Upload
hanhu
View
260
Download
12
Embed Size (px)
Citation preview
TUBA
BAG-OHAY lang nga nakatugpa ang gisakyan kong ayroplano sa MCIA kun Mactan-Cebu
International Airport, dakbayan sa Lapu-Lapu. Gikan ko sa Saudi Arabia ug nangayog leave sa
kompaniya nga akong gitrabahoan isip electrical engineer tungod sa hangyo sa akong inahan,
kay dakong masakiton ang akong amahan.
Mikawas ko sa ayroplano kuyog sa ubang mga pasahero agi sa chute tunnel nga lona
hangtod nahiabot mi sa arrival area. Bitbit ang akong bag nga gisudlan sa akong selpon ug
ubang personal nga mga gamit mipaingon ko sa conveyor aron pag-claim sa akong luggage, usa
ka dakong maleta nga may ligid.
Didto sa gawas may dispatser nga misugat nako ug gitabangan ko niyag dala sa akong
karga ngadto sa usa ka yellow taxi. Gitan-aw ko ang akong relo. Alas otso kuwarinta pa sa
kabuntagon. Sabado karon, bulan sa Mayo, tuig 2006. Gitarong ko ang kuwelyo sa akong itom
nga diyaket. Bisan wa koy nakitang abog gipaphaan ko sa akong palad ang maong kong jeans.
Gisudlay ko sa akong palad ang itom kong buhok ug gitarong ang akong rayban nga nasangkilan
sa akong tudlo dihang nagsudlay ko sa akong buhok.
“Asang ato, Sir?” matod sa drayber human niya ikapahiluna ang akong karga sa baggage
compartment sa sakyanan.
“Sa Cebu South Bus Terminal, Bay,” tubag ko dayong luwan sa backseat.
Samtang nagdagan ang taksi gilingaw ko ang akong kaugalingon paglantaw-lantaw sa
nalabyan namong mga bilding ug mga dalan gikan sa dakbayan sa Lapu-Lapu, dayon sa
dakbayan sa Mandaue, ug ngadto na sa dakbayan sa Sugbo. May dakong kausaban na ang akong
nabatyagan. Tulo ka tuig ang akong kontrata sa kompaniya nga namuhat og mga electronic
parts alang sa TV ug mga computer ug uban pang electronic gadgets. ug karong tuiga maoy
1 of 25
ikatulong tuig sa akong kontrata. Matapos kini karong umaabot nga Disyembre. Duha ka tuig
kapin pa lang ko sa Saudi ug sa akong paminaw sulod sa maong panahon, kusog ang pag-uswag
sa Sugbo. May nabantayan kong mga bag-ong bilding nga gipangtukod sa Lapu-Lapu. Ang
trapik sab baga ug naghuot ang mga sakyanan. Midaghan ang mga sakyanan. Ug sa tugkaran
(habig sa Lapu-Lapu) sa Marcelo Fernan Bridge, ang ikaduhang taytayan nga nagdugtong sa
Lapu-Lapu ug Mandaue, nag-aginod ang mga sakyanan paingon sa taytayan. Arang-arang na
lang kay sa paghilusad namo sa tugkaran sa taytayan (habig sa Mandaue) miluag-luag ang trapik.
Nabatyagan ko sab ang pipila ka tigbayon sa bag-ong gitukod nga mga bilding sa Mandaue ug
sa dakbayan sa Sugbo.
Gipakusgan sa drayber ang dagan sa taksi hangtod nahiabot kami sa CSBT nga
nahimutang sa Natalio Bacalso Ave., buyon sa Cebu Fire Dept. ug Cebu City Medical Center.
Misakay ko sa Ceres Bus, rota Oslob via Bato. Milingkod ko sa daplin sa bentana sa
ikatulong laray sa mga lingkoranan habig sa tuo. Gipangutana ko sa konduktor sa akong
destinasyon. Gitubag ko siya, “Sa Nayawak, Dalaguete.” Mipanso siya og tiket ug gitunol
kanako. Gidawat nako ug gisulod sa bulsa sa akong diyaket.
Samtang nagdagan ang bus nahinumdom ko sa tawag ni Nanay Asion sa long distance,
pinaagi sa IDD kun international direct dialing didto sa munisipyo sa lungsod.
“Esmer, kinahanglan gyud, Dong, nga makapauli ka sa daling panahon. Grabe na ang
sakit ni Tatay mo Mesio sa atay nga basig mokomplikar na sa ubang parte sa iyang lawas. Basin
hinuon og di mo siya maabtan nga buhi,” naghilak ang akong inahan nga nakigsulti kanako sa
telepono.
“Sige, Nay, mananghid ko sa among manedyer aron makabakasyon diha sa ato sud sa
kinse ka adlaw,” mikagalkal ang akong tingog tungod sa daklit nga pagbati nga misaog sa akong
2 of 25
galamhan. Naluoy ko nga naghunahuna sa kahimtang ni Tatay Mesio.
Usa ka manananggot ang akong amahan. Ang mga lubi nga iyang gisanggutan iyaha ni
Manong Melyong nga tigdas-og og tuba sa dakbayan sa Sugbo. Si Manong Melyong may
kaugalingong trak de karga nga maoy maghatod sa tuba ngadto sa iyang mga suki sa dakbayan sa
Sugbo. Tulo kaming managsuon ug ako ang kinamanghuran. Ang duha ko ka mga maguwang
nga babaye, silang Manang Titang ug Inse Bada, wala pa gani makagradwar sa hayiskol
nangaminyo na. Si Manoy Dodoy (bana ni Manang Titang) ug si Nong Lino (bana ni Inse Bada)
pulos mga mag-uuma sa banika nga iyaha gihapon ni Manong Melyong nga usa sa mga giingong
‘tubig-tubigan’ sa among barangay kay nanag-iyag kayutaan nga kabilin sa iyang ginikanan nga
adunahan. May baol sa mais sab didto si Tatay Mesio, bale og usa ka ektarya, nga gisaopan ug
maoy iyang gikalingawan pagtikad panahon nga mahuman na siyag pananggot.
Dihay usa ka buntag samtang nanghugas ko sa mga sugong (sudlanang ginama sa
kawayan) nga isanggab sa tuba sa pinakgutan (inabisan) nga bulok (linghod nga banay sa lubi
nga wa pay putot) sa sanggutan, miduol sa Tatay Mesio nako. Diha ko manghugas sa mga
sugong ilawom sa punoan sa tambis nga bag-o lang namuwak sa luyo sa among balay, human ko
magkalos og tubig gikan sa tubod sa ubos sa among bungtod.
“Esmer, human unya sa imong gradwasyon sa hayiskol, tudloan tika pagpananggot.
Unsaon pagbugkos ang bulok sa lubi una pakgutan o abisan ang tumoy niini nga maoy agasan sa
lina paingon sa sugong nga gisanggab nga gibutangan na daan og tungog nga pinulbos,” matod
ni Tatay Mesio. Ang lina mao ang tin-aw ug lunsay nga tuba. Si Tatay nagsul-ob og purol nga
namula-pula sa mansa sa tungog ug tuba. Ang iyang kamisin nga way bukton bisan og ang kolor
lalag maklaro gihapon ang mansa sa tungog ug tuba.
Gitan-aw ko ang akong purol nga maong. May mansa sab sa tungog ug tuba, apan di
3 of 25
maklaro kon di tutokan pag-ayo. Asul ang kolor sa akong T-shirt nga binuktonan.
“Di ko gustong mahimong manananggot, Tay, uy!” matod ko nga nagkurisdong ang
nawong nga mitan-aw sa akong amahan. Nag-abot ang iyang mga kilay ug milambi ang iyang
mga ngabil nga mitan-aw nako. Nahimuot ko sa hilom nga nagtan-aw sa kabayoon niyang
nawong.
“Unsa man diay imong gusto?” ni Tatay Mesio nga makantalitahon. “Mag abogado?”
“Mag engineer ko, Tay,” dali kong tubag. “Electrical engineer.” (Mao kining kursoha
ang gihukman kong kuhaon kay ang vocational course nako dihang dinha na ko sa ikaupat nga
tuig sa hayiskol didto sa Dalaguete National High School, nga nahimutang sa poblasyon sa
lungsod, niadtong panahona mao man ang practical electricity nga akong naayonan.) Ako man
gani ang nag-estalar sa linya sa among kuryente ug sa among mga silingan dihang nahiabot na
ang power line sa elektrisidad sa CEBECO kun Cebu Electric Cooperative sa among bungtod sa
Ilaya. Nakasuga na kamig dagitabnon nga gikalipay og dako sa taga bungtod. Nangandoy gani
dayon si Nanay Asion nga mopalit og gamayng TV set. Apan ang iyang napalit transistorized
radio nga AC-DC, ilis sa daan namong transistor radio nga de bateriya, nga gigamit niya sa
pagpaminaw sa paborito niyang drama ug ubang programa sa radyo.
“Wa tay kuwarta nga ikagasto para sa maong kurso, Esmer. Maaypag mag piloto ka na
lang.” Mingislit siya ug nabatyagan nako nga may nagpaluyong tiaw sa iyang mga pulong. Siaw
man god ang akong amahan ug palatiaw bisan ang gitumong sa iyang mga tiaw-tiaw ug komedya
kaming iyang pamilya.
“Piloto? Mas mahal kanang kursoha, Tay!”
“Piloto ba sa lubi. Manananggot. He-he-he!”
4 of 25
Napikon ko sa iyang komedya kay seryuso man kong nakig-estorya niya. Ang pagbati
didto ra nako tipigi sulod sa akong dughan, kay dili ko buot nga magtubag-tubag kaniya. Dako
ang akong respeto sa akong amahan bisan, ingnon tang pulonga, kanunay ko niyang ‘yaga-
yagaan.’ Kini ako lang gikonsiderar nga komedya niya nako tungod kay bugtong ko niyang anak
lalake ug ang iyang pagkomedya timailhan sa iyang pagmahal nako.
Gikan sa itaas sa balay naalinggatan ko nga nanaog si Nanay Asion nga nag-daster og
berde. Tambokon ang akong inahan ug linginon ang nawong. Miduol siya sa nahimutangan
namong tatay. May dala siyang nigo.
“Morag seryuso ang gipanag-estoryahan sa duha ka lalaki, da!” matod ni Nanay Asion
nga nag-alig-ig og bugas mais sa nigo.
“Kining imong anak, gustong mag-endyiner,” ni Tatay nga milingi kang Nanay. “Dili
kuno siya mananggot. Pagka ambisyoso!” ni Tatay, ang iyang mga pulong mipika kanako.
“Mao ba?” nahimalingka si Nanay. Akong nasabtan nga wala siya magdahom sa akong
hukom. “Ang pangandoy ni Esmer di man dautan. Ang problema nia kanato. Makasustiner ba
kita pagsustento sa iyang pagkuha anang kursoha. Tua ra ba sa siyudad sa Sugbo ang mga
unibersidad nga nagtanyag anang kursoha?”
Giwaling ni Tatay Mesio ang iyang mga mata gikan ni Nanay ngari nako. May kahuyo
ug kalumo na ang iyang tinan-awan kanako.
“Hinuon, siya na man lang atong anak. Si Titang ug si Bada gawas na man sa atong
poder. Tulo na lang kita nga buhionon nako. Hangyuon ko si Melyong nga pun-an nakog lima
ang pulo ka punoan nga akong gisanggutan karon. Ug ang kita sa lima mao ang atong tigumon
para sa pagtungha ni Esmer sa siyudad,” ni Tatay ngadtong Nanay.
“Sa tingsanggi mahalinan man pod tag mais. Mahimo nga gahinan pod niini ang sustento
5 of 25
para kang Esmer,” dason ni Nanay nga gikalipay kog dako.
“Sige, buhaton ta kana. Garbo man sab unya nato nga may anak nga endyiner,” ni Tatay
nga nagpahiyom na. Gihapuhap niya ang akong ulo.
Naputol ang akong paghanduraw dihang miduol nako ang konduktor aron pagkubra sa
plete. Gibayran ko siya.
Nahinumdom ko nga human sa among gradwasyon sa hayiskol, gikuyog na kong Tatay
sa pagpanawat og tuba gikan sa iyang sanggutan sayo sa buntag. Sukad nangaminyo ang duha ko
ka maguwang babaye, mag-inusara na lang siya pagpanawat sa tuba sa iyang sanggutan. Sa una,
kon dili si Manang Titang, si Inse Bada ang mokuyog, Si Nanay di man makakuyog kay
magdigamo man sa among pamahaw. Duha ka kawit nga ginama sa kawayan among dad-on.
Magtagsa mig sambilay sa kawit. Sa una, usa ra ka kawit ang iyang dad-on; karon, duha na kay
apil na man ang lima ka punoan nga gipuno niya sa iyang sanggutan nga giandam alang sa akong
sustento sa kolehiyo inigbukas sa klase sa Hunyo. Magsunod-sunod kong Tatay sa kada
sanggutan nga dawatan niyag tuba. Abtik siyang mokatkat sa mga hakhak sa lubi; unya hinay
nga manaog dala na ang sugong nga may sulod na nga tuba. Itunol niya nako ang sugong nga
ihuwad ko dayon sa kawit. Ibalik ko kaniya ang sugong, human sudli og tungog, nga iyang isaka
pagbalik sa sanggutan aron itaod ug isalod na sab sa bulok sa lubi nga iyang abisan sa tumoy
aron moagas hinayhinay ang duga kun lina ngadto sa sugong.
Samtang maghuwat kang Tatay nga mosaka-manaog sa kada lubi, madani pod baya ang
akong pagtagad sa palibot. Ang mga lubi daw mga higanting uhong nga tag-as og liog nga
nagpabiling lig-on batok sa hangin sa kabuntagon nga modagpas sa ilang mga palwa ug lukay.
Ubos sa bag-ong sidlak nga adlaw ang ilang mga anino nanagsayaw dinuyogan sa musika sa
kinaiyahan nga gitukar sa hangin. Ug madunggan sab nako nga motugtog usahay si Tatay sa
6 of 25
dala niyang pitlagong nga ihapak paghinay sa sugong, daw nagpadalag mensahe ngadto sa ubang
mga manananggot nga mobalos pod pagpatugtog sa ilang mga pitlagong. (Ang pitlagong ginama
sa mubo nga lipak sa kawayan nga may giringgiring sa tumoy; gamiton kini pagkuskos sa tungog
nga namilit sa sulod sa sugong.)
Ang mga sanggutan ni Tatay nahimutang sa bungtod sa Ilaya duol sa lugot nga bahaan
lang kon mag-ulan. Ang atbang nga bungtod sa Ilaya mao ang Kambaki. Nagpat-ak-pat-ak pod
ang mga punoan sa kawayan sa lugot, diin anha manguha si Tatay og dabong nga isagol ni
Nanay sa kamunggay kon magluto siyag utan-bisaya. May higayon sa akong pangbatyag nga ang
mga punoan sa lubi mokalit pagtuskig, daw mga sundalo nga misaludo sa kalangitan. May
higayon nga ako uhawon ug kay wa man mi balon nga tubig molad-ok kog tuba. Bation ko ang
kainit nga mokuyanap sa akong tiyan ug ang katugnaw sa sayong kabuntagon nga akong gibati
mahanaw. Usahay makit-an sab nako si Tatay nga motungab og tuba gikan sa sugong.
Human manawat sa tuba gikan sa iyang sanggutan mamauli dayon mi si Tatay aron
mamahaw. Sagad hamabaw ang tuba nga sulod sa dakong kawit ni Tatay nga, matod niya, bale
og usa ug tunga sa galon. Ang gamay nga kawit nga akong gisambilay sagad sab may sulod bale
og tulo ka litro.
Human kami mamahaw, si Tatay mangandam dayon aron moadto sa iyang baol sa mais.
Ako motabang kang Nanay nga mohuwad sa tuba gikan sa mga kawit ngadto sa usa ka basiyong
taro sa edible oil ginamit ang ginit nga salahan. Ang taro nga gihuwaran sa tuba lukduon ni
Nanay ug ihatod sa tubaan ni Manong Melyong aron mabayran. Ganahan ko mokuyog kang
Nanay nga maghatod og tuba sa ka-Manong Melyong kay palitan man ko niyag bibingka nga
may latik nga gibaligya ni Manang Ating, asawa ni Manong Melyong.
Nahinumdoman sab nako nga dihay usa ka udto nga may bisita si Tatay. Ika desi-otso
7 of 25
nga sumad kadto sa akong adlawng natawhan. Bisita niya alang sa paniudto sila si Yoyo Pilo,
ang nagkugos nako sa bunyag, ug si Ingko Tomas, suod nga ig-agaw igtagsa ni Tatay. Si Yoyo
Pilo ug si Ingko Tomas mga mananagat. May dala silang kinilaw ug sinugbang mga isda. Si
Nanay nag-ihaw og duha ka dumalagang manok. Sama sa nangaging mga tuig gikrusan niyag
dugo sa manok ang akong agtang. (Nakapahiyom ako nga naghunahuna karon sa maong
tinuhoan gikan sa atong katigulangan. Mahilayo kuno sa kadautan ang bata nga krusan og dugo
sa manok ang iyang agtang matag sumad sa iyang adlawng natawhan.) Ang usa ka manok gitula
ni Nanay, ug ang ikaduha gi-adobo.
Dihang nakap-os na mi sa pagpangaon gidala ni Tatay sila si Yoyo Pilo ug Ingko Tomas
sa kayda ug gidalitan og tuba. Ang tuba bale og usa ka sugong nga gituyo pagbilin ni Tatay
alang sa iyang mga bisita. Si Nanay didto sa kusina, nanghipos sa among gikan-an.
”Yatis, Pre Mesio, mag-endyiner diay ni si Esmer!” matod ni Yoyo Pilo nga midawat sa
usa ka plato nga adobong manok nga akong gitunol aron ilang sumsoman uban sa sinugba ug
kinilawng isda. Tambokon siya nga pagkatawo ug nagsul-ob og abuhon nga dentro ug maong
nga karsones.
“Oo, Pre Pilo. Di man kuno siya mag-paylot!” ni Tatay samtang nag-ayo sa kuwelyo sa
iyang T-shirt nga pula nga giparesan sa purontong nga purol nga pinalit ni Nanay Asion sa ukay-
ukay niadtong miaging pista sa Nayawak.
“Unsay mag-paylot, Gaw?” misalga si Ingko Tomas kansang gidak-on susama ra sa kang
Tatay nga bus-ok ang dughan ug mga bukton. Nagsul-ob siyag T-shirt nga asul ug kaki nga
purol.
“Ay, paylot. Piloto ba sa lubi!” ni Tatay nga dako kaayog ngisi. “Di siya gustong
mananggot!”
8 of 25
Wa ko kauyon sa iyang gisulti, bisan nahibalo ko nga pasiaw lang kadto niya sa iyang
mga bisita. Mora man god og giyaga-yagaan niya ang akong pangandoy nga mahimong
electrical engineer ugma damlag atubangan sa akong ninong ug sa akong uyoan.
“Aw, di karong pila ka tuig may kinugos na kong endyiner!” ni Yoyo Pilo nga mipikpik
sa akong bukton ug mikilo nga nagngisi.
“Maayo na, Gaw, nga nakahunahuna si Esmer nga mag-endyiner,” ni Ingko Tomas nga
mitan-aw nako nga nagpahiyom. “Sa ato ra bang mga paryente, wa pay endyiner. Dunay usa nga
nag-maestra ug tua na sa Canada, anak ni Agaw Apolonia. Ang anak sab nga lalaki sa akong
igsuong si Basilia, nikuhag nautical ug nakasakay na sa usa ka inter-ocean nga barko. Si Esmer
na unya ang unang endyiner sa atong mga paryente.”
Gibiyaan ko sila ug mikanaog sa silong. Gihinlit ko ang akong gisul-ob nga taas nga
karsones nga maong nga giparesan og dalag nga T-shirt nga pinalit ni Nanay sa ukay-ukay sa
lungsod nianang miaging adlaw isip akong inadlawan. Milingkod ko sa lantay nga kawayan
ilawom sa punoan sa nangka diha sa tugkaran sa among balay. Sa tiilan sa lantay nakita ko ang
pipila ka mga basiyong sugong nga nagpasad sa yuta. Mitindog ko ug gipamunit ang mga
sugong aron balhinon ilawom sa punoan sa tambis sa luyo sa among balay diin adto ko
manghugas sa mga sugong. Didto sa kayda nagpadayon ang kasadya nilang Tatay Mesio, Yoyo
Pilo ug Ingko Tomas. Nahiapil na gani si Nanay Asion.
Naputol na sab ang akong paghandom sa nangagi dihang mihunong sa dakbayan sa
Carcar ang bus ug nagsibaw ang singgit sa mga namaligyaay og mga pagkaon. Ang drayber ug
ang konduktor nanganaog ug mipaingon sa usa ka karenderiya aron motimo. Nanganaog sab ang
ubang pasahero kay tingali manimo sab o di ba, moadto sa CR.
9 of 25
Sir, itlog, orange!” matod sa usa dalagita nga misaka sa bus. Ako ang iyang gitan-aw kay
ang akong tupad nanaog man.
“Wa kay bingka, Day?” sukot ko.
“Siya, Sir, duna,” tubag sa dalagita nga milingi sa niwangon nga babaye nga nagsunod
niya. “Bingka iya, Nang.”
Mipalit kog usa ka putos bibingka (baleg duha ka buok) pero way latik, dili parehas sa
linatikang bibingka ni Nang Ating nga akong gikahidlawan. Gipalitan sab nakog usa ka
botelyang ‘orange’ ang dalagita nga mibalhin sa sulod niini ngadto sa usa ka plastik nga
sudlanan nga may estro.
Dihang nahibalik na ang drayber ug ang konduktor sa bus, nanganaog ang namaligyaay
og pagkaon. Mingulob ang sakyanan sama sa usa ka liyon dihang gipaandar sa drayber.
NAHIPUGWAT ko gikan sa padayon kong paghandom sa nangagi dihang may pasahero
nga misinggit og ‘Para! Para!’ Kalit nga mipiliik ang mga ligid sa bus dihang gitumban pagkalit
sa drayber ang brake sa sakyanan.
“O, Nayawak na ni, Sir. Asa man diay ka manaog?” sukot sa konduktor kanako.
“Sa unahan, sa sityo Panukdokan, Bay,” giingnan ko ang konduktor samtang mitan-aw
sa pasahero nga nanaog sa Balatik, usa ka sityo sa Nayawak.
Pag-abot sa Panukdokan mipito ang konduktor. Gipahunong sa drayber ang bus tungod
Nayawak Elementary School, diin ako nakatapos sa akong elementarya. Mikawas ko. Gikanaog
sa konduktor ang akong bagahe. Milakaw ko daplin sa karsada nga nagaguyod sa akong bagahe
paingon sa das-uganan og tuba ni Manong Melyong. Dihay pipila ka mga tawo nga nagtapok sa
tayakan. Nanglingi sila nako dihang nahiduol ko kanila. Nakaila ko sa uban.
10 of 25
“Uy, si Esmer miabot!” hulbaw ni Manong Melyong nga dako kaayog ngisi kanako. Siya
ang unang nakatawag sa akong ngalan sa akong pag-abot.
“Si Engr. Esmeraldo Carza bitaw kana!” matod ni Ernesto sa tuno sa sinultihan sa taga
Dalaguete. Siya akong ig-agaw igtagurha kay anak ni Ingko Tomas. Miduol siya nako ug giilog
ang akong bagahe. “Akoy dala niini, Agaw.”
Nanglakaw mi si Ernesto lagpas sa tubaan ni Manong Melyong. Milugsong mi paingon
sa sapa-sapa kansang tubig nagagikan sa tubod sa Ilaya. Gikan sa tubod migaka mi sa bungtod sa
Ilaya diin ang unang balay nga makita mao ang among balay nga karon ginama na sa tabla ang
bungbong ug sin ang atop. Mao kini ang mipuli sa daan namong balay kansang bungbong
amakan lamang ug ang atop pawod (linala nga lukay sa nipa). Sa unang tuig sa akong panarbaho
sa Saudi gipadalhan ko sila si Tatay Mesio ug Nanay Asion og allotment para ipausab sa among
balay, lakip na ang para sa ilang inadlaw nga gastohan. Wala sab ko malimot nilang Nang
Conching ug Nong Pedring; gipadad-an sab nako silag kuwarta isip akong pagbalanosan.
“Kumusta diay ikaw, Agaw?” gibuak ni Ernesto ang kahilom tali namong duha samtang
nagsubay mi sa dalan sa gakahon nga bungtod. Kababata ko siya ug klasmeyt sa elementarya ug
hayskol.
Mao gihapon kining dalana ang namat-an kog mahayag, daw agi sa dinahikan sa
higanting sawa nga nag-ikis-ikis gikan sa tubod hangtod na sa kinatumyan sa bungtod sa Ilaya ug
lagpas sa gamayng datag nga nahimutangan sa among balay ug sa mga balay sa tulo namo ka
silingan nga mga magbabaol. Sa tuo nga habig sa dalan ang mga lubi daw nanagsayaw
dinuyogan sa sonata sa hangin nga mohapuhap sa mga dahon ug palwa sa ilang ulohan. Sa wala
nga bahin naglambungay ang kasungotan sa mga lagnob ug tulog-tulog ug ubang ihalas nga mga
tanom nga mipatighulog ngadto sa lugot nga bahaan lang kon kusog ang ulan sa bukid. Nagkainit
11 of 25
na ang adlaw sa kaudtohon. Gipaningot ko. Si Ernesto gipaningot sab nga nagbala sa akong
bagahe. Giablihan ko ang akong bag ug gipagawas ang duha ka labakara. Gitunol ko ang usa
kang Ernesto. Gipahiran ko ang akong nawong sa daghang singot nga nanggusod niini. Gibati
sab nako ang kahahayay inighasmag, karon ug unya, sa hangin sa akong nawong.
Giusab ni Ernesto ang iyang pagpangumosta kanako.
“Okey ra man ko, Gaw. Mipauli ko kay dako kunong masakiton si Tatay Mesio,”
giingnan ko si Ernesto.
“Bitaw, Agaw. Kanunay man gani si Papa Tomas moduaw kaniya sa inyo. Dad-an niya si
Tiyo Mesio og lab-as nga isda.” Milingi si Ernesto nako.
“Sa tanang mga ig-agaw, sila man ang suod, kaniadto pa,” matod ko.
“Hangtod karon, Gaw, suod gihapon silang tulo si Yoyo Pilo, si Papa ko ug si Tatay mo.
Ugaling lamang, di na makainom og tuba si Tiyo Mesio kay gidid-an sa doktor tungod sa iyang
sakit sa atay,” mahinuklugon nga miasoy si Ernesto.
Daw nagsadya sa akong paghiabot ang kalanggaman nga namatog sa kakahoyan nga
among nalabyan ni Ernesto. Naminaw ko sa mga twit-twit sa mga tamsi ug baliala ug ang
maganayong awit sa siloy (tuhi-tuhi/tuhi-tuhi) nga gihangop sa akong mga dalunggan. Ug sa
panahon sa kagabhion nahinumdoman ko ang pagsangpit sa ngiwngiw gikan sa punoan sa duldol
sa tampi sa lugot: hotihooo/ hotihooot/…hotihooo! Gikahidlawan ko kini kay didto sa Saudi ang
dinahunog sa makinarya maoy akong mabati matag adlaw, bisan na sa mga gabii. Nahinumdom
sab ko nga niadtong mga gagmay pa mi si Ernesto manirador mig langgam dinhi. Hingigo siya
ug daghan ang iyang makuhang langgam kay sa akoa. Karon wa koy nakitang bata nga nanirador
og langgam, kay may ordinansa na man ang lungsod nga nagdili sa pag-tirador o pag-pusil sa
12 of 25
mga langgam ug ubang ihalas nga mga mananap sa kakahoyan o bisan diing dapita sa lungsod.
Dihay duha ka dalagita ug duha ka bayong-bayong nga among nasugatan sa dalan. Ang
mga dalagita may gilukdong mga planggana nga may mga bulingong mga sinina sa sulod. Ang
mga bayong-bayong nagbala og mga sag-ob nga kawayan sa ilang abaga. Nasayod ko nga
manglaba ang mga dalagita sa tubod ug ang mga bayong-bayong magkawos og tubig. Sadya sila
nga milabay kanamo ni Ernesto. Ug nahinumdom ko kang Aniceta, akong klasmet sa
elementarya ug hayskol. Anak siya ni Noy Bentong, usa ka mananagat, ug ni Manay Rosa,
mananahi sa among barangay. Maanyag si Aning bisan may pagka niwangon kini.
“Kumusta diay si Aning, Gaw?” matod ko nga mitan-aw sa nawong ni Ernesto.
“Ah, si Aniceta ba, Agaw?” ni Ernesto.
“Duna pa bay laing Aning dinhi sa ato?” mingisi ko.
“Maestra na man siya. Naa magtudlo sa eskuylahan nato dinhi sa Nayawak.”
“Pila nay iyang anak?”
“Anak? Ha-ha-ha!” mikatawa si Ernesto. “Manganak ba diay siya nga wa may bana?”
“Dalaga pa siya?” May kahimuot nga milakdop sa akong galamhan.
“Dalaga pa kaayo ug misamot kaguwapa kay mitambok og diyutay. Di ba uyab mo
niadto sa hayskol pa ta, Agaw?”
“Puppy love ra to, uy!” nako pa. Nahinumdom ko sa usa ka higayon kanus-a nasundan ko
si Aniceta sa koridor sa among eskuylahan. Third year pa mi adto. Nagkinto ko nga mipaduol
kaniya. Gikablit ko siya sa ulo dihang dinha na ko sa iyang luyo. Kalit siyang milingi ug wa
namo damha nga nagkaabot ang among mga ngabil. Nanghugyaw ug namakpak ang mga
estudyanteng nakakita sa hitabo. Mao to ang sinugdanan nga nabaniog sa school campus nga
13 of 25
uyab mi si Aniceta.
“Mangumosta gyud to siya nimo kon magkahibalag mi sa dalan o sa simbahan ma-
Dominggo. Kanunay mangutana kon minyo ka na ba didto sa Saudi. Basin kunog nakahibalag
kag Pinay nga OFW.” Mikagiki pagkatawa si Ernesto.
Wala na nako tubaga si Ernesto. Nagpadayon mi paggaka sa bungtod.
Dihang didto na ko sa dakbayan sa Sugbo ug nagtungha na isip estudyante sa BSEE kun
Bachelor of Science in Electrical Engineering, nakasinati ko og tumang kalisod sa kinabuhi.
Diha ko magpuyo sa balay sa usa ka paryente ni Nanay Asion nga nahimutang sa Pasil. Maayo
man gani kay buotan si Nang Conching (paryente ni Nanay) ug ang bana niyang si Nong
Pedring, drayber og dyip pasaheroan. May duha sila ka anak nga nagtungha pa sa hayiskol, lalaki
ug babaye. Nabatyagan nako nga si Jojo daw wala makagusto sa akong pag-estar sa ilang balay.
Si Jane okey ra, maayog tinagdan nako.
Bahin sa mga libro nga gikinahanglan sa akong kurso, adto ko sa library magtuon.
Magpa-seroks lang ko sa mga importante kaayong mga topic. Usahay manghuwam kog libro sa
akong gikasuod na nga mga klasmeyt. Usa kanila mao si Rodrigo Luna nga wala maghinakog
pagpahulam sa libro nga dili pa niya gamiton.
Sa Sugbo University diin ako nagtungha nakahigala kog working student. Dyanitor iyang
trabaho ug Commerce ang iyang kurso. Taga Bohol si Mariano ug gitug-anan ko niya unsaon
pag-aplay sa pagka working student. Kinahanglan nga tapuson ko una ang unang semester, ayha
pa ko makaaplay ug kinahanglan pasado ko sa tanang subject nga akong gikuha. Niining
panahona pagkalisod gyud sa akong kinabuhi isip estudyante! Ang kuwarta nga gipadala nilang
Tatay ug Nanay pinaagi kang Manong Melyong nga may suking gisuplayan og tuba sa Pasil,
igo-igo ra gyud nga ibayad sa twisyon ug ipalit sa mga gikinahanglang materyales sa akong
14 of 25
kurso, sama sa papel, bolpen, lapis ug mga drawing materials. Dili gani ko kapalit og libro. Wa
gani ko makatunol kang Nang Conching bisag pesos na lang, kay apil god ko sa kuwenta sa ilang
pagkaon, bisan og anha ra ko magkatulganan sa sopa sa gamay nilang sala. Sa akong pangbatyag
mihugo ang akong panglawas. Hinuon, kay sa gabii man ang akong klase, mag-konduktor ko sa
dyip ni Nong Pedring gikan sa kaadlawon hangtod sa alas dose sa udto. Mao kiniy giisip kong
bayad-bayad sa pagpuyo ko sa ila ug sa pagtingalaw sa akong pagkaon. Hatagan man sab ko ni
Nong Pedring kada adlaw og ‘pang coke’ (matod pa niya), pang-esnak. Sagad trayenta pesos
iyang itunol nako; apan kon dako-dako ang iyang kita human niya kabayri ang boundary sa dyip,
singkuwenta pesos ang iyang isulod sa akong bulsa. Ako kining gimion-mion kun gidaginot.
Panahon sa ting-esnak kon di kaayo ko bation og kagutom, mopalit lang kog taho balig singko
pesos sa gawas sa unibersidad nga akong gitunghaan; dayon mopalit kog singkuwenta sentabos
nga ice water nga giputos sa selopin nga plastik aron makainom og tubig. Di ko makagasto og
plete sa dyip kay maglakaw ra man ko paingon ug gikan sa eskuylahan nga nahimutang sa dalan
Colon. Wa kaabot og usa ka kilometro ang distansiya sa Sugbo U ug sa Pasil.
Dihay usa ka Sabado sa gabii nga may mga bisita si Nong Pedring, iyang higalang mga
drayber sab. Nag-inom silag usa ka galong tuba sa sala. Nagtan-aw ko sa TV uban ni Nang
Conching ug Jane. Si Jojo wa pa moabot. Nagtuo ko nga tua ni uban sa iyang mga kabarkada.
“Dia lagiy napuno sa inyo, Bay Pedring?” matod sa usa ka bisita ni Nong Pedring.
“Ah, si Esmer, anak sa iyaan sa pag-agawan ni Conching,” ni Nong Pedring nga mitan-
aw nako nga milingi kanila pagkabati ko sa akong ngalan. “Dia mopuyo kay nagkuhag electrical
engineering.”
“Unsa diay trabaho sa iyang amahan?” misalga pagpangutana ang laing bisita.
15 of 25
“Manananggot man kuno,” ni Nong Pedring.
“Mananggot lang?” mitimang ang laing bisita sa tuno nga nagkantalita. “Kan apord diay
ang manananggot pagpa-eskuyla sa kolehiyo sa iyang anak?”
“Tingali. Kay nganong nia man si Esmer mag-eskuyla sa siyudad sa Sugbo?” ni Nong
Pedring. “Di ba, Mer?”
Gilingi ko si Nong Pedring, “Oo, Nong. Gipun-an man ni Tatay Mesio og pipila ka
punoan ang iyang sanggutan nga gigahin alang sa akong pagtungha dinhi. Basin ganig kanang
tuba nga inyong giinom gikan na ni Tatay kay may suki man si Manong Melyong dinhi nga
suplayan niyag tuba.”
“Bitaw, Dring, Di ba, kanang inyong tuba pinalit sa tindahan ni Nang Sima?” gikan ni
Nang Conching nga milingi kang Nong Pedring gikan nga nagtan-aw sa TV.
“Oo, ngaman?” ni Nong Pedring.
“Ang tuba ni Nang Sima gikan na sa Nayawak. Si Manong Melyong ang suplayer ana!”
pahayag ni Nang Conching.
“Diay ba?” ni Nong Pedring.
Miyango si Nang Conching ug mibalik pagtan-aw sa TV. Nagpadayon sa ilang panag-
inom sila si Nong Pedring ug ang iyang mga bisita.
Dihay usa ka higayon dihang nahiuli ko gikan sa tunghaan may gitunol si Nang Conching
nako. Usa ka sulat gikan ni Nanay Asion.
“Gibilin na ni Manong Melyong sa ka-Nang Sima nga mitunol nako ana paglabay ko
ganina gikang nagpalit og isda,” matod ni Nang Conching.
“Salamat, Nang,” giingnan ko si Nang Conching. Milingkod ko sa sopa ug gibasa ang
16 of 25
sulat ni Nanay.
“Dong Esmer, nagsulat ko nimo aron ka mahibalo nga morag gitak-an na si Tatay mo
pagpananggot sa gipuno niyang mga sanggutan nga gigahin alang sa imong pag-eskuyla.
Gikapoy na kuno siya. Kon mahimo kuno, undang na lang pag-eskuyla aron motabang
pagpananggot kaniya. O, dili ba, pag-atiman sa atong kamaisan. Niay dos mil pesos para sa
imong twisyon. Binaylo namo kang Melyong. Hinaot paigo ni,” mao kini ang unod sa sulat ni
Nanay Asion ngari nako. Kalit ako nga nahisagmuyo. Hapit na ang final exams ug may bayranan
kong balanse bale og tres mil pesos. Kulang og usa ka libo ang gipadalang kuwarta ni Nanay.
Diha-diha gibalosan ko ang sulat ni Nanay. “Nay, hapit na ang finals namo. Kulang og
usa ka libo ang kuwartang imong gipadala. Duola si Manang Titang ug si Inse Bada. Pamaylo
nila. Siyarog di sila kapahulam nimo. Total bayran man na nato. Bahin sa sugyot ni Tatay nga
paundangon ko pagtungha aron motabang pagpananggot ug pagbaol, di ko kini mahimo.
Nakasugod na ko ug tapuson ko kini, apan nagkinahanglan gyud ko sa inyong tabang ug suporta.
Ingna si Tatay nga mag-antos lang una. Total kon makatapos na ko, makabayad ra ko sa iyang
kahago.” Ang sulat gisulod kog sobre ug gihatod sa ka-Nang Sima aron ipalihog pagpadala kang
Manong Melyong.
Paglabay sa duha ka adlaw nakadawat kog balos nga sulat gikan ni Nanay. May gisukip
nga usa ka libo ug lima ka gatos ka pesos. Ang usa ka libo binaylo ni Nanay kang Manang
Titang; ang lima ka gatos hinatag ni Inse Bada nga dili lang pabayran kay iyang amot alang sa
akong inadlaw nga gasto. Sa sulat ni Nanay may pahimangno siya nga di ko magpatental sa
pagpanigarilyo, labi na gayod sa paghithit og marijuana ug shabu, kay nagsunog lang kini sa
salapi nga hinagoan ni Tatay. Gipahinumdoman sab ko niya sa nahitabo kang Oking, anak sa usa
namo ka silingang magbabaol. Si Oking na-adik sa marijuana ug shabu ug gikadenahan sa iyang
17 of 25
amahan sa suwambi sa silong sa ilang balay, kay nahurot pagpamaligya ang ilang kanding nga
binuhi ug nangawat na sa mga manok sa among mga silingan. Si Tatay namasangil sab kang
Oking nga motangway usahay sa iyang sanggutan. Sa akong balos giingnan ko si Nanay nga wa
ko mosulod ning mga bisyoha, bisan nakasuway ko kausa paghithit og marijuana uban kang
Mariano.
Pagka human sa among mga final exam, nagkasultianay mi si Mariano kabahin sa akong
pag-aplay isip working student sa unibersidad. Giubanan ko niya ngadto sa Scholarship Office
diin gipa-pil-ap kog application form. Miingon ang officer-in-charge nga pabalikon ko inigka
sunod semana, dala na ang akong mga grado, kay motan-aw siya niini ug isukip sa akong
application form. Gisultihan sab ko ni Mariano nga may usa ka working student nga mogradwar
pagka Oktubre, busa mabakante ang usa ka kuwarto sa bunkhouse nga gipuy-an sa mga working
student gikan sa probinsiya. Angay nga aplayan ko kini kon maaprobahan ang akong aplikasyon
para mag-working student.
Pagka sunod semana human ko makuha ang akong mga grado gikan sa opisina sa Dean
of College of Engineering, gipresentar ko kini gilayon sa Scholarship Office. Nagpahiyom ang
officer-in-charge nga mi-aprobar sa akong aplikasyon. Giaplayan ko sab ang pagpuyo sa
kuwarto nga nabakante tungod sa pagradwar sa nag-ukopar niini nianang Oktubre.
“Wa kay bayranan sa imong pagpuyo sa bunkhouse,” matod sa officer-in-charge, ”apan
ikaw ang mogasto sa imong pagkaon ug ubang mga personal nga mga kinahanglanon. Motabang
ka pagbantay sa seguridad sa mga property sa unibersidad, labi na sa kagabhion.”
Unya gihatagan ko niyag assignment sa akong bulohaton matag adlaw. Upat ka klasrum
ang gi-asayin kanako sa ikaupat nga andana sa bilding, nga limpiyohan nako kada adlaw: sa alas
18 of 25
singko ngadto sa alas siyete sa buntag, limpiyohan pinaagi sa binasa nga mop ang salog ug ilabay
ang basura sa waste basket, ablihan ang mga jalousie ug dasteran ang teacher’s desk; sa alas
dose sa udto, silhigan ang mga kuwarto sa mga papel ug sagbot nga binilin sa mga estudyante,
papason pinaagi sa board eraser ang blackboard kon malimtan kini sa magtutudlo pagpapas,
dasteran ang lamesita sa magtutudlo; human sa katapusang klase sa gabii (alas nuybe), serad-an
ang mga jalousie ug pawongon ang mga sugang dagitabnon. Ug sa panahon nga may activity ang
unibersidad, motabang ko sa pagpanghakot sa mga armchair gikan sa mga klasrum ngadto sa
quadrangle ug sa paghakot niini balik sa klasrum inigkahuman sa activity.
Gipaagi ko gihapon sa sulat ang akong pagpahibalo kang Nanay Asion ug Tatay Mesio
nga nadawat ako nga working student sa unibersidad nga akong gitunghaan, kay wa man koy
selpon ug sila sab wa may ingon ining bag-ong himan sa high-tech nang komunikasyon. Ako
nang gipaagi sa post office ang akong sulat kay may extension office man ang Philpost sa among
tunghaan. Ako silang giingnan nga wa nay problema sa twisyon, apan nagkinahanglan gihapon
ko sa ilang sustento aron ipalit og mga libro ug ubang materyales nga gikinahanglan sa akong
kurso. Ug alang sab sa akong adlaw-adlaw nga personal nga panginahanglan sama sa bugas ug
sud-an, sabon, ubp. Nalipay sila niini ug dili na sila pigado nga mopadala og pihong kantidad
para sa twisyon. Ang ilang gipadala nga salapi akong gimion-mion; nagdaginot ko aron dili
mahutdan og sensiyo ang akong bulsa. Ingon ini ang akong kinabuhi isip kabos nga estudyante
sa kolehiyo hangtod migradwar ko sa akong kurso nga BSEE paglabay sa lima ka tuig.
Mitambong si Nanay ug si Tatay sa akong gradwasyon. Ako silang giingnan nga
kinahanglan mokuha pa kog board exam aron mahatagan kog lisensiya isip electrical engineer.
“Diyutay na lang pag-antos, Tay,” giingnan ko si Tatay Mesio.
Nagngisi siya nga mitubag, “Diyutay na lang akong pag-antos aron ikaw ma-santos,
19 of 25
anak. Oo, Esmer, unya na ko moundang pagpananggot kon makapasar ka na sa board.”
Nakita ko nga may milugok nga mga luha sa iyang mga mata bisag nagkatawa siya
human mamulong.
“Salamat, Tay!” malimbation kong tubag kaniya.
Mihangyo ko sa Scholarship Office nga mopadayon ko pagka working student samtang
nag-rebyu alang sa board exam. Gitugotan ko sa officer-in-charge. Miabot ang adlaw sa board
exam. Ang Sugbo University maoy usa ka venue nga gitugotan sa Professional Regulation
Commission (PRC) diin anha himoa ang eksamin sa taga Central Visayas. Human sa usa ka
semana gipagawas sa PRC ang resulta. Mora kog gibayaw sa langit tungod sa dakong kalipay
dihang nabasa ko sa SUN.STAR CEBU ang akong ngalan sa mga pasado sa grupong letra “C”:
CARZA, ESMERALDO G. Si Rodrigo Luna maoy top three. Siya ang nasuod kong klasmeyt
nga hulamanan kog libro kaniadto. Wa man ko mangandoy nga mo-top; igo na kanako nga
nakapasar. Miadto dayon ko sa simbahan sa Santo Rosario ug nagpasalamat sa Ginoo nga
nakapasar ko. Midagkot kog tulo ka kandela para sa Diyos Amahan, Diyos Anak, ug Diyos
Espiritu Santo. Nagpasalamat sab ko sa Inahan sa Kanunayng Panabang.
Nabaniog dayon sa Nayawak ang akong pagka pasar sa board exam, ilabi na didto sa
among sityo sa Ilaya. Tulo ka adlaw human gi-release sa PRC ang resulta nakadawat kog sulat
gikan ni Nanay nga hilabihang lipaya ni Tatay nga nakapasar ko. Nag-selebrar si Tatay. Giihaw
ang usa ka kanding nga binuhi ug gi-kalderita. Nag-inom og tuba sila Tatay Mesio, Yoyo Pilo ug
Ingko Tomas, uban sa among silingan nga mga magbabaol. Diha pod sila si Manang Titang ug
Manoy Dodoy, si Inse Bada ug si Nong Lino nga nagdalag mga pagkaon.
Kay nakapasar na man ko sa board exam gi-abisohan ko sa Scholarhip Office nga mobiya
20 of 25
na sa bunkhouse kay dunay bag-ong working student nga mopuyo sa gi-ukopahan kong kuwarto.
Mibalik kog puyo sa ilang Nang Conching sa Pasil samtang nangitag trabaho. Nangayo gihapon
kog suporta pinansiyal gikan nilang Nanay Asion ug Tatay Mesio alang sa gikinahanglang
galastohan kalabot sa akong pagpangaplay og trabaho. Gitugotan sab ko ni Nong Pedring nga
mo-konduktor sa iyang dyip pasaheroan, miyentras wa pa koy trabaho ug nagpaabot pa sa bawos
sa mga kompaniya nga akong giaplayan og trabaho. Hinuon, nagpanuko siya pagsugot sa akong
hangyo.
“Di ka na angay mag-konduktor, Mer. Lisensiyadong electrical engineer ka na. Maikog
man sab ta nimo,” matod ni Nong Pedring.
Gitubag ko siya nga matiawon, “Okey ra ko, Nong. Tabang pod ni nako nimo. Naa god
ko magpuyo sa inyo! Ikaw ra bitaw nasayod nga ang konduktor nimo engineer.”
Mitingsi si Noy Pedring sa akong tubag, nga nagyango-yango.
Usa ka hapon nakadawat kog sulat gikan sa Real Technology, Inc., usa sa akong gipadad-
an og prospective application letter. Paadtuon ko sa ilang opisina sa Human Resources Dept.
inigka sunod adlaw alang sa interbyu. Pagk augma sayo kong nagmata ug nangandam alang sa
akong interbyu nianang buntaga sa opisina sa Real Technology nga nahimutang sa MEPZ kun
Mactan Export Processing Zone. Nakapasar ko sa interbyu ug gipasugod pagtrabaho pagka
sunod semana. Human sa usa ka bulan nangita kog kaabangan nga kuwarto sa balay nga duol sa
kompaniya nga akong gialagaran. May kauban ko sa trabaho nga sa balay nga iyang gipuy-an sa
barangay Pusok, may usa ka bakanteng kuwarto. Giadto namo ang tag-iya ug dihang
nagkasinabot mi sa abangan gikuha ko dayon ang akong mga biste didto sa Pasil ug nananghid
kang Nang Conching ug Nong Pedring nga motakli na ko pagpuyo sa dakbayan sa Lapu-Lapu.
21 of 25
Tulo pa gani ko ka bulan sa akong pagtrabaho sa Real Technology, may usa ka electrical
engineer nga daan nang empleyado sa kompaniya misulti nako nga may nang-rekrut og mga
trabahador para sa Saudi Arabia. Gawas sa mga skilled worker, ang kompaniya nagkinahanglan
og tulo ka professional electrical engineer. Giingnan ko siya nga wa koy salapi nga ikabayad sa
mga nang-rekrut, labi na sa gastuhon sa pagbiyahe ngadto sa Saudi. “Naay Fly now, pay later.
Bay,” matod niya, “Ang kompaniya nga atong alagaran maoy moabaga una sa atong gastos,
lakip na ang bayad sa recruitment agency. Kuhaon tagi-tagi sa atong suweldo ang gigasto sa
kompaniya sa atong pag-adto didto.”
Nangaplay dayon mi ug dihang naaprobahan ang among application para sa trabaho,
nagdungan mig pang-resayin. Mipauli ko sa Nayawak aron masuta kon duna ba koy mabawong
salapi gikan sa akong mga ginikanan. Dunay duha ka libo ka pesos silang gihatag. Nagpauban ko
ni Nanay Asion sa ka-Manong Melyong aron mohulam og tulo ka libo ka pesos aron mahustong
lima ka libo ang akong bawon.
Kon malingaw ka sa imong trabaho, dili lang hibaw-an taas na diay ang panahon nga
milabay. Sa akong pagtrabaho didto sa Saudi, bisan gimingaw ko sa akong ginikanan ug mga
igsoon ug mga higala sama nilang Ernesto ug Aniceta, gilingaw ko ang akong kaugalingon sa
pagtuman sa akong katungdanan sa tumang pagkugi nga gikahimut-an sa mga tag-iyang Arabo.
Ug karon ania ako mibalik sa Nayawak, ang yuta kong natawhan, tungod lagi sa
nagmasakiton kong amahan.
Paghimuntog namo sa nataran sa among balay nanghimudlay ko. Miginhawa kog
halawom samtang nag-aninaw sa palibot. Nabatyagan ko nga may pipila ka buok sugong nga
buakon nga diha gisandig sa punoan sa nangka sa tugkaran. Gipunit ko ang usa ug milipot sa
22 of 25
luyo. Gibutang ko kini sa tiilan sa punoan sa tambis diin dihay mga basiyong sugong nga sa tan-
aw nako wa na gamita, kay may tungog nga ningbagtok sa ilang mga lawas. Nasabtan nako nga
taudtaod nang wala na mananggot si Tatay Mesio.
Misinggit si Ernesto, “Yuhooo, Nang Asion, Nong Mesio, sugata mi! Dia… miabot na si
Agaw Esmer!”
Ang ulo sa usa ka babaye miguho dayon sa bukas nga bentana sa itaas. Si Nanay Asion.
“Ay, Ginoo! Mesio nia na ang dugay mo nang gipaabot! Ang imong anak nga endyiner!”
Nabati ko ang tingog ni Nanay nga nagkara-karang nanaog sa ubos.
Nabatyagan nako nga wala na ang suwambi sa silong nga gibungbongan og amakan nga
pundohanan sa sinanggi nga mais panahon sa tingsanggi. Kongkreto na ang bungbong sa silong
sa among balay, nagsilbing sala ug kusina. Sa itaas tua ang duha ka lawak katulganan: ang usa
para nilang Tatay ug Nanay; ang ikaduha gi-reserba alang nako.
Giablihan ni Nanay ang pultahan sa ubos ug gipadayon mi si Ernesto. Miamen si Ernesto
sa kamot ni Nanay. Misunod ko ug migakos hugot sa akong inahan nga kadali rang nakapatulo
sa iyang luha..
“Kumusta ka, Nay?” matod ko, ang akong mga mata nanghalang. Gipahiran ko sa
labakara ang akong mga mata ug ang mga luha wa makadaligdig sa akong mga aping.
“Maayo man ko, Dong Esmer,” ni Nanay, “apan si Tatay mo…”
“Kumusta, Esmer?” Nadungog ko ang tingog ni Tatay Mesio.
Gitan-aw ko siya nga diha na sa hagdanan gikan sa itaas. Nagagunit siya sa barandilya sa
hagdanan. May malimbationg pahiyom mibathay sa iyang mga ngabil. Sa akong tan-aw
migamay si Tatay. Wala na ang kabus-ok ug kaabtik sa panglawas sa manananggot. Wala na ang
kahimsog ug kabisgo sa dughan sa mag-uuma. Mikuyos ang iyang pamayhon. Daw gituslok sa
23 of 25
tumoy sa hait nga sipol ang akong kasingkasing samtang nagtan-aw kaniya.
“Giunhan man ko nimo, Tay. Akoy angay mangumostag una nimo!” Gitingsian ko siya
ug giyangoan sa akong ulo. “Okey ra man ko. Ikaw, kumusta ka man?”
Hinay ug mabinantayon nga milahos si Tatay pagkanaog. Gisugat ko siya ug gisagakay
paingon sa sopa aron makalingkod. Miamen si Ernesto kaniya.
“Dia, Esmer, hapit na pod ko mobiyahe, apan di paingon sa Saudi. Adto ko sa langit. He-
he-he!” mikagiki og katawa si Tatay. Mitokar ang iyang pagka siaw.
“Si Tatay sad! Bisan nia ta sa seryuso nga sitwasyon mosaling-it gyud sa iyang
komedya,” matod ko. Gitan-aw ko ang akong relo. Hapit na alas dose sa udto.
“Hala, maglung-ag sa ko,” ni Nanay nga nakamatikod sa akong pagtan-aw sa orasan sa
akong bukton. “Unsa may atong isula, Mesio? Tua pa hinooy inun-onang barungoy nga pinalit
ko sa tayakan ni Melyong kanihang buntag.”
“Akoy bahala sa sud-an, Tiya,” matod ni Ernesto. “Mobalik ko sa ubos. May naninda na
karon sa tayakan og mga sud-ang linuto daan. Basig makapalit kog adobong manok ug tinap-
anang burod o bariles. Pag-utan, kay basig gisablok na ni si Agaw Esmer og utang
kamunggay…utang Bisaya. Wa na didto sa Saudi, ingon nila.”
“Sige, Gaw,” matod ko nga mikuot sa akong pitaka. “Dad-a ni. Mao niy gamita.” Gitunol
ko kang Ernesto ang tibuok lima ka gatos.
Gidawat ni Ernesto ang kuwarta ug milakaw dayon.
Human sa among paniudto dihang nag-estoryahay kaming upat-- si Tatay, si Nanay, ako
ug si Ernesto-- nahibaw-an nako nga si Noy Dodoy na ang mipuli pagpananggot sa sanggutan ni
Tatay. Ang maisan ni Tatay, si Nong Lino ang misapod pagtikad.
24 of 25
Pagkasunod adlaw mi-insister ko nga dad-on si Tatay Mesio sa dakbayan sa Sugbo aron
ipa-eksamin sa usa ka espesyalista nga mananambal kay ang doktor sa lungsod ra man ang
mihiling kaniya sa una. Gipakuyog ko si Ernesto kanamong Nanay Asion, Tatay Mesio ug nako.
Miingon ang doktor nga stage three na ang kanser ni Tatay sa atay. Usa na lang ka
proseso ang makaluwas kaniya: ang liver transplant, apan nagkinahanglan og dakong kuwarta—
mga duha ka milyon ka pesos. Ug dako usab nga problema ang pagpangita og donor sa atay.
Segun sa tambag sa doktor, wala namo itug-an ni Nanay kang Tatay ang resulta sa konsultasyon.
May bag-ong mga tambal ang gireseta sa doktor alang kang Tatay. May hukom namugna sa
akong alimpatakan. Tiwason ko na lang ang akong kontrata sa Saudi karong tuiga; dili na nako
renyuhon. Gusto kong silbihan ang akong amahan sa nahibilin niyang mga adlaw dinhi sa
kalibotan. Misantop sab sa akong hunahuna si Aniceta. Dalaga pa siya. Nangutana ko sa akong
kaugalingon, ‘Nganong wa pa siya magminyo? Nagpaabot kaha siya kanako?’
Nianang pagka gabii kuyog nako si Ernesto, gibisitahan ko si Aniceta. Husto si Ernesto,
misamot katahom si Aning nga mitambok nag diyutay. Tag-as gihapon ang iyang buhok nga
midunghay lapas og diyotay sa iyang abaga. Malipayon kaayo siyang naghandom niadtong
nagtungha pa sa elementarya sa among barangay ug sa among pagka klasmeyt sa hayskol didto
sa lungsod. Didto sa sala gidalitan mi si Ernesto og tuba ni Noy Bentong. Si Manay Rosa didto
sa kusina nagdigamo kay giimbitar mi si Ernesto nga anha sa ila manihapon.
“Matapos karong Disyembre ang akong kontrata, Ning. Di na nako renyuhon. Anhi na ko
manarbaho sa Sugbo. Mo-aplay kog balik sa MEPZ.” Gitug-anan ko si Aniceta sa akong hukom.
“Maayo hinoon, Mer, aron mahiduol ka nilang Nang Asion ug Nong Mesio, ug sa…” ni
Aniceta nga mitan-aw nako.
“Ug sa unsa…Ning?” sakgaw ko.
“Ug sa atong mga silingan ug mga higala dinhi sa ato,” sumpay ni Aniceta nga mitutok
og pilit kanako. Mibalos ko pagtutok kaniya. Nasabtan ko ang kinidlap sa iyang mga mata.
(KATAPOSAN)
25 of 25