucudur. Buna karn yine de son derece gereklidir ve mmkn mertebe (zellikle Trke kkenli

szcklerde) bu uraa yer verilmitir.

Bunun dnda yazar bizzat Anadoluda kendi yapt derlemeleri ve gzlemleri de eserin her yanna

yaymtr. Fakat bu yaplrken, yaptn doas gerei herhangi bir biimde derleme kriteleri deil de

szlk hazrlama prensipleri dikkate alnd iin bu kitaba yalnzca derlemelerden olutuu gzyle

baklmas da mmkn deildir. nk yukarda da belirtildii zere yalnz bireysel gzlemler deil,

ulalabilen eski kaynaklar ve var olan ok snrl saydaki ada eserler de incelenmeye, dikkate

alnmaya allmtr.

Halk kltrnde ve eski kaytlarda var olan szckler titizlikle bulunarak karlmtr. Yni szlkteki

maddelerin tamam btnyle halk kltrnden alnmadr. Elbette ki bunlarn bir blm Trk dilleri

ierisinde bzen ayn anlam koruyarak, bzen de anlam deiimine urayarak gnmzde varln

srdrse de, bir ksm bugn kullanmda olmayp, Trkenin farkl dillerinin, farkl ve ve lehelerinin

gemiteki halk dilinde vey edebi eserlerinde mevcuttur. Ne eserin ne de yazarn bu kelimeleri

yeniden diriltmeye, kullanma zorla sokmaya alma gibi bir amac kesinlikle yoktur. Fakat kimi

szcklerin ilerleyen zaman ierisinde sanat eserlerinde ve bilimsel kaynaklarda ilenerek yeniden

kullanma girebilmesi de mmkndr. Bylesine kendiliinden kullanma yeniden giren szckler

Trkeyi zenginletirecektir ve bunun hibir olumsuz yan da yoktur. Fakat bu kesinlikle zorlama ile

olmayaca gibi, bu yaptn da asl amacnn da dndadr.

S a y f a | 8


TRK SYLENCE SZL

BLGLERN SINIFLANDIRILMASI

TrkMool kltrndeki sylencesel unsurlar genel olarak drt snfta toplanabilir. Mmkn

olabilecek temel farkllklar gz nne alarak yaplabilecek bir snflandrma u ekildedir:

A. TNSEL (RUHN) VARLIKLAR:

Trk kltrnde bu unsurlarn arasnda kesin izgilerle belirlenmi net farklar ve ayrmlar yoktur.

Aslnda bahsi geen varlklarn hemen hepsi de birer koruyucu ruh niteliindedir. Burada ruh

kavramndan anlalmas gereken ey de yine soyut bir varlktr. Bilinen anlamda insan ruhunu

dnmek bu kavramlar ok fazla daraltmaya ve yanl alglamaya sebebiyet verecektir. Trk halk

inancnda bitkilerin, hayvanlarn hatt cansz varlklarn da ruhlar vardr, en azndan gemite bu

inan kesin olarak byleydi. Fakat bu ruhlar insandaki gibi onunla kaynam olmayp, ona bal olan

ve onu koruyan ama yine de ondan ayr bir olgu olarak ele alnmaldr.

1. TANRILAR: Yaratc ve ynetici glerdir. Kiilie brndrlmlerdir. Eril tanrlar Han, diil

tanrlar/tanralar Hanm (Moollarda Hatan) szcnn isimlerinin sonuna getirilmesiyle

tanmlanrlar. Vey erkeklere Toyun, diilere Hatun sfat eklenerek kullanlrlar. Kimi zamanda Ata

vey Ana olarak anlrlar. rnein: Alaz Han (Alaz Toyun, Alaz Ata), Kbey Hanm (Kbey Hatun,

Kbey Ana) Burada deinilmesi gereken en nemli husus, benzer isimlerdeki e szcklerin

kullanmnda, aralarndaki ayrma dikkat edilmediinde ou zaman eitli karklklar ortaya

kabileceidir. rnek verilecek olursa Ay Ata bir tanrdr. Ay Han ise Ouz Hann olu olan bir

kiidir. Tanrlar insan biimine brnm olsalar bile, bu biimsel (d grn algs ile ilgili) olarak

yalnzca betimlemelerde var olan bir durumdur ve asl tanr vasflar yni insanst ynleri hep n

plandadr. Tanr adlar ierisinde nemli olanlar ayrntl bir biimde, hatt ikinci derecedekiler de bir

szln elverdii lde incelenmi fakat nc derecedeki tanrlara dir ayrnt zaten halk

kltrnde yeterince mevcut olmad iin sdece ksa tanmlamalarla yetinilmek zorunda kalnmtr.

Listenin daha titiz derleme almalaryla ok daha fazla genileyebilecei kesindir.

Trk inan sistemindeki tanr anlay Bat ok-tanrclndan olduka farkldr. Bu nedenle farkl

kaynaklarda eitli hatlara dlmtr. Trk amanizminde tanr olarak vasflandrlan tm

varlklar aslnda koruyucu ruhlardr ve bunlarn dierlerine gre daha st seviyelere km olmalar

temel belirleyici zelliktir. Bu ruhlara insni vasflar verilmesi, insan biimli olarak anlatlmalar onlarn

ruhsal varlk olma zniteliklerini deitirmez. En yukarda yer alan Kayra Han soyut ve mutlak bir

yaratc olarak dnlr. Tanrlar arasnda madd yn en az vurgulanan odur. Fakat yine de zaman

zaman insan biimli olarak tasvir edildiine rastlanr. Ancak Tengri (Gk-Tanr) vey baz Trk

kavimlerindeki Tura anlay soyut (insni olmayan) tanr inancn ok byk oranda ve belirgin bir

biimde kavramsallatrmtr. Eski amanist Trk kltrnde melek kavram yoktur ancak bu kavram

yer alm olsayd, Kayra Han hricindeki tm tanrlar/ruhlar melek olarak adlandrmak hi de yanl

olmazd. nk Trk sylencelerindeki tanr kavramn Yunan vey Roma mitolojilerindeki gibi

anlamak ok yanl sonular douracaktr. Daha tede ise Kayra Han bile aslnda Tengri (Kuday, Oan)

olarak adlandrlan kapsayc ve yaratc gcn yansmasdr. Bu balamda slam ncesi Trk inan

sisteminde en yukardaki tek Yaratcya doru ilerleyen bir dzen vardr. Fakat bu dzenin tanrlam

koruyucu ruhlar da kapsayan karmak bir yapda olduunu sylemek daha doru olacaktr. zetle

slam ncesi eski Trk inancnda Tengri tektir ama tanrsal nitelik tayan baka varlklar da vardr.

Budizm (ve Lamaizm mezhebi) ile Maniheizmin etkileri, yresel alg farkllklar ve hatt Batl bilim

adamlarnn bzen doru bzen de yanl yaklamlar sonucu bu konu iinden klmaz bir hal almtr.

S a y f a | 9


TRK SYLENCE SZL

Kimi grler, eski Trk inancnn tek-tanrclktan ok-tanrcla doru deitiini ne srmtr.

Ksmen tutarl bir yn olan bu iddiann yzde yz doru olduunu ne srmek u an iin mmkn

deildir. Ancak bu gr desteklemek iin kimi kaynaklarda slmiyetin bir ngrs dayanak

noktas olarak kullanlmtr ve buna gre tm dinlerin kkeninde, aslnda en bata tek yaratc (yani

Allah) inancnn var olduu ancak insanlarn yoldan karak bu inanc tahrif ettii kabul edilir. Kesin

olan ey Tengricilik inancnn gerekten de tek-tanrc bir dinsel anlaya olabildiince yaklam

olduudur. Bu nedenle Trkler slmiyetin tek Tanr (Allah) inancn benimsemekte ok fazla

zorlanmamlardr.

2. ATA-ANALAR: Genellikle soyundan gelindiine inanlan bir varl vey yine soya dayal olarak

kendisine zel bir nem verilen yaratc doa unsurlarn niteler. rnein: Br Ana (Kurt Ana), Zlant

Ata (Ylan Ata), Barak Ata, Yel Ata, Su Ana Bunlar da belirli bir kiilie shiptirler vey simgesel

zellii bulunan bir canlnn biimindedirler. Tanrsal zelliklere ship olduklar iin tanr

snflandrlmas ierisinde de deerlendirilebilirler. Dier nemli bir husus da tanr olarak anlan

isimlerin sonunda Han vey Hanm unvan yer almakla birlikte Ana vey Ata tanmlamasnn aslnda

onlar iinde geerli olduudur. Mesel Umay Hanm iin Umay Ana ifdesi ounlukla kullanlr.

3. YELER: Koruyucu ruhlardr. Bir varln yannda vey onun iindedir. Fakat koruduu ve temsil

ettii bu varlktan ayrlabilir, yine de ondan ok da fazla uzaklamaz. ou zaman kiilik zellikleri net

olarak ortaya koyulmaz, nk saylar ok fazladr. Pek ok doa unsurunun koruyucu ruhu vardr.

4. DER SOYUT VARLIKLAR: Bunlarn pek ou da aslnda ye vey Ruh olarak deerlendirilebilir.

Fakat ok daha fazla zellemi anlamlar ve nitelikleri olan varlklardr. rnein; or (Cin), Abas

(eytan), Krms (Haylet) gibi.

B. CANLI VARLIKLAR:

1. KLER: Sylencesel olmakla birlikte soyut nitelikte olmayp, insan olarak tanmlanan bireylerdir.

ou zaman bir topluluun nderi vey kahramanlk yapm kiiler olarak grlrler. Srad gleri

ve insanst zellikleri olsa da, insni niteliklerini yitirmemilerdir.

2. HAYVANLAR / BTKLER: Kutlu hayvanlar vey kutsal saylan bitkilerdir. zel bir neme shiptirler.

Soyundan gelinen bir hayvan olabilir. nsans zellikler atfedilmitir. Bozkurt, Alageyik, Brkt gibi

hayvanlar vey Ulukayn, Bayterek gibi aalar

C. DSEL VARLIKLAR:

ou zaman masal yaratklarn ve hayli zellikleri olan canllar ierir. Albs (Cad), Yelbeen (Dev),

Tepegz gibi

D. CANSIZ / NESNE VARLIKLAR:

zel bir neme ship olan vey kutsallk ierdii dnlen somut nesnelerdir. Kopuz, Ok, Ota, Ak

Da, Kan Irma gibi.

E. KAVRAMLAR:

Soyut kavramlardr. rnein Kut, Yom, Arpa gibi

S a y f a | 10


TRK SYLENCE SZL

SYLENCE NEDR?

Sylence vey Sylen szc efsne, rivyet, anlat, masal, halk yks gibi kavramlarn tamamn

ifde eden bir terimdir. Nesilden nesile aktarlan ve insanst varlklarn yklerinin doayla

btnleik ve gereki bir yap ierisinde anlatlmasyla oluan anlatlar toplamdr. Eski alardan bu

yana anlatla gelen olaanst olay ve varlklar konu edinen imgesel yklerdir. Sylen kelimesi

konumak, anlatmak, sz vermek anlamlar ieren Soy/Sy/Sz kknden tremitir. Kkteki Soy

anlam, nesilden nesile aktarlmay da ierir. Dede Korkut yklerinde yer alan Soy Soylamak (bzen

Boy Boylamak) tbiri destan okumak mns tar.

Bat dillerinden tm Dnyya yaylm olan karl ile Mit (Myth, Mythos) anlamnda kullanlr.

Mitoloji (Mythology, Mythologia) ise mitleri inceleyen bilim dal vey sosyal bilimlerin bir kolu olup

Trkeye Sylen-Bilim olarak evirmek mmkndr. Fakat Mitoloji szc ou zaman bilim dal

mnsnn tesinde dorudan Mit (Myth, Mythos) ile eanlaml olarak kullanlr hle gelmitir. Mitler

efsnelerin, halk inanlarnn, masallarn, kayp gemi aara dir anlatlarn toplamdr.

1. Mitoloji ok uzak, gemi alarn ve gerek olmayan hayli dnemlerin birbiriyle i ie getii

zamanlar anlatan dsel ykleridir.

2. Mitoloji, baz konularn trihten alsa bile ierisine olaanst motifler katlmtr. Trihsel

gereklik bunlarn ierisinde erir, dalr ve hatt tamamen kaybolur.

3. Mitoloji kesinlikle bir din deildir. Dinsel bir gr savunmaz. Ancak, gemi dinlerden ve hatt

var olan mevcut dinlerden motifler, unsurlar edinmi olan halk inanlarn da dikkate alr. Mitoloji

ierisinde gnmz dinlerine it anlatlar (kssalar) da bulunabilir.

4. Mitoloji gemi alardaki inanlarn doruluunu savunmaz. Bunlarn devam ettirilmesini vey

yeniden canlandrlmas gerektiini asla ne srmez. Eer yle olsayd bugn Dnynn en ok

tannan mitolojileri olan Yunan ve Roma mitolojilerinin dorudan ve birincil muhatab olan Avrupa

halklar ve milletleri topyekn panteist (ok-tanrl) inanlara ship olurlard. Ancak tam aksine

mitolojik konular filmlerinde bile srekli tekrar tekrar yeniden ileyen Avrupa, ok byk oranda

Hristiyanla inanmaktadr. Avrupada amanizme vey ok-tanrcla inanan herhangi bir

topluluk -istisni bireysel tercihler dnda- kitlesel anlamda neredeyse hi yoktur. ok-tanrl

inanlar, gnmzde Dny nfusunun kk bir ksm hri, byk oranda geerliliini yitirmi

durumdadr. Bu nedenle mitolojik anlatlara genellikle dsel vey masals ykler olarak baklr.

5. Mitoloji gemiten szlp gelen, ister dinsel, ister geleneksel olsun tm uygulamalar, halk

inanlarn dikkate almaya alr. nanlar nesnel ve tarafsz olarak deerlendirir. Hibir inanca

nyarg ile bakmaz.

Dolaysyla mitolojinin amac eski ok-tanrl inanlara bir vg, onlara zenme, onlar yceltme ve

hatt kimilerinin zannettii (vey kastl olarak ne srd) gibi bunlar yeniden yayma vey

diriltmeye alma deildir. Mitoloji pek ok ilgi ekici ksm olan, birbiriyle balantl anlatlar

btndr. Filmlerde izledii fantastik yklere kimse inanmaz. yleyse neden izlenir? Ama

elenmektir. Mitoloji de tpk kurmaca filmler gibi gnmzde bir elence aracdr. Hatt Avrupa bilim

terminolojisinde olduu gibi bir terim retme kaynadr. rnein bir ay ad olan Mart szc,

Osmanldan bu yana kullanlr ve sava tanrs Marsn adndan gelir. Dny bilim literatrnde ortak

olarak kabul gren gezegen adlarnn tamam Roma tanrlarnn adndan gelir. Tp, kimya, biyoloji

kaynaklar mitolojik kkenli szcklerle doludur. Ama mlesef bunlarn hepsi Bat mitolojilerine ittir.

S a y f a | 11


TRK SYLENCE SZL

Mitolojik yklerin derin dersler ve ibretler ierdii de baka bir gerektir. Bunlar binlerce yldr

insann ilkel doasndan kaynaklanarak ortaya kt iin insana kendisini ve kendi gemiini anlatr.

nsann alar ierisinde kat ettii mesfeyi ortaya koyar ve zihninin ulat yeri gstererek

insanolunun kendisini tanmasna yardmc olur. Mitoloji yeri geldiinde din ile hurfenin birbirinden

ayrt edilebilmesini bile salar. rnein slam Dininin (Kuran- Kerimde) anlatt cin kavram ile

masallarda anlatlan vey halk kltrnde bahsedilen cinler aslnda birbirlerinden ok farkl olmakla

birlikte, masals zelliklerin bir ksm cinlerin gerek nitelikleri zannedilir olmutur. Hatt Trk halk

kltrndeki cin anlay ile mesel Endonezyadaki vey bir Afrika kablesindeki cin algs birbirinden

aslnda ok farkldr. Fakat herbiri kendi kltrndeki zellikleri slamn ngrs olarak kabul eder,

yle sanar. Oysaki aslnda durum ok farkldr. Bunu anlayabilmenin tek yolu Mitoloji (Sylen-Bilim)

syesinde halk kltrnn ekillendirdii ksm belirlemekten geer. Bu ksm ise ou zaman slam

ncesi dnemlere kadar uzanan etkilerle biimlenmitir.

Gnmzde mitolojik konular daha ok sanat dallarnda yararlanlan konular hline gelmitir. nk

ok zengin armlar ierirler ve dorudan insan doasnn kendisinden kaynaklanm olduklar iin

bu konularn ilenmesi ve anlalmas sanat iin de, sanatn muhatab olanlar iin de ilgi ekicidir.

Mitolojik karakter ve figrlerin heykel, resim, edebiyat ve hatt sinema / televizyon eserleri olarak

yeniden ilenmesi bir lkenin zgn sanat anlaynn olumas iin ilk arttr. Yeri gelmiken belirtmek

gerekir ki, mlesef Trk dnys bu konuda kendi mitolojisini ilemekte olduka yetersiz bir

durumdadr ve mitolojiye dayal sanat rnleri sfr dzeyindedir. Dnyda Yunan ve Roma

mitolojileri bu konuda yine baskn ve ezici bir biimde en nde yer alr. Onlarn ardndan Hint

mitolojisi yine sanat eserlerinde youn olarak kullanlr.

Sylentiler

Sylenti (rivyet), herhangi bir olayn olduuna dir, toplumda anlatla gelen ama kesin olarak

dorulanmam haberdir. Yazl olmayan alara it anlatlarn korunma ve aktarlma biimidir.

Toplumun ortak hfzasnda kulaktan kulaa, azdan aza anlatlan hikye, destan ve efsneler

yeterli sayda insann belleinde korunur. Ebetteki bu arada ekleme ve karmalar ile farkllamalar

meydana gelir. ykde eksilmeler ortaya kabilir nk anlatc unutabilir vey fazlalklar oluabilir

nk anlatcnn hayal gc devreye girebilir vey baka hikyelerle birletirilebilir. Sylentilerin

aktarl biimleri ise farkl farkldr. Ertei (Masal), Olongo (Destan), Anz (Efsne), Nal (Halk

Hikyesi) gibi Trk kltrnde bu anlatlar daha ok ky odalarnda vey otalarda insanlarn

topland zellikle k gnlerinde anlatlr. Gl bellee ship kimselerin gnlerce, haftalarca hatt

aylarca sren anlatt bu hikyeler topluma ve kuaktan kuaa aktarlr. Gnmzde dahi devam

eden bu gelenek mlesef yok olmaya yz tutmaktadr. Sylentiler ikiye ayrlabilir.

1. Ortak Sylentiler: Bunlar bir ulusun vey ok daha geni bir corafyann, rnein tm Trk

dnysnn ortak hfzasnda yer alr. Sylencelere dnerek nesilden nesile aktarlr. rnein Ouz

Kaan, Beyrek Han, Deli Dumrul gibi

2. Yresel Sylentiler: Daha ok belirli yreye, kye vey ehre it rivyetlerdir. Gemiteki gerek

olaylarla balantl olabilirler. rnein; Sivasn arkla lesine bal Akakla (Acakla) Bucann

kurulu sylentisinde Aca Bey adl bir kiinin A Kayalar (Aca Dalar) evresinde nasl yerletii,

daha sonra kznn ana kavumak iin abalarken bu kayalardan aaya nasl dt anlatlr. Bu

olayn gerek bir olayla balants olma ihtimali olduu kadar genel motiflerden kurulmu olmas da

muhtemeldir. Fakat arka fonda dima geleneksel unsurlar sylentinin iine ilemitir.

S a y f a | 12


TRK SYLENCE SZL

HARFLER, SES DEERLER VE SZCKLERN YAZIMI

Szln ieriini oluturan balklarn ve terimlerin azmsanamayacak bir ksm, geleneksel szl

iletiimle Trk dnysnn ok deiik blgelerine yaylm olduu iin bunlarn farkl biimlerde

telaffuzu da kanlmaz olmaktadr. Bu nedenle Trk alfabesinin olanaklarna ve dier Trk dillerinin

farkl harflerine ve ses deerlerine ksaca deinmekte yarar olacaktr. Gnmzde alfabe almalar

dikkate alndnda Trk cumhriyetlerde bu ynde son derece olumlu gelimeler yaanmaktadr.

rnein Azerbaycan, lkemizdeki Trk alfabesini temel alan bir sistemi kabul etmitir. Trkiye

Cumhriyeti alfabesinin zerine tane harf (yeni ses deerleri) ekleyerek kendi alfabelerini

oluturmulardr. Tatarlardaki harf says daha fazladr. Aada baz harflerin incelenmesi bunlarn

Trkeye eklenmesini istemek amac gtmez ve byle bir neri de bu eserin amac dndadr. Fakat

klavyelerde zaten bulunan ve Trk dillerde de resmi olarak kullanlan zellikle Q, W, X harflerinin ses

deerlerini anlamak faydal olacaktr. Bylece en azndan Trk dillere uygun olarak

alglanabileceklerdir. Bu harflerden balcalar u ekildedir:

:_*Azericede, Tatarcada, Gagavuzcada ve Trkmencede.+ Ksa, kapal, boazdan gelen bir E

sesidir. Normal E harfine gre daha ksa ve serttir. Ayrca A/E aras bir ses olarak ngrlr. ddia

edildiinin aksine Anadolu Trkesinde ok sk rastlanmaz ve normal E sesinden tam olarak ayrt

edilebilmesi gnmzde ok zordur. Ancak yine de btnyle ortadan kalm olduu sylenemez.

rnein: nc (nce), Ann (Anne), lma (Elma), Ak (Ake) szcklerindeki E sesleri boaza yakn

olarak karlr. Azericede (/) biimiyle youn olarak kullanlr.

Q:_*Tatarcada ve Azericede.] Grtlaktan vey grtlaa yakn olarak karlan kaln bir K sesidir.

Arapadaki Kaf harfini karlar. rnein: Qaln (Kaln), Qadn (Kadn), Qayn (Kayn), Qurt (Kurt),

Qoyun (Koyun) szcklerinin okunuunda bataki K sesi grtlaktan ve kaln bir tonla sylenir. ki ses

arasndaki fark ok bilinen bir rnekle Kr ve Qar szcklerinin okunuunda rahatlkla anlalabilir.

Trkede olduka sk kullanlan bir sestir. Kimi lehelerde ise ve bu sese olduka yakn olan ve

boazda daha aadan karlan grtlaks bir G sesi olarak okunur ve sylenir. rnein Azericede

resmi harflerden biri olan bu ses kaln bir G gibi kar. Anadolu ve Dou Anadolu azlarnda bu

biimiyle yaygn olarak kullanlr.

X:_*Tatarcada ve Azericede.] Boazdan gelen grtlaks bir H sesidir. Normal H sesi hibir engele

taklmadan karken, bu ses boazn st ksmnda titreir ve biraz daha serttir. Osmanlcadaki

geleneksel adlandrmayla kaln Ha harfini karlar (ince He deil). rnein: Xal (Hal), Xoroz

(Horoz), Xoca (Hoca), Xamur (Hamur) szcklerinin okunuunda bataki H sesleri boazdan

kartlr. Trkede olduka sk kullanlan bir sestir. Kimi lehelerde ise daha aadan karlan

grtlaks ve hrltl bir H sesi olarak okunur ve sylenir. rnein Azericede resmi harflerden biri olan

bu ses kaln, hrltl olarak kar. Bu durumda Arapadaki H harfine denk gelir. ve Dou Anadolu

azlarnda bu biimiyle yaygn olarak kullanlr.

W:_*Tatarcada ve Trkmencede.+ Tpk U sesine benzeyen ak bir V harfidir. Dudaklarn dilere

dedii Klasik V sesinden kesinlikle farkldr nk harfinde W harfinde dudaklarn kapanmas sz

konusu deildir. Arapadaki Vav ve Bat dillerindeki W sesi balca rneklerdir. rnein: Dawul

(Davul), Hawlu (Havlu), Kawun (Kavun) szcklerinin okunuunda V sesleri dudaklar ve diler

birbirine demeden karlr. ok fazla olmasa da Trkede kullanlan bir sestir.

S a y f a | 13


TRK SYLENCE SZL

:_*Tatarcada, Trkmencede.] Damaktan karlan N/G karm bir sestir. Bzen de N/ olarak

ngrlr. Pek ok azda N sesine dnmtr. Osmanlcadaki noktal Kaf- Nni harfinin

karldr. rnein: Yagn (Yangn), Beg (Beng), Sg (Sng) szcklerinin okunuundaki gibi.

Pek ok kaynakta Tengri olarak yazlan szck aslnda Teri eklinde okunur. ddia edildii gibi

Trkede ok sk kullanlan bir ses deildir. Genellikle ard arda gelen N ve G seslerinde ortaya kar.

Azericede bu durumda yumuatma ireti G harfi zerinde () yer alr. rnein: Yann. Tatarcada

() biimiyle kullanlr. Kimi lehelerde ise boazdan karlan grtlaks ve boumlu bir sestir.

: *Trkede, Azericede, Tatarcada.+ Trkede balayc bir harftir. ounlukla nne geldii sesli

harfin yinelenerek okunmasn salar. Ancak baz ve ve lehelerde ve Anadoludaki pek ok yrede

boazdan gelen Hrltl G sesi olarak da sylenir. Bu durumda Arapadaki Gayn harfini karlar.

Almanlarn Grtlaks R harfine benzer. rnein: Marur szcndeki sesi hrltl olarak kar.

Not: Baz dillerde rnein Gagavuzca ve Krgzcada harfi sesli harflerin ard arda iki kere yazlmasyla

elde edilir. rnein: Uur (Uur).

Dzeltme/apka mi (^): Bu irete daha ok yabanc kkenli szcklerin yazmnda ihtiya duyulur.

Trk Alfabesinde resmi olarak ngrlen , , harfleri aslnda yaln biimlerinden farkl birer ses

deeridir. Dolaysyla apkal harflerin kaldrlmalarna ynelik tartmalar uygun olmayp tam aksine

kullanmlarnn tevik edilmesi gerekir. Ancak bu iretin kullanlmasnda baz karklklar

bulunmaktadr ve bunlarn giderilmesi gerekir. Hereyden nce inceltme amal m yoksa uzatma

amal m kullanlaca kesinletirilmi deildir. Genelleyici bir yaklamla (Dzeltme mi mantyla)

her ikisini de ierdiinin ne srldne sklkla rastlanr. Fakat bu yaklamn karkl daha da

artrd grlmektedir. nceltme mi adyla zellikle K, G ve L harflerinin inceltilmesi iin

kullanlmasn neren bir gr bulunur. Burada kesinlikle doru alglanmas gereken bir husus udur;

byle bir kullanmda bu iret zerine geldii nl harfleri deil, iinde bulunduu hecedeki nsz

harfleri inceltir. Dolaysyla nszleri inceltmek iin nlleri kullanmann ne derece uygun olduu

zaten ok eskiden beri var olan bir tartmann konusudur. Pek ok Trk alfabede Kaln/nce K

karkl Q/K ayrm ile giderilmitir. Benzer biimde Kaln/nce H karklna engel olmak iin

X/H ayrm yaplmtr. Dolaysyla inceltme ihtiyac duyulmaz. nce L harfine ise pek ok lehede

zaten rastlanmaz ve Trkede ise ok snrl olarak kullanlan bir sestir. Bu iretin uzatma amacyla

kullanlmasnn daha doru olaca ynndeki grler ise uygulamada daha fazla rabet grr.

zellikle Arapa ve Farsa evirilerde vey okunua dayal metinlerde uzatma amal kullanmn tercih

edildii grlmektedir. stelik Dzeltme mi ile ok benzeyen ve el yazlarnda sklkla birbirlerinin

yerine kullanlan Uzatma mi () baz alfabelerde, (rnein Letoncada) kullanlmaktadr.

:_*Trkede.] Uzun bir A sesidir. rnein: Lle, Hl, Nne, Trih, lem.

:_*Trkede.] Uzun bir U sesidir. rnein: Sknet, Mris, Mzip, Sni.

: *Trkede.] Uzun bir sesidir. harfi zerine iret koyulmas ift noktalama olacandan yalnzca

apka kullanlr, nokta der. rnein: Mill, Dn, dem, Ddem, Mde.

: [Gagavuzcada.] Uzatlarak okunan bir E sesidir. Trkede sdece birka kelimede mevcut olduu

iin kullanm ngrlmemitir. rnein: Mmur, Tlif, Mzun, Tsir, Tmin, Joloji, Toloji.

: Uzatlarak okunan bir o sesidir. Trkede sdece birka kelimede mevcut olduu iin kullanm

ngrlmemitir. rnein: Al, Ab, Y, Kperatif, Krdinasyon, Petika.

S a y f a | 14


TRK SYLENCE SZL

Vurgu mi (): Trkede sessiz harflerde kullanlabilir. zellikle yabanc kkenli kelimelerde sert ve

vurgulu bir syleyi kazandrr. rnein: Ha (Hacc), Ha (Hakk). Ayrca szck iinde sessiz harfte

duraksanp sesli harfle heceye balanmasn salar. rnein: Kta (Kta), Meun (Melun).

Aksan mi (`): Trkede fonetik gsterge olarak sessiz harflerde kullanlabilir. K, G, L gibi harflerin

inceltilmesini salar. rnein: Rzgar, Dergah, Tezgah, Ydigar, Gah, Mekan, Kar, Dkkan, Lal, Lle,

Hal, Rol, Gol. Aksan minin, sessiz harfler zerinde deil de bulunduu hecedeki sesli harfe

kaydrlarak kullanlmas tartmal bir husustur.

Trkede Kullanlmayan Baz Harfler

: *Bakurtada.+ Peltek S sesidir. Arapada Se olarak bilinen harfi karlar. Bu harf gerekte

Arapadaki iki noktal Te harfinin peltek biimi olan noktal bir harftir. Dolaysyla Peltek S

bzen () olarak da gsterilir. nk dilin dilerin arasna dedirilmesiyle karlan bu ses kimi zaman

T harfinin bzen de S harfinin bir trevi olarak grlr. Yni = olarak ifde edilebilir. rnein: Eer.

: *Bakurtada.+ Peltek Z sesidir. Arapada Zel olarak bilinen harfi karlar. Bu harf gerekte

Arapadaki noktasz Dal harfinin peltek biimi olan tek noktal bir harftir. Dolaysyla Peltek Z

bzen () olarak da gsterilir. nk dilin dilerin arasna dedirilmesiyle karlan bu ses kimi zaman

D harfinin bzen de Z harfinin bir trevi olarak grlr. Yni = olarak ifde edilebilir. rnein: eka.

:_*Gagavuzcada ve Moolcada.] Sert bir TS gibi iitilir. Fakat kesinlikle bitiik iki ses olmayp

kendine zg bir ses deeri vardr. Moolcada sesinin trevi olan bir harftir. rnein:

Moolcadaki ag (a, Tsag okunur), eeg (iek, Tsetseg okunur) szcklerinde olduu gibi.

Rusada, Slav dillerinde ayrca Kiril alfabesini kullanan pek ok dildeki Kiril Tse harfinin Latin

karldr. Gagavuzcada ise Slav kkenli kelimeleri yazmakta kullanlr.

: Sert bir DZ gibi iitilir. Fakat kesinlikle bitiik iki ses olmayp kendine zg bir ses deeri vardr.

Gagavuzlarn da kulland Moldova alfabesinde (ve birebir ayn olan Rumen alfabesinde) resmi

olmayan harfler arasndadr. Bu dillerdeki eski metinlerde sklkla rastlanr. Slav dillerinde, ayrca Kiril

alfabesini kullanan baz dillerde J sesinin trevi olan bir harftir. Ses olarak Macarcada, Bulgarcada,

Bonaka'da yer alr ve DZ olarak yazlr. rnein; Macarcadaki Bodza (Boa: Mrver Meyvesi).

Kiril alfabesini kullanan baz dillerdeki (rnein Abhazcadaki) Kiril Dze harfinin Latin karldr.

: nce L harfidir. Dilin ucunun daman biraz gerisine ekilerek dedirilmesiyle karlan bir sestir.

nceltme mi ile yazlan baz kelimelerde aslnda sesli harf deil L harfi incelmitir. Her ne kadar

Trkede yazarken kullanlmasa da bu szckler ince L ile okunur. rnein: H, La, Go, Ro.

: Kiril alfabelerinin latinizasyonunda Trkedeki J sesini gstermek iin de kullanlr. rnein: ilet,

andarma, Eder.

Aklama: Szlk ierisinde ya da balac yada biiminde bitiik olarak kullanlmtr. Tpk ve y

balacnn kalplaarak vey biimini ald gibi yada balac da gnmzde kalplam

durumdadr.

S a y f a | 15


TRK SYLENCE SZL

-A-

AAL: Sayg Szc.

Edeer: AL, AAL

Kutsal saylan isimlerin banda kullanlr (Hz. gibi). Yakut mitolojisinde yaygn olarak kullanlan bir

kavramdr. rnein; Aal Luk Mas (Kutsal Ulu Mee).

Anlam: (A/Ag/Ak vey Al). Kutsal ruh demektir. Yakutada ruhlar armak anlamn da, kendi

ieriinde tayan bu szck, kutsal ruh tanmlamasn bnyesinde barndrr.

AAN: Sayg Szc.

Edeer: AN, AAN

Kutsal saylan isimlerin banda kullanlr (Hz. gibi). Yakut mitolojisinde yaygn olarak kullanlr.

rnein; Aan Kbey Hotun (Saygdeer Kbey Hatun).

Anlam: (A/Ag/Ak) vey (An). Yce varlk demektir. Du etmek ierii szcn kknde mevcuttur.

Dolaysyla tanrsal vey ruhsal bir gce ynelii ifde ettii grlr. Anmak fiili ile de alkaldr.

ABAKAN: Ay Kral.

Edeer: ABAHAN, APAHAN, ABAAN, ABIAN, ABAGAN

Abakan Irmanda boulduuna inanlan ve Hakaslarn atas olarak kabul edilen efsnev kiidir.

zelde Abakan boyunun ve daha geni kapsaml olarak Hakaslarn atas olarak anlr. Yamur

yadrd ve Altaylar koruduu inan Hakaslar arasnda olduka yaygndr. Bir sylentiye gre

Abakan Irmann ad, kysnda yaayan Aba Han (Ay Han) adl bir savann atyla birlikte bu

nehrin sularnda boulmas nedeniyle verilmitir. Ayrca Hakasyann bakenti Abakan (Hakasa:

Aban) adn yine bu kahramandan alr. Ay, Hakaslarda kutsal ve soyundan gelinen bir hayvan olarak

grlr. Hakaslar, Abakan Hann bu rman kaynanda yaadn ve koruyuculuunu yaptn

dnrler. Abakan Hann atyla rman bir kysndan dier kysna atlad anlatlr. Kk Abakan

ve Byk Abakan rmaklarnn kavutuu yerde ayya benzer biimli kayalar bulunmaktadr. Bir

efsneye gre Abakan adl bir gen, kylleri karan bir ay ile savaarak onu yener ve ldrr.

Bunun zerine aynn gvdesinden bir rmak doar. Bir baka rivyette ise, Abakan Irmann

etrafnda gemite ok fazla ay yaad iin rmaa bu adn verildii ne srlr. Abakanlarn aydan

trediklerine dir inanlar, aynn bir ongun (totem) hayvan olarak kabul grmesine neden

olmutur. Baz Trk boylarnda Aba Ts (Ay Ruhu) adl bir ongunun bulunduu da bilinmektedir.

Anlam: (Ab/Ap/Ay/Av/Az). Ay Han vey Ay Kan demektir. Anadolu Trkesinde Abakan

szc cmert, erefli, onurlu anlamlarna gelir. Abartmak ve Azmak fiillerinde olduu gibi bu

kkten gelen szcklerde byklk ve iddet ierii bulunur. Abi (byk erkek karde) ve Aba/Apa

(baba, dede) mnlar da yine bu isimle alkaldr. Eski Moolca ile Manucada Aba ve eski Trkede

Ab szckleri av, avlanmak mnlarn da barndrr. Moolcadaki Abgalday (Avgalday) szc ise

aman maskesi anlamna gelir ve ounlukla ay biimli olarak simgelenir.

[ TKA: al ]

[ TKA: an ]

[ TKA: Abaqan ]

S a y f a | 16


TRK SYLENCE SZL

ABASI: Kt Ruh.

Edeer: ABAHI, ABAZI, ABAKI

Yeraltnda yaayan, insanlar karabilen tek kollu, tek bacakl, tek gzl varlklardr. Ateten

yaratlmlardr. Yeraltnda (bir anlamda Cehennemde) yaadklarna inanlr. nsanlara zarar verirler.

Tek ayakl (vey ayaksz), tek gzl ve kel olarak betimlenirler. Le yiyerek beslenirler. Zararl ve

iren grnml hangi canl varsa, onlarn bu durumda olmasna Abaslar sebebiyet vermitir.

nsanlar yoldan kartrlar, kt iler yaptrrlar ve baz kimseleri de delirtirler. nsan ruhunu

karabilirler. Grnmezdirler, ancak onlar yalnzca amanlar grebilirler. Yeryznden yeraltna

gelenleri de kendileri gremezler (mesel amanlar). Arka arkaya sra hlinde yrrler ve yeryzne

ktklarnda grnmez olurlar. nsanolunu genelde yalnzken vey korumasz, aresiz, sayr (hasta)

olduklar ve skntl zamanlarda yakalarlar. Abaslara dhil olan daha baka pek ok eit kt ruhun

insanoluna zarar verdiine inanlr. Bunlarn verebilecei zararlar da deiik seviyelerdedir. Trk halk

kltrnde bostanlara dikilen korkuluklara da Abak ad verilir ve korkutucu olmas tibariyle bu

szckle dorudan balantldr. Abak (bahe korkuluu) aslnda daha nceki dnemlerde kt

ruhlardan korunmak iin evlere ve bahelere dikilen heykellerin, ongunlarn (totemlerin) vey

simgesel direklerin dnmesiyle ortaya kmlardr. Tatarlar bostan korkuluklarnn gece canlanp

gezdiini sylerler. Abasarn ki trleri vardr: 1. ak: eytan ve 2. or: Cin.

Anlam: (Ab/Ap/Av/Az). Karan vey doyumsuz demektir. Aparmak (karmak, alp gtrmek)

anlamn ierir. Trkede Apazlamak szc avulamak anlamna geldii gibi rzgarla gitmek de

demektir. Ab szc de can, ruh gibi anlamlara gelir. Kken olarak Av kelimesi ile de balantldr.

Anadoluda Abaza kelimesi argoda cinsel doyumsuzluu vey cinsel al olan kiiyi ifde eder.

ABAY: Yeryz Tanras.

Edeer: APAY, APAY, EBEY

Yeryznn koruyuculuunu yapar. Bzen bir doum tanras olarak anlr. skit (Saka) mitolojisinde

Ana Tanra konumunda bulunan Abay ile de balantldr. Kocasnn ad Papay (bkz.) olarak anlr,

Abay/Aba/Ava szcnn Havva adyla ilgili olduunu ne sren grler de vardr, fakat bu

etimolojik olarak kesinletirilebilecek bir ngr deildir.

Anlam: (Eb/Ev/Ab/Ap/Av). Yal kadn anlamndadr. Trke Aba/Ebe, Moolca Ebe/Ebi/Eve, Tunguzca

Eve/Evke/Ebke szckleri ana-yanl akrabalklarn bazlarn karlamakta kullanlr. Eb/b/v kk

Moolcada emmek anlamna gelen ieriklere shiptir. Trklerde Ebe szc nine (bykanne)

demek olduu kadar, bir insan dourtan kii (doum hemiresi) anlamna da gelir ki, bu szcn

treyile (doumla, yaratlla) ilgili olan ilk anlamn bir biimde ierisinde barndrmaktadr. Aba

szc ay anlam da tar ki, bu hayvann toprakla olan balantsn da ierir.

ABDAL: Kutlu Kii.

Edeer: ABIDAL

Dnydan ve nmetlerinden vazgemi, kendisini Allah (c.c.) yoluna adam insan. Evliy, ermi vey

dervi demektir. Abdal, hakikatin (gerein) bilgisine ulamtr. nsanlardan uzakta, bzen ksmen

ileke bir yaam srerler. Baz istisni durumlar dnda, gerekmedike aslnda kimseye grnmezler.

Ndiren insanlara t verirler ve bunlara uyulmasn isterler. Dularnn kabul olacana dir bir

inan vardr. Allahn izni ile yamur yadrabildiklerine dir genel bir kan bulunur. Gnmzde

Yakutada (Sahacada), amanlara Abdal eklinde sfat olarak verilen bir szck bulunur.

Azerbaycanda bir zamanlar ok fazla sayda halk ozan yetitirerek n salm olduu iin, Abdal

adn alm olan bir ehir bile vardr.

[ TKA: Abas ]

[ TKA: by ]

[ TKA: Abdal ]

S a y f a | 17


TRK SYLENCE SZL

ABRA ve YUTPA: Yeralt Ylanlar.

Edeer: 1. APRA ve YUTMA 2. ABURA ve UTMA

Yeraltndaki Byk Denizde (Tengiz/Tingizde) yaayan ve ejdere benzeyen devasa iki ylandr.

Timsaha benzer bir grnmleri vardr. atal kuyruklu ve drt ayakldrlar. Yaplan betimlemelere

gre yeil baldrl, ak gsl, kayk gibi yass enelidirler. Erlikin sarayn korurlar. Bir Yanay (fili)

tek lokmada yutabilirler. Gzleri parlak bakr renklidir. Ayaklar ise kzldr. nanlmaz byklktedirler,

onlar grenlerin yreine korku basar. ok gl eneleri vardr. Abra ve Yutpa, Erlik Hann saraynn

bekileri olarak da sylencelerde yer alrlar. aman elbisesinde ve davulunda onlar simgeleyen

resimler vey bez paralarndan yaplm temsili figrler bulunur. Bu iki yeralt yarat baz

kaynaklarda Ker Abra ve Ker Yutpa olarak da anlrlar.

Anlam Abra: (Ab/Ap/Av/Az). Suda yzen vey sular yneten demektir. Abramak fiili, deniz

tatlarn ynetmek mns tar. Aparmak kelimesi kapmak, alp gtrmek anlamlarn ierir. Ayrca

arlk ierii kelime kknde ve szck anlamnda mevcuttur. Anadolu Trkesinde Abra szc,

tartya koyulan arlk demektir. Ebren/Evren ise ejderha anlam tar.

Anlam Yutpa: (Yut/Yud/Ut/Ud). Yutan vey kazanan demektir. Utmak kelimesi kazanmak, yarmay

yenmek mns tar.

ABZAR: Ahr.

Edeer: ABAZAR, ABSAR

Eanlam: 1. DAMIZ 2. KTRE

Hayvan barna. Trk halk kltrnde hayvanlar nemli bir yer tuttuu iin bu mekann korunmas

byk nem tar. Ayrca hayvanlarn ekonomik deerleri kadar onlarla yan yana geen bir yaam

tarz anlatlara ve hikyelere de konu olmalarn salamtr. Ahrlarn yar karanlk ortamlar ve

barnan hayvanlarn davranlarnda zaman zaman yaanan deiiklikler (rnein hibir sebep yokken

huysuzlanmas, fkelenmesi) ahrlar dikkatli davranlmas gereken mekanlar hline getirmitir.

Anlam: (Ab/Ap). Baz lehelerde ahr anlamna gelirken kimilerinde ise avlu mns tar. Tatarcada

her iki manay birden karlar.

ABZAR YES: Ahrn Koruyucu Ruhu.

Eanlam: 1. DAMIZ YES 2. KTRE YES

Evin ahrnda vey bzen de avlusunda yaar. nsanlara ancak uzaktan uzaa ve farkl hayvanlarn

klklarna brnerek grnr. Genelde ahrda vey bzen darya karak avluda yaar ve orada

yaayan canllara ship karak onlar korur. Bzen bir hayvan klnda, gzkr. Ahr yesi ahrda

yaayan hayvanlarn bazlarn daha ok sever, bazlarndan ise holanmayabilir. Sevdii hayvann

(genelde atn) yelesini taramaktan, kuyruunu rmekten ok holanr. nsanlar grmedii srada onun

nne ot vey saman atarak besler, sevmedii at ise a brakr, gece boyu koturur, ter iinde brakr,

ar derecede yorar.

Balantl Varlklar

1. ABZAR ANA: Avlunun Koruyucu Ruhu (Dii).

Abzar yesine it tm nitelikleri tar. Yal bir kadn olduu sylenir. Aksal bir ninedir. Bzen avluya

kurumas iin aslm olan amarlar alarak gtrr.

2. ABZAR ATA: Avlunun Koruyucu Ruhu (Erkek).

Abzar yesine benzer bir varlktr. Aksakall bir dede grnmndedir. Akam sr srleri dalrken

eve gelen hayvanlarn doru yolu bulmasn salar.

[ TKA: Abra v Yutpa ]

[ TKA: Abzar ]

[ TKA: Abzar ysi ]

S a y f a | 18


TRK SYLENCE SZL

AD: sim.

Edeer: AT

Moolca: NER

Bir varl tantan, sembolize eden szck. Herhangi bir eyi tanmaya, tantmaya vey tanmlamaya

yarayan, ona zglenmi bir kelimedir. Bir kimseyi, nesneyi, varl yada olguyu anlatmaya, akla

getirmeye yarayan kavramdr. Ad insanolunun var olduu her yerde nesneleri ve olgular nitelemek

iin kullanlan soyut bir aratr. n, hret mnlar da tar. Baz felsef yaklamlarda varlklardan

nce onlarn adlarnn var olduuna inanlmtr. Elbette ki bu felsef bir tartma konusudur. Ancak ad

kavram Trk kltrnde nemli bir yere shiptir. Ad bir varln soyut olarak at, yni bineidir. Ad

olmayan varlklarn teki lemlere, farkl dnylara it olduu dnlr. Bu nedenle de adsz olmak

bir eksiklik saylr. Trklerde Yaygu a (Yaratl Zaman) inan, tm varln birbirinden

ayrmad, henz hereyin btn olarak var olduu bir dnemi ifde eder. Baka hibir eyin mevcut

olmad, hereyin sonsuz bir su hlinde olduu bu ada, gk bile yaratlmamken varlklarn anlam

ve ad yoktur. Bu nedenle Trk efsnelerinde hereyin bu dnemde sar ve dilsiz olduu sylenir. Bu

sonsuzlukta nce varla ad verilerek yaratl balamtr. Benzer biimde Smer inanna gre su

tanrs Enki, hereye bir ad vermi ve bylece yaratl balamtr. Yni ad bu balamda anlam ve

balang demektir. Ayrca Felsefede nemli bir akm olan dealist Yaklam da benzer bir ngrye

shiptir. Buna gre nce dea (Dnce) vardr ve onun temsil ettii nesneler sonradan varlk bulur.

Trklerin slmiyeti kabul ettikleri ilk dnemlerde, halk kltr kendi anlayna ve alglayna uygun

olarak slam terminolojisindeki pek ok kavram Trke szcklerle ifde etmitir. (rnein Abdest

Almak iin Yunup Klmak tbiri kullanlmtr.) Besmele kavram da bu dnemlerde belirli bir sre

Adlama szc ile karlanmtr. Arapa kkenli Besmele szc Allahn (c.c.) adn anma

demektir. Trke Adlama kelimesi ad anma, ad syleme anlamna gelir ve erken dnem Trk-slam

inancnda ve daha sonraki alarda kimi krsal blgelerde bu tbir ile Allahn (c.c) adnn anlmas yni

Besmele (Arapa sim kknden gelir) kastedilmitir. Gnmzde ise, slam terminolojisindeki asl

biimi olan Besmele ifdesi tercih edilir ve kullanlr. slam ile birlikte Besmele (Adlama) kavram ok

yaygn bir hle gelmitir. slami anlaya gre her ie Allahn (c.c) adyla balamak gerekir. zerine

Allahn (c.c) adnn anlmadan kesilen vey kendiliinden len hayvanlarn yenilmesi yasaktr.

Besmele cmlesinin ierii Trkeye anlam olarak; Acyc ve Acyan Allahn adyla yada

ksaltlm biimiyle Bismillah (Allahn adyla) olarak evrilebilir. Besmele, doal srelere

Yaratcy dhil etmeyi ngrr. Yni aslnda, (Trk halk inanna da uyumlu olarak) nce maddenin

deil dncenin var olduu gr uyarnca dnceyi temsil eden szn sylenmesi gerekir.

badete, duaya ve kurban etmeye balamadan nce zihin temizlenmelidir ki yaplan i de temiz

olabilsin. Bunun iin de Yaradann ad anlr. Bylece, hibir ey yokken yalnz Allahn (c.c.) var

olduu anmsanr.

Anlam: (Ad/At/Ay). Trkede bu kk tanmlama, niteleme, ynelme, baka bir yere atlama, binek

hayvan anlam ierir. Trkede ad ayn zamanda at demektir ve pek ok lehede d/t fark ortadan

kalkar. At kutlu bir hayvan olarak o kiinin kimliidir ayn zamanda. Kiinin adnn aslnda onun soyut

bir at olduu ve kendisini tad dnlebilir. Bu nedenle eskiden Trkler ldklerinde atlaryla

(yani adlaryla) birlikte gmlmlerdir. nk at te lemdeki yolculuunda kiiye yardmc olacaktr.

Trkenin tm ve ve lehelerinde Ad/At biimiyle binlerce yldr yer alan ortak bir kelimedir. Ayn

zamanda bir kk olarak yzlerce kelimenin tremesine olanak vermitir. Ad ve Adda kelimeleri

Smercede baba demektir. Dolaysyla kken olarak Ata kelimesi ile de balantldr ve bu szck

aslnda ad alnan kii demektir yni kendisinden ad alnmay ifde eder. Adamak, Adak szckleri

yine bu kkten tremitir. Atamak kelimesi baz velerde Ad Koymak mns tar.

[ TKA: Ad ]

S a y f a | 19


TRK SYLENCE SZL

ADAGAN: Da Tanrs.

Edeer: ADAAN, ATAGAN, ADAHAN, ATAHAN

Dalar ve zerindeki varlklar korur. zellikle dalardaki at ve sr srlerinin koruyuculuunu

yapar. Buralardaki canllara zarar verenlere ok kzar. Koruduu varlklar kskand sylenir. Elinde

geni azl bir klc (Yataan) vardr.

Anlam: (Ad/At). Adak sunulan vey kendisine adak adanan demektir. Ad ve Ata kelimeleri ve Adamak

fiili ile balantldr. Ataghan szc Moolca da kskanlk anlam ierir. Yataan adl kl trnn

baka bir syleyi biimi de Atagandr.

ADAK: Nezir.

Edeer: 1. ADAH, AZAH, ADIK, ADUK 2. IDUK, ITUK

Kiinin Tanrya vey tanrsal bir gce kar bir ey yapmay stlenmesi demektir. Herhangi bir dilek

yerine geldiinde, karlnda yaplaca vey verilecei sylenen bir edimdir. Bunun sonucunda

insann kendisini Tanrya kar ykml kld durumdur. Burada arta balanm, amac bulunan bir

eylem vardr. Bir dilein gereklemesi iin kutsal varlklardan yardm dilemek amacyla kurban

kesme, sa verme, mum yakma, para balama gibi eylemlerde bulunma taahhd de bu kapsamda

deerlendirilebilir. Bu yklenim yerine getirilmedii takdirde kiinin bana olumsuzluklar, hatt

felketler geleceine inanlr. nk bu sz Tanrya kar verilmitir. Adak kavramna hemen her

dinde rastlanmaktadr. Adamak/Adanmak fiili ise kendisini bir ie btnyle vermek vey o uurda

fed etmek anlamnda da kullanlr. Trk kltrnde en yaygn olan uygulama adak kurban ve adak

sadakasdr. Bir dilek yerine geldiinde, nceden adand biime uygun olarak ya kurban kesilir yada

yoksullara para verilir.

Anlam: (Ad/At) ve (Id/It). stlenmek vey yklenmek demektir. Ad (isim) szcnden treyen

Adamak fiilinin ekimli hlidir. Adn ortaya koymak, adyla sorumluluk alma demektir. nk adn

vermek, kendini vermek anlamna gelir. Idmak/Itmak (azat etmek) fiili ile de alkaldr. Idk/Iduk ise

Tanr iin azat edilerek doaya salnan hayvan demektir. Trkede Id/di/zi szckleri de Tanr

anlam ierir ve kutluluk, tanrsallk anlamlarna da gelir.

ADAPA: lk Kral.

Edeer: ADAMA, ADAMU

Smerlerin Atasdr. Smer krallar listesinde Smer ulusunun ilk hkmdardr ve baz sylencelere

gre yaratlm ilk insandr. Smerlerde evrenin tm bilgisinin te birine ship olduu ve bunun Tanr

tarafndan kendisine retildiine inanlr. Bu inana benzer bir biimde slmiyette de Hz. deme

eynn bilgisinin retildii Kuran- Kerimde de belirtilir. nsanla dili retenin Adapa olduuna

inanlr. Smer efsnelerinde bir Kral olmann yan sra ayn zamanda Kam (aman)dr. Rzgarn

kanatlarn krd efsnelerde anlatlr. Adapa, bir gn Tanrnn huzuruna arlr ve nne

lmszlk iecei getirilir. Adapann bunlar reddetmesi zerine Tanr nedenini sorar. O da yle

yantlar: Bir bakas imeyeceksin, dedi. nk daha nceden kendi Koruyucu Ruhu (belki de

eytan) tarafndan aldatlm ve Tanrnn kendisine verecei iecekleri ierse zehirleneceine

inandrlmtr. Bunun zerine Tanr kzarak onun Cennetten kovulmasn ve yeryzne atlmasn

buyurur, ayrca Koruyucu Ruhunu da lnetler.

Anlam: (Ad/At). Trkedeki Ad (isim) szc ve Ata kavram ile balantldr. brnice Adamah

eklinde ifde edilen biiminde amur, balk, kil gibi anlamlar vardr. Adapa/Adama dnmne

uram ve Adam/dem eklinde sylenir hle gelmitir.

[ TKA: Adaan ]

[ TKA: Adaq ]

[ TKA: Adapa ]

S a y f a | 20


TRK SYLENCE SZL

AD KOYMA: sim Verme.

Aile ierisinde yaplan bir toplantyla vey zellikle gemi dnemlerde boy (kable) ierisinde yaplan

bir trenle ocua ad verilmesidir. Eski Trklerde ocuun ad ile aln yazs arasnda bir ba olduuna

inanld iin ad koymaya nemli bir olay olarak baklrd. Bu ii genellikle boyun aman, hocas gibi

kutlu saylan bir kii gerekletirirdi. slmiyet sonrasnda ocuun kulana ezan okunarak ardndan

adnn sylenmesi bir gelenek hline dnmtr. Yakutlarn ocua ilk (geici) adn doumdan

ay sonra, gerek adn da ok atmaya balaynca vermeleri ynndeki gelenek deiikliine urayarak

da olsa gnmzde bile baz yrelerinde srdrlmektedir.

ADSIZ: simsiz ocuk. Edeer: ATSIZ

Moolca: NERGY

Henz kahramanlk yapmad iin ad koyulmam, bir ad kazanmam ocuk. Trk geleneinde ocuk

byyp de bir kahramanlk vey nemli bir i yapana kadar kendisine isim verilmez, yada o zamana

kadar geici bir ad verilir. Dikkate deer bir olay gerekletirdiinde ise o blgenin ulu kiisi (ozan,

aman, hoca vs.) gelir bu yapt kahramanl artran bir ad koyar. Genelde kk bir len yaplr

vey yemek verilir. rnein; Dede Korkut yklerinde anlatlan ve boay boynuzlarndan tutup yere

vurarak yenen ocua Korkut Atann gelerek Boa adn vermesi gibi. Adsz olmak bir eksiklik

saylr ve bu nedenle olumsuz anlamlar ierir. rnein Sibirlerde Adsz Hanm adl kt bir ruh

bulunmaktadr. Ad nesnenin bir anlamda ruhudur, onun bir parasdr ve aralarnda bir ba vardr.

Soyad ise insann atalar ile olan ban ortaya koyar ve pek ok insan iin bir gurur kayna olarak

alglanr. Kendi soyadn tayan insanlarn meziyetleri vlr.

Anlam: (Ad/At). Ad olmayan vey at olmayan demektir. At szcyle balants dikkate alndnda

atsz olmak adsz olmakla edeer tutulur.

ADSIZ HANIM: Ktlk Tanras.

Edeer: ATSIZ HANIM

Ktlkler yapar, ad olmad iin bu ktlkleri kimin yapt bilinmez. Ad olmayan ktlk, bu

leme deil farkl bir evrene, baka bir boyuta ittir. Adsz Hatunun, Adszlara (henz kahramanlk

gsteremedii iin ad alamayan ocuklara) ilieceinden ve onlara zarar vereceinden korkulur. Ad

olmayan ruhsal varlklarn dierlerinden daha tehlikeli olduu dnlr. Sibirlerin halk inanlarnda

yer alan bir kiiliktir.

AFRASYAB: Efsnev Hkan.

Edeer: 1. AFRASYAP, AFRASIYAB, EFRASYAB 2. FRASYAN, FIRASIYAV, FRANSRASYAN

Pers efsnelerinde Trklerin kaan olarak anlr. Yetenekli bir sava ve komutandr. Turan (Trk)

lkesinin hkan ve Farslarn ba dman olarak tantlr. Efsnev kral Turun soyundan gelir ve

torunlarndan biridir. Hanakana adyla bilinen demirden yaplm 100 stunlu bir yeralt kalesinde

oturur. ran (Fars) mitolojisinde Turan hkmdarlarnn en nde gelen arasnda saylmaktadr.

Oullarnn ad ise Barsgan ve Barmandr. Trk kavimleri ran efsneleri ile tantklarnda kendilerini

gururla Turann kral Afrasyabn uyruu saymlardr. rnein Seluklularn 33 atasndan biri olarak

kabul edilmitir. Gemite ran ve Ortadou halklarnn pek ou tarafndan tannd eski metinlerde

yazldr. Szck eski Perse kkenlidir ve Trke ile olan balants tam olarak kurulamamtr.

Afrasyabn Trk efsnelerindeki Alper Tunga ile ayn kii olduu Divn- Lgat-it Trkte Kagarl

Mahmud tarafndan ne srlse de etimolojik verilerle bu iddiann kantlanmas mmkn deildir.

[ TKA: Ad Qoyma ]

[ TKA: Adsz ]

[ TKA: Adsz Xanm ]

[ TKA: Afrasyab ]

S a y f a | 21


TRK SYLENCE SZL

AA: Kutlu Bitki.

Edeer: 1. AAC, AA, AAS 2. YAA, YIA, CIA 3. EVES

Eanlam: MAS, MA

Moolca: MOD, MODUN, MODON

Trk kltrnde zellikle srad grnm olan aalara, efsnev Ulu Kayn artrd iin sayg

gsterilir. Trk kltrnde byk ve kovuu olan aalara sayg duyulur, hatt bu tr aalardan

korkulur. nk ilerinde Aa Anann (vey bzen Al Anasnn) yaadna inanlr. Aa, soyluluun

da bir simgesi olarak grlr. Trklerde aacn trnden ziyde bykl ve grkemi n plana kar.

Korkut Ata yklerinde Uruzun aaca seslenii ilgi ekicidir:

Ban ala bakar olsam, basz aa,

Dibin ala bakar olsam dipsiz aa.

Beni sana asarlar, gtrmegil aa,

Gtrrsen, yiitliim seni tutsun aa.

Trklerdeki aa algs dima Ulu Kayn (Ulukayn) kavram ile birlikte deerlendirilmelidir. Trk halk

kltrnde Elma Aac byk bir neme shipken, ncir ve Zeytin aalar ise slmiyetin etkisiyle

kutsallk kazanmtr. nk Kuran- Kerimde bu aalar (ve/vey meyveleri) zerine yemin

edilmektedir: ncire ve Zeytine and olsun ki (Tin Suresi, 1. yet). Trklerin gemite belirli bir

dnem, Moollarn ise gnmzde de tabi olduklar Budizm dininin kurucusu olan Buda (Budha) bir

incir aacnn altnda dnerek geree erimitir. Zeytin, Akdeniz ve Ege kltrnde ok nemli bir

yere ship olup, Bat mitolojilerinde vurgulanr. Ayrca Zeytin aacndan ncilde kutsal bir bitki olarak

bahsedilir. Hz. sa gkyzne ykselirken Zeytin Dann eteklerindeki sekiz (8) byk zeytin aacnn

bu duruma tank olduu, ncilde anlatlmaktadr. Altay efsnelerine gre yeryzndeki ilk insan,

dokuz budakl (dokuz dall) bir aacn altnda yaratlmtr. Sayan-Altay halk kltrnde anlatldna

gre bu aacn altnda Ulu Ana yaar ve kahramanlara memesinden st verir. Dnynn tam

ortasndaki Ulukayn adl sylencesel aacn kkleri yeraltna kadar iner, dallar ise gn zirvesine

kadar ykselir. Yerle g birbirine balayan bu aacn en st dallarnda, iki bal bir kartal (ksk)

yuva yapmtr. Bu kartaln grevi, gkleri korumaktr. Hakaslar, Imay Toy (Umay enlii) adn

verdikleri trenlerde bir aac ormana gtrp dikerler. Altay amanlarnn inanlarna gre, kiiolu

ilk yaratldnda ilk aa da onunla birlikte Umay Ana tarafndan yeryzne indirilmitir. Altaylarda

anlatlan baz yklerde yiitler kayn aacnn altnda bir gece uykusuz durduktan sonra sabah

gndoumunda ad alrlar. Eski Krgz ve Kazak inancna gre ksr kadnlar, ssz bir yerdeki yalnz bir

aacn yannda gece sabaha kadar kalp sonra kurban keserlerdi. Yakutlarda, ocuu olmayan

kadnlar, kutsal saylan bir aacn dibinde ak (vey boz) at derisinin zerinde otururlard. Trk

kltrnde baz yrelerde aalarn eren (evliy) adlaryla anlmasna da ok yaygn olarak rastlanr.

Anlam: (A/Ag/Ak). Yukarya uzayan demektir. Amak (yukar kmak) fiiliyle balantldr. Bu

balamda ge doru olmay belirtir. Aacn kutluluu ge doru ykseliyor olmasndan kaynaklanr.

nemli Aa Trleri

Trklerde dikkat eken, nem verilen ve masallarda, klerde ad geen baz aalar unlardr:

Yangak/Cangak: Ceviz Aac. Kos/Goz/Hoz: Ceviz Aac. Palt/Pelit: Mee Aac. Kamala/Kamalag: Sedir Aac. Siye/iye/iye: Vine Aac. Ala/Ele: Vine Aac.

Kavlaan/Kavlagan: nar Aac. Tal/Tel: St Aac. Ara/Arca: am Aac.

ke/Cke/Yke: Ihlamur Aac. Terek/Tirek: Kavak Aac. Buk/Bk: Kayn Aac.

Karagay/Karakay: am Aac. rk/rik: Kays Aac. Koa/Koa: Armut Aac.

rdk/rtk: Armut Aac. Nide/Niyde: de Aac. Emen/men: Mee Aac.

[ TKA: Aa ]

S a y f a | 22


TRK SYLENCE SZL

AA ANA: Aa Tanra.

Moolca: MODUN EH

Yerle g birbirine balayan yaam aac Ulukayn (Beytereki) korur. Baz Trk boylar aatan

trediklerine inanrlar. rnein bir boy ad olan Kpak kelimesi, aa kovuu demektir. Annesi,

Kpak bir adann ortasndaki aacn kovuunda dourmutur. Kpaklar da onun soyundan

tremilerdir. Aslnda aa kovuunun ierisindeki kadn motifinin daha gereki bir anlatm iin

oluturulduu sonraki alarda anlalmaktadr. Daha eski dnemlerde ise dorudan aatan doma

anlaynn var olduu sylenebilir. Bu da aslnda sradan bir aa olmayp, Ulukayndr. nk o, tm

yaam ve dourganl simgelemektedir. Ouz Hann bularak evlendii ilk ei olan kz da efsneye

gre bir aacn ortasnda oturmaktadr.

AA ATA: Aa Tanr.

Moolca: MODUN ETSEG

Baz Trk boylar rnein Uygurlar aatan trediklerine inanrlar. ki nehrin kavanda bulunan bir

adacn tam ortasnda, yan yana duran iki aacn arasna den yldrmlar sonrasnda be tane adr

belirir. Bu adrlarn herbirisinin ierisinde birer ocuk oturmaktadr. Bu ocuklar o blgedeki

insanlarca bulunarak bytlrler. Bydklerinde ise o iki aaca sayg gsterirler ve bunun zerine

aalar konuup alkmada (hayrdu) bulunurlar. Daha sonra Uygurlarn atas olan bu be ocuun

adlar yledir: 1. Sonkur Tekin, 2. Kotur Tekin, 3. Our (Or) Tekin, 4. Tkel Tekin, 5. Bg Tekin.

Bu isimlerden birisi olan Tkel szc Trk kltrndeki anlatlarda zaten aatan doan kiiler iin

kullanlmaktadr. Bg Tekin ise Mani dinini Trkler arasnda yayan kiidir ve aslnda trihte yaam

gerek bir kii olmasna ramen aatan doma efsnesine dhil edilmitir. Belki de trihte gerekten

yaam olan Bg Tekinin ad daha nceden farkl biimleriyle bilinen bu efsneye istinaden

verilmitir. Bu ise baka bir olaslktr. Be ocuk motifinin Krgzyann bakenti Bikekin eski ad olan

Pibeg (Be Bey) ile balantl olma ihtimali de vardr. Korkut Ata yklerindeki Basat adl kahraman

(vey onun atalar) ulu ve byk bir aatan tremitir. Dolganlarn kendilerine verdikleri dier isim

olan Ta Kihi (Orman Kii) ise Aa Adam anlamna gelmektedir. Mitolojik olarak ele alndnda

aatan doma motifini bnyesinde barndrr. Terekeme adl Trk boyunun adnn kkeni olan

Terek (Kavak Aac vey -genel anlamda- Aa) szc yine bu anlayla yakndan alkaldr.

AA YES: Aacn Koruyucu Ruhu.

Moolca: MODUN EZEN

Her aa iin farkl bir ye vardr. zellikle byk, yal ve kutlu saylan aalarn mutlaka bir yesi

bulunur. Aa yesinin tm bedeni aa kabuklaryla ve kllarla, sk tylerle kapldr. Tm gvdesine

yapraklar yapm, sa sakal birbirine karmtr. rm yaprak ve aa kabuu gibi kokar.

Havada uabilir. Bzen de sihirli gleri olan kanatl bir at olduu sylenir. Anadoluda baz aalarn

(mesel Ceviz) altnda uyumak tehlikeli saylr ve yz felci vey ksmi felce neden olacana inanlr.

Balantl Varlklar

1. AA ANA: Aacn Koruyucu Ruhu (Dii).

2. AA ATA: Aacn Koruyucu Ruhu (Erkek).

Ayrca aa trleriyle balantl olarak deiik iyeler olabilir. rnein;

* Mee/Ma yesi, * Kavak/Gavak yesi, * St/Svt yesi, * am/am yesi,

* Ceviz/Cevis yesi, * Kayn/Katn yesi, * nar/nar yesi, * Ard/Artu yesi,

* Erik/rig yesi, * Dut/Tut yesi, * Grgen/Krken yesi, * Armut/Almurt yesi,

* de/yde yesi, * Servi/Selvi yesi, * Vine/Fine yesi, * Ihlamur yesi.

[ TKA: Aa Ana ]

[ TKA: Aa Ata ]

[ TKA: Aa ysi ]

S a y f a | 23


TRK SYLENCE SZL

AAL: Ruh arma.

Atalarn ruhundan yardm isteme. zellikle atalarn ruhlarnn yardm etmesi iin baz ritellerle

arlmasdr. Yakut geleneinde yaygn bir uygulama olarak grlr. teki lemle balant kurma

anlay, insanolunun dima ilgisini ekmitir, nk bilinmezlik dima merak uyandrr. Bunun yan

sra modern toplumlarda, hatt kendilerini elit olarak gren snflarda dahi ruh arma

uygulamalarnn zaman zaman moda olmas dikkat ekicidir. Fakat ilkel topluluklarda dini bir yin

olarak grlen Aal ile bu tip modalarn birbirinden ok farkl ynleri olduu kesindir. Aal uygulamas

hayatn glkleri karsnda kutlu saylan ruhlarn insanlara yardmc olaca inanna dayanr. Ata

Ruhlarna sayg gsterme anlay ile balantl bir uygulamadr. Bu inana gre lm aile yelerinin

vey daha st kuaklarda soyundan gelinen kiilerin Dny ile ilikilerini kesmedikleri ve yaayan

insanlarn, zellikle de soyba bulunan kimselerin yaamlarn etkileyebilecekleri dnlr. Bu

nedenle onlar kzdrmamak ve sayg gstermek gerektiine inanlr. slmiyet ile birlikte bu tr mistik

trenler ho grlmemi hatt yasaklanm olmakla birlikte yine de evliylarn darda kalanlara

yardma geldii dncesi devam etmitir.

Anlam: (A/Ag/Ak). Beyazlamak, mak, ykselmek gibi anlamlar tar. Aalbay szc, saygdeer

demektir. Amak kelimesi yukar kmak (vey aa inmek) mnsn ierir. Anadoluda Aanlar

tbiri bir kiinin soyundan geldii dede ve ninelerinin ifde etmek iin kullanlr ve ok byk olaslkla

daha eski sylenii Aallar biimindedir. Al szc ise gkcisimlerinin zellikle de Ayn

etrafndaki k emberi anlamna gelir ve burada da ruhsal varlklar ile n ilikilendirilmesine

ynelik eski bir anlay grlmektedir. Aguy kelimesi ise Moolcada maara anlam tar ve bu

trenlerin Ata Maaralarnda yaplmas ile ilgilidir.

AAN: Du.

Yakarma, Tanrya yalvarma. Baz kaynaklarda ise bu szcn Tvbe etmek ierii n plana kar.

Dolaysyla tanrsal bir gce ynelik olarak ortaya kan bir istekte bulunma asl manay oluturur.

Du, yeryzndeki neredeyse btn dinlerin znde yer alan temel unsurlardan birisidir ve insan

gnlnn, irdesinin yaratcya ynelmesi ve ondan yardm istemesidir. Yakutadaki ycelik bildiren

bir sayg szc olan Aan szcyle balantldr. Dede Korkut yklerinde ska kullanlan

Alamak fiili de kimi zaman du etmek anlamnda kullanlmaktadr ve Aan/Agan kelimesi ile

ayn kkten tremitir. Dede Korkut Kitabnda Kazan Hann oluna seslenii ve sorasnda ibdet edii

u cmlelerle anlatlr:

Oul oul, Ay oul! Sen gideli alamam gkteyken, yere indi. A alnn yere koydu.

Namaz kld. Alad, Kadir Tanr'dan hacet diledi.

Anlam: (A/Ag/Ak). Beyazlamak, mak, ykselmek gibi anlamlar tar. Amak kelimesi yukar kmak

(vey aa inmek) mnsn ierir. rnein, kz ocuklarna verilen bir ad olan Aanbke ge doru

ykselen hanm, ge doru ykselen gzel demektir (ve bu ad olaslkla eski bir tanra ad ile

balantldr). Akmak fiili ile de alkaldr. Aan szcnn kuyrukluyldz vey kayanyldz (gkta)

anlam da bulunur. Ama kelimesi de yine kuyrukluyldz, anlam tar. Aduk ise kutsal mnsna

gelir. Bir lnn ardndan duyulan acy anlatmak iin ezgi ile okunan iiri ifde eder At kavram ile

de hem anlam hem de etimolojik kken olarak dorudan balantldr.

AAR: Canllar Tanrs.

Edeer: AR

Yeryznn ileyiinden, insanlardan ve dier canllardan sorumludur.

[ TKA: Aal ]

[ TKA: Aan ]

[ TKA: Aar ]

S a y f a | 24


TRK SYLENCE SZL

ACA HAN: Sylencesel Bey. Edeer: AKCA HAN, AKA HAN, AA HAN, AHA HAN

Baz halk anlatlarnda ad geen efsnev kii. Erkek ocuu olmayan Aca Han (Anadoludaki

sylencelerde Aca Bey) ok gzel olan tek kzyla evlenmek isteyenleri ona layk grmez. Eski Trk

gelenei uyarnca deflarca karmaya altklarnda ise zaten kklnden beri iyi bir sava

eitimi alm olan kzn erkek klna sokar. Bir ka yl sonra baharda srlerini Akdaa karan bir

oban dolunayl bir gecede kavaln yle bir alar ki, kz bylenmi gibi uyanr ve sese doru gider.

Grr grmez de obana k olur. Ama babas aklna gelince korkarak atna atlayp gider. Diyar diyar

gezen oban kz bulamaynca obasna geri dner. Ancak ertesi yl yine Akda'a gelir. Kz, obann

kavaln duyar duymaz atna atlayp bir kez daha sese doru gider ve onun yanna varr. Ertesi yllarda

yine byle buluurlar. Bir yl frtnal bir gnde kz yine yola kar ama esinti kavaln ezgilerini alp farkl

ynlere gtrd iin sesin ne yandan geldiini anlayamaz. Rzgarn oyunuyla ararak farkna

varmadan yolunu yitirir. (Burada rzgar aldatc bir motif olarak grnr.) Uzaklaan kaval sesiyle

yanllkla Akdan (A Kayalarn) tepesine ynelir. Bir uuruma vardnn farkna bile varmadan

aaya Ak Irmaa (vey Ak Gle) derek boulur. oban da yiter gider, kimse ondan haber alamaz.

Farkl adlarda yinelenen bir biimde Ak/A szcnn kullanlmas ve suyun asl belirleyici olarak en

sonda ortaya k arasndaki balant asl belirleyicidir ve Ak rengin su ile zdeletirilmesinin en

gzel rneklerinden birisini ortaya koymaktadr. Van Glndeki Aktamar (Akdamar/Ahtamar)

Adasnda bir kilisede babas tarafndan korunan kzn yks de benzerdir ancak orada boulan kii

suya den/braklan feneri tkip eden delikanldr. Not: Ak Ata ile kartrlmamaldr.

AIL YES: Aln Koruyucu Ruhu.

Edeer: AGIL YES, AHIL YS

Aln koruyucu ruhudur. Koyunlarn ve keilerin arasnda uyuduuna inanlr. Allar, ou zaman

dalarda kerpiten yaplm tek gzl yaplardr. Al yesi bir tehlike annda oban ses kararak vey

hayvanlarn ses karmalarn salayarak yabni hayvanlara ve kurtlara kar uyarr.

ALIS: Demirci Kahraman.

Dnynn ilk demircisi olduuna inanlr. At naln ilk kez o kefetmitir. Baz rivyetlere gre krk,

eki ve rs gibi demircilik aralarn bulan kii de odur. Yakutlarn demirci atas olarak kabul edilir.

AHAGA: Hayvan Tanrs.

Edeer: 1. AHAA 2. AA, AGA, AHA

Hayvanlar Korur. Hayvanlarn aas, onlarn efendisi olarak grlr. lgen tarafndan yabni

hayvanlarn ve onlarn yavrularnn sorumluluu kendisine verilmitir. Trk kltrnde insanlarn

dier canllarla, hayvanlarla, bitkilerle ve hatt cansz varlklarla karde olarak grlmesinin en gzel

davurumlarndan birisidir.

Anlam: (A/Ah/Ak/Ag). Eski Trkede Aa/Aha kelimeleri abi demektir. Byk erkek karde anlam

vey shiplik ifde eder. Beyazlk ieriini de barndrr. Moolca ve Tunguz dillerinde gemite ve

gnmzde erkek yanl akrabalklar tanmlamakta kullanlr. Moolca Ah, Manuca Ahon szckleri

erkek karde demektir.

AHIR YES: Ahrn Koruyucu Ruhu.

Hayvanlarn kuyruklarn rer. Sevmedii hayvanlarn nnden otlarn alr, a brakr. Akam sr

dalrken ineklerin armadan evlerini bulabilmelerini salar.

[ TKA: Aca Xan ]

[ TKA: Al ysi ]

[ TKA: Als ]

[ TKA: Axaga ]

[ TKA: Axr ysi ]

S a y f a | 25


TRK SYLENCE SZL

AK: Kutlu Renk.

Edeer: 1. A 2. OK

Eanlam: 1. RNG, RN 2. SOR, SUR, SURA, URA

Moolca: 1. SAJ 2. SAGAN, SAGAAN

Ak renk ayn zamanda suyu ve temizlii sembolize eder. Suyun ekilsiz ve yapsz oluu onu bir madde

olarak alglamaktan ziyde kimi zaman ruhsal varlklarla ilikilendirilmesine neden olmutur. Ruh da

su gibi akkan ve biimsizdir. Sulardaki varlklar yalanmazlar, hastalanmaz ve irkinlemezler.

Anlam: (A/Ag/Ak). Beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak vey aa inmek, kutsallk,

yaratmak gibi anlamlar tar. Amak fiili yukarya kmak mns tar. Akmak fiili su ile alkasn

ierir. Kirlenmemilik, el dememilik ve gnahszlk meczen anlamn ieriinde yer alr. Asyada

yaplan Akrar adl bir tren ile de balantldr. Akn szc ozan mns tar.

AKA: Irmak Tanras. Edeer: AHA, EHE, EKE, EKHE

Irmaklarn ve iindeki varlklarn koruyuculuunu yapar. Yakut mitolojisindeki kiiliklerden birisi

olmasna karn Anadoludaki Aka adl rmak tanras ile ilgin bir biimde ad ve zellik benzerlii

tar. Mool halk kltrnde Ehe reng (Beyaz Ana) olarak bilinir ve sonsuz sularn derinliklerinden

kard amuru bir kaplumbaann srtna koyarak yeryzn yaratt sylenir. Bir baka rivyette

ise amuru karmasn kaplumbaadan istemitir. Burada Eke Hatun (Aka Hatun) bir rmak tanras

olarak eski Trk kltrndeki sulardan kan Ak Anann zelliklerini tar.

Anlam: (A/Ah/Ak). Trkede Aa/Aha szc abi demektir. Ayrca byk kz karde (abla) anlam

vey shiplik ifde eder. Beyazlk ieriini de barndrr.

AK ANA: Deniz Tanras.

Henz hibir ey yaratlmamken sonsuz sularn iinden karak Tanr Kayraya yaratma ilhamn

vermitir. Baka bir efsnede Tanr lgene yaratma emrini vererek sulara tekrar dald anlatlr.

Iktan (cisimsel olmayan) bir bedeni vardr. Banda gc simgeleyen ve taca benzeyen zarif

boynuzlar bulunur. Denizkz gibi ok uzun, hafif mviye alan bir balk kuyruu vardr. Evrenin

balangcnda ortaya kan hangi varlk varsa hepsine ruh/can vererek yaam dngsn balatmtr.

Bir efsne okyanusu olan Akdenizde yaar. Baz sylencelerde, geyik ekline giren Su Ana ile

Gktrklerin Atas evlenmitir. eitli sylencelerde de denizden kan bir geyik olarak betimlenir.

Asyada kadn ozanlara ise Aknay denmesinin Ak Ana ile balantl olmas muhtemeldir.

AK ATA: Deniz Tanrs.

yilii temsil eder. nsanl korumakla grevlidir. Dnynn dier ucunda yer alan kutsal okyanusta

yni Akdenizde yaar (vey onun kysndaki Ak Dada) yaar. Ak bir at vardr. Dokuz memleketi

(ktay) idre eder. Soylu insanlar ve hkanlar simgeler. Aksoylu tbiri bu anlamda kullanlan bir

szcktr. Demir Yayl olarak betimlenir ve bu onun gcn gsterir. Balk klna girebilir. Denizler

meczen sonsuzluu, yaamn balangcn ve tanrsal kapsaycl ifde eder. Bu balamda Ak Ata

sularn koruyucusu olarak aslnda yaam da korumaktadr. Not: Aca Han ile kartrlmamaldr.

AKAR YES: Akarsu Ruhu.

Edeer: 1. AHAR YES 2. AHIN YES 2. AKARSU YES

Akarsuyun koruyucu ruhudur. plak bir kadn grnmndedir. Su kysnda Salarn tararken vey

gnelenirken rastlanr. Genelde zararsz bir varlktr, ancak kzdnda insanlar suya ekebilir.

[ TKA: Aq ]

[ TKA: Aqa ]

[ TKA: Aq Ana ]

[ TKA: Aq Ata ]

[ TKA: Aqar ysi ]

S a y f a | 26


TRK SYLENCE SZL

AKATUY: Gndenklii enlii.

Gndenkliinde (gndzle gecenin eitlendii zamanda) dzenlenen bir enliktir. Bu bayramn

uvayada lke genelinde kutlanmas zorunludur. Kutlamaya katlmayan kiilerle iletiim kesilir.

AKBOZ-AT ve GKBOZ-AT: kiz Atlar.

Edeer: AKBUT-AT ve KKBUT-AT, ABUZ-AT ve GBUZ-AT

Demirkazk (Kutup Yldz)nn etrafnda dnerler. Masal kahramanlarnn at olarak grnrler. Akbut-

At en ok Ural Batur destan ile zdelemi durumdadr. Krolunun Krat da yine Akboz At

motifinin bir trevidir. Bams Beyrekin atnn ad da Bengi-Boz vey Dengi-Boz olarak anlr. Burada

yine atn renginin Boz olmas ne kar. Gkboz At ise masallarda ve nallarda (halk yklerinde)

kanatl bir at olarak grnr. Srad yetenekleri ve olaanst gleri bulunur.

AKBUGA: Tp Tanrs.

Edeer: AKBUA, AKBE, AKBKE, ABUGA, ABUA, AKBKE, ABE, ABKE, ABUKA

Hekimlerin koruyucusudur. Kolunda tad byk beyaz bir ylan ile simgelenir. Hekimler kendisine

du ederler ve yardm dilerler. Elinde bilgiyi ve bilgelii temsil eden bir asas vardr. Bu asa ile kime

dokunursa hemen iyileir. Ak Ylan ise yeryzndeki ylanlardan farkl olarak aulu (zehirli) deildir.

Onun ausu (zehiri) ilatr, her tr hastal saaltr. Ylann deri deitirmesi onun lmsz olduu,

toprak altnda gezmesi ise ller dnysna inebildii eklinde bir inancn domasna neden olmutur.

Bu nedenlerle onun gizemli bir canl olduu dnlm ve tp simgesi hline gelmitir. Ylan ayrca

gc ve koruyuculuu simgeler. Zehiri ldrc olabildii iin de ona kar korku ile kark bir sayg

duyulur. Ayaklarnn olmamas ve srnerek ilerlemesi dikkat ekici balca zellikleridir.

Anlam: Beyaz Ejder vey Beyaz Ylan demektir. Ak (Beyaz) ve Bke (Ejder, Ylan) szcklerinin bileik

hlidir. Bg/Bge/Bge szckleri ayn zamanda sihirbaz ve/vey aman anlamlarn da ierir ve

gemite amanlar kablenin hekimi olarak da grev yapmlardr.

AKOR: yi Cin.

Edeer: AOR, AKURA, AOR

nsanlara zarar dokunmayan hatt bzen yardm eden bir varlktr. slam inanc ile birlikte kabul

gren, iyi cinlerin, hatt Mslman cinlerin var olduu anlay ile de benzerlikler gsterir.

Anlam: Beyaz Cin demektir. Ak (Beyaz) ve or (Cin) szcklerinin bileimidir.

AKDENZ ve GKDENZ: Sonsuz Okyanuslar.

Edeer: ADENZ ve GYDENZ, AKTENGZ ve KKTENGZ, ATNES ve GVTNES, ATENGS ve GTENGS

Dnynn sonunda yer alrlar. Bu denizlerde vey kylarnda yaayan hkanlara ulalamaz. nsan

gcn aan sonsuz bir suyun varln anlatr. Ak kelimesini pekitirmek iin bzen Sur/Sura (beyaz)

szckleri kullanlr. Akdenizin ve Gkdenizin de tesinde Od-Deniz (Ate Denizi) vardr. Not: Akgl

ile kartrlmamaldr.

Aklama: Trk kltrnde Ak ve Gk kavramlar asimetrik kartlk oluturur. Yni her ikisine de

olumlu anlamlar yklenirken biri (Ak) dierine daha baskndr. Renk olarak ele alndklarnda Ak renk

suyu, G renk ise Gkyzn simgeler. Bu anlayn bir sonucu olarak masallarda Demirkazkn

(Kutup Yldznn) etrafnda dnen Akboz At ve Gkboz At bulunur. Yine bu manta uygun olarak

Trk-Mool devletleri Ak-Orda ve Gk-Orda olarak iki blgeye ayrlr. Ancak ynetici konumdaki

baskn taraf Ak-Orda olarak kabul grr.

[ TKA: Aqatuy ]

[ TKA: Aqboz-At v Gkboz-At ]

[ TKA: Aqbuga ]

[ TKA: Aqor ]

[ TKA: Aqdeniz v Gkdeniz ]

S a y f a | 27


TRK SYLENCE SZL

AKGL: Yaam Havuzu.

Edeer: AKKL, AKL, AGL, AKL

Eanlam: 1. STGL, STKL, STKL, SETKLE 2. TKL

Moolca: 1. HNNR, HNNEVR 2. SNNEVR

St-Ak Gl olarak da adlandrlr. Gkyznde (gn nc katnda) bulunur. Yaam Aacnn

zerinde yer alan stten bir gldr. Yaamsal unsurlar tar ve hayatn kayna olarak kabul edilir.

Yeryzne gelecek ruhlar bu gln iindedir. Kbey Ana mein krbalarla (deri tulumlarla) buradan

alarak getirdii st doacak ocuklarn azna damlatr. Bu damla ocuun ruhunu simgeler. Pek ok

Trk boyunda ise bebeklere annesinin ilk stnn bu glden alnan damla ile Umay Ana tarafndan

verildiine inanlr. Yakutlarda ise Ayzt adl tanrann gebe kadnn yanna gittii anlatlr. St

glnden ald damlay ocuun azna damlatr ve daha fazla st isteyen ocuk ana karnndan

kmak ister. Bu st aslnda ocua verilen ruhtur. St beyazl, safl, temizlii ve ruhu sembolize

eder. Altay halk inanna gre iyi insanlar yaknlaryla birlikte St Gl'nde altn sandallarla gezerler.

Bu gln kysndaki usuz bucaksz sedef kumsallarda elenirler. Altay efsnelerinde Pura adl

boynuzlu atlar St glnden karlar. Bu inan soylu hayvanlarn (vey atalarnn) sudan karak

geldikleri anlaynn en eski kkenini oluturur. Ayrca St Gol motifi Nasreddin Hocann gl st

olarak dnp maya almas toplumsal bilinalt dzeyinde de olsa alkaldr. Not: Akdeniz ile

kartrlmamaldr.

AKKIZLAR: yilik Tanralar.

Edeer: AGIZLAR, AKGIZLAR, AKIZLAR

Kyanlar ad da verilir. lgen Hann kzlardrlar. Sanat, estetik ve zevk iin insanlara ilham verirler.

Hibirisinin ismi bilinmez. simsiz olmalar onlar bu dnydan tamamen uzak klar ve baka bir leme

it varlklar olduklarnn en nemli gstergesidir. Hatt bu durum onlarn arlamayacaklar ve ancak

kendi istekleriyle gelebilecekleri eklinde de yorumlanabilir. Erkek kardeleri ise Akolanlar olarak

bilinirler. Kutlu saylan kuu kuuna kimi lehelerde Akku ad verilir.

AKKULA: Sylencesel At.

Edeer: AKULA, AKKOLA, AKGULA, AKKULYA

Manas Hann atdr. Srad zellikleri vardr. Sahibine sadktr ve zekidir. Savalarda durumu

anlayarak onunla birlikte dmana ve isteyerek saldrr. Manas ile Akkulann ayn gn doduklar

sylenir. lde doup talar arasnda bym, tay iken yedi ksran stn emmitir. ok

grkemlidir. Bacaklar o kadar yksektir ki altndan bir devenin bile geebilecei sylenir. Boannki

gibi baldrlar vardr, hz da yeli vey kasrga gibidir. Bzen ona dier atlarn yetimesi bile mmkn

olmaz. Sivri kulaklar vardr ve ok uzaklardaki sesleri bile iitir. Katld tm yarlar kazanr ve

Manas Han da atna verilen dlleri drt boyun halk arasnda paylatrr.

Anlam: Ak (beyaz) ve Kula (kahverengi) szcklerinin bileik biimidir. Kula kelimesi ayrca kark

renk mns da tar. Gvdesi koyu sar vey kahverengi olan; kuyruu, bacaklar ve yelesi ise kara

renkli at demektir. Sahibine sadakati asndan bakldnda Kul kk ile de balantldr ve eski Trke

Kla/Gl/Gul szckleri farkl lehelerde hayvan anlamna gelir. Klmak (yerine getirmek) mns ile de

alkaldr ve emirleri yerine getirmeyi artrr. Kulan/Kolan szc ise yaban at mns tar. Atn

eyerini balamaya yarayan deri kaya da Kolan ad verilir. Gol kelimesi ise Moolcada rmak

anlamna gelir. Bu szck ile olan balants ise kutlu saylan hayvanlarn vey atalarnn sudan karak

geldii anlayn akla getirmektedir.

[ TKA: Aqgl ]

[ TKA: Aqqzlar ]

[ TKA: Aqqula ]

S a y f a | 28


TRK SYLENCE SZL

AKOLANLAR: yilik Tanrlar.

Edeer: 1. AOLANLAR, AKOGLANLAR 2. AKULLAR, AKUULLAR

Eanlam: AKERLER, AERLER

Kyatlar ad da verilir. lgen Hann oullar olan bu tanrlar yedi kardetirler. Yedi Altay boyunun

koruyucusudurlar ve yedi kat Gkyzn sembolize ederler. Kzkardeleri ise Akkzlar olarak

bilinirler. Akolanlarn adlar yledir:

1. Karaus Han: Kular Tanrs. 2. Bakt Han: Ltuf Tanrs. 3. Pura Han : At Tanrs.

4. Bura Han: Zenginlik Tanrs. 5. Yal Han: Doa Tanrs. 6. Kanm Han: Gven Tanrs.

7. Kart Han: Temizlik Tanrs.

Aklama: Trk-Mool trihinde Kyat ve Kyan adl iki akraba boy vardr. Akkzlara unvan olarak Kyan

denirken, Akolanlara da Kyat ad verilmesi bu boylar artrmaktadr.

AK-ORDA ve GK-ORDA: Devlet Blmleri.

Edeer: AK-URDA ve KK-URDA, A-ORDA ve G-ORDA

Eski Trk geleneinde topraklarn (hatt ndiren de olsa lkenin) kardeler arasnda bllmesi

hlinde egemen ve asl ynetici konumda olan byk kardee braklan blgeye Ak-Orda denir ve

genellikle douda yer alrd. Baml (kk kardein idresindeki) blgeye ise Gk-Orda denilirdi ve

batda bulunurdu. rnein, Ak ve Gk anlayna uygun olarak Cengiz Han lmeden nce lkeyi

oullar arasnda Ak Orda ve Gk Orda olarak ikiye paylatrmtr. Daha sonraki dnemlerde

balantl olarak Altn-Orda, Kzl-Orda, Sar-Orda gibi kavramlar da ortaya kmtr. Ak ve Gk Trk

kltrnde asimetrik kartlk oluturur, yni her ikisine de olumlu anlamlar yklenir ancak Ak

dierine gre daha baskndr.

Anlam: Moolca Ord, Trke Ordu (askeriye) ve Ordo (halk), Orda/Urda (karargah, kamp) szckleri

tamlamann ortak unsuruyla alkaldr ve dier Dny dillerine Horda/Horde olarak gemitir.

Aklama: Gnmzde Krgzyada Tengir Ordo (Tanrnn Halk) ad verilen bir kurulu bulunmaktadr

ve Trk kltr zerine aratrmalar yapmaktadr.

AKRAR: Kabul Treni.

Documents

TÜRK SÖYLENCE SÖZLÜĞÜ