Upload
voduong
View
248
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
1
TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
İş Güvenliği ve Eğitim Daire Başkanlığı
‘‘TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU
ANİ GAZ VE KÖMÜR PÜSKÜRMESİ
(DEGAJ) OLAYLARINA KARŞI
ALINACAK EMNİYET TEDBİRLERİ
YÖNERGESİ’’
Onay:15.12.2009 tarih 404 sayılı Yönetim Kurulu Kararı
2
TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
YER ALTI OCAKLARINDA ANİ GAZ VE KÖMÜR PÜSKÜRMELERİNE KARŞI
ALINACAK EMNİYET TEDBİRLERİ HAKKINDA YÖNERGE
İÇİNDEKİLER
1. Genel
2. Kömür Püskürmeli gaz Degajları
Degaj Tehlikesinin Belirlenmesi
Gaz İçeriği Tespiti
Yazıcılı CH4 – İzleme Sistemi
V30 – Değerinin Belirlenmesi
Ayrıcalıklı Formasyon Gerilimlerinin Göz Önünde Tutulması
Araştırma Sondajları
Desorpsiyon Katsayısının Belirlenmesi
Degaj Tehlikesinin Bertaraf Edilmesi
Planlı Önlemler
Rahatlatma Sondajları
Diğer Rahatlatma Yöntemleri
3. Diğer Gaz Degajları
Kaya Püskürmeli Gaz Degajları
Degaj Tehlikesinin Belirlenmesi
Degaj Tehlikesinin Bertaraf Edilmesi
Tabandan Gelen Gaz Degajları
Degaj Tehlikesinin Belirlenmesi
Degaj Tehlikesinin Bertaraf Edilmesi
Aniden Açığa Çıkan Büyük Gaz Olayları
4. Gaz Degajlarının Çıkması Halinde Alınacak Güvenlik Tedbirleri
Genel Korunma Tedbirleri
Baş yukarı çıkılması Esnasında Alınacak Güvenlik Tedbirleri
Delik Delerken Alınacak Güvenlik Tedbirleri
Lağım Atarken Alınacak Güvenlik Tedbirleri
Elektrik Tesislerinde Alınacak Güvenlik Tedbirleri
5. Uzman ve Bilirkişinin Katılımı ve Olayların Bildirilmesi
6. Nezaret ve Çalıştırılan Personel
7. Planlama ve Değerlendirme Belgeleri
3
EKLER
Ek- 1
BİR GAZ/KÖMÜR DEGAJI TEHLİKESİNİN BELİRLENMESİ VE
BERTARAF EDİLMESİNDE İZLENECEK YOL
Ek- 2
GAZ İÇERİĞİNİ TAHMİN ETME YÖNTEMİ
Ek- 3 DESORPSİYON DEĞERLERİ DELTA ΔP 0-60 VE KT’ NİN
BELİRLENMESİ
Ek- 4
NUMUNE ALMA PLANI
Ek- 5
ELEKTRİK TEÇHİZATININ CH4 ÖLÇÜ ALETLERİ VASITASI İLE
ELEKTRİK DEVRESİ KESME ŞEMASI
Ek- 6 V30 DEĞERİNİN BELİRLENMESİ
Ek- 7 SONDAJ EKİPLERİ İÇİN ÇALIŞMA TALİMATNAMESİ
Ek- 8 ŞEKİLLER
Ek- 9 KRİTİK İŞLER TALİMATI
4
TÜRKİYE TAŞKÖMÜRÜ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
YER ALTI OCAKLARINDA ANİ GAZ VE KÖMÜR PÜSKÜRMELERİNE KARŞI
ALINACAK EMNİYET TEDBİRLERİ HAKKINDA YÖNERGE
1- AMAÇ
Bu yönerge, TTK yer altı ocaklarında jeolojik ve tektonik nedenlerle basınç altında bulunan
gazların ve kömür katmanlarının aniden açığa çıkarak püskürmelerine karşı alınacak emniyet
tedbirlerini kapsar.
2- KAPSAM
TTK yeraltı ocaklarını ve personelini kapsar.
3- GENEL
Gaz; kömür veya kayacın bünyesine yerleşmiş olarak veya gözenek ve diğer boşluklarda
serbest olarak bulunur. Yüksek basınç altında bulunan gaz yeterli topuğun bulunmaması
durumunda aniden ocak açıklıklarına yayılır. Bazen gaz, bazen kömür bazende gaz ve kömür
püskürmeleri şeklinde görülür. Çoğu kez bu tür olaylarda patlayabilir gaz karışımları (grizu)
ve/veya oksijen azalması meydana gelir, gaz veya kömür tozu ile boğulma tehlikesi ortaya
çıkar.
Degajlar ve kaya püskürmeleri birbirlerine yakın, benzerdir, ama farklılıklar arz eder. Kayaç
püskürmeleri ile gaz püskürmelerini bir birinden ayırmak gerekir Gaz püskürmelerinin çoğu
tektonik arızalar, eski imalat topukları ve benzerleri ile bağlantılıdır. Kaya püskürmeleri ise
derin kotlarda yüksek arazi basıncı sonucu meydana gelen püskürmelerdir.
4- TANIMLAR
Ani Püskürme: Yer altı kömür ocaklarında hazırlık ve üretim çalışmaları esnasında;
jeolojik ve tektonik nedenlerle basınç altında sıkışmış olarak bulunan gazların ani
olarak (birden) ocak açıklıklarına kömürle veya kayaçla beraber püskürerek açığa
çıkması halidir.
Ani Püskürme Şüphesi: Aniden yüksek miktarda ocak gazlarının açığa çıkma
ihtimalinin bulunduğu şüpheli durumlardır.
Ani Püskürme Tehlikesi: Aniden yüksek miktarda ocak gazlarının açığa çıkma
ihtimalinin olduğu durumlara denir.
Ateşleme: Yer altı işyerlerinde patlayıcı madde kullanılması işlemidir.
Alarmlı metanometre: Metan alarm seviyesi ayarlanan belli bir yüzdenin üzerine
çıktığında sesli ve ışıklı olarak ikaz veren metan ölçme cihazıdır.
Araştırma (Kontrol) Sondaj Delikleri : Püskürme şüphesi olan;
Galeri (taşta) ilerlemelerde, lağım deliklerinden en az 5 m fazla delinen deliklere;
Düz ve eğimli kömür damarlarında, lağım deliklerinden en az 7 m fazla delinen
deliklere;
Ayaklarda, en fazla 15 m aralıklarla ve arına dik lağım deliklerinden en az 7 m fazla
delinen deliklere denir.
Basınçlı Hava Teneffüs İstasyonu: Ani püskürme olasılığı bulunan iş yerlerinde
ocağın basınçlı hava şebekesinden faydalanılarak kurulan ve gazlı bir ortamda belirli
bir süre yaşamayı devam ettirecek teneffüs tesisidir.
5
Desorbe edilebilir Gaz İçeriği: Toplam Gaz İçeriğinden, kömürün 1 bar basınca
maruz bırakıldıktan sonra bünyesinde kalan gaz içeriğinin çıkartılmasından meydana
gelen farka denir (m3/t).
Diğer Gaz Püskürmeleri:Aniden çok miktarda ocak gazlarının açığa çıkmasına
neden olan gaz püskürmelerinin hepsi diğer gaz püskürmeleri olarak adlandırılır.
Gaz/Kömür Püskürmesi: Aniden çok miktarda ocak gazının kömürle beraber açığa
çıkması olayıdır.
Gaz/Kaya Püskürmesi: Aniden çok miktarda ocak gazının kayaçla beraber açığa
çıkması olayıdır.
Gaz İçeriği : Gaz İçeriği, kömürün bünyesindeki gözeneklerde biriken kömür
kitlesine bağlı hacimsel gaz miktarıdır (m3/t).
İş Güvenliği Uzmanı: İşletmenin iş güvenliğinden sorumlu ve yetkili maden
mühendisi.
Koruyucu damar : Gaz degajı tehlikesi bilinen bir damarın, gazın açığa çıkmasının
sağlanması amacı ile damarına tavanında ve tabanında mevcut daha düşük gaz
içeriğine haiz damarın çalışılması ile yapılacak korunma çalışması.
kt – Değeri: Metan desorbsiyon akışına özgü süreci (zamanı) tarif eder (boyutsuz,
birimsiz sayı olarak verilir).
Oksijenli Ferdi Kurtarıcı: Acil durumlarda kaçma kurtulma için kullanılan, dış
ortamdan bağımsız kapalı devre kendiliğinden oksijen üreten tip ferdi kurtarma
cihazıdır.
Pilot Sondaj Delikleri: Taşta ve/veya kömürde yürütülen çalışmalarda püskürme
ihtimaline bakılmaksızın eski imalat, arıza zonu yönlerinde yapılan en az 25 m
uzunluğunda delinen deliklere denir.
Rahatlatma Sondaj Delikleri: Püskürme tehlikesi tespit edilen ve tehlikeyi yok
etmeyi amaçlayan 90-140 mm çapında uçlarla, dönerek ilerleyen (jackpit) helezon
burgularla yapılan sondajlardır. Bu çapta yapılan araştırma sondajları da rahatlatma
sondajı olarak geçerlidir.
Toplam Gaz İçeriği: Kömürün iç yüzeylerine yapışık olan metan gazı ile kömür
bünyesindeki gözeneklerde serbest olarak bulunan metan gazının toplamıdır (m3/t).
Taban Gaz Püskürmesi: Üretim alanlarında ocak gazının aniden tabandan açığa
çıkmasıdır.
V30 - Değeri: Bir patlayıcı madde ateşlenmesinden sonra meydana gelen kömür
postasından 30 dakika içinde açığa çıkan metan gazının, çıkan postaya bölünmesiyle
hesaplanan değer (m3/t).
Yazıcılı CH4-İzleme Cihazı: Hava akımı içindeki gaz değerlerinin yazıcılı bir CH4 –
ölçü aletiyle izlenmesidir.
6
KÖMÜRLÜ GAZ DEGAJLARI
Kömürlü gaz degajlarında (gaz/kömür püskürmeleri) damarın gaz içeriği, gazın basıncı,
kömürün karakteristiği gibi kriterler gazın hızlı bir şekilde aniden açığa çıkmasına neden olur.
Kömür veya kayacın bünyesinde yüksek basın altında bulunan gazın basıncı ve gazın
basıncına karşı duran kömür kalınlığının direncinden fazla olması halinde ani püskürme
(degaj) olur.
5.1- Degaj Tehlikesinin Belirlenmesi
Kömür madenlerinde ki tüm kömür damarlarında, veya sınırlı bölgesel kesimlerde degaj
tehlikesi olabilir. Degaj tehlikesinin tespiti ve berteraf edilmesinde izlenecek yol Ek-1’de
verilmiştir.
5.1.1-Gaz içeriği tespiti
Gaz/kömür degajının meydana gelmesinde en büyük etkenlerden biri, kömür damarının gaz
içeriğidir. Bu nedenle önce kömür damarlarının desorbe edilebilir gaz içeriği tespit edilerek,
kömür damarları desorbe edilebilir gaz içeriği değerlerine göre sınıflandırılacaktır.
Gaz İçeriği 8 m3/t altında olan damarlarda püskürme ihtimali olmadığı;
Gaz İçeriği 8 m3/t üstünde olan damarlarda püskürme olasılığına yer verilecektir.
Desorbe edilebilir gaz içeriğinin tespiti Ek-2’ de tarif edilen yöntemle tahmin edilebilir.
Şüpheli durumlarda desorbe edilebilir gaz içeriği, uzman kişilerin onaylayacağı bir yöntemle
belirlenecektir. Şayet uzman kişiler gaz/kömür degajına ihtimal vermiyorlarsa, gaz içeriği
tespitinden vazgeçilebilir.
5.1.2 –CH4-İzlemesi
Gaz içeriği sonuçlarına göre gaz/kömür degajı ihtimali varsa, hava akışı bir yazıcılı CH4 –
ölçü cihazı ile izlenecektir. Kayıt edilen değerler doğrultusunda bilhassa lağım deliği
delerken, arın ilerlerken, üretim yapılırken, özellikle patlayıcı madde atılırken açığa çıkan
gazın seyri takip edilecektir. Değerler yüksek çıktığında, değerlerin kayıt edildiği belgelerin
üzerine zaman ve yer not edilecektir.
CH4 – intişarı, yazıcılı ölçü aletlerinin göstergeleri ve çıktıları yardımıyla, normal değerlerden
sapan temayüllere dikkat edilecektir. Sapmalar tespit edildiğinde uzmanların katkısı talep
edilmelidir. CH4 – içeriği, genel temayüllerin üzerinde artış veya düşüş gösterirse, işletme
akış programından bağımsız seyreden dalgalanmaların ve kaynağı tahmin edilen verilerin
çıkış yerlerine yönelik nedenleri araştırılmalıdır (Programlanabilir hesap makinesi ile ölçü
sonuçlarını değerlendirilmesi hedef alınmalıdır).
İlerlemelerde, gazın arın tarafından veya geride kalan taraflardan açığa çıkıp çıkmadığını
belirlemek için en az iki CH4 – ölçü aleti gerekli olup, ölçü yerinin biri mümkün mertebe
arına yakın, gazın hava ile karıştığı vantüp ağzının yanında, diğeri ise arka tarafta belirlenen
uygun bir yerde olacaktır. Arın yakınındaki ölçü aletinin bir göstergesi de Rahatlatma Sondaj
makinesinin yanında bulunacaktır.
7
5.1.3 – V30 - Değerinin Belirlenmesi
Patlayıcı madde atımıyla gevşetilen kömürden açığa çıkan gazlar, damar gaz miktarı
hakkında sağlıklı bir yorum yapma imkanı verir. Patlayıcı maddeler ateşlendikten hemen
sonra, 30 dakika süresince açığa çıkan CH4, gazı ölçü aleti ile ölçülerek kayıt edilecek, sonra
kayıtlardan ve havalandırmadan metan gazı geliri hesaplanacaktır. Bu hacimsel değer lağım
atımından sonra gevşetilen kömür miktarına bölünerek, m3/t ve V30 – Değeri olarak
hesaplanacaktır. Her lağım atımının yer ve zamanı, hava miktarı, gevşetilen kömür miktarı ve
V30 – Değeri, yazıcılı CH4-ölçü aleti izleme kağıdı üzerine not edilecektir (Ek- 3).
V30 – Değeri ile lağım atılan arının yeri bir damar planı üzerinde (1:100 ile 1:500 arasındaki)
tablo şeklinde tutulacaktır. Eğer V30 – Değeri, desorbe edilebilir gaz içeriği değeri %40
üzerinde ise, damar riskli olup, 5.1.5 ve 5.1.6’ ya göre önlemler alınacaktır.
Gaz içeriği 5.1.1’ e göre sınır değerlerin üzerinde olan damarlarda Başyukarı (baca)
çalışmalarında V30 – Değerinin belirlenmesi için lağım atarak ilerleme diğer yöntemlere göre
tercih edilmelidir. V30 – Değerinin belirlenmesi basit bir yöntem olup, normal çalışma
koşulları çerçevesinde degaj şüphesi için ipuçları verir.
5.1.4 – Kaya Tabakalarının Ağırlığından Kaynaklanan Zorlanmalar
Formasyon zorlamalı alanlarda kömürün bünyesi normal görüntüsünden uzaklaşabilir.
Örneğin; büyük baskı altında parçalanmış, ezilmiş (milonlaşmış) kömür bünyesinden metan
gazı hızla açığa çıkar ve bu da yüksek oranda gaz birikmesine dolayısıyla degaj için önemli
neden oluşturur. Formasyon rahatlamaları da gaz püskürmelerine neden olabilir.
Kömür püskürtmeli gaz degajları ile kaya püskürmeleri (damar patlamaları) çoğu kez
birbirlerine benzer veya birbirleriyle kesişen olaylar şeklinde görünür. Olayların akışından,
dejaj olayından önce gaz basıncının veya formasyon gerilmesinin hakim olduğu görülür.
Öyle ki bir gaz degajı genelde kendisini bir kaç saniyeden birkaç dakikalık süre içinde
parçalanmış kömürün püskürmesi şeklinde gösterir. Buna karşın kaya püskürmelerinde, geniş
ölçüde kömür arının tamamı birdenbire yerinden boşalır ve yerle bir olur.
Genelde kaya püskürmeleri çoğu kez aşağıdaki oluşumlarda meydana gelir:
a) Tektonik arızalar (ataklar, itmeler, üst üste gelmeler, kaymalar vs), damar eğiminde
büyük değişmeler, dar senklinaller ve dar antiklinaller, damardaki sıkmalar ve
kalınlaşmalar ve çıkıntılar,
b) Tavanda ve/veya tabanda üretim topukları veya ramble kenarları,
c) Üretim damarında ilave basınçları artıran imalat, ramble- veya diğer kısımlar,
d) Göçük tarafında tavan taşının askıda kalması (düşmemesi)
Planlama aşamasında madencilik açısından tektonik arızalar projeksiyon altına yatırılmalıdır.
Fevkalade aşırı formasyon zorlamalarının tanınması için tektonik arızalar planlara
işlenmelidir. Bir veya birden fazla oluşumların görüldüğü alanlarda ve bu alandaki
damarlarda desorbe edilebilir gaz içeriği 5.1.1’ e göre sınır değerin üzerinde ise, bu
damarlarda degaj şüphesi olabilir. Nezaretçiler eğitilerek etkin şekilde görev almaları
sağlanmalı ve tesbit edilen kaya zorlamaları bildirilmelidir. İlerlemeler patlayıcı madde
kullanarak yapılmalı, V30 – Değerleri belirlenmeli ve kayıt edilmelidir. Her hangi bir
nedenle V30 – Değerleri belirlenemiyorsa, bilirkişi tarafından 5.1.5’e göre araştırma
sondajının yapılması ve 5.1.6’ya göre desorpsiyon değerinin belirlenmesi zorunludur.
8
5.1.5 Araştırma Sondajları ve Kırıntı Geliri
Taşta sürülen galerilerde, degaj ihtimali olan bölgeye yaklaşıldığında sondaj delikleri lağım
deliklerinden en az 5 m daha fazla ileride olacak şekilde delinecektir.
Rekuplarda, kömür damarının kesilmesine en az 5 m kaldığında ilerleme durdurulacak,
aynaya kadar gerekli tahkimat yapıldıktan sonra, değişik doğrultuda, kömür damarını kesip
geçen en az 3 adet sondaj deliği delinecektir.
Kömürde; püskürme ihtimali olan alanlardaki damar içi çalışmalarda; baş yukarı
çalışmalarında, kömür damarındaki taban yollarında, baş aşağı veya baş yukarı ilerleme
istikametinde, kenarlara yakın noktalardan cidarlara paralele yakın olacak şekilde iki adet ve
kenarlara diyagonal olacak şekilde iki adet olmak üzere toplam dört adet araştırma sondajı
yapılacaktır. Sondajlar düz ve eğimli damarlarda alının ilerleme istikametinde ve yanlarda
en az 7 m topuk yelpazesi kalacak şekilde delinecektir. Bu sondaj deliklerinin arasında farklı
boylarda başka deliklerde gerekli olabilir (Ek-4).
Ayaklarda, sondaj delikleri arına dik, günlük ayak ilerlemesinden en az 7 m ileride olacak ve
delikler arasındaki mesafe 15 m’yi geçmeyecektir. Yeni sondaj delikleri eski deliklerden 7 m
mesafelerle şeş beş gelecek şekilde delinecektir. Ayak-taban yolu girişlerinde iki sondaj
deliği arasındaki mesafe 10 metreyi geçmeyecektir.
Damarlarda veya damarların etrafında ki tektonik arızalarda gaz degajı olabilir, bu tür
arızaların erken belirlenmesi için uzun sondaj delikleri açılmalıdır, öyleki arıza zonu
belirlenene kadar arın önünde en az 15 m uzunluğunda ön delikler açılarak tespit edilmiş bir
alan oluşturulmalıdır. Tektonik arızalı alanlarda ayaktaki sondaj deliklerinin boyları her
konumda ayak arının en az 15 m önünde olacak şekilde yapılacaktır ( 5.2.1).
Yüksek gerilimli alanlarda, tektonik arızaların bulunduğu yerlerde (Baş yukarı, Baca)
açılmayacak veya yalnız özel, durumlarda tespit edilmiş ilave emniyet önlemleri ile açıklıklar
(Lağım, galeri, taban yolu, baş yukarı, baca gibi) açılacaktır.
Kömürde yapılacak araştırma sondajlarında dönerek ilerleyen dış yüzeyinde çıkan postayı
(kırıntıları) dışarıya taşıyan yiv ve setleri olan (jackpit) helezon burgular kullanılacaktır.
Delik çapları en az 50 mm ve tij boyları 1 m olacaktır. Sondaj delikleri açılırken delikten
(her bir metreden) çıkan kırıntı geliri (posta) ölçekli bir kabın içine doldurularak kırıntı
miktarı tespit edilecektir.
Sondaj deliği çapı 76 mm geçmeyecektir. Ayaklarda bu çap 50 mm’ye indirilebilir. Sondaj
deliğinden gelen posta miktarı, litre/metre (delinen her bir metre delikten çıkan kömür
postasının litre olarak hesaplanması), yapılacak postanın özelliği (ince veya kalın) ve diğer
önemli izlenimler yazılı olarak kayıt edilecektir. Delikler kuru hazırlanacaktır. Buradan farklı
olarak deliklerin sulu delinmesine müsaade edilir, ancak ilave uygun bir teçhizatla posta
miktarı litre olarak belirlenmelidir. Delik delerken açığa çıkan gaz miktarı Yazıcılı CH4-
ölçme cihazı ile takip edilecektir.
a) Sondaj deliğinden kömürlü gazın üfleyerek açığa çıkması,
b) Sondaj deliğinden aşağıdaki değerlerden fazla posta çıkması halinde;
50 mm’lik sondaj deliğinden 8 lt/m,
95 mm’lik sondaj deliğinden 50 lt/m,
140 mm’lik sondaj deliğinden 90 lt/m
9
aynı zamanda yüksek gerilimin varlığını gösteren rahatlama seslerinin
(‘‘kütlemeler’’) duyulması,
burgunun üzerine çarpmaların veya vurmaların anlaşılması,
burguların deliğin içine doğru çekilmesi,
kalın postanın artması,
burgunun sıkışması.
Vbg. emarelerin tespiti halinde olay yeri uzman kişilere tetkik ettirilecek, alınacak önlemler
belirlenecektir.
5.1.6 Desorpsiyon Değerlerinin Belirlenmesi
Desorpsiyon Değerinin belirlenmesinde Delta ΔP ve kt verileri gereklidir. Delta ΔP ve kt
verilerin belirlenmesi Ek-3’e göre yapılacaktır.
Delta ΔP ve kt – verilerinin belirlenmesi için gerekli kömür numuneleri ilerleme istikametinde
3 m’lik sondaj deliklerinden ve/veya araştırma sondaj deliklerinin en uç noktasından
alınacaktır. Numune alınacak sondaj delikleri arasındaki mesafe 2,5 – 3 m olacaktır.
Numuneler; taban yolları, baş yukarı veya baş aşağılarda ve benzer yerlerde ortada bir ve
yanlarda da birer delik olmak üzere toplam üç delikten alınacaktır. Ayak içinden alınacak
numuneler alına dik araştırma sondaj deliklerinin en uç noktalarından alınacak ve numune
delikleri arasındaki mesafe en fazla 15 m olacaktır. Araştırma sondaj deliklerinin en uç
noktalarından alınan kömür numuneleri damarın püskürme özellikleri ve püskürmenin erken
teşhisi ve tespiti hakkında ip uçları verir. Kömür numuneleri; açılan her lağım, araştırma ve
rahatlatma sondaj deliklerinden alınabilir. Ancak alınan numunelerin önceden belirlenmiş
noktalardan olduğuna dikkat edilmelidir.
Damarın karakteristiğine ve damar stampına bağlı oluşum ve değişmeler hakkında yorum
getirebilmek için ayak boyunca alın yüzeyinden de numune alınması tavsiye edilir. Ayrıca
lağım atımlarında 5.1.3’e göre V30 – Değerinin belirlenmesine devam edilecektir. Muhtelif
etkenlerden (örneğin maden yatakları, gaz içeriği) dolayı sınır değerlerinin aşılması halinde,
bir püskürme tehlikesinin varlığı farklı da olsa kabul edilmelidir.
Genelde bir alanda tespit edilen değerler aşağıdaki gibi sınır değerlerin üzerinde ise, bu
alanlar püskürme tehlikesi olan alanlar olarak sınıflandırılacaktır.
V30 – Değeri, desorbe edilebilir gaz içeriğinin %60 üzerinde olması,
Delta P0-60 - değerinin 15 mm Hg (20 mbar) üzerinde olması,
Kt – değerinin 0,75 olması.
Münferit hadiselerde TTK konuyla ilgili bir uzman kişileri davet eder ve başka sınır değerleri
belirlenebilir. Sınır değerler aşıldığı taktirde 5.2’ye göre hangi tedbirlerin uygulanacağı,
uzman kişiler vasıtasıyla tespit edilir.
10
5.2 – Degaj Tehlikesinin Önlenmesi
5.2.1- Planlar İle Alınacak Tedbirler
Ocaklar üretime hazırlanırken gaz püskürmeleri için riskli koşulların varlığı plan ve kesitler
üzerinde işlenecektir.
Tetkikler sonucunda bir damar da gaz püskürmesi için riskli koşulların varlığı tespit edilmiş
ise, geniş bir alanın desorbe edilebilir gaz değerini aşağı çekmek için başka bir damar
(koruyucu damar) ‘ın kömürü alınmalıdır. Koruyucu damar üretimi, gaz degajı tehlikesi
bilinen bir damarın, tavanında ve tabanında yapılacak korunma çalışması ile gazın açığa
çıkması sağlanarak, gaz degajı tehlikesi tamamen bertaraf edilebilir veya oldukça aşağı
çekilebilir. Sadece Üretim ayaklarında değil, hatta gaz degajı tehlikesi arz eden damarlar da
baş yukarı gibi ocak açıklıkları da, tavan da veya taban da yapılmış korunma çalışmalarının
çevresinde başlatılmalıdır. Tavanda veya tabanda gaz degajı tehlikesine karşı bir korunma
çalışması yapılmamışsa, ocak açıklıkları (hava yolu bağlantıları gibi) taşta yapılmalıdır.
Korunmuş alan ve kayaç içindeki ocak açıklıkları ile gaz degajı tehlikesi arz eden damar
arasındaki mesafe uzmanlar tarafından belirlenecektir.
Galeriler (lağımlar) en kısa yoldan geçilecek şekilde planlanmalıdır. Veya, imkanlar dahilinde
ilave gerilimlerin arttığı alanlardan kaçınılmalıdır. Büyük faylara en az 15 m emniyet topuğu
bırakılmalıdır.
İlave basınç altında olan damar içi ocak açıklıklarında arın ilerlemelerinden kaçınılmalıdır. Bu
özellikle ilave basınç altında olan ve eski imalatlara paralel sürülmesi planlanan galeriler,
taban yolları, baş aşağı ve baş yukarılar için geçerlidir. Taban yolu - ayak arını açısı 72
derece ile sınırlandırılacak ve açının bunun altına düşmesinden kaçınılacaktır.
Damar içi hazırlıklarında başyukarı baş yukarı sürülmesi yerine baş aşağı inilmesi
(desandreler) tercih edilmelidir. Zira gaz/kömür püskürmelerinde etkili olan yerçekimi güçleri
kömür arınında olayı tetikleyebilir ve olayın boyutunu etkileyebilir. Şayet 5.2.2 veya 5.2.3’ e
göre tedbir gerekmiyorsa, en azından ilave basınçla yüklenmiş yüksek basınçlı zonlara,
faylara, eski imalatlara ve aynı damardaki üretim noktalarına yaklaşırken söz konusu yerlere
en az 15 m topuk bırakılacaktır.
Gaz püskürmelerine neden olabilecek arın yakınlarındaki aşırı yüksek ve düzensiz kaya
gerilimleri, üretim ve arın ilerleme hızının düşürülmesiyle (sabanla üretimle ve göçertmeli
üretim yöntemiyle) aksi tesir yaratılarak düşürülebilir.
5.2.2 - Rahatlatma Sondajları
Rahatlatma sondajları, 90 – 140 mm çapındaki uçlarla dönerek ilerleyen sondajlardır. Bakir
kömür damarlarındaki hazırlıklarda, taban yollarında, baş yukarı ve baş aşağılarda, arın
çevresinde kademeli üç ile yedi delik delinecektir. Delikler öyle düzenlenecek ki, her hazırlık
aşamasında ocak açıklığının çevresinde en az 7 m uzunluğunda delikler delinmiş olacak, her
bir deliğin delik arını ile bir sonraki delik arasındaki mesafe 3 m ile 5 m arasında olacaktır.
Taşta ilerlerken degaj tehlikesi arz eden kömüre yaklaşılması bekleniyorsa, atılacak lağım
deliklerinden en az 5 m ileriye kömüre doğru, gerektiğinde kömürün içinde delikler
açılacaktır. Tektonik arızalı alanlarda delik uzunlukları, günlük baca veya üretim
ilerlemelerinden en az 15 m ileride olacaktır.
11
Kömür damarında rahatlatma delikleri 90 – 140 mm çapındaki uçlar (Jackpit) ve dönerek
ilerleyen dış yüzeyinde çıkan postayı dışarıya taşıyan yiv ve setleri olan en az 90 mm dış çaplı
helezon burgularla açılacaktır. Bu çapta yapılan araştırma sondajları da rahatlatma sondajları
olarak geçerlidir. Delme esnasında çıkan posta her metrede çıkan posta miktarı litre olarak,
çıkan postanın özelliği (ince veya kalın) ve diğer tespitler yazılarak kayıt edilecektir. Delikler
kuru (susuz) açılacaktır. Farklı olarak sulu delmeye de müsaade edileblir, ancak uygun aletle
posta miktarı tespit edilebilmelidir. Delikler açılırken çıkan gazın miktarı yazıcılı bir metan
dedektörü ile takip edilecektir.
Şayet kayıt edilecek miktarda delikten kömür tozlu gaz üflemesi veya posta artışı ve farklı
olağan dışı emareler (5.1.5’te adı geçen emareler) görülürse, emareler yok oluncaya kadar
uygun mesafede ilave delikler açmaya devam edilecektir. Lağım atımlarında V30 – Değerleri
tespitine devam edilecek ve bu değerler üzerinden rahatlatma sondajlarının sonuçları
hakkında açıklama yapılacaktır.
Ayak içinde delikler birbirlerinden en fazla 3-5 m arayla arına dik ve ayak – taban yolu
geçişlerinde ayak arınına dik, her an 7 m delik uzunluğu olacak şekilde hazırlanacaktır.
Rahatlatma sondaj programı, rahatlatma sondajının gerilimi az olan bölgeden başlayıp
sırasıyla delikten deliğe gerilimin yoğunlaştığı alana doğru ilerleyerek yapılmasına, bu arada
sıranın bozulmamasına, delikler açılırken meydana gelebilecek arızalardan dolayı (Burguların
sıkışması, burgu kırılmaları gibi) çalışmaların yarım bırakılmamasına, hemen yanına istikamet
değiştirmeden yeni bir deliğin sonuna kadar açılmasına özen gösterilmelidir. Rahatlatma
sondajlarında, sondaj ekibinin korunması için koruma önlemlerinin artırılması, yani küçük
çaplı sondajla başlayıp çapları büyüterek öngörülen çapta sondaj deliklerinin açılması
gerekebilir. Zorunlu rahatlatma çalışmalarında tespit edilen verilerde sadece sınır değerlere
değil, temayüllere de dikkat edilecektir.
Rahatlatma sondajı programı çerçevesinde hedef alınan A+ 7m (A= lağım atımı) sondaj
uzunluğu, arın ile bölge arasında yer alan mesafe yoğun posta geliri (delerken açığa çıkan
burgu kırıntıları) nedeniyle büyütülemiyorsa, baş yukarı çalışmalarına devam etmeden önce
alınacak tedbirler hakkında uzmana başvurulacaktır.
Rahatlatma sondajları yapılırken, basıçlı hava ile çalışan aydınlatıcıların kullanılmasına
müsaade edilmez. Kendinden emniyetli olmayan enerji kaynaklı ışıkları (Madenci Lambaları)
sadece kişiler üzerlerinde taşıyabilirler. Özellikle gaz degajı tehlikesi arz eden bölgelerde
kullanılmasına müsaade edilmiş kendinden emniyetli elektrikli tesislerin dışında, rahatlatma
sondajlarında kendinden emniyetli ışık, uzaktan izleme cihazları veya benzerleri otomatik
devre kesici haricinde kumanda kabininde birde el ile enerjiyi kesen acil anahtar
bulunuyorsa, kendinden emniyetli olmayan kısımları kumanda kabininde veya muhtemel gaz
degajı mahallinden uzak kumanda kabini tarafına yerleştirilebilir .
5.2.3 – Diğer Rahatlatma Yöntemleri
Lağım atımları ve kömüre su enjeksiyonu yöntemi, gaz püskürmesi tehlikesini bertaraf
etmeye uygun yöntemlerdir. Ocak açıklıklarında özellikle lağım atma yöntemi ile püskürme
tehlikesini bertaraf etmek mümkün olmaktadır.
12
6 – DİĞER GAZ DEGAJLARI
6.1 - Kaya Püskürmeli Gaz Degajları
Kaya Püskürmeli Gaz Degajlarında, genelde kumtaşı gaz/kömür degajlarında ki benzer
mekanizmaya maruz kalmaktadır. Gaz/Kaya Püskürmeleri hem lağım atımı sonrası, hem
kayaçların tambur kesicili köstebek makinaları ile kesim çalışmalarında meydana gelmiştir.
6.1.1 - Degaj Tehlikesinin Belirlenmesi
Lağım atımı esnasında gaz değerlerinin pik yapması ve kayaç postasının ufalanmış kırıntı
şeklindeki yapısı, kaya püskürmesi tehlikesi ihtiva eden bir alanın varlığının işaretidir. Kaya
püskürmesi tehlikesi arz eden kumtaşında boşluklar açılırken çoğunlukla boşluğa doğru
konkav kavlaklar oluşur ve hatta son aşamada ince tabakalar haline veya ince sıva kırıntıları
meydan gelir. Bu emareler iyi şekilde karotlarda, lağımlarda ve kuyularda görülür. Bu tür
emareler görünen ve gaz/kaya püskürmeleri beklenen alanlarda 5.1.2’ye göre bir yazıcılı gaz
(CH4-) izleme sistemleri kurulmalıdır. Şüpheli durumlarda karotlu sondaj yapılarak tetkik
edilmelidir.
6.1.2 - Degaj Tehlikesinin Önlenmesi
Gaz/kayaç püskürmeleri bugüne kadar edinilen bilgilere göre çoğu durumlarda lağım atımları
ile veya koşullara göre bir koruyucu kömür damarının üretimi ile önlenmiştir.
Gaz/kayaç püskürmeleri beklenen alanlarda, kazı çalışmaları patlayıcı madde atımları
yapılarak yürütülmelidir. Planlanmış kesitin üzerine çıkılması halinde özel bir önlemle
(örneğin küçük bir orta çekmenin patlatılmasıyla ters etki yaratılarak) tehlike bertaraf
edilebilir.
Rekup lağımlarında veya taban yollarında degaj şüpheli kumtaşı tabakasında kum taşı
zedelenmemeli, çatlatılmamalıdır. İlerletimli üretim yöntemiyle çalışan bir ocakta ayak
ilerleme yönünde ilerleyen taban yolu söz konusu ise, taban yolu arını ile ayak arasındaki
mesafe 30 m den az olmamalıdır.
6.2 – Taban Gaz Degajları
Sağlam ve sızdırmazlığa yakın tabakaların altında yüksek miktarda gaz ihtiva eden ve gaz
ileten tabakalar varsa, tabanda ki tabakaların birden kırılarak oluşan çatlak ve yarıklardan
gazın püskürmesi olayı taban gaz degajı olarak adlandırılır. Bu görüntü, bir beton içindeki
basınçlı hava borusunun aniden patlamasında olduğu gibi tabanın aniden patlaması şeklinde
tezahhür eder. Bu sırada kayaç ve kömür püskürmeleri meydana gelmez.
6.2.1 – Gaz Degajı Tehlikesinin Belirlenmesi
Şuana kadar Gaz Degajı Tehlikesinin Belirlenmesinde uygulanabilir bir yöntem ile ilgili kesin
bir şey bilinmemekle birlikte geçmişten edinilen bilgilere bakıldığında; taban gaz degajı için
5.2’ye göre koşullar mevcutsa, taban 70 m derinliğe kadar tetkik edilmelidir. Bugüne kadar
meydana gelmiş degajlarda tabanda kalın kumtaşı tabakaları bulunuyordu.
Sağlam taban tabakaların birden kırılmasına formasyondaki zayıf zonlar ve ilave gerilmeler
neden olur. Böyle bölgelerin 5.1.4’teki koşullara uygunluğu araştırılmalıdır. Özellikle
ayakların başlangıç aşamasında ve adı geçen bölgelere yaklaşırken sağlam taban
tabakalarının birden parçalanabileceği çok iyi bilinmelidir. Şayet taban degajları ile
karşılaşılması bekleniyorsa 5.2.2’deki önlemler uygulanacaktır.
13
6.2.2 - Degaj Tehlikesinin Önlenmesi
Degaj tehlikesinin önlenmesi için tabandaki gaz taşıyıcı tabakalara gaz drenaj delikleri açılır.
Drenaj deliklerinin birbirlerine ve ayaktan olan mesafeleri ile delik yönleri işyeri koşullarına
bağlıdır. Ocak Gazlarının Drenajında Kullanılacak Tesis, Teçhizat ve Ekipmanların
Kurulması, İşletilmesi ve İzlenmesi için gerekli şartlar dikkate alınmalıdır.
Gaz drenajı delikleri nizami olarak alt taban ve üst taban yollarından açılacaktır. Anormal
değişiklikleri tespit etmek için drenaj deliklerin gaz basıncı ve debisi sürekli izlenecektir.
İzleme sonuçlarına göre uzmanlar devreye girer ve gerektiğinde ilave delikler delinir.
6.3 –Aniden Açığa Çıkan Diğer Gaz Olayları
Genelde; tektonik olaylar sonucu faylar, ataklar oluşur. Fay zonlarında kayaç yapısı
milonlaşmış bir yapı gösterir. Jeolojik zaman içinde tektonik olaylar sonucu çatlaklar, üretim
alanları (Weber boşlukları) oluşur. Veya ocakların açılmasıyla veya kapanmasıyla boşluklar
meydana gelir ve bu boşluklar zamanla gazla dolar.
Kayaçlarda gerilimlerin yer değiştirmesi, fay zonlarında yeterli topuk kalmaması veya imalat
sonucu oluşan boşluklarda ana tavan taşının oturması sonucu boşluklarda basınç altında
biriken gazlar, buralardan ocak açıklıklarına yayılır.
Atmosferik basınç değişimleri (düşüşü) sonucu, kömür damarı içinde serbest halde bulunan
gazlar, birden ocak açıklıklarına yayılır. Gerilimlerin yer değiştirmesiyle büyük miktarda gaz
açığa çıkabileceğinden, bu olayların meydana gelmemesi için göçük kenarlarına, üretim
kenarlarına, topuklara, arızalara ve benzerlerine özel dikkat gösterilmelidir. Bu koşullar
altında gaz ihtiva eden alanlar bulunuyorsa, buralardaki gaz problemi zamanında ve amacına
uygun olarak drene edilmelidir (5.2.2).
Atmosferik basınç değişikliklerinden kaynaklanabilecek ani gaz boşalmalarına karşı
havalandırma tekniklerine uygun tedbirler alınmalıdır (örneğin eski imalat barajlarında
sızdırmazlığın sağlanması, hava basıncının dengelenmesi vbg).
7 – GAZ DEGAJI HALİNDE DEGAJDAN KORUNMA TEDBİRLERİ
Gaz degajından dolayı tehlikeye maruz kalabilecek personel mekanik etkenlere, boğulmaya
ve infilak tehlikesine karşı korunacaktır. Korunma tedbirleri sadece tespit edilmiş gaz degajı
tehlikesinde değil, bilhassasa özellikle henüz gaz degajı şüphesi aşamasında alınacaktır. Şayet
gaz degajı tehlikesi bulunmuyorsa, bu tür münferit hadiselerde iş güvenliği uzmanın onayı
ile önlemlerden vazgeçilebilir.
En iyi korunma yolu, tehlike arz eden yerlerde çalışan personelin karşılaşacakları tehlikelere
karşı doğru davranış tarzını öğretilmesidir. Fevkalade İşlerle görevlendirilen personele
(amirlere) “ Kritik İşler Talimatı ” verilir ( Ek 9).
7.1 – Genel Korunma Tedbirleri
Degaja müsait galeri, taban ve baş yukarılarda sondajlı ilerleme yapılacaktır.
Degaja müsait alanlarda pano hazırlıkları üretim başlamadan önce yapılacaktır. Kömür
damarı içine veya tavan taşına 15-20 m aralıklarla 120-150 m boyunda sondajlar yapılarak
tavan taşı delinerek kırılacak, gazın bu boşluklarda toplanması, ve daha sonra gazın drene
14
edilmesi (emilmesi) ile rahatlaması sağlanacaktır. Panolar hazırlık işleri tamalandıktan sonra
pano üretime verilecektir.
Personel, kömür arınına yapılacak kapaklarla, koruyucu direklerle, koruyucu kalkanlarla
mekanik etkilere karşı korunacaktır. Kömür arının sarsılma ihtimali olabilecek yerlerde
çalışma sırasında (örneğin üretim, su enjeksiyonu) arına emniyetli bir mesafede durulacaktır.
Degaja müsait kazı arınlarında martopikör ile kazı yapılmasına müsaade edilmez. Gerek kazı
esnasında ve kazıyı müteakip bekleme esnasında kazı alanında ve hava dönüş yolu üzerindeki
güzergahta kimse bulundurulmayacaktır.
Gaz degajını müteakip ocak açıklıklarında oksijen azalması meydana gelebileceğinden yeri
işaretlenmiş, göze çarpan, kolay ulaşılabilir yeterli sayıda basınçlı hava (bhti) teneffüs
istasyonu yapılacaktır. Bu teneffüs istasyonları başyukarı ve ayak içinde en fazla 10 m
aralıklarla, taban ve lağımlarda 20 m ve kaçış yolları üzerinde en fazla 30 m aralıklarla gaz
degajı mahallinden itibaren hava dönüş yolu üzerinde temiz hava ile birleştiği, yeterli oksijen
gelirinin olduğu noktaya kadar bhti bulundurulacaktır.
Grizu diğer gazlar ve kömür katmanlarının ani boşalma olasılığı bulunan işyerlerinde emniyet
lambası kullanılmayacaktır. Degaj tehlikesi veya şüphesi olan bölgeye en yakın yere dönüş
havası üzerine yazıcılı bir CH4-ölçme cihazı yerleştirilecek ve CH4-sürekli izlenecektir. Bu
ölçme cihazı, müsaade edilen CH4 sınır değerlerin aşılması halinde 6.4’de açıklanan
çerçevede elektrik enerjisini otomatik olarak kesecek, cihaz hem akustik hem optik uyarı
sinyalleri vererek çevredeki çalışanları uyaracak bir alarm sistemi ile donatılacaktır.
CH4-Ölçü aletlerinin teknik hatalarından dolayı enerjinin otomatik olarak kesilememe ihtimali
de göz önünde tutularak, arın çevresinde veya ayak konveyörleri ve kazı makineleri tahrik
motorlarının bulunduğu, uygun yerlerde acil durdurma anahtarları yerleştirilecek ve ekipler
çalıştığı müddetçe buraya tecrübeli bir eleman tertip edilerek, gaz degajı emarelerinin
(örneğin çatırdama sesleri, basınçlı hava darbesi) hissedilmesi (görülmesi, duyulması) halinde
zamanın da enerjiyi elle kesme imkanı sağlanacaktır. Gaz degajını tetikleme tehlikesi arz
eden elektrikli ekipmanın enerjisi, çalışma başlamadan önce kesilecektir (örneğin ayak
ışıklandırması vbg).
CH4- ölçü ve hava hızı ölçü aletleri elektrik kesintilerinden sonra da ölçmeye devam
edecektir. Bu ölçü aletleri, yüksek konsantrasyon CH4- değerlerini ölçecek ve sınır değerin
aşılması halinde sesli ve ışıklı uyarı sinyalleri verecek aygıtlarla donatılacaktır. Dönüş hava
yolu üzerinde CH4-gaz konsantrasyonu Merkezi Gaz İzleme Sistemi (MGI), ile takip
edilecektir.
Kaçış yolu boyunca güzergah üzerine yerleştirilen basınçlı hava teneffüs istasyonları
dışında kullanıma hazır vaziyette oksijenli ferdi kurtarıcılar bulunacaktır. Çalışanların OFK
sürekli yanlarında taşımaları hedef alınacaktır. Personelin taşıdığı ferdi kurtarıcılarla
oksijeni teneffüs ederek bir sonraki basınçlı hava teneffüs istasyonuna veya korunmuş bir
alana ulaşılması sağlanacaktır.
Olası bir gaz degajında oksijen azalması veya patlayabilir gaz karışımları beklenen yer altı iş
yerlerinde bulunan personelin uyarılması ve tahliyesi için kendinden emniyetli hoparlör veya
Acil Tahliye İkaz Sistemi (ATİS) bulunacaktır. Gaz degajı halinde Acil Durum Planları
(Alarm, Kaçış, Kurtarma, Tahliye ve Barajla kapatma planları) hazır bulunacaktır.
15
Degaja müsait yerlerde çalışanlar karşılaşacakları tehlikelere karşı eğitilecekler ve oksijenli
tip ferdi kurtarıcılar ile donatılacaktır. Kaçış yolları, degaj tehlikeli bölgenin hava dönüş yolu
mümkün mertebe temiz havanın geldiği güzergaha yakın tutulacaktır. Kaçış yolları tespit
edilecek, bu alanda çalışan personel bilgilendirilecek uyarı levhaları ile işaretlenecektir.
7.2 – Başyukarı Sürülmesi Sırasında Alınacak Güvenlik Tedbirleri
Başyukarı sürülmesi esnasında TTK Başyukarı veya baca sürülme talimatı uygulanacaktır.
Degaj olasılığı bulunan alınlarda her vardiya en az iki defa gaz kontrolu yapılacak ve mutlaka
alarmlı tip metan dedektörü bulundurulacaktır. Degaj olasığı yüksek alanlarda başyukarı
çıkılması yerine baş aşağı inilmesi tercih edilecektir.
Bunun mümkün olmadığı durumlarda (uygun ekipman temin edilerek), baş yukarı çıkılacak
dip ve baş taban yolu arası sondajla delinerek baş yukarı çıkılması esnasında
karşılaşılabilecek tehlikeler önceden tespit edilecektir.
Degaja müsait galeri, taban ve baş yukarılarda sondajlı ilerleme yapılacaktır. Galeri arınından
değişik doğrultuda en az 15 m. boyunda 3 adet pilot sondaj deliği delinecek, delik boyları 7
metre kalınca sondajlar tekrarlanacaktır. Sondaj tijlerinden su akışı sağlanmadan delik
delmeye başlanmayacak ve tijler döndüğü müddetçe su sirkülasyonu sağlanacaktır. Sondaj
deliğinde burgularda gaz sıkışması meydana geldiği takdirde, arında ki her m2’ye bir adet
sondaj düşecek tarzda gaz boşaltma (rahatlatma) sondajları yapılarak arın rahatlatılacaktır.
Kömürde helezon burgularla sondaj yapılacaktır. Burguların sıkışması halinde, çalışma
durdurulacak ve sıkışma sebepleri araştırılacak, gerekirse baca tahliye edilecektir. Bu tür
sondajlarda su ile çalışma şartı aranmayacaktır.
Başyukarılar, taban ve galeriler, müstakil üfleyici tali havalandırma hattı ile havalandırılacak,
hiçbir şekilde pervanenin enerjisi kesilmeyecektir. Herhangi bir nedenle istop olan pervaneye
uzman kişilerin nezaretinde gaz boşaltma talimatına uygun olarak yol verilecek, gaz
temizlenmeden hiçbir elektrikli cihaz çalıştırılmayacaktır.
Tali havalandırma pervanesi temiz hava yolu üzerine öyle bir mesafeye kurulacak ki, geriye
doğru muhtemel bir gaz birikimine maruz kalmayacak dolayısıyla pervane bir gaz degajından
sonra da çalışmaya devam edebilecektir.
Baş yukarılar başyukarı çalışma talimatnamesi doğrultusunda sürülecek adam, posta ve hava
yolu ayrılacak, adam yolunda şeş beş yarım kapaklar yapılacaktır. Baca arına ve geriye,
lüzumlu emniyet kapakları yapılacaktır. Gerekli durumlarda arında çift kapak ve göbekli
ilerleme yapılacaktır. Darbeli delik delme, yalnız taşta yapılacaktır. Martopikör kati surette
kullanılamayacaktır.
Degajlar genellikle fay zonları ve degaj zonu tabir edilen zonlarda sık meydana geldiğinden
bu gibi yerlerde çalışmalara özen gösterilecek ve arızaya en az damar kalınlığının iki katı
topuk bırakılacaktır.
Damar içi hazırlıkları yapılırken baş yukarı çalışmalarında korunma alanını güçlendirmek
için kömür arını uygun gerdirme teçhizatlı kapak tertibatı ile desteklenecektir. Gerdirme
(sıkılaştırma) teçhizatı, başlayan bir degajın kendinden bir barajın oluşması ile durdurulmasını
aynı zamanda gazın rahatlıkla açığa çıkmasını sağlayacaktır.
16
Delik boyları ve sayıları aynı vardiyada ve bir seferde ateşlenecek şekilde saptanacaktır.
Baca arınında çatlaklar oluştuğu, sondaj deliklerinden önce yavaş sonra kuvvetli bir biçimde
gaz üflemesi veya sondaj tijlerinde sıkışma meydana geldiği durumlarda veya arından kömür
parçaları atıldığı veya damarda ani daralma ve genişleme meydana geldiği, baş yukarılarda
kömür bir atımla genellikle tavana atıldığı, arında gevşeme olduğu, bir damara yaklaşılmakta
olduğu durumlarda degaj olaylarının meydana gelebileceği dikkate alınarak, bu gibi baca arını
tahliye edilerek gazın boşalması beklenecektir.
7.3 – Delik Delme Esnasında Alınacak Güvenlik Tedbirleri
Delik delme esnasında gaz veya kömür degajı olasılığından şüpheleniliyorsa, (örneğin
rahatlatma sondajlarında) sondaj makinesi sabitleştirilmiş ve uzaktan kumandalı olacaktır.
Sondaj makinesi ile rahatlatma delikleri delinirken en az 20 m çapındaki alanda kimse
bulunmayacaktır. Sondaj ekibi, arına yapılacak emniyet kapağı, emniyet direği, koruma
platformu, basınçlı hava fisketeli kabinler gibi ilave önlemlerle korunacaktır
Sondaj esnasında işyerlerinde (örneğin rahatlatma sondajlarında) sadece sondaj ekibi
bulunacaktır. Bu sondaj ekibi için sondaj mevkiinde basınçlı hava fisketeli kabinler veya
bhti’ler hazır tutulacaktır. Sondaj yerlerinin aralarındaki mesafe 50 m’den fazla olacak ve
iletişimi sağlayacak kendinden emniyetli telefon veya megafon gibi haberleşme techizatı
bulunacaktır. Bu iletişim teçhizatı ile ekipler birbirlerini karşılıklı olarak iş akışından ve gaz
olaylarından haberdar edeceklerdir.
Rahatlatma sondajları esnasında etki alanına giren diğer ocak açıklıklarındaki çalışmalar
durdurulacaktır.
Sondaj tijlerinden su akışı sağlanmadan delik delmeye başlanmayacak ve tijler döndüğü
müddetçe su sirkülasyonu sağlanacaktır. Sondaj deliğinde burgularda sıkışma meydana
geldiği takdirde her m2’ye bir adet sondaj düşecek tarzda rahatlatma sondajları yapılarak arın
dinlendirilecektir. Kuru delmelerde, sürtünme ısısıyla deliklerden çıkan gazın
ateşlenmemesine dikkat edilecektir.
Drenaj deliklerinin delinmesinde kullanılacak teçhizat, yüksek basınç altında ve aynı
zamanda çıkan gazı drene edebilecek özellikte ve kapasitede olacaktır.
Sondaj yapılırken, alında ayarlı ve ses ve ışıklı ikaz veren metan dedektörü bulundurulacaktır.
Sondaj ekibinin korunması için sondaj delikleri açılırken arın ile ekibin bulunduğu kumanda
araçları arasında yeterli güvenlik mesafesi olmalıdır. Edinilen tecrübeler ve şu anki işletme
imkanları ışığı altında galeri baş yukarı çalışmalarında emniyet mesafesi 40 m ön
görülmektedir. Ayaklarda şimdilik emniyet mesafesi olarak 30 m işletmece kazı makinesi
saban için emniyetli bir mesafedir. Bu mesafeler, burgu değişimleri ve uzaktan kumandalı
veya otomatik olarak posta miktarı belirlendiği taktirde uygulanabilir. Sondaj aşamalarının
izlenmesi için koşullara bağlı olarak televizyon kamerası ve mikrofon kullandırılabilir.
Sondaj teçhizatı kumanda kabini, degaj malzemesinin sondaj ekibini tehlikeye maruz
bırakmayacak, yeterli güvenli bir şekilde ilave koruyucu tedbirler ile donatılacaktır.
İlerlemelerde 7.2. maddesine göre bölüm de istisna olarak, sondaj ekibi hariç en az 200 m
uzunluğundaki mesafede ve kısa mesafede yer alan iç içe girmiş komşu ocak açıklıklarında
başka bir personelin bulunmasına müsaade edilmeyecektir.
17
7.4 – Dinamit Ateşlemelerinde Alınacak Güvenlik Tedbirleri
Emniyetli tip dinamitler kullanılacak, ateşlemelerde vardiya sonuna getirilecek, mümkün
mertebe tek kademede ateşleme yapılacaktır. Uygun miktarda patlayıcı madde kullanılacak
ve sıkılama ağıza kadar iyice yapılmalıdır.
Ateşlemeden önce, ateşleme yapılan yerin hava dönüş yolları üzerindeki elektrik enerjisi
genel nefeslik yollarına kadar kesilecektir.
Lağım atımında aniden oksijen azalması veya patlama tehlikeli gaz oluşumu arz eden
yerlerde, hiçbir kimse bulunmayacaktır.
Lağım atımı sırasında tertip edilmiş ocakların birbirlerine olan mesafeleri bir boşaltma ve
kapama planına işlenecektir. Boşaltma ve kapama planı patlayıcı madde kullanımından ve iş
güvenliğinden sorumlu yetkililere dağıtılacaktır.
Lağım atımından sorumlu kişi, lağım atılacak bölümün boşaltılmasından ve nöbetçiler
vasıtasıyla geçişlerin engellenmesinden emin olduktan sonra lağım atım çalışmalarına
başlayayacaktır.
Ateşleme işleminde 3 kişiden fazla kimse bulundurulmayacaktır. Ateşleme yeri, galeriyi
havalandıran tali pervanenin bulunduğu tarafta, arından en az 200 m. uzakta olacaktır.
Ateşleme yerinde: Telefon, Basınçlı Hava Teneffüs İstasyonu, Ateşleme yerini gösteren
Tabela ve Ateşleme Sığınağı bulunacaktır.
Ateşleme sonrası hava dönüş güzergahındaki bütün personelin çekilmesini ve elektrik
enerjisinin kesilmesini sağlayacak ve bu durumlardan bateşçiyi haberdar edecek sorumlu,
yetkili bir eleman bulunacaktır. Bu eleman, lağımlar ateşleninceye ve ateşlemeden sonraki
netice kendisine ulaştırılıncaya kadar o iş yerinden ayrılmayacaktır.
Patlayıcı maddeler arına yerleştirildikten sonra temiz hava tarafından veya hava dönüş yolu
üzerindeki yüksek basınç odasından ateşlenecektir. Ateşlemeden en az 30 dakika sonra
barutçu, bir elemanla birlikte ateşleme yapılan yere en az 50 m.’lik aralıklarla gaz kontrolu
yaparak gidecektir.
Şayet lağım delikleri doldurulduktan sonra CH4- sınır değerlerinin aşılmasından dolayı
elektrikler kesilmişse, kesinlikle ateşleme yapılmayacaktır. Dinamit atılmadan önce galeriye
su spreyi ile ıslatılacak veya taş tozu serpilecek, patlamaların yayılmasına karşı su ve taş tozu
barajları hazır olacaktır.
7.5 - Elektrik Tesislerinde Alınacak Güvenlik Tedbirleri
Gaz degajı tehlikesi veya gaz degajı şüphesi arz eden ocaklarda ve dönüş havası üzerinde
elektrik tesislerinin kurulması zorunlu olduğu hallerde, elektrikli aygıtlar Alevsızdırmaz
(ALSz) özellikte olacaklardır.
Delik delme veya lağım atımı esnasında gaz patlamalarından korkuluyorsa, kendinden
emniyetli elektrikli aygıtlar hariç, bu tür çalışmalarda bu bölgede ki elektrikli aygıtların
elektriği el ile kesilecektir.
CH4-İzleme tesislerine bağlı otomatik devre kesiciler vasıtasıyla elektrik kesildiğinde 7.1’e
uygun kendinden emniyetli hoparlör, ATİS gibi uyarı tesisleri çalışmaya devam edecektir.
18
İçinde patlayabilir gaz karışımı ihtiva eden havalandırma güzergahında, kendinden emniyetli
olmayan şebeke veya enerji kaynağına bağlanmış olan CH4-gazının ve hava hızının
izlenmesinde kullanılan ölçü aletleri (otomatik devre kesiciler vasıtasıyla) diğer elektrikli
aygıtlar ile beraber devre dışı bırakılacaktır. Bu noktalarda elektrikli tali pervaneler yerine
basınçlı hava ile çalışan pervaneler kullanılması tercih edilecektir.
Normal şartların, tehlikesiz bir ortamın oluşmasından emin olduktan sonra yetkili bir
elemanın talimatı ile elektrikli aygıtlara elektrik verilecektir.
Hiçbir şekilde elektrikli pervanelerin enerjisi kesilmeyecek, diğer elektrikli cihazlarla birlikte
aynı elektrik kesme devresine bağlanmayacaktır. CH4 konsantrasyonu yükselmesi veya
herhangi bir elektrik arızası nedeni ile elektrikli pervanenin elektriğinin kesilmesi durumunda
arında CH4 gazı birikebileceğinden; gaz boşaltma çalışmaları, çıkan havadaki metan gazı
%1’i geçmeyecek ve diğer elektrikli cihazlarda patlamalara neden olmayacak şekilde bu
konuda tecrübeli mühendis nezaretinde yapılacaktır.
İlerleme çalışmalarında bir gaz degajında arına sabitleştirilmiş yazıcılı CH4 – ölçü
teçhizatına bağlı otomatik devre kesiciler için aşağıdakiler geçerlidir:
8. – UZMAN VE BİLİRKİŞİLERİN KATILIMI
Tüm degaj olayları 5. bölümde yazılanlara istinaden,
Diğer gaz degajları ve gaz degajı görüntüsünde olaylar, 6. bölümdeki koşullar
bulunuyorsa, tedbirlerin belirlenmesinde veya bir degaj tehlikesi arz eden durumun
bertaraf edilmesi için,
Alınacak gerekli tedbirlerin çelişkili olduğu durumlarda olaylar uzmankişiler
tarafından tekrar incelenecektir.
Gerekli tedbirler ve buna bağlı olarak numunelerin alınması, testlerin yapılması, ölçüm
metotlarının belirlenmesi, sonuçların değerlendirilmesi ile ilgili konular uzmanlar ve
bilirkişiler tarafından birlikte araştırılacaktır.
Türkiye Taş Kömürü Kurumu Genel Müdürlüğü İş Güvenliği ve Eğitim Daire Başkanlığı
personeli ve diğer uzmanlar görevlendirilebilir. Kurum, bilirkişi olarak Üniversitelerden konu
ile ilgili öğretim görevlilerini talep edebilir.
Gaz degajları dışında, degaj tehlikesi veya kaya patlaması tehlikesi emareleri taşıyan olaylar
Genel Müdürlüğe bildirilecektir. Şayet degajlar ile ilgili koşullar mevcut ise, olay bilirkişilere
inceletilerek araştırma raporları Genel Müdürlüğe gönderilecektir.
Her münferit durumda gaz degajlarına karşı alınacak önlemler Maden Dairesinin bu gibi
durumlar için onayladığı Bilirkişilerin de katılımıyla tespit edilecektir.
Gaz Degajı yönergesinin 6. maddesi gereği uzman ve bilirkişilerle birlikte Çalışma
Talimatnamesi hazırlanacaktır. (Örnek; Sondaj Ekibleri için Çalışma Talimatnamesi).
19
9. - NEZARET VE ÇALIŞTIRILAN PERSONEL
Grizu, diğer gazlar ve kömür katmanlarının ani boşalma olasılığı bulunan işyerlerinde
çalıştırılacak işçi ve nezaretçiler ani degajlara karşı alınacak tedbirler, birikmiş gazın tahliyesi
ve ferdi kurtarıcı kullanmak konusunda özel olarak eğitilecektir.
Degaja müsait yerlerde çalışanlar oksijenli tip ferdi kurtarıcılar (OFK) ile donatılacaktır.
Şayet bir gaz degajı tehlikesinin tespiti veya önlenmesi için tedbirler gerekli ise, bu tedbirlerin
alınması için uzman görevlendirilecektir. Bu uzman Müessese Müdürüne bağlı olarak görev
yapacak, müdüre tedbirlerin alınması ve takip edilmesinde destek olacaktır.
Müdür görevli uzmana tedbirlerin yerine getirilmesinde gerekli teknik eleman, ekipman,
nezaretçi ve teçhizatı hizmet için sunacaktır. Bir gaz degajı tehlikesi tespit edildiğinde, bu
uzman başka bir işle meşgul edilemez, istisnalara Makam onayı gerekir.
Gaz degajı tehlikesinin tespit edilmesi ve bertaraf edilmesi için uzmanlar, TTK Genel
Müdürlüğü uzmanları, Genel Maden İşçileri Sendikası ve TMMOB Maden Mühendisleri
Odası Temsilcisi ve Üniversite Öğretim üyelerinin birlikte ortak hazırladığı bir plana göre
hareket edecek ve gerek görüldüğünde personeli eğitim ve kurslardan geçirecektir.
Gaz degajı ve kaya patlaması aynı anda meydana gelirse, tedbirler için Kurum bilirkişinin
katılımını talep edebilir.
Tedbirlerin uygulanması için tertip edilecek nezaretçiler ve ekipler bu görevler için eğitilmiş
ve hatta tekamül kurslarından geçmiş olacaklardır.
Tedbirlerin uygulanmasında kesene usulü işçi tertip edilemez, çalıştırılamaz.
10 – PLANLAMA VE DEĞERLENDİRME BELGELERİ
Tüm gaz degajları ile ilgili belgeler, iş sahalarına ait bilgiler, kömür damarlarına ve üretim
noktalarına göre bilgiler bir arada toplanacaktır.
Planlama Belgeleri;
o Özellikle formasyon gerilimleri beklenen bölgelerin ocak planları;
o Öngörülen sondajlar, alınan numuneler, testler ve ölçümlerle ilgili bilgiler;
o Olası gaz degajlarına karşı alınan koruma tedbirlerine bağlı olarak hazırlanan
Alarm,
o Kaçış, Kurtarma, Boşaltma ve Kapatma Planları;
Değerlendirme Belgeleri;
o Özellikle formasyon gerilimli bölgelere bağlantısı kurulmuş ve meydana gelmiş
gaz degajlarını içeren ocak planları;
20
o Mevcut Durum Planları, Üzerinde sondaj delikleri, Numune alınan yerleri, Test ve
ölçüm sonuçlarını gösteren Tablolar ve Diyagramlar;
o Yazıcılı ölçü aletlerinin çıktıları;
o Diğer şekiller, grafikler bir arada tutulacaktır.
Tüm belgeler okunacak şekilde yer ve zamana göre sıralanacak ve günü birlik veriler bunlara
işlenecektir.
Belgeler işletmece kullanılmasa dahi muhafaza edilecek ve Genel Müdürlüğe gönderilecektir.
İş bu yönerge; Kuzey Ren Westfalia Eyalet Maden Yüksek Dairesince 13.8.1981 tarihinde
yayınlanan ve 23.07.1987 tarihinde güncellenen “Aniden büyük miktarda açığa çıkabilecek
ve beraberinde kömür veya kaya püskürmeli veya püskürmesiz ocak gazlarda degajlara karşı
alınacak tedbirler yönergesi ve 31/5/1978 tarihinde 8037 sayı ile Enerji Bakanlığı tarafından
onaylanarak 16302 sayılı Resmi gazetede yayınlanan “Ani Grizu Diğer Gaz ve Kömür
Katmalarının Boşalması Yönetmeliği esas alınarak hazırlanmıştır ( 10.04.2009)
Mesut ÖZTÜRK Ramazan KARASALAN Fazlı UNCU
Birol KASAPOĞLU Vedat KÜÇÜKBÜKRÜCÜ Beytül ASLAN
21
Ek – 1
BİR GAZ/KÖMÜR DEGAJI TEHLİKESİNİN TESPİT EDİLMESİ VE BERTARAF
EDİLMESİ İÇİN İZLENECEK YOL
Resim 1:Gaz Degajı Şüphesi ve Gaz Degajı Tehlikesinin Tespitinde İzlenecek Yol
GAZ DEGAJI
TEHLİKESİNİ
TESPİT
ETMEK
(İleri manada
yönergeye
göre)
ÖN TESTLER
GAZ DEGAJI
ŞÜPHESİ
?
TESPİT ETMEK (DAR ANLAMDA)
GAZ DEGAJI
TEHLİKESİ
?
YÖNERGENİN
BÖLÜMLERİ
Gaz İçeriği Tespiti
Yazıcılı CH4-İzleme
V30-Belirlemek
Formasyon Gerilimlerini
Göz önünde tutmak
ARAŞTIRMA
SONDAJLARI
Desorbsiyon Değerlerinin
Belirlenmesi
MÜCADELE
Gazın Boşaltılmasıyla Tehlikenin Bertaraf
Edilmesi Veya
Amacına Uygun Gaz Degajını Tetiklemek
PLANLI
ÖNLEMLER
Rahatlatma Sondajları
Diğer
Rahatlatma Yöntemleri
22
Ek – 2
DAMAR GAZ İÇERİĞİNİ TAHMİN ETME YÖNTEMİ
İlgili ocağın günlük satılabilir üretiminin bilinmesi gerekir. Günlük satılabilir miktarı bir
haftalık üretim ortalamasından hesaplanarak çıkartılacaktır.
1. Üretime Hazırlanacak Damarın Taban veya Tavan da ki Damarın Önceden Üretimi
Koruyucu damar için mevct damarın 60 metre altında (tabanda) veya 30 metre üzerinde
(tavanda) üretim yapılmış, üretime veya diğer ocak açıklıkları için hazırlanması ön görülen bir
damarın desorbe edilebilir gaz içeriğinin 8 m3/t’ dan az olabileceğinden yola çıkılmalıdır.
2. Dönüş Havasında % 0,5’ e kadar Metan Gazı İhtiva Eden Üretim Noktaları
Taban yolunun sonunda hava dönüş yolu üzerinde el tipi metan dedektörüyle veya yazıcılı
CH4 – ölçü sistemiyle yapılan ölçümlerden ortalama gaz konsantrasyonu hesaplanır.
Gaz konsantrasyonun C (%) ile hava debisinin V (m3/dak) çarpımından, metan debisi VCH4
(m3/dak) ortaya çıkar;
VCH4 = C* V /100 (m3/dak) (1)
Metan debisi ve günlük satılabilir kömür miktarı ile açığa çıkan gaz miktarı q (m3/t)
hesaplanır.
q = 1440 * VCH4 / Fsatılabilir (m3/t) (2)
Hesaplanan gaz miktarı 8 m3/t’ dan az ise, desorbe edilebilir gaz miktarı da aynı şekilde 9
m3/t’ un altında kabul edilir. Bu ocaklarda metan drene edilecekse, gaz miktarının
belirlenmesi, 3. bölüme göre yapılacaktır
3. Dönüş Havasında % 0,5’ in Üzerinde Metan Gazı İhtiva Eden Üretim Noktaları
Dönüş havasında % 0,5’ in üzerinde metan konsantrasyonu olan üretim noktalarında, metan
konsantrasyonu dönüş havasının geçtiği taban yolunda veya ayak çıkışında ölçülecektir.
3.1. Dönüş Havasının Taban Yolu Sonunda Ölçülmesi
Taban yolu sonuna yerleştirilmiş yazıcılı CH4 – ölçü sistemi bir haftalık çıktılardan ortalama
CH4 – konsantrasyonu çıkarılacak ve formül (1) ve (2)’ ye göre gaz miktarı hesaplanırken
üretim noktalarından drene edilen metan debileri de eklenecektir. Gaz gelirleri üretimi yapılan
damara, tavan ve taban damarlarına Winter ön hesaplama yöntemine göre dağıtılacaktır.
Bu şekilde üretim yapılacak damar için hesaplanan gaz geliri 5 m3/t’ dan az ise, desorbe
edilebilir gaz miktarı 8 m3/t’ un altında kabul edilir.
23
3.2. Dönüş Havasının Ayak Çıkışında CH4- Ölçülmesi
Metan konsantrasyonu 2. haftanın ortasında üretim vardiyasında dönüş havasının ayak
çıkışından 10 m ayak içinde kesit üzerinde belirlenecek dokuz noktada yapılacak ölçümlerle
CH4 tespit edilecektir. Metan debisi, gaz miktarı ile üretim ayağından geçen hava miktarı
formül (1)’ e göre, gaz geliri formül (2)’ ye göre hesaplanacaktır.
Hesaplanan gaz gelirinden %50 çıkarılacak. Çıkarılan bu kısımda aşağıda ki etkenler göz
önünde tutulacaktır:
1. Hafta boyunca açığa çıkan gayri muntazam gaz miktarı,
2. Damara yakın yan kayaçlardan açığa çıkan gaz miktarı,
3. Havalandırmanın önceden gaza maruz kalması,
4. Ayak içinde azaltılmış hava debisi.
Bu şekilde hesaplanan gaz geliri 5 m3/t’ dan az ise, desorbe edilebilir gaz miktarı 8 m
3/t’ un
altında kabul edilir.
4. Bakir Damarda Baş Yukarı (Baca) Çalışmaları
Bakir damardaki baş yukarı ve patlayıcı madde ile yapılan kazı çalışmalarında en az 5, en
fazla 20 lağım atımından (serisinden) sonra ortalama V30- değeri tespit edilecektir. Birbirini
takip eden serilerde ≤ 1,5 m3/t ve münferit atımlarda >2,5 m
3/t ise, gaz içeriği
belirlemesinden vaz geçilebilir.
5. Hesaplamaların 2. ve 3. Maddeye Göre Tekrar Edilmesi
Açığa çıkan gaz değerlerinde önemli değişiklikler ortaya çıkar veya böyle bir değişiklik
bekleniyorsa, hesaplamalar tekrar edilecektir.
24
Ek – 3
DESORPSİYON DEĞERİ DELTA P 0-60 VE KT - DEĞERİNİN BELİRLENMESİ
Desorpsiyon değerleri (Delta ΔP 0-60 ve kt ), bir kömür numunesinden ayrılacak metan
gazının, özellikle degaj formunda olan kömürlerde yüksek seyreden, ayrılma hızına işaret
eder. Metanın ayrılma hızıyla kömürün özelliği, bilhassa gaz geçirgenliği tarif edilir.
Kömürün gaz geçirgenliği ne kadar yüksekse, Delta P 0-60 ve kt – değerleri o kadar yüksek
olur. Delta P 0-60 ve kt – değerlerinin ölçülmesinde, gazın kömürden önceden ayrılması veya
ayrılmaması önem arz etmez.
Delta P 0-60 – Değerinin Belirlenmesi
Delta P 0-60 – değerlerine ait en hassas ölçümler, laboratuarlarda 3 gr. ağırlığında, 0,25 ile
0,50 mm tane büyüklüğündeki (Antrasit kömüründe 2 ile 3 mm) kömür numuneleri ile yapılır.
Numuneler önce ölçü aleti içinde (90 dakika) gazı boşaltılır, sonra 10 dakika boyunca
Helyum gazına maruz bırakılır ve temel değer ΔP0 değeri tespit edilir. Gaz tekrar
boşaltıldıktan sonra numuneler 90 dakika boyunca atmosferik basınç altında metan gazı
akışına maruz bırakılır. Yaklaşık 26 cm3
hacimli Delta P-ölçü aletinin boşaltılmış ölçü
kısmında numuneden açığa çıkan metanın ürettiği basınç yükselişi 10 saniye sonra (ΔP10) ve
60 saniye sonra ( P60 ) tespit edilir. ΔP0 ve ΔP60 – değerlerinin farkı Delta P 0-60 – değerini
verir.
kt – Değerinin Belirlenmesi
Desorpsiyon zamanına bağlı olarak bir kömür numunesinin Metan desorbsiyonu aşağıdaki
üstel fonksiyon ile anlatılır:
v2 = v1 * (t2 / t1 ) – kt
v2 = Metan desorpsiyon debisi cm3/dak * g desorpsiyon süresine t2 olarak dak,
v1 = Metan desorpsiyon debisi cm
3/dak * g desorpsiyon süresine t1 olarak dak,
kt = Metan desorpsiyon süresinin üst sayısı
Desorbsiyon değeri kt birimsiz sadece bir sayıdır. Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi çift
logaritmik fonksiyon sistemi içinde metan desorpsiyon gelirinin zaman içinde akışından
meydana gelen doğrunun oluşturduğu açının tanjantıdır.
25
1986 Gaz Degajı Yönergesi
log v1 - log v2
kt = tanα = ----------------------
log t2 - log t1
Metan Desorpsiyon Değerinin kt –Değeri ölçü aleti (sabit basınçta Desorbemetre) yardımıyla
bulunur.Gazlı kömürlerde, Kömür numunelerinin desorpsiyon değerleri doğrudan damar
arının delinmesinden sonra veya uzun müddet açıkta kalmış dolayısıyla gazı alınmış kömür
numunelerinde bir emme teçhizatı yardımıyla yaklaşık 6 bar’lık bir alçak basınçla gaz
emilerek test edilebilir.Kömür numunelerinin damar arınından delinerek alınması esnasında
kömür (burgu) kırıntıları önce bir numune kabına (elektrik süpürgesine benzer) emici bir
aletle alınacak sonra test edilecek tane büyüklüğüne kadar elenecek ve desorbe metre
hücresine doldurulacaktır. Hücre test cihazına bağlandıktan sonra desorpsiyon süresine bağlı
olarak açığa çıkan gaz miktarı ölçülecektir. Uzun müddet beklemiş ve gazı uçmuş kömür alını
yüzeyinden, her kesiminden yaklaşık 5 gramlık kömür numuneleri bir sorpsiyon aletinin
hücrelerine ayrı ayrı doldurulur ve bu numuneler belirli bir basınç altında metan gazına maruz
bırakılarak gazın kömür numunelerine yerleşmesi sağlanır. Sorpsiyon dengeleme işlemi
tamamlandıktan sonra numuneler teker teker sorpsiyon basıncından serbest bırakılır ve
desorbemetre yardımıyla zaman bağlı metanın açığa çıkışı ölçülür.
26
Ek - 4
NUMUNE ALMA PLANI
BAŞ YUKARI (BACA) ÇALIŞMALARINDAN NUMUNE ALMA
x NUMUNE ALINACAK NOKTALAR
2,5 – 3,0 m
İLERLEME İSTİKAMETİ NUMUNE
DELİĞİ
2,5 – 3,0 m
A
Y
A
K
A
R
I
N
I
KAZI İSTİKAMETİ
2,5-3 m
AYAK İÇİNDEN NUMUNE ALMA
2,5-3 m
15 m
15 m
15 m
15 m
27
EK: 5
Geriye
Doğru Gaz Birikimi Sınırı
Temiz hava kuyusu
M1
M
M
M
4
M 3
M2
M
M
M2 M2 M3
M4 M1
Elektrik Teçhizatlarının
CH4 Sensörleri
Vasıtasıyla
Elektrik Devresi Kesme Şeması
Gaz Degajı
28
Elektrik Teçhizatlarının CH4 Ölçü Aletleri Vasıtasıyla
Elektrik Devresinin Kesilmesi
Bir ölçü değeri vericisi mümkün mertebe arına en yakın noktada (M1) olacaktır (Ek-Devre
Kesiciler Planı). Ölçüm tekniklerinden kaynaklanabilecek gecikmelerden dolayı elektrik
tesislerinin arından uzaklıkları öyle seçilecek ki, gaz bulutu elektrikli aygıtlara ulaşmadan
önce enerjisi otomatik kesilsin, bu mümkün değilse, çalışmalar süresince acil durdurma
anahtarının başında sürekli bir kişi bulundurulacaktır.
Ölçü değeri vericisi M1 kendinden emniyetli olmayan portakal renkli alanın içinde bulunan
elektrik devrelerin tamamını (dönüş havası güzergahı üzerinde yer üstüne kadar) elektriğini,
şayet ilave bir ölçü değeri vericisine bağlı özel seçkin bir devre kesici yerleştirilmemişse,
otomatik kesecektir.
Ölçü değeri vericisi M1 vasıtasıyla tali havalandırılan alanın elektriği kesildiği taktirde,
Otomatik olarak Ölçü değeri vericisi M2 bağlı olduğu M2 alanının elektriğini, Ölçü değeri
vericisi M3 bağlı olduğu M3 alanının elektriğini, Ölçü değeri vericisi M4’de bağlı olduğu
M4 alanının elektriğini keser (Ek-Devre Kesici Planı).
Geriye doğru gaz birikimine, M2 alanındaki devre kesicilerin temiz hava güzergahı üzerinde
olmalarına rağmen, dikkat edilmelidir. Yeşil boyanmış Ölçü değeri vericisiyle yeşil boyalı
temiz hava güzergahının da elektriği kesilir, bir sonraki çıkış havası güzergahı üzerindeki
diğer Ölçü değeri vericisiyle elektrik kesimleri devam eder.
Her ölçü değeri vericisi öyle yerleştirilecek ki, gaz bulutu bağlı olduğu enerji dağıtım alanına
gelmeden önce enerjisini kesecektir. Kullanılan mevcut CH4 – ölçü aletleri hala kendinden
emniyetli olmayan uzaktan beslemeli enerji kaynağı ile besleniyorsa, dağıtım şebekesi
alanına yerleştirilmiş olan gösterge ve enerji ünitesinin de elektrikleri kesilecektir. Bu gaz
birikme alanına giren temiz hava tarafı içinde geçerlidir. Ölçü değeri vericisi ile gösterge ve
besleme ünitesi arasındaki kendinden emniyetli enerji şebekesi zamanında otomatik kesmeyi
engellememesi için mümkün mertebe kısa tutulacaktır. Elektrik kesiminden sonra da
ölçümlere ve kayıtlara devam eden cihazlar degajdan açığa çıkan gazın temiz hava ile
karıştığı hava akımının geçtiği noktalara yerleştirilecektir.
Arında delik delmeden ve lağım atmadan önce el ile elektrik kesimim için aşağıdakiler
geçerlidir:
Birden patlama tehlikesi arz eden gaz konsantrasyonlarının meydana gelmesinden korkulan
alanlarda cihazların elektriği kesilecektir. Diğer alanlardaki cihazların elektrik enerjilerinin
otomatik olarak kesileceği güvence altına alınmış olacağından tali havalandırılan alanın,
sadece kısa görülmesi ilave alanların genişletilmesi Örneğin tesisten sonraki (M2) dağıtım
alanı, el ile elektrik kesimi sınırlı tutulabilir.
29
EK: 6
KÖMÜRÜN GAZ İÇERİĞİNİN TESPİT EDİLMESİ VE DESORBE EDİLEBİLİR
GAZ İÇERİĞİ TESPİTİ İÇİN V30 SINIR DEĞERLERİN HESAPLANMASI
Geçmiş yıllarda Kömürün ülke koşullarının el verdiği imkanlar dahilinde Gaz İçeriğinin
Tespit edilmesinde ki yöntemler incelemeler sonucunda iyileştirilmiş ve standartlaştırılmıştır.
Gaz degajları Yönergesinin 5.1.1 maddesine göre uzmanların belirlediği yöntemler,
sayısında tavsiye niteliğinde yayınlanmıştır.
Bundan böyle kömürün gaz içeriğinin belirlenmesinde; Gaz Degajları Yönergesinin Ek 2’ ye
göre tahmini hesaplamalar veya desorbemetre kullanımı yeterli olmazsa, bu yöntem
uygulanacaktır.
30
V30 – DEĞERİNİN BELİRLENMESİ İLE PÜSKÜRME TEHLİKESİNİN
TESPİT EDİLMESİ
1
Müessese / İşletme
Ölçüm Yeri
Damarın Adı
Ölçüm Yeri Kotu
Ölçüm Tarihi
2 Damar Kalınlığı Kd = m
3 Taban Genişliği G = m
4 Lağım Deliği Uzunluğu Du = m
5 Açığa Çıkan Posta Miktarı Pm = Kd G Du 1.7
(*) =
t/atım
6 Ateşleme Öncesi CH4-Miktarı GAÖ = % CH4
7
Ateşleme Sonrası CH4-Miktarı (Birebir Yapılan Ölçümler) GAS
t
(dak)
GAS
(%CH4)
t
(dak)
GAS
( % CH4 )
t
(dak)
GAS
( % CH4 )
1. 11. 21.
2. 12. 22.
3. 13. 23.
4. 14. 24.
5. 15. 25.
6. 16. 26.
7. 17. 27.
8. 18. 28.
9. 19. 29.
10. 20. 30.
%GAS = Σ %GAS / 30 CH4
8 HAVA MİKTARI V = m3/dak
9 V30 – DEĞERİ m
AÖAS
30P100
V30)G%G(%V
..........100
........30%......)(%......30
mPV ......%CH4
1
0
(Degaj Riski) DR= CH4
m3/t
Gİ
(**)
30
RD
100VD
........
100.%...................%CH
4
1
1
Ölçümleri yapanın:
Adı, Soyadı : İmzası (*)
Taşkömürü yoğunluğu (YK)= 1,4 m3/t ; Kabarma katsayısı (KKK) = 0,82
Kazılmış Kömür Yoğunluğu = 7,182,0
4,1 m
3/t ;
(**)DGİ : Damarın önceden tespit edilmiş gaz içeriği
Not: V30 değerleri vardiya nezaretçisi veya mühendisi tarafından ölçülecek, ocak mühendisi tarafından takip
edilecek, standart değerlerinden sapmalar işletme müdürüne bildirilecektir.
32
GAZ DEGAJLARI YÖNERGESİNE GÖRE
SONDAJ EKİPLERİ İÇİN ÇALIŞMA TALİMATNAMESİ
İÇİNDEKİLER
1. 1. Araştırma Sondajları
1.1 Genel
1.2 Taban yollarında ve bacalarda araştırma sondajları
1.3 Ayaklarda Araştırma Sondajları
2. 2. Rahatlatma Sondajları
2.1 Genel
2.2 Taban yollarında ve bacalarda Rahatlatma sondajları
2.3 Ayaklardan Rahatlatma Sondajları
33
1. ARAŞTIRMA SONDAJLARI
1.1 GENEL
Araştırma sondajları öndeki çalışma sahasının araştırılmasına hizmet eder. Gaz
degajı tehlikesi ihtimali olan bölgelerde zamanında ip uçlarını yakalamak için
uygulanır.
Araştırma sondajlarının uygulamasında sadece bu konuda eğitim görmüş ve sondaj
ekipleri için hizmet talimatnamesi almış personel çalıştırılacaktır.
Bir iş yeri için araştırma sondajları müsaadesi alınmış, buna göre hazırlanmış
araştırma sondaj programı uygulanacaktır.
1.2 TABAN YOLLARINDA VE BACALARDA ARAŞTIRMA SONDAJLARI
1.2.1 Sondaj Çalışmalarına Hazırlık
Kavlak kontrolü yapılacak gerekirse arın emniyete alınacaktır.
Kullanıma hazır yeterli miktarda basınçlı hava teneffüs (bhti) istasyonu
bulunacaktır.
Yaya (kaçış) yolu açık tutulacaktır.
Delikler delinirken çıkan posta (kırıntılarını) tespit etmek için uygun bir kab hazır
bulundurulacaktır.
Sondaj makine ve ilave teçhizatın kontrolleri yapılacak, gözden geçirilecektir.
Sondaj makinesi amacına uygun sağlam şekilde kurulacak ve sabitleştirilecektir.
1.2.2 Sondaj Çalışmaları
Sondaj delikleri kuru delinecektir. Sondaj delikleri için en fazla 76 mm çapında uçlar
(jackpit) kullanılacaktır. Başlama noktası, eğimi, yönü vs önceden hazırlanmış
araştırma sondaj programında yer alacaktır.
Sondaj delikleri delinirken burgulara ve arına burguların sürekli verimli devirli
dönmesini sağlayacak seviyede bir basınç uygulanacaktır. Devir sayısı düştüğünde
burgular hemen geri çekilecektir.
34
1.2.3 Ölçmek Ve Kayıt Etmek
Burgu ile delik delerken her bir metrede açığa çıkan kırıntı (posta) miktarı mümkün
mertebe litre olarak ölçülecektir.
Gerilimlere işaret eden tüm bulgular (kütleme, arının oturması, ani CH4- gazının
açığa çıkması vbg) sondaj protokolüne kayıt edilecektir.
1.2.4 İstisna Hadiseler
Kömürde delme şemasına göre delikler açılırken jeolojik istikrarsızlıktan, kayaçlara
rastlandığında söz edilebilir. Olayın açıklığa kavuşturulması için sondaj
tekrarlanmalıdır.
Kömürde yüksek gerilim emareleri;
a) Sondaj deliğinden kömür tozlu gazın üflemesi (püskürmesi),
b) Her bir metrede açığa çıkan kırıntı miktarı 8 litrenin üzerine çıkması ve aynı
zamanda alttaki emareler;
Rahatlama kütlemeleri
Burgulara darbe veya çarpmalar
Burguların deliğin içine doğru çekilmesi
Burguların sıkışması
İri taneli kırıntılar
yüksek gerilimin işaretlerini verirler.
Yukarıda sözü geçen emarelerin tespitinde sondaj çalışmaları durdurulacak ve
derhal bir yetkiliye haber verilecektir.
2. RAHATLATMA SONDAJLARI
2.1 .1 GENEL
Rahatlatma sondajları gaz degajı tehlikesi arz eden basınç altındaki bölgeleri
rahatlatmak amacı ile yapılır.
Rahatlatma sondajlarının uygulamasında sadece bu konuda eğitim görmüş ve çalışma
talimatnamesi almış personel çalıştırılacaktır.
Bir iş yeri için rahatlatma sondajları müsaadesi alınmış buna göre hazırlanmış
Rahatlatma sondaj programı uygulanacaktır.
Rahatlatma sondaj programı, sondajın cinsini, sayısını, derinliğini, aralıklarını,
başlama noktalarını, istikametlerini, eğimlerini, zamanlarını ve tehlikeli bölgenin
tecrit edilmesi ile ilgili talimatı ihtiva edecektir.
Bu talimata harfiyen uyulacaktır.
Rahatlatma sondajları sadece bir nezaretçinin nezaretinde uygulanacaktır.
35
2.2 TABAN YOLLARINDA VE BACALARDA RAHATLATMA SONDAJLARI
2.2.1 Rahatlatma Sondaj Çalışmalarına Hazırlık
Arında Kavlak kontrolü yapılacaktır.
Patlayıcı madde ile ilerleme yapılan arınlar da arın kendine özel araçlarla
emniyete alınacaktır.
Kullanıma hazır yeterli miktarda basınçlı hava teneffüs istasyonu (bhti)
bulundurulacaktır.
Yaya (kaçış) yolu açık tutulacaktır.
Ekibe kaçış güzergahı hakkında bilgi verilecektir.
Delikler delinirken çıkan postayı (kırıntıları) tespit edebilecek uygun bir kap
hazır bulundurulacaktır.
Sondaj makine ve ilave teçhizatların kontrolleri yapılacak, gözden
geçirilecektir.
Sondaj makinesini amacına uygun ve sağlam şekilde kurulacak ve
sabitleştirilecektir.
Kumanda panosu ön görülen 40 m mesafeye kurulacaktır.
Delik açarken delik delme hızını gösteren ölçme aleti kurulacak ve
burgusuz denenecektir.
Basınçlı hava ile sürekli çalışan aletler durdurulacaktır.
Tehlikeli bölge, Rahatlatma sondaj programına uygun şekilde tecrit edilecek,
nöbetçilerle kapatılacaktır.
Nöbetçilerle tecrit edilemeyen bölgenin girişlerine üzerinde sondaj ekibinin
telefon numarası bulunan uyarı levhaları asılı bariyerler kurulacaktır.
Sondaj yeri işi olmayanlardan arındırılacaktır.
Merkezi gaz izleme rahatlatma sondaj çalışmalarından haberdar
edilecektir.
Oksijenli ferdi kurtarıcılar kullanıma hazır tutulacaktır.
36
2.2.2 Sondaj Çalışmaları
Sondaj delikleri kuru açılacaktır. Rahatlatma sondajları için 95 mm çapındaki
uçlar (jack pit) kullanılacaktır.
Başlama noktası, eğimi, yönü vs önceden hazırlanmış rahatlatma sondaj
programlarında yer alacaktır.
Sondaj delikleri delinirken burgulara ve arına burguların sürekli verimli devirli
dönmesini sağlayacak seviyede bir basınç uygulanacaktır. Devir sayısı düştüğünde
burgular hemen geri çekilecektir.
2.2.3 Ölçmek ve Kayıt Etmek
Delik delerken her bir metrede (burgu) açığa çıkan kırıntı (posta) miktarı mümkün
mertebe litre olarak ölçülecektir.
Gerilimlere işaret eden tüm bulgular (kütleme, arının oturması, ani CH4- gazının
açığa çıkması), sondaj protokolüne kayıt edilecektir.
Sondaj sonucu eksiksiz olarak sondaj protokolüne kayıt edilecektir.
Rahatlatma tedbirlerinin sona erdiği rahatlatma sondaj programına işlenecektir..
2.2.4 Bariyerlerin Kaldırılması
Sondaj aralarında (molalarda) ve sondaj çalışmaları sonunda bariyerler (tecritler)
kaldırılabilir.
Elektrik tesislerine yol verilmesi tehlike arz etmiyorsa, yetkili bir görevlinin talimatı
ile tesislere enerji verilir.
2.3 AYAKLARDAN RAHATLATMA SONDAJLARI
2.3.1 Rahatlatma Sondaj Çalışmalarına Hazırlık
Mümkün mertebe sondaj yeri ile sondaj kumanda panosu arasındaki
yürüyen tahkimatlar arın tarafına çekilmeyecektir.
Sondaj yeri ile sondaj kumanda panosu arasındaki yaya yolu tamamen
boşaltılacak, her türlü malzemeden arındırılacaktır.
Arın, gevşek kömür kitlelerinden temizlenecek, sondaj yeri uygun
malzemelerle ilave tahkimatla desteklenecek ve arına hasır teli çekerek
veya kapak yaparak emniyete alınacaktır.
37
Kullanıma hazır yeterli miktarda basınçlı hava teneffüs istasyonu (bhti)
bulunacaktır.
Delikler delinirken çıkan postayı (kırıntıları) tespit edebilecek uygun bir
kap hazır bulunacaktır.
Sondaj makine ve ilave teçhizatların kontrolleri yapılacak gözden
geçirilecektir.
Sondaj makinesi emniyetli şekilde sabitleştirilecektir.
Kumanda panosu ön görülen 30 m mesafeye temiz hava tarafına
kurulacak
Sondaj ekibi hariç aşağıda belirtilen bölgeler boşaltılacaktır.
a) ayak bölgesi hava dönüş güzergahının tamamı,
b) sondaj yeri ile sondaj kumanda panosu arası,
hava dönüş güzergahı üzerindeki taban arını ve taban yolunun ayak
çıkışından itibaren 200 metrelik bölümü boşaltılacaktır.
Tehlikeli bölge, rahatlatma sondaj programına uygun şekilde tecrit
edilecek ve uyarı levhaları asılı bariyerler ile kapatılacaktır.
Yetkili nezaretçiyle zaman ayarlaması açısından mutabık kalındıktan
sonra elektrik tesislerinin enerjisi kesilecektir
Merkezi gaz izleme rahatlatma sondaj çalışmalarından haberdar
edilecektir.
2.3.2 Sondaj Çalışmaları
Sondaj delikleri kuru açılacaktır. Rahatlatma sondajları için 95 mm çapındaki
uçlar (jack pit) kullanılacaktır.
Başlama noktası, eğimi, yönü vs önceden hazırlanmış rahatlatma sondaj programında
yer alacaktır.
Sondaj delikleri delinirken burgulara ve arına burguların sürekli verimli devirli
dönmesini sağlayacak seviyede bir basınç uygulanacaktır. Devir sayısı düştüğünde
burgular hemen geri çekilecektir
38
2.3.3 Ölçmek ve Kayıt Etmek
Burgu ile delik delerken her bir metrede açığa çıkan kırıntı (posta) miktarı mümkün
mertebe litre olarak ölçülecektir.
Gerilimlere işaret eden tüm bulgular (kütleme, arının oturması, ani CH4- gazının
açığa çıkması), sondaj protokolüne kayıt edilecektir.
Sondaj sonucu eksiksiz olarak bir sondaj protokolüne kayıt edilecektir.
Rahatlatma tedbirlerinin sona erdiği rahatlatma sondaj programına işlenecektir.
2.3.4 Bariyerlerin Kaldırılması
Sondaj aralarında (molalarda) ve sondaj çalışmaları sonunda bariyerler (tecritler)
kaldırılabilir.
Elektrik tesislerine yol verilmesi tehlike arz etmiyorsa, yetkili bir görevlinin talimatı
ile tesislere enerji verilecektir.
39
Ek: 8 - ŞEKİLLER
Şekil 2- 3:Sondaj İstikametleri Ve Topuk Miktarları
35
25
30
20
15
7m
Şekil 1: Milonlaşmış (yapısı bozulmuş) ve normal kömür
10
15
20
75
25
30
7m
3
4
1 5
2
2 1
3 4 5
7m 7m
7m
Başyukarı Emniyet Topuğu
Emniyet Topuğu
1 2
7m
7m
7m
2
1
10
40
Emniyet Topuğu
7m
SONDAJ PLANLARI
Her gün sondaj
Her 4 günde Bir sondaj
Sondaj uzunluğu 15 m Başyukarı ilerleme hızı 10 m/gün
Sondaj uzunluğu 25 m Başyukarı ilerleme hızı 5 m/gün
40
Not : 1- Başyukarılarda damarın konumu ve delik düzeni kazı kesitinde gösterilecektir.
2- Kırıntı geliri takibi, vardiya nezaretçisi veya mühendisi tarafından takip edilecektir. Kırıntı gelirinde
değişmeler ocak ve işletme müdürüne bildirilecektir.
Şekil 4: Sondaj Kırıntı Geliri Takip Formu
SONDAJ KIRINTI TAKİP FORMU
Rapor tarihi :…………….(gün/ay/yıl)
Damar Adı :………………. Başyukarı no:………
Başyukarı ……… metresi Nezaretçi:………………
1:500 Planına bakınız
Sondaj Delik no :…….. Sondaj uzunluğu:……….m
Sondaj çapı : Ø……..mm
Damar Eğimi :……….. º Sondaj delik eğimi:…….. º
Sondaj Başlama saati:………. Bitirme saati:………..
Sondaj deliğinin başyukarı ekseninden uzaklığı:…m
Sondaj deliğinin başyukarı eksenine açısı (ά):……… º
Kırıntı büyüklüğü : ince □, orta □, kalın □
Formasyonda basınç………………..
Sondaj öncesi CH4: %......., Sondaj sonrası CH4:%......
Kırıntı geliri (miktarı)sınır değerleri litre/metre (lt/m)
Sondaj Delik çapı….mm (Ø 50 mm, 8lt/m; Ø 95 mm 50 lt/m)
Kırıntı geliri (miktarı) her bir metre uzunluğundaki burgudan çıkan sondaj kırıntısını ifade
etmektedir.
Sondaj uzunluğu
metre (m)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Kırıntı geliri
Litre (lt)
Sondaj uzunluğu
metre (m)
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
Kırıntı geliri
Litre (lt)
DÜŞÜNCELER:
Nezaretçinin Adı, Soyadı :………………………. İmzası:……………..
Yetkili Amirin Adı Soyadı :………………………. İmzası :…………….
3
5
4
2
1
7m
7m
ά
ά
Başyukarı
ekseni
41
Şekil 5: Taban yolu ve galeri arında yapılan sondajlar
İşletme kod nosu : 915 İş yeri . Başyukarı 15/16 Doğu İstikameti, Damar: S4
Sondaj delik nosu: 5
Tarih :18.08.1982 Saat : 7.35- 11.00
Başyukarının 63. m, Ø : 95mm
S. Uzunluğu: 28 m, damar/ delik eğimi : 0º
İstikamet : Başyukarı ilerleme yönünde
CH4 sondaj öncesi : % 0,5
CH4 sondaj esnasında : % 0.8
Sondaj kırıntısı : ince orta kalın
Formasyonda basınç: az
Sondaj nezaretçi : Simon
Sondaj uzunluğu (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 23 14 15
Sondaj kırıntı geliri (lt) 20 25 40 60 65 50 65 65 35 40 45 40 40 45 40
Sondaj uzunluğu (m) 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Sondaj kırıntı geliri (lt) 40 40 45 40
Sondaj delik nosu: 6
Tarih :18.08.1982 Saat : 14.15- 15.45
Başyukarının 63. m, Ø : 95mm
S. Uzunluğu: 21 m, damar/ delik eğimi : 0º
İstikamet : 1,5 m kuzey cidardan kuzeye
CH4 sondaj öncesi : % 0,5
CH4 sondaj esnasında : % 0.9
Sondaj kırıntısı : ince orta kalın
Formasyonda basınç: işitiliyor
Sondaj nezaretçi : Besgen
Sondaj uzunluğu (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 23 14 15
Sondaj kırıntı geliri (lt) 15 20 40 30 40 50 55 65 65 75 60 70 70 70
Sondaj uzunluğu (m) 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Sondaj kırıntı geliri (lt) Degaj tehlikesi 6 nolu sondajla kırıntı geliri ile tespit edilmiştir.
5
6
28 m
14 m
6 m
22-23.07.1982
10.5 m
28-29.07.1982
22 m
3-4.08.1982
16.5 m
31.07.1982
37 m
10.08.1982
50 m
13.08.1982
63m
18.08.1982
GÜNEY
KUZEY
42
Şekil 6: Taban yollarından sondaj ve drenaj sonrası üretime hazır pano
Şekil 7: Bir panonun degajlara karşı sondajlarla taranması (yeşil renk sondajlar)
44
Ek- 9
KRİTİK İŞLER TALİMATI
1. AMAÇ: Bu talimat, Kurumumuza bağlı yerüstü ve yer altı iş yerlerinde kritik işlerin
yapılması, veya çeşitli kritik ekipmanın kullanılması, esnasında uygulanacak
yöntemi belirler.
2. SORUMLULUK: Bu prosedürü bilmek ve gereklerini yerine getirmekten tüm
personel sorumludur.
3. GEREKLİ KİŞİSEL KORUYUCU EKİPMAN: Maske, gözlük, eldiven, iş elbisesi,
tozluk, gibi yeraltı personeli için gerekli olan asgari ekipmanlar.
4. GEREKLİ EKİPMAN: Grizu metre, anemometre, sondaj makinesi, alarmlı
metanometre ve çalışma araçları
5. ÇEVRESEL ETKİLER: Kritik işlerin yapılması sırasında ortaya çıkabilecek her türlü
çevresel etkilerin talimatlara uygun olarak temizlenmesi ve yok edilmesi gerekir.
6. YETKİ: Kritik işlerde görev alan tüm elemanlar, bu işlerde görev almaya yetkin ve
gerekli ehliyete sahip olacaklardır.
7. PROSEDÜR
1. Kritik işler mevcut prosedüre göre yürütülecektir. 2. Kritik işler 4 ana başlık altında yürütülecektir. Bunlar;
I. Bölüm : İzin Çıkarma
II. Bölüm : Amir Kontrol Listesinin Hazırlanması
III. Bölüm : Özel Talimatlar
IV. Bölüm : İzin Bitmesi
3. Kritik işler tarif edilecek ve bu işler için izin formu tanzim edilecektir.
4. Kritik işlerin yapımına izin almak için işin yapılacağı yer, yapılan işin türü,
geçerlilik süresi ve tarihi saati belirtilecektir.
5. Kritik işin güvenli bir şekilde yürütülmesine yönelik olarak Amir kontrol
listesi hazırlanacaktır. İşle ilgili kritik sorular sorulacaktır.
6. Amir kontrol listesindeki sorular amirler tarafından cevaplandırılacaktır.
7. Kritik işin kimin tarafından yapılacağı belirtilecektir.
8. İşyeri amiri kritik işle ilgili özel talimatlar hazırlayacaktır.
9. İş yeri amiri tarafından kritik yapılacağı yerin teftişi yapılacaktır.
10. Kritik işin yapılması için gerekli tedbirler alınmış ise kritik işin
başlayabilmesi için izin Amir tarafından çalışma izni verilecektir.
11. İşin tamamlanmasını müteakip izin bitimi ile ilgili form izin veren ve izin
alan tarafından doldurularak iş tamamlanacaktır.