toplum ve bilim sayı 56 - 61

8/14/2019 toplum ve bilim say 56 - 61

1/215


2/215

5 6 - 6 1 B A H A R 1 9 9 3

Erol TaymazKriz ve teknolojiNurhan Yentrk Post-Fordist gelimeler vednya iktisad iblmnn gelecei

Alain LipietzUluslararas iblmnde yeni eilimler:Birikim rejimleri ve dzenleme tarzlarDavid Harvey Esneklik: Tehdit mi yoksa frsat m?Deniz Yenal & Zafer Yenal2000 ylma doru dnyada gda ve tarmPaul Hirst & Jonathan ZeitlinEsnek uzmanlama ve ngiliz imalatsektrnn rekabeti baarszlMurat Gvenstanbul tekstil sanayiinde retim faktrlerininekonomik ve meknsal dalm rntlerinin baz zellikleri zerine Aydn Uur letiim, iletmecilik ve rgt sosyolojisininilk randevusu: "A tarz rgt modeli"

A. Din Alada"Astronomi Tarihi"nden "Milletlerin Zenginlii"ne

A. Smith'de yanlma faktr

4 2

58

83

93

115

130

148

167

ELETR

Tlin Ongen (Hogr)Teknoloji ve emek: Bir nc alma

Levent YlmazFordist moderniteden esnek postmoderniteye mi?

182

188

KTAP TANITIMI 193

DERGLERDEN 216


3/215

BRKM YAYINCILIK VE TC. LTD. T. ADINA SAHB

Murat Belge YAYIN YNETMEN

Tanl BoraREDAKSYON KOMTES

Ulus Baker Necmi Erdoan

Ouz Ik Mehmet Kk

Blent Peker Erol Taymaz

56. SAYI EDTR

Erol TaymazSORUMLU YAZILER MDR

Tanl Bora

KAPAK VE SAYFA DZEN TASARIM Ali Artun mit Kvan

UYGULAMAFiliz Burhan

DZG

Maraton DizgieviOFSET HAZIRLIK

letiim YaynlarKAMERA VE FLM IKI

PerkaA..KAPAK VE BASKISI Ayhan Matbaas

YAZIMA ADRESKonur Sok. 24/4 Kzlay 06640 Ankara

Tel. 425 36 00 425 20 71 Fax: 425 18 15

BRKM YAYINLARIKlodfarer Cad. letiim HanCaalolu 34400 stanbul

Tel. 516 22 60 Fax: 516 12 58

KAPAK: Charlie Chaplin, "Modern Times"

YAYIN DANIMA KURULU Aydn Uur / Deniz Kandiyoti

Isenbike Togon / Jale ParlaSeluk Esenbel / alar Keyder

lkay Sunar / Korkut BoratavSureia Foroqhi / Reat Kasaba

Alain Duben / irin TekeliTosun Arcanl / Fatma Ikda

nsan Tunal / Mahmut MutmanMeydaYeenolu / Kemal nan

Levent Kker / mit Cizrelhan Tekeli / Aye Bura

Huricihan Islmolu - nan Aykut Karsu / Ahmet nselZafer Toprak / mit Hassan

Asu Aksoy / Nurhan Yentrk Faruk Yalva / erif Mardin

Reit Canbeyli / Asaf Sava Akat

Nilfer Gle / Nihal Karalber Ortayl / Ouz Oyan Aye nc / mr Sezgin

Burhan enatalar / Galip YalmanOuz Ik / Atilla Eralp

Bra Ersanl - Behar / Zafer YenalDeniz Yenal / Korkmaz Alemdar

nal Nalbantolu


4/215

3

Bu sayda...

Toplum ve Bilim'in bu saysnn konusu, kapitalizmin ekonomik yeniden- yaplanmasnn krizi balamnda post-Fordizm ve retim rgtlenmesindekigelimeler. 1960'larn sonlarndan itibaren kapitalist dnya ekonomisinin bir krizegirdii, bu krizin sadece ekonomik dzeyde kalmad, tm toplumsal ilikilerdenemli dnmlere tank olunduu ynnde yaygn bir kan var. Tartlan,toplumsal ilikilerde kkl dnmler olup olmad deil, bu dnmlerinkapsam, nedenleri, yeni "frsatlar" ve yeni toplumsal oluumlarn bu "frsatlar"

deerlendirebilme potansiyelleri, oluyor.Bu tartmalarda "evre lkeler", "nc Dnya", "azgelimi lkeler", "gelimekte olan lkeler" gibi amaca uygun deiik isimlerle adlandrlan Trkiyetr lkelerin dnya ekonomisindeki konumlarnda nemli deiiklikler olabilecei, bu lkelerin snai geliimlerinin yn ve temposunun etkilenebilecei, toplumsalilikilerinde (uluslararas iblmnde alabilecekleri konumlarna da bal olarak)kkl deiimler olabilecei/olduu syleniyor.

Kriz, ayn zamanda "karar an" demek. Yeni oluumlar, gelecekte ne olaca,toplumsal ilikilere konu olan aktrlerin imdiki (bilinli) mdahalelerine bal.Bu nedenle krizin ve yeni-yaplanmalarn aklanmas ve anlalmas zellikledaha zgr ve eitliki bir gelecek zleyenler iin nemli olmal.

Erol Taymaz'n "Kriz ve Teknoloji" balkl yazs, ekonomik kriz ve teknolojik gelime ile ilgili bellibal yaklamlarn eletirel zetini sunarak Fordizm vepost-Fordizm kavramlarn inceliyor. Bu yazda zmni olarak sadece gelimi lkeler gznne alnyor. Nurhan Yentrk'n "Post-Fordist Gelimeler ve Dnya iblmzerindeki Etkileri" balkl yazsnda ise, zel olarak post-Fordist gelimelerindnya iblmn nasl ekillendirecei ve gelimekte olan lkelerin sanayileme

politikalarn nasl etkileyecei tartlyor. Aydn Uur'un "letiim, letmecilik ve rgt Sosyolojisinin lk Randevusu: A Tarz rgt Modeli" balkl yazs,iletmeler-aras "a tipi rgtlenme" modelini konu ederken, emek srelerindekideiimlerin kltrel vehelerini de ele alan, bu srelerde "enformasyon"unkonumunu ve anlamn aklayan bir makale. Deniz ve Zafer Yenal ise, kapitalizmin


5/215

4

yeni uluslararas yaplanmasnn ve teknolojik gelimelerin gda ve tarm ekonomisindeki grnmn ele alrken; "gda dzenleri" ve "yeni biyo-teknolojiler"literatrn tartyorlar. Murat Gven, "Metropol-i Sanayi Komplekslerinin

Yapsal zmlemesi"ni konu alan makalesinde, stanbul tekstil sanayiinde farklleklerdeki kurulularn ekonomik ve coraf rgtlenme biimleri zerine ampirik zmlemeler sunuyor. Bu rnekte kk lekli kurulular iin meknsal rgtlenmenin nemi gsteriliyor. Bu saymzda eviri yazya yerverildi. Dzenleme Okulu'nun nde gelen kuramclarndan A.Lipietz uluslararas iblmndeortaya kabilecek yeni eilimleri ele ald makalesinde, dnya kapitalist ekonomisi,modernizasyon ve bamllk teorisyenlerinin uluslararas iblmndeki yaplanma ve eilimleri kavramsallatrma biimlerine kar metodolojik uyarlar getiriyor. Hirst ve Zeitlin'in yazs ise, ngiliz imalat sanayiinin kn inceleyerek "esnek uzmanlama" yaklam dorultusunda politika nerileri gelitiriyor. Harvey,igc piyasalar ile retim srelerindeki esneklik eilimi ve kltrel-politik alandapostmodernizm tartmalarnn konusunu tekil eden dnmleri sosyalist bir bak asndan ele alyor.

Toplum ve Bilim'in elinizdeki says, kapitalizmin yeniden-yaplanma srecinindar anlamda sistemsel etkisi belirgin olan, iktisad vehesi ile ilgili. zleyen saylarda,

bu srecin baka vehelerini ele almay planlyoruz. nmzdeki saynn,"Ulus-Devlet; Ulus ve Devlet"e ilikin olmas ngrlyor. Daha sonra, "politikann

alanndaki, kamusal olann konumundaki deiim; ve yurttalk konumununmuhtemel yeni anlamlar" ile ilgili; corafya ve mekn kuramndaki deiimlerleilgili saylar tasarlanyor.

EROL TAYMAZ

r


6/215

KRZ VE TEKNOLOJ 5

Kriz ve TeknolojiErol Taymaz*

1. Giri

1973-74 "Petrol oku"ndan sonra nce gelimi lkelerin, daha sonra da dnyadakihemen her lkenin ekonomilerini nemli lde etkisi altna alan ekonomik krizgnmzde hl alamad. nceleri "Petrol oku"na bal geici bir olgu olarak kabul edilen krizin sreklilii ve iddeti artk tartma konusu deil. Fakat krizinnedenleri, balangc ve geliimi, krizden etkilenen lkelerin ekonomilerindeki

yeniden-yaplanma sreleri, krizin gelimi ve gelimekte olan lkelerin ekonomik ve toplumsal geliim srelerine etkisi, krizin politik ve kltrel/ideolojik boyutlarzerine youn tartmalar devam ediyor.

Bu yazda mevcut ekonomik krizi aklamaya alan farkl yaklamlar zetlendikten sonra, kriz ve teknoloji arasndaki iliki incelenecek. Yazy kriz veteknoloji arasndaki iliki ile snrlamamzn nedeni, bu yaklamlarn hepsindehem krizin oluumunda, hem de kriz dnemindeki yeniden-yaplanma srelerinde(yeni) teknolojilere zel bir arlk verilmesi. Teknolojinin, kriz srecinde belirginlemeye balad sylenen yeni ekonomik, politik ve ideolojik oluumlarnemli lde etkiledii/ekillendirdii yolunda neriler, almamz kriz veteknoloji arasndaki ilikiye younlatrmamzda nemli bir etken.

almamz kriz ve teknoloji ilikiler etrafnda younlam olmasna ramen, bu tartmalarn ok geni bir alan kapsadn zellikle vurgulamamz gerekiyor.Kriz ve teknoloji arasndaki ilikiler, aslnda kriz konusundaki tartmalarn sadece

bir kesimini oluturuyor. zellikle (postmodernizm tartmalar balamnda)

kltrel alandaki deimeler, politika ve devlet yapsndaki deimeler, krizin ve kriz srecinde olumaya balayan yeni ilikilerin/oluumlarn sendikalar ve

(*) ODT Ekonomi Blm retim yesidir. (Bu makaleyi titizlikle okuyup hatalarn azaltlmasna yardm eden Oktar Trel hocamza teekkr ediyorum. Erol Taymaz)


7/215

6 EROL TAYMAZ

ii hareketleri zerindeki etkileri konularnda son derece nemli ve ilgin tartmalar yaplyor. Bu tartmalarda krizin doas ve bu kapsamda yeni teknolojilerin etkisi srekli gndeme gelen bir konu. Bu nedenle, krizi btn boyutlaryla

incelemeden nce, krizin nedenlerini ve (bu nedenler arasnda en nemlisi gibigsterilen) teknoloji konusunu incelemek sadece bir balang olarak ele alnmal.(Kriz zerine genel bir alma iin bkz. Keyder, 1981.)

Bu almada esnek uzmanlama, tekno-ekonomik paradigma ve dzenlemeokulu olarak bilinen yaklamlar inceledik. Teknolojik deiimin uzun dalgalar zerindeki etkisi zerine zgn katklar olan Mandel'in almalarna ayrcadeindik. Bu yaklamlarn bir arada incelenmelerini ve karlatrlabilmelerinimmkn klan ortak zellikleri var. lk olarak bu yaklamlarn hepsi, kinciDnya Sava'ndan 1970'lere kadar sren dnemde gelimi lkelerdeki ekonomik

yapy Fordizm veya bu kavramla adet zde tutulan kitlesel retim kavramtemelinde tanmlyorlar. kinci olarak ekonomik krizin 1960'larn sonu veya1970'lerin banda ortaya kt ve "Petrol oku"nun krizin iddetini (belki)arttrd fakat nedeni olmad konusunda gr birlii mevcut. Son olarak mikroelektronie dayanan "esnek" teknolojilerin krizden kta ve (post-Fordist)gelecekte nemli bir rol oynayaca genel kan. Bu ortak noktalara ramen sna/kapitalist geliimin dinamikleri ve bu balamda krizin nedenleri, etkileri ve(post-Fordist) gelecein tanmlanmasnda nemli ayrlklar mevcut.

Makale genel olarak iki kesimden oluuyor. lk be blmde bu yaklalarn genelkuramsal yaps, Fordizm ve kriz konusunda syledikleri ve post-Fordist yaplanmalar konusundaki grleri zetleniyor. Sonraki blmde ise kriz veteknoloji arasndaki ilikiler, bu yaklamlar erevesinde, inceleniyor.

2. Kriz

Ekonomik kriz ilk nce kendisini gelimi kapitalist ekonomilerdeki retim veretkenlik art oranlarndaki dlerde gsterdi. 1970'lerde gelimi lkedevletlerinin ald eitli tedbirler, sorunu zmek bir yana, baz iktisatlaragre krizi daha da younlatrd. Bu dnemde yaygnlaan ve derinleen krizin,daha nceki kapitalist krizlere kyasla nemli bir fark vard: retim art oranndakihatt retimdeki dmelere ramen fiatlarda bir dme grlmyordu. Durgunluk (stagnasyon), genel ve srekli hat artlaryla (enflasyon) beraber devam edince yeni bir kavram daha gelitirildi: stagflasyon.

Krizin zamanlamas ve iddeti lkeler arasnda nemsiz farkllklar gstermesineramen, en byk kapitalist ekonomi ile ilgili veriler kriz konusunda bir fikir

verebilir. Tablo l'de, 1970'lere kadar kapitalist lkeler arasndaki kudreti ve stnl tartmasz olan ABD ekonomisiyle ilgili baz veriler zetlenmitir. Krizin balang tarihi konusunda gr birlii olmad iin 1965-1973 dnemiyle ilgili veriler ayrca gsterilmitir.


8/215

KRZ VE TEKNOLOJ 7

TABLO 1

ABD ekonomisinde ortalama yllk byme ve isizlik oranlar (yzde)

Dnem

1950-651965-731973-811981-90

Snairetim

art oran

5.45.12.82.5

Emek

retkenliiart oran

3.42.40.81.0

isizlikoran

4.84.56.77.0

Enflasyonoran

2.34.78.14.4

Gerekcretler

art oran

1.90.70.5

-0.2

Notlar: Emek retkenlii tarm-d kesim ortalamasdr. Enflasyon, GSMH zmni deflatrnden hesaplanmtr. Reel cretlerinhesaplanmasnda saatlik cretler ve enflasyon oran kullanlmtr.

Kayn.: Snai retim, enflasyon ve gerek cretler, IMF, International Financial Statistics; isizlik, OECD, Labour Force Statistics;emek retkenlii, Bureau of Labor Statistics, Employment and Earnings.

TABLO 2 ABD'de retkenlik art oranlar (yllk ortalama, yzde)

1950-65 1965-73 1973-81Emek retkenlii

Btn tarm-d kesimler 2.48 2.14 0.5malat sanayi 2.75 2.77 1.52

Toplam faktr retkenliiBtn tarm-d kesimler 1.77 1.17 O.1malat sanayi 2.10 1.96 0.76

Not: retkenlik art oranlar evrimsel etkilerden arndrlmtr.Kaynak: Baily, 1984: 232.

Tablo l 'de grld gibi, 1970'lerden itibaren btn ekonomik deikenler ABD ekonomisinin nemli bir krize girdiini gstermektedir. Snai retim ve emek retkenlii art oranlarnda nemli dmeler olurken, isizlik ve enflasyon oranlanda hzla artmtr. (Enflasyon oran 1980'lerde, eski dzeyine kadar olmasa daksmen drlebilmitir.) Bu arada reel cretlerin art oranlarnda da nemlidler olmutur. Hatta Reagan dneminde reel cretler mutlak olarak dad(rl)mtr. (1979-1990 dneminde ABD'de reel cretler % 9 dmtr.)

Kriz tartmalarnda nemli bir yer tutan retkenlik art oranlarndaki dmeler zerinde biraz daha durmak gerekiyor. Tablo l'deki retkenlik verileri emek

retkenlii ile ilgili. Fakat emek retkenlii krll belirleyen tek etken deil. Emek retkenlii art oran derken, sermaye/hasla oranndaki azalma sonucu krllarttrmak olas. Bu nedenle toplam faktr retkenlii daha aklayc bir deikenolabilir. Tablo 2'de emek retkenlii ve toplam faktr retkenlii art oranlar


9/215

8 EROL TAYMAZ

ayn dnemler iin gsterilmitir. Bu tablodaki veriler de, her iki retkenlik deikeninde 1970'lerde nemli dmeler olduunu gsteriyor. Bilindii gibi, zellikleuzun dnemler iin kullanlan retkenlik verilerinin gvenirlilii, kamu kesimi

faaliyetlerin ounda retkenliin hesaplanamamas, kalite deiimlerinin ve yeni rnlerin etkilerinin (yeterince) yanstlamamas gibi sorunlar iermektedir.Fakat bu sorunlara ramen retkenlik verilerinde 1970'lerdeki dler ekonomik krizin iddetini yanstabiliyor.

Krizle ilgili verilere tekrar dnmek zere bundan sonraki blmlerde kriziaklamaya ynelik deiik yaklamla inceleyeceiz.

3. Yeni-Smithi kuram: Esnek Uzmanlama

"Esnek uzmanlama", Amerikal aratrmaclar M.Piore ve C.F.Sabel'in 1984'de yaynladklar The Second Industry Divide kitabnda gelitirdikleri ve zellikleakademik dnyada hayli etkili olan bir gr. Bu gr, tarihsel deiiminmerkezine piyasalardaki deiimi yerletirmesi nedeniyle Elam (1990:10) tarafndan hakl olarak yeni-Smithi yaklam olarak tanmlanmtr.

Esnek uzmanlama kuramnn temeli, snai rgtlenme biimlerinin kitleselretim ile zenaat retimi, yani esnek uzmanlama olarak ikiye ayrlmasna dayanr.Kitlesel retim, standart rnlerin niteliksiz igc ve zel-amal makineler kullanlarak byk lekli retimi olarak tanmlanr.

Esnek uzmanlama ise, kitlesel retimin tersi: kalifiye iiler ve esnek, ge-nel-amal makineler kullanlarak deien, eitli rnlerin kk lekli imaltolarak tanmlanmaktadr. (Piore ve Sabel, 1984: 4, 17). Yeni-Smithi kuram bukavram iftine dayanmasna ve bu rgtlenme biimlerinin birbirine stn olmadn sylemesine ramen, bu kuram "esnek uzmanlama" olarak tanmlan

yor.Kitlesel retim ve esnek uzmanlama iki ayr snai rgtlenme biimi veya

teknolojik paradigma olarak aklanyor. Piore ve Sabel'in (1984) almasnda bu iki kavram daha ok tarihsel genelleme biiminde kullanlrken, Hirst ve Zeitlin(1991: 2) bu kavramlarn ideal-tipik modeller olduunu belirtiyor. Bu anlamdane kitlesel retim, ne de esnek uzmanlama zsel olarak dierine stndr.

Bu teknolojik paradigmalarn uzun dnemde varolabilmesi iin belirli mikro ve makro dzenleme sorunlarnn zlmesi gerekir. Burada kullanld anlamda"dzenleme" kavram, daha sonraki blmde inceleyeceimiz "dzenlemekuram"ndan esinlenmi bir kavram olmasna ramen farkl bir balamda kullanlyor (Piore ve Sabel, 1984: 4-5). Dzenleme sorunlar farkl biimlerde zlebilir; bu nedenle kitlesel retim ve esnek uzmanlama farkl kurumsal yaplarla birlikte var olabilir.

Kitlesel retimin en nemli mikro-dzenleme sorunu, her piyasada arz ve talebindengelenmesi (Hirst ve Zeitlin 1991: 3-6). Kitlesel retimde, baka rnler iin


10/215

KRZ VE TEKNOLOJ 9

kullanlamayan pahal zel-amal makineler kullanld iin piyasalarda istikrar salanmas nemli bir sorun. Bu sorun ksmen de olsa ancak byk firmalarnpiyasalar etkileyebildii koullarda zlebilir. Esnek uzmanlama iin en nemli

mikro-dzenleme sorunu, retim birimleri (firmalar/iletmeler) arasndaki ibirlii ve rekabetin dengelenmesi iin kaynaklarn yeniliklere ak bir ekilde kullanlmassorunu. Bu sorun iki ayr kurumsal erevede alabilir: kk ve orta leklifirmalarn oluturaca "snai blgeler" veya byk, ademi-merkeziyeti firma ve/veya firma gruplar.

1930'lardaki Byk Bunalm'n gsterdii gibi, byk firmalarn piyasalardaistikrar salama abalar kitlesel retimin merkezi dzenleme sorununu zememitir. Bunun iin toplam talebin dzenli bir ekilde bymesini salayacak,piyasalardaki belirsizlii ve dalgalanmalar azaltacak makro dzeyde kurumlar gerekir. kinci Dnya Sava sonras dnemde gelien Keynesi "refah devleti",makro-dzenlemeyi salayan en nemli kurumlardan biridir.

Esnek uzmanlama, piyasadaki deiikliklere, kalifiye iileri ve genel-amalmakineleri sayesinde daha rahat uyum salayan esnek teknolojik yapsyla makro-dzenlemeye daha az ihtiya duyuyor. 19. yy'daki serbest rekabeti dnemdeolduu gibi fiat mekanizmas arz ve talebi dengelemekte nemli bir rol oynar.Fakat esnek uzmanlamann ayrdedici zelliklerinden biri olan piyasann kk

bir kesimine ynelik uzmanlam retim, byk lde fiat-d rekabete da

yanacana gre fiat mekanizmasnn rolyle ilgili bu vurgu ar grlebilir.Kitlesel retim ve esnek uzmanlama, ideal-tipik modeller olarak ele alndnda,somut koullarda birlikte var olabilir. rnein kitlesel retim modelinin yaygnolduu durumda bile, bu sistemlerde kullanlacak zel-amal makinelerin tasarm,montaj ve bakm ileri esnek uzmanlama modeline uygun olarak yaplabilir.Fakat farkl sistemler ayn anda kullanlsa bile belirli bir dnemde bu modellerden biri egemen teknolojik paradigma olarak ekonomik geliime damgasn vurur.

Belirli dnemlerde hangi teknolojik paradigmann egemen olaca, teknolojik-ekonomik zellikleri temelinde nceden belirlenemezse de, piyasann b ykl ve yaps en nemli belirleyici/seici unsur olarak grlmektedir. Bukonuyu amadan nce Piore'nin piyasalar, iblm ve retkenlik arasndakiilikiler zerine daha nceki almalarna deinmekte fayda var.

Bilindii gibi A.Smith'e gre bir toplumdaki retkenlik iblmne baldr.blm gelitike

1. daha az faaliyete younlaan iilerin becerileri geliecek,2. bir faaliyetten dierine geiteki gereksiz zaman azaltlacak, ve3. bir faaliyete younlaan iiler, o faaliyeti gelitirebilecek yenilikleri bulacaklar,

bylece retkenlik artacaktr. Smith'e gre, iblmn belirleyen temel etken,piyasalarn bykldr. Ancak piyasalar geniledike her iinin sadece bir faaliyette almasn salayabilecek retim leine ulaabilmek mmknolacaktr.


11/215

10 EROL TAYMAZ

Piore (1980: 61-62) iblmn belirleyen piyasann byklne etkendaha ekler: rnlerin standartlamas, piyasadaki talebin istikran ve piyasadakitalebin belirsizlii. rnein bir firma standart paralar ve modller kullanarak

ok sayda farkl rnler retebilir. Bu durumda paralarn standartlatrlmasiblmn gelitirebilir.blmnn uygulanmas zel-amal makina ve ekipmann kullanlmasna

bal olduu lde talepteki istikrarszlk iblmn azaltan bir etken olacaktr,nk zel-amal makineler o rne olan talep azald zaman baka faaliyetlerdekullanlamayacak, sermaye, istikrarszlk orannda dnemsel olarak eksik kullanlacaktr. Bu durumda genel-amal makinelerin daha dk iblm dzeyinde kullanlmas uygun olabilecektir. Talepteki belirsizlik de benzer bir etkide bulunacaktr.

Piore'ye gre iblm ve piyasann zellikleri arasndaki bu ilikiler adasnai ekonomilerdeki byk, tekelci sektr ile kk, rekabeti sektr eklindeikili yaplarn olumasna neden olur. Bu snai yapnn igc piyasalarndakikarl ise, (ABD'de genellikle beyaz ve erkeklerden) oluan yksek cretli, istikrarl bir ekirdek igc kesimi ve (zenci ve kadnlardan oluan) dk cretli, istikrarszigc kesimi arasndaki ikiliktir. (Piore, 1980: 55. Piyasalardaki belirsizlik veistikrarszln ikili yaplarn olumasna yol aabilecei baka iktisatlar tarafndanda belirtilmitir. rnek olarak bkz. Carlton, 1979.) Tahmin edilebilecei gibi byk,

tekelci sektr talebin daha dzenli, istikrarl ve belirli olduu rnlerin imaltndakitlesel retim yntemleri kullanarak uzmanlarken, esnek uzmanlama ise,talebin istikrarsz ve belirsiz olduu, rn tasarmnda hzl deiiklikler olansektrlerde yaygnlaabilir. kili yaplarla ilgili bu aklamalara yaplan vurgu Piore ve Sabel'in daha sonra ortak yazdklar The Second Industrial Divide kitabndanemini kaybetmitir. Bu kitapla birlikte, iki yapnn ayn anda deiik/tamamlaycalanlarda bir arada bulunmas zerinde fazlaca durulmamaktadr; artk sorun,iki paradigmadan birinin seilmesi sorunudur.

Piore ve Sabel'e gre 19. yy'da, Sanayi Devrimi'ni yaayan lkeler zenaat retimi(esnek uzamanlama) ile kitlesel retim arasnda bir seim yapmak durumundayd(Birinci Snai Ayrm). Bu iki paradigma teknolojik-ekonomik adan bir dierinestn olmad halde, belirli toplumsal ve politik ilikiler sonucu kitlesel retim

yntemleri tercih edildi ve bu paradigma egemen hale geldi. Kitlesel retim yntemlerinin egemen hale gelmesi, doal olarak esnek uzmanlamann bazsektrlerde kullanlmasna bir engel deildi. Fakat asl belirleyici olan, otomobilimalt gibi nemli, nc sektrlerde kitlesel retim yntemlerinin yaygnlamas ve belirleyici olmasyd, ilk defa Ford'un T-modeli otomobil imaltnda kulland

bant zerindeki seri-retim sistemi, kitlesel retiminin Fordizm, simgesi oldu,hatt kitlesel retim ile ayn anlamda kullanlmaya baland. Kitlesel retiminegemenlii kinci Dnya Sava sonras pekierek 1970'lere kadar srd. Budnemde byk tekelci firmalar ve Keynesi refah devleti, fiyat rekabetini, yeni


12/215

KRZ VE TEKNOLOJ 1 1

rnlerin gelitirilme srecini, toplam talebin geliimini dzenleyerek kitleselretimin devam edebilecei mikro ve makro kurumlar oluturdu.

Fakat bu geliim sreci, kitlesel retimin snrlarna dayanmaya balad. Bunedenle 1970'lerde yaanmaya balanan kriz, gerekte kitlesel retime dayal snaigelime tarznn kriziydi. Bu krizin temel nedenleri,

1. otomobil, beyaz eya gibi kitlesel retimin egemen olduu ve gelimeninmotoru olan dayankl tketim mallan sektrlerinde piyasalarn doymaya balamas(talebin art hznn dmesi) ve

2. geliri artan tketicilerin artk daha eitli mallar talep etmesiydi (piyasalarnparalanmas).

3. Ayrca ekonomilerin uluslararaslamas, artan uluslararas rekabet ve Petrolokunun etkisiyle piyasalarda yaygnlaan belirsizlik ortam, retim art oranlarndaki istikrarszlk kitlesel retim iin nemli engeller haline gelmiti. Gittikeuluslararaslaan ekonomik ilikiler, Keynesi ulusal devletlerin kitlesel retiminihtiya duyduu dzenleyici ilevlerini yerine getirmelerine de engel oluyordu.

Gelimi snai toplumlarda krize ilk tepki, mevcut kitlesel retim ve makro-ekonomik kontrol sisteminin glendirilmeye allmas olduu (Sabel, 1989:20). Devlet, iveren ve ii kurulular ulusal cret ve fat dzeylerini dzenlemek iin l korporatist kurumlar oluturdu. Firmalar, kitlesel retimin mantyla(lek ekonomilerinden faydalanmak iin) retim leini arttrarak birim

maliyetlerini drmeye alt. Yerel piyasalar iin tasarlanm rnler daha dastandartlatrlarak dnya piyasalarna sunuldu (Ford ve General Motors'un "dnyaarabas"). retim yeniden-rgtlendi ve emek-youn sreler dk-cretli blgelere aktarld. Fakat bymeyi yeniden canlandraca umulan bu politikalar tam bir baarszlkla sonuland.

Kitlesel retimin krizi derinleirken, yeni gelien mikroelektronik teknolojilerinde katksyla yeniden canlanan zenaat retimine (esnek uzmanlamaya) doru

bir eilim balad. Bir yanda, kk ve orta lekli firmalarn younlat snai blgeler geliirken, dier yanda byk firmalarn kk, grece zerk birimlere blnmesi eklinde ademi-merkeziyeti eilim yaygnlat. ki farkl utan ortak bir yapya doru bu eilimi, Sabel "ikili yaknlama" olarak tanmlamaktadr (Sabel,1989).

Esnek uzmanlamaya dayal yeni snai blgelere rnek olarak Kuzey talya'da"nc talya" olarak bilinen blge ve Almanya'da Baden-Wrttemberg gsterilmektedir. Piore ve Sabel'e gre bu blgeler esnek uzmanlamann srdrlebilir bir gelime modeli olduunu gstermektedir. Bu blgelerde younlaankk ve orta lekli iletmeler bir iliki a oluturmakta, iletmeler birbirlerine

taeronluk yaparken retim bilgisini paylamakta, bir firmann salayamayacaeitim, aratrma, kredi temini gibi faaliyetler ortaklaa yrtlmektedir. Firmalar arasndaki ibirlii ve rekabet ile sermaye-emek ilikileri yerel politik yaplanmalar

vastasyla dzenlenmektedir. Baarl blgelerde, firmalar arasndaki rekabetin


13/215

1 2 EROL TAYMAZ

cretlerin drlmesi, yoluyla deil, rn ve retim srelerindeki yenilikler ile yrtlmesini tevik eden kurumsal yaplar oluturulmutur. Snai blgeyioluturan firmalar birbirlerine piyasa mekanizmasnn dnda "gven" ilikileriyle

de baldr ve firmalar yksek yenilik temposunu srdrmek iin gerekli olanfirmalar-aras bilgi ak ve paylamn piyasa-d mekanizmalarla gerekletirmektedir. Kk ve orta lekli iletmelerin oluturduu bu yapya esnek uzmanlama denilmektedir: bu yapdaki iletmelerin her biri, gittike artan orandaeitlilik isteyen piyasann sadece bir kesiminde uzmanlamtr; fakat iletmelerin

bir btn olarak retimi esnektir, deien piyasa koullarna kolaylkla adapteolabilmektedir.

Esnek uzmanlama temelinde rgtlenmi iletmelerin rn esnekliinin iki

nedeni vardr. lk olarak, retim sistemine katlan iletmelerin bileimi deitirilerek hzla dei (tiril) en piyasann talep ettii rnler retilebilmektedir. Ska vurgulanmasna ramen bu yntem, firmalar arasnda gven ilikisinin salanmasiin gerekli uzun-dnemli ilikileri koparaca iin daha nceki varsaymla elimektedir. kinci olarak, iletmeler kalifiye iilerin kulland genel amalmakinalarla kendi retimlerinin esnek olmasn salamakta, yani deien rntaleplerine kolaylkla uyum salayabilmektedir. Saysal kontroll (NC) takmtezghlar, robotlar, esnek imalt sistemleri (FMS) gibi mikroelektronie dayal

yeni esnek teknolojiler bu balamda nem kazanmaktadr.Kk ve orta lekli firmalar arasndaki ilikilerde bu ynde deiiklikler

olurken, byk firmalar da grece zerk birimlere ayrlp kendi iinde benzer ilikiler gelitirmeye almaktadr.

Ksaca zetlersek, kitlesel tketim piyasalarnn doymas ve tketicilerin artanlde rn eitlilii talep etmesi sonucu 1970'lerde gelimi lkelerde kitleselretime dayal geliimin snrlarna dayanlmtr. Bu lkeler kinci Snai Ayrm'neiindedir: ya mevcut dzenleyici kurumlarn genilemesi, uluslararas Keynesilik

ve devasa firmalar ile standart rnlerin kitlesel retim ve tketimi egemen olmaya

devam edecek, ya da rn eitlilii ve hzl teknolojik yeniliklere dayanan esnek uzmanlama egemen olacaktr. Bu iki paradigmann uluslararas ekonomide beraber olmas da mmkndr. Bu durumda eski kitlesel retim sanayileri azgelimi dnyada kurulurken, yksek-teknoloji sanayileri ve geleneksel beceri

ve yeni teknolojilerin birlemesi ile yeniden canlanan, takm tezghlar, giyim,tekstil gibi rn eitliliinin nemli olduu sektrler sanayilemi lkelerdekalabilecektir (Piore ve Sabel, 1984: 279). Esnek uzmanlama ile kitlesel retimarasndaki tercihin karmak g ilikilerine bal olduu ve nceden kestirile-meyecei sylenmesine ramen, esnek uzmanlama hem teknolojik-ekonomik olarak daha geerli, hem de (iilerin geleneksel becerilerini yeniden-kazandklar)daha insan bir alternatif olarak sunulmaktadr. Bu balamda esnek uzmanlama,gelimekte olan lkelere bir sanayileme stratejisi olarak sunulurken (Schmitz1989), ngiliz imalt sanayisi iin de kurtulu yolu olarak nerilmektedir (Hirst


14/215

KRZ VE TEKNOLOJ 13

ve Zeitlin'in bu sayda yaynlanan makalesi).Dier kuramlara gemeden nce esnek uzmanlama kuramnn drt temel

sorununu vurgulamamz gerekiyor. lk olarak, btn yntem (Hirst ve Zeitlin'egre) ideal-tipik model olarak sunulan kitlesel retim-esnek uzmanlama ikilisinedayanmaktadr. Niin sadece bu iki modelin seildii ak deil. Ayrca, bumodellerde ak ekilde retim lei - rn teknolojisi - retim teknolojisi - irgtlenmesi - igcnn nitelii gibi farkl alanlar arasnda birebir karlk olduu

varsaylyor. rnein standart rnlerden byk lde retmek iin zel amalmakinalar ve retim bantlarnda alan niteliksiz iiler gerekiyor (kitlesel retim).Fakat bu durumda aslnda karmak bir rn reten sadece bir sektrn (otomobilsanayi) bir blm (mekanik imalt atlyesi) iin geerli olan model genelletirilmi

oluyo. Bir retim hatt gerektirmeyecek kadar basit tkenmez kalem, vida, somun,rulman gibi paralarn retimi bu kitlesel retim tanmna smyor. (Bu konuyu"Fordizm ve Teknoloji" blmnde ayrntl olarak inceleyeceiz.)

kinci olarak bu kuram gelitiren aratrmaclarn da belirttii gibi belirli bir tarihsel dnemde kitlesel retimin her alana yaygnlamas sz konusu deil.nk, en azndan, kitlesel retim zel amal makinalar gerektirdii iin, bu(standart olmayan) makinalarn retiminde esnek uzmanlamann kullanlmasgerekir. Ayrca, kitlesel retim yntemlerinin uygulanamayaca kadar talebi dk saysz rnn (uak, gemi vb. ulam aralarnn imalt) retiminde de esnek uzmanlama zorunlu. ki paradigma ayn anda kullanlacana gre, Birinci vekinci Snai Ayrmlarn anlam egemen teknolojik paradigmann seilmesi olmaktadr. Fakat bu aratrmaclarn yazlarnda "egemen" paradigma tanmlanmad gibi, kitlesel retim ve esnek uzmanlama ile ilgili temel istatistiki verileride bulmak mmkn deil (Williams vd., 1.987).

nc olarak, "esnek uzmanlama" aslnda iki ayr biimde tanmlanyor:kitlesel retimin tersi anlamnda (zel rnlerin genel amal makinalarla retilmesi, zenaat retimi) ve belirli bir blgedeki firmalar arasnda kurulan zgl

iliki a (network) anlamnda. kinci tanm, ancak geerlilii pheli yeni bir varsaym ile, iliki ana katlan btn firmalarn zel rnleri genel amalmakinalarla rettii varsayld zaman birinci tanm da ierebiliyor. Fakat, sk sk kullanlan Japonya rneinde olduu gibi, bu tip iliki alarnda kitlesel retim

yapan firmalar da nemli olabiliyor.Son olarak, esnek uzmanlama kuram krizin zamanlamas ve iddetini tam

olarak aklayamyor. Btn sanayilemi lkelerin btn kitlesel retim sanayileriniin ayn dnemde krize girdi? Bu durum hem farkl kitlesel retim sanayilerifarkl talep yaplarna sahip olduu iin, hem de ayn sanayiler farkl lkelerdefarkl dzeyde gelitii iin aklanmas olduka zor. rnein esnek uzmanlama

yaklam erevesinde Amerikan film sanayini inceleyen Christopherson veStorper'e (1989) gre, bu sanayide kitlesel retim modeli 1970'lerdeki genel krizdenok nceleri, 1940'larn sonlarndaki tkanma sonucu byk lde esnek uz-


15/215

1 4 EROL TAYMAZ

manlama modelinde rgtlenmeye balad. Amerikan otomobil sanayinde1970'lerde kitlesel retimin tkanmasn, Japon otomobil sanayinde (farkl biimdergtlenmi) kitlesel retimin baarsna balamak da mmkndr. Bu nedenlerle,her kitlesel retim sanayisi iin farkl tkanma dnemleri varsa, genel olarak Snai

Ayrmlardan bahsetmek pek mmkn deildir.

4. Yeni-Schumpeterci yaklam: Tekno-ekonomik paradigmalar

Yeni-Schumpeterci kuram, Kondratiev'in "uzun dalgalar" kuramn Schumpeterciekonomik gelime kuram ile birletiren ve kapitalist geliim srecinde(Schumpeter'i izleyerek) teknolojik deiim srecine ve teknolojik yeniliklere arlk

veren bir kuramdr. Bu kurama gre, neoklasik ve Keynesi ekonomik gelimekuramlarnn en zayf yan, her tarihsel dnemde deien teknolojinin zgn yanlarnn gz nne alnmamas Teknolojik deiimin zgn yanlarnn anlalabilmesi iin, teknolojik yeniliklerin nemlerine gre snflandrlmas gerekir.(Freeman ve Perez, 1988:45-47).

1. Kk, srekli yenilikler: Bu tr yenilikler hemen her sanayide veya hizmetsektrnde grlen, gnlk, retim srecinde (bir anlamda kendiliinden oluan)kk teknolojik yeniliklerdir. Bu yenilikler iin kurumsallam Aratrma-Gelitirme (AR-GE) faaliyetleri yok. Kk, srekli yeniliklerin toplam birikimlietkisi olduka nemli olsa bile, her bir yeniliin etkisi ok kk.

2. Radikal yenilikler: Bunlar rn veya retim teknolojisinde nemli deiikliklere yol aan, genellikle bu amaca ynelik kurumsallam AR-GE faaliyetlerinin rnolan yenilikler, Pamuk iplii retiminde retkenlii arttran basit yenilikler bir nceki yenilik kapsamnda ele alnrken, naylonun bulunmas radikal yeniliklere bir rnek tekil eder. Radikal yenilikler belirli bir firma veya sektr iin nemliolmakla beraber, genel ekonomi dzeyinde ele alndnda etkileri grece kk

ve yereldir.

3. "Teknoloji sistemi"nde deiimler: Radikal ve srekli yenilikler ile rgtsel ve ynetimsel yeniliklerin bir arada olumasyla ekonominin birden fazla sektrnetkileyen veya yeni sanayilerin gelimesine neden olan deiikliklerin "teknolojisistemi"ni deitirdii belirtilmektedir.

4. "Tekno-ekonomik paradigma"nn deimesi ("teknolojik devrimler"):Teknoloji sistemindeki baz deiiklikler sadece bir grup rn, hizmet veya sektretkilemekte/oluturmakta kalmaz, btn ekonomi dzeyinde etkide bulunabilir,dolayl veya dolaysz olarak btn sektrleri etkiler. Onyllar boyunca etkisinisrdrecek, kurumsal yaplarn da deimesini salayacak btn ekonomikapsamndaki bu deimeler, "tekno-ekonomik paradigma"mn deimesi olarak tanmlanmaktadr. Yeni tekno-ekonomik paradigma, ekonomideki hemen her sektrn retkenliinde "kuantum sramas" gerekletirir ve yeni yatrm vekr olanaklar aar.


16/215

KRZ VE TEKNOLOJ 1 5

Kapitalist geliim srecindeki uzun dalgalar ve tekno-ekonomik paradigma-lardaki deimeler birbiriyle akmaktadr.1 nk, her tekno-ekonomik paradigmann "btn geliim potansiyelinin aa kmas" iin ulusal ve uluslararas

dzeyde toplumsal-kurumsal erevenin kkten yeniden-yaplanmas gerekmektedir (Perez, 1985:441). Yeni tekno-ekonomik paradigmaya "uyan" toplumsal ve kurumsal dnmler (ekonominin toplumsal ynetim sistemi, "dzenlemetarz", Freeman ve Perez, 1988:38) yeni uzun dalgann "geliim tarzn", ekonomik geliimin genel biimini ekillendirecektir.

Yeni tekno-ekonomik paradigma, eski paradigmann egemen olduu dnyadagelimeye balar ve stnln nce sadece bir veya birka sektrde gsterir.

Yeni paradigmaya zg bir (grup) girdi,1. gittike azalan retim maliyetine,2. uzun dnemde adeta snrsz arz olanaklarna ve3. ekonomik sistemin tamamna yaylm eitli rn veya (retim) srelerinde

kullanlma potansiyeline sahipse, kilit faktr(ler) olarak tanmlanabilir. Bu kilitfaktrlerin yaygnlamasyla yeni paradigma karlatrmal stnln gsterir.

Ekonomide derin yapsal deimeler gerektiren eski paradigmadan yeni paradigmaya gei sreci uzun dalgann gerileme ve bunalm dnemine karlk gelir. Bu dnemde, toplumsal ve kurumsal erevede de kkl dnmlerin

olmas zorunludur. Bunalmn srmesi, yeni tekno-ekonomik paradigma iletoplumsal-kurumsal ereve arasnda uyumun salanamadn gstermektedir.Toplumsal-kurumsal yaplar deiik biimlerde oluabilir ve tekno-ekonomik paradigma zerinde etkide bulunabilse de, yeni toplumsal-kurumsal oluumlar,tekno-ekonomik paradigmann gereksinimleri ve kstlamalar erevesindeoluacaktr (Perez, 1985:445).

Yeni tekno-ekonomik paradigma, egemen olduktan sonra bir teknolojik yrnge boyunca geliecektir. Uzun dalgann geliim dneminde teknolojik eitlilik sonsuzsayda grnse bile, yeni tekno-ekonomik paradigmann gelitirdii 'saduyusal'ilkeler, yeni paradigmay oluturan yeniliklerin gelitirilmesi ve bu yenilikleritamamlayan baka yeniliklerin gerekletirilmesi srelerini belirleyecek, sektrler tedrici olarak mevcut paradigmann salayabilecei retkenlik art olanaklarntketecektir (Perez, 1985:443). Yeni paradigmann olanaklar tketildike, sektrler birer birer byme snrna gelecek, krlar decek ve retkenlik art hz ya- valayacaktr.

Bu kurama gre, kinci Dnya Sava sonras genileme dneminde basknolan teknolojik rejim, dk maliyetli petrole ve enerji-youn malzemelere da

yanyordu (petrokimya rnleri ve sentetik maddeler). Petrol ve kimya rnleri,otomobil ve dier dayankl tketim mal reten byk firmalarn nclk ettii

1 Belirli sektrlerin geliimleri iki dalgaya da taabilir. rnein otomobil sanayi hem kinci DnyaSava ncesi, hem de sava-sonras (nc ve drdnc) uzun dalgalarda nemli bir rol oynamtr.


17/215

16 EROL TAYMAZ

bu rejimde, iletme dzeyinde "ideal" retim rgtlenme biimi, standart rnlerin byk lde retimine dayanan, seri, montaj-hatt tipi sistemlerdi. "deal" firmatipi, reklam ve pazarlama faaliyetlerinin nemli olduu oligopolistik piyasalarda

faaliyet gsteren, ayr ynetim, finans, AR-GE ve retim blmleri ile byk, brokratik firmalard. Dayankl tketim mallarna talebin hzla bymesi, bumallarn satn alnabilmesi iin kredi sistemindeki genileme ve byk altyap yatrmlar, bu dnemi temsil eden deiikliklerdi. Bu dnem, tekno-ekonomik paradigmalar yaklamna gre Fordist kitlesel retim Kondratiev dalgas olarak tanmlanmaktadr. Fakat 1970'lerde bu uzun dalga gerileme, kriz dneminegirmitir. 1980'ler ve 1990'lar, beinci uzun dalgann, Enformasyon ve letiimKondratiev dalgasnn olumaya balad yllardr.

Tekno-ekonomik paradigmalar kuramna gre, krizin, birbiriyle ilikisi ayrntlolarak incelenmemi, iki farkl nedeni vardr. Krizin birinci nedeni, Fordist kitleselretimin snrlarna varlmas, bu tekno-ekonomik paradigmann gelime olanaklarnn tketilmesi sonucu krizin balamasdr. lek ekonomilerinin (eco-nomies of scale) sona ermesi, yni artk retim leinin arttrlmasyla retimmaliyetlerinin drlememesi, montaj hattna dayal retim sistemlerinin katl,enerji-youn rn ve retim teknolojilerinin sorunlar, firmalarn hiyerarik

blnmesinin getirdii sorunlarn birikerek artmas, artk Fordist kitlesel retimparadigmasnn gelime olanaklarnn bittiine iaret etmektedir.

Grld gibi bu kuram, Fordist kitlesel retimin sorunlarn esnek uzmanlama kuram ile benzer bir ekilde anlatmaktadr. Fakat, esnek uzmanlamakuramnda sorunun kayna piyasalarda aranrken, tekno-ekonomik paradigmakuramnda sorun teknolojinin kendisindedir. Ayrca esnek uzmanlama kuram,kitlesel retime dayal yeni bir gelime dnemini en azndan teorik olarak olanaklgrd halde, yeni-Schumpeterci kurama gre kitlesel retim tm gelimepotansiyelini artk tketmitir. Bu nedenle yeni genileme dnemi (BeinciKondratiev Dalgas), mikroelektronik teknolojiler sayesinde gelien esnek retim

tekniklerine dayanacaktr. Yeni paradigmann en nemli kavramlarndan biri esnekliktir (Perez, 1985:449). Esneklik, kitlesel retimi temel alanda sktrmaktadr. Artk standartrnlerin byk lekli retimi, retkenlii arttrmann ana yolu deildir. Bir birinden farkl bir rn grubunun az sayda imaltnda da retkenlik yksek olabilmektedir. rn deiikliine adapte olamayan kat kitlesel retimin "enaz deiiklik" stratejisi de artk geerli deildir. Esnek sistemler sayesinde, hzlteknik deime daha az masrafl ve daha az risklidir. Son olarak, "homojen" taleptemelinde piyasann geniletilmesi de nemini kaybetmitir. Esnek sistemler sayesinde, rnleri yerel koullara ayarlamak ve/veya farkl tketici gruplarnn beenilerine gre farkllatrmak mmkn olmutur.

Yeni paradigma, hzla byyen bilgisayar, elektronik sermaye mallar, yazlm,iletiim aralar imalt, optik kablo, robot, esnek imalt sistemleri, veri bankacl


18/215

KRZ VE TEKNOLOJ 17

gibi "tayc sektrler"i olutururken, en nemli kilit faktr olan yongalar (chips),"geleneksel" sektrlerde yaygnlamakta, bu sektrlerdeki rn ve retim teknolojilerinde nemli deiikliklere yol amaktadr. Yeni paradigma retimde

salad esneklik ile eski paradigmann sorunlarn zebilirken, mevcut toplum-sal-kurumsal ereve ile uyum sorunlar da iddetlenmektedir. Krizin ikinci nedeni, yeni tekno-ekonomik paradigma ile mevcut ulusal ve uluslararas dzenleme rejimiarasndaki uyumsuzluktur. Esnek alma sreleri, alma sresinin azaltlmas,

yeniden-eitim sistemlerinin dzenlenmesi, enformasyon teknolojisine uygunkoullar hazrlayan blgesel politikalar, yeni mali sistemler, devlet ve firma ynetimlerindeki merkeziyeti yanlarn azaltlmas gibi konularda artan orandatoplumsal ve politik araylar, mevcut kurumlar ve yeni tekno-ekonomik paradigmaarasndaki uyumsuzluu ortadan kaldrma abalardr. imdiye kadar ksmi vegrece nemsiz-deiiklikler olmutur. Fakat nasl Drdnc Kondratiev Dal-gas'nn balamas iin kinci Dnya Sava ve sonras dnemde Keynesi devrim

ve toplumsal kurumlarda kkl deiiklikler gerektiyse, gnmzde de ayn lektekkl (zellikle uluslararas dzeyde) toplumsal yeniliklere gereksinim vardr.

Tekno-ekonomik paradigmalar kuram, dier yaklamlarla karlatrldnda,post-Fordist dnemin retim ve teknoloji yapsyla ilgili daha kesin tahminlerde

bulunuyor. Bu kurama gre bir sonraki dnemde egemen olacak, geliimi belirleyecek paradigma bellidir (esnek retime dayanan Enformasyon ve letiim

Paradigmas). Bu yeni paradigmann zellikleri ve geliimi byk lde teknolojitarafndan belirlenmitir. Bu nedenle, yeni-Schumpeterci kuramn teknolojik-ekonomist-determinist yn ok belirgindir.

Daha nce belirtildii gibi tekno-ekonomik paradigma kuramnda krizin ikinedeni var: eski tekno-ekonomik paradigmann geliim olanaklarnn tketilmesi

ve eski paradigma iinde gelien yeni paradigma ile mevcut (toplumsal-kurumsal)dzenleme rejimi arasnda ortaya kan uyumsuzluk. (Bu ikinci nedenin, Marks'nnl nsz'ndeki analize ok benzediini hatrlatalm.) Fakat bu iki neden

arasndaki iliki, bu kuramn gelitirildii almalarda yeterince ak deil. Busoruna ek olarak, eski paradigmann geliim olanaklarnn tkenmesinin nedenkrize, yni kr oranlarnn dmesine yol at da belirsiz kalyor. (Boyer, 1991:112). nk emek retkenliinde artlar olmasa bile, sermaye/hasla oranartmazsa (yani mevcut teknolojiler kullanlmaya devam edilirse) gerek cretler sabit olduunda kr oranlarnda bir dme olmayabilir (Boyer, 1991:112). Fakat bu konuda da tekno-ekonomik paradigma kuram yeterince ak deil.

5. Yeni-Marksist yaklam: Dzenleme okulu

Dzenleme Okulu, Fransa'daki iktisatlarn 1970'lerde gelitirdikleri bir yaklamdr. Bu yaklam, aslnda benzer terimleri farkl eilimlerden oluuyor. Dzenleme Okulu ile ilgili genel bir deerlendirme yazs yazan Jessop'a gre (1990),


19/215

1 8 EROL TAYMAZ

yedi farkl eilim saptamak mmkn. eilim bu yaklamn gelitirildiiFransa'da: Paris, Grenoblois, FKP (Boccara-Tekelci Devlet Kapitalizmi) yaklamlar.

Ayrca Amsterdam okulu, Bat Alman dzenlemecileri, skandinav grubu ve

Amerika'daki "birikimin toplumsal yaps" yaklamlar da ayr olarak ele alnabilir.Bu almamzda sadece en yaygn ve bilinen eilimi, Paris Dzenleme Okulunuinceleyeceiz. (Bu kuram aklayan Trke kaynaklar iin bkz. Gkalp, 1984 ve

Arn 1985; 1986.)Dzenleme Okulu, kapitalizmin tarihini deiik dnemlere ayryor. Her dnem,

tarihsel olarak gelimi zgl toplumsal-kurumsal yaplarla tanmlanan farklekonomik eilim ve ilikilerden oluuyor. Dzenleme Okulu'nun dnemleri, tek-no-ekonomik paradigma kuramndaki Kondratiev dalgalarna benzemesine ramen

bu sadece grnte bir benzerlik. Dzenleme Okulu'nun temel amalarndan biri, tm elikilerine ramen kapitalist retimin nasl uzun dnemlerde greceistikrarl bir ekilde geliebildiim aklamaktr.

Dzenleme Okulu'nun kulland kavramlar ve yntem byk lde Marksistiktisada dayanmaktadr. rnein Lipietz (1987: 29), kullandklar kavramsalaralarn Marks'n almalarndan tretildiini belirtir. Aglietta'nn, bu okuluntemel kaynaklarndan saylan Kapitalist Dzenleme Teorisi isimli almas da, bata emek deer teorisi olmak zere, Marksist kavramlar zerine ina edilmitir.(Aglietta, 1987). Boyer ise (1988: 70), Marksist ortodoksinin eletirisi ve Kaleckiile Keynes'in makroekonomik dncelerinin gelitirilmesiyle yeni teorik erevenin oluturulduunu belirtir. Bu nedenle Dzenleme Okulu'nu "yeni-Marksist

yaklam" olarak tanmlyoruz.Dzenleme kuramna gre, sermaye birikiminin mant kapitalist ekonomilerin

merkezinde yer alr. Bu nedenle, sermaye birikim srecinin incelenmesi, kapitalistgeliim dinamiklerinin incelenmesi iin balang noktasn tekil eder.2 Birikimsreciyle ilgili temel kavram olan birikim rejimi, sermaye birikim srecinin oldukauzun bir dnem boyunca istikrarl bir ekilde srmesini salayacak ekilde

toplumsal rnn tketim ve birikim arasnda paylalmas olarak tanmlanmaktadr.Birikim rejiminin srmesi iin gerekli be teknolojik, toplumsal ve ekonomik

koulu,1. iilerin retim aralaryla ilikisini belirleyen retimin rgtlenme biimle

ri,2. yatrm kararlarnn planland dnemin sresi,3. cret, kr ve vergi arasnda gelirin paylam (bu, deiik toplumsal snf veya

gruplarn yeniden retimini salar),4. retim kapasitesindeki deimelere uygun olarak efektif talebin hacmi ve bileimindeki deimeler, ve

5. kapitalist ve kapitalist-olmayan retim tarzlar arasndaki ilikiler olarak

2 Sermaye birikim srecine merkezi rol atfedilmesinin eletirisi iin bkz. Ruccio, 1989:39.


20/215

KRZ VE TEKNOLOJ 19

belirlenmiti (Boyer, 1988: 71, ayrca bkz. Aglietta, 1987: 69).Birikim rejimi, matematiksel olarak yeniden-retim emalaryla gsterilebilir.

Bir baka deyile, yeniden retim emalar istikrarl olduu zaman birikim rejimleri

de varln srdrebilir (Lipietz, 1987: 14,32). Fakat birikim rejimleri kendi balarna varolmaz. Yeniden-retim emasnn gereklemesi iin, kapitalist piyasaekonomisindeki birimlerin beklenti ve stratejilerinin uyumunu salayacak glerin

ve kurumsal biimlerin saptanmas da gereklidir (Lipietz, 1986:15). Ekonomik birimlerin davranlarnda, mevcut birikim rejimi ve toplumsal ilikiler ere vesinde gerekli uyumu salayacak kurumsal biimler, ilikiler ve kurallar btnnedzenleme tarz denilmektedir. Dzenleme tarz, ekonomik birimlerin ou kezelien davranlarn uyumlu hale getirir; mevcut birikim tarzn dzenler vekontrol eder; ve tarihsel olarak belirlenmi kurumsal biimler araclyla temeltoplumsal ilikileri yeniden-retir.

Dzenleme tarznda incelenmesi gereken be (kurumsal) iliki vardr:. 1. Para ve kredi ilikileri (mevcut kredi datm mekanizmas, para sistemi,

uluslararas finans kurumlar, vb.),2. cret-emek ilikisi,3. Rekabet tipi (geleneksel fat rekabeti, oligopolistik rekabet, vb.),4. Uluslararas rejime eklemlenme tarz (d ticaret, yabanc sermaye yatrmlar

ve d bor/kredi ilikilerini dzenleyen kural ve koullar, vb.),5. Devletin mdahale biimleri (yasa ve dzenlemeler, kamu harcamalar, kamu

iktisadi teekklleri vb.).cret-emek ilikisi, sermaye ile emek ve yneticiler ile iiler arasndaki ilikiyi

tanmlayan en nemli kurumsal biimlerden biridir. Genel olarak, cret-emek ilikisi, i rgtlenmesi ve cretlilerin yaam standartlaryla ilgili tm sorunlarkapsar. Birikimin sreklilii iin, cret-emek ilikisini oluturan aadaki elerinuyumlu bir sistem oluturmas gerekir:

1. retim aralarnn tipi ve iilerin kontrol,

2. teknik ve toplumsal iblm,3. istihdamn (iin) sreklilik derecesi,4. (igc piyasalar ve devletin sosyal hizmetleri balamnda) dolaysz ve dolayl

(toplumsal) cretlerin belirlenmesi,5. tketilen rnlerin kayna ve hacmine gre cretlilerin yaam dzeyi (Boyer,

1988:72-75).Sermaye birikim srecinde kesintiler, yni ekonomik krizler oluabilir. Bireysel

davran ve beklentilerin gerek duruma uymad durumlarda oluan ve bu uyumu(genellikle fiat mekanizmas ile) salayan krizler dnemsel, "kk krizler"dir.Kk krizler mevcut dzenleme tarz iinde zlrler. Kk krizlere "kriz"dememek belki daha uygundur, bunlar normal ekonomik evrimlerdir.

Yeni birikim rejiminin geliimi eskimi dzenleme tarz tarafndan engelleniyorsa veya mevcut dzenleme tarz veri iken mevcut birikim rejiminin potansiyelleri


21/215

20 EROL TAYMAZ

tketilmise yapsal, "byk krizler" oluur. Bu durumda dzenleme tarz ve/veya birikim rejimi deiecektir. Yeni birikim rejiminin eski dzenleme tarz tarafndanengellenmesi sonucu oluan krize rnek olarak 1930'lardaki kriz verilebilir. 19.

yy'n sonlarndaki ve gnmzdeki krizler birikim rejiminin gelime potansiyelinitketmesi sonucu oluan krize rnek olarak gsterilebilir. (Lipietz, 1987: 34.Grld gibi Lipietz'in byk krizlerle ilgili aklamas, tekno-ekonomik paradigma kuramnn "teknolojik devrim" aklamalarna benzemektedir.) Yapsalkrizlerden kta, ekonominin yeniden-yaplanmasnda politik ve toplumsaltercihler nemli bir rol oynar; bu nedenle krizden nasl klacan ncedenkestirmek zordur. Dzenleme tarz ve birikim rejimi uyum iinde olduundaolduka uzun bir dnem istikrarl bir byme (birikim tarz) salanabilir.

Dzenleme yaklam, tarihsel olarak olumu farkl dzenleme tarz saptamaktadr. Eski dzenleme ("regulation a l'ancienne") tarmn baskn olduu,modern kapitalist sanayinin henz olumaya balad toplumlarda grnen,tarmda eksik-retimin yol at krizlerle tanmlanan ve stagflasyonist etkileriolan bir dzenleme tarzdr. Rekabeti dzenleme sanayinin gelitii, firmalar arasnda "serbest rekabetin" byk lde geerli olduu durumda geerli olan,krizlerin genellikler ar-retim krizi eklinde olutuu dzenleme tarzdr. Budzenleme tarz, 19. yy'da Avrupa lkelerinde yaygn olan tarzd.3 Tekelci dzenleme, sermaye ve emek arasnda (enflasyon ve retkenlik artna paralel Fordistcret dzenlemesi), firmalar arasnda ("mark-up" fiatlandrma) ve devlet-

vatandalar-sermaye arasnda (Keynesi refah devleti, kamu harcamalar ve vergisistemi) bir dizi taviz sonucu gelir dalmnn nemli lde toplumsallat bir dzenleme tarzdr. Bu tarzda, fiat mekanizmas, toplumsal retim ve talebiayarlamada sadece kk bir rol oynamaktadr. Karmak bir kurumlar ve kurallar sistemi, efektif talebin retim kapasitesiyle ayn oranda artmasn salamayaalmaktadr (Boyer, 1988: 77-79).

Bu dzenleme tarzlarna karlk iki birikim rejimi vardr. Yaygn birikimde

firmalar genellikle mevcut bilgiyi kullanarak, retim kapasitesini mevcut makina ve ekipmann saysn oaltarak retimi arttrrlar. Yaygn birikimde byme, basit, niceliksel bir bymedir. Youn birikimde ise, teknolojik gelime veretkenlikteki artlar, retim artnda nemli bir rol oynar. Bu birikim rejiminde bymenin niteliksel yan nplndadr.

Dzenleme kuramna gre, 1929 Krizi 20. yy'n balarnda kitlesel retimteknolojileri temelinde gelimeye balayan youn birikim rejimi ile 19. yy'dankalma rekabeti dzenleme tarz arasndaki uyumsuzluun sonucudur. r

gtlenmesinde nceleri Taylorizm, daha sonra, Taylorizm ile iilerden alnan

3 Yaklak kinci Dnya Sava'na kadar olan dnemin rekabeti dzenleme ile tanmlanmas, bu yzyln balarnda tekeller zerine klasik saylan eserler vermi "eski" Marksistlerle bir lde eliiyor.nk o dnemdeki yazarlarn hemen hepsi 1870'lerden sonra tekellerin neminin arttn vetekellerin 19. yy'n sonlarnda egemen konuma geldiini (emperyalizm aamas) belirtiliyordu.


22/215

KRZ VE TEKNOLOJ 21

bilginin makinalara aktarlmas ve iilerin alma temposunun makinalar tarafndan saptanmas olan Fordizm (Lipietz, 1986:17) sayesinde kitlesel retimegeilmi, retimde byk artlar olmu, fakat kitlesel tketimi salayacak dzenleyici kurumlar olmad iin 1930'larda ar-retim (veya eksik-tketim) krizipatlak vermitir. Bu nedenle kinci Dnya Sava ve sonras dnemde, youn birikim rejiminin gereksinimlerini karlayabilecek yeni tekelci dzenleme kurumlar olumaya balamtr. kinci Dnya Sava sonras oluan Fordist geliimtarz (=tekelci dzenleme tarz+youn birikim rejimi) 1970'lere kadar oldukaistikrarl ve yksek bir byme temposu yakalamtr. Dzenleme kuramclar

bu gelime tarzn (Gramsci'nin ansna) "Fordizm" olarak tanmlamaktadr.Dzenleme kuramna gre, 1920'lardan gnmzdeki krize kadar birikim

rejiminde bir deime olmad. Fordizm olarak tanmlanan bu (youn) birikimrejiminin "zgl emek sreci, yar-otomatik montaj-hatt retimidir" (Aglietta,1987:117, vurgular Aglietta'nn). Bu emek sreci tipi, ABD'de 1920'lerden sonrazellikle byk miktarlarda retilen kitlesel tketim mallarnn retiminde kurulmu ve giderek bu tketim aralarnn imaltnda kullanlan standart aramallarn/paralarn retimine yaylmtr. Fordizm, Taylorizmin ilkelerini dahaetkin olarak uygulamaya geirmi ve emein daha youn kullanlmasn salamtr.Fordizm, emek srecinin mekanizasyonunu gelitirmi ve kafa ve kol emeiarasndaki ayrm pekitirmitir. Fordist retim sisteminde, iiler (artk makina-lar/ynetim tarafndan belirlenen) alma temposu zerindeki kontrollerinitamamen kaybetmitir.

kinci Dnya Sava ncesi ve sonras dnemde ayn birikim rejimi baskn olduuhalde, neden ilk dnemde yaanan byk krizler ve durgunluk sava sonrasdnemde yerini yksek ve istikrarl byme temposuna brakmtr? Dzenleme yaklamna gre, bu sorunun cevab iki dnemde farkl olan dzenleme tarzlarndaaranmaldr. Dnya savalar arasnda retim ve retkenlikte hzl artlar gerekletiren youn birikim tarz ile bu rnlerin gereklemesini salayamayan

rekabeti dzenleme tarz arasndaki uyumsuzluk, durgunluk ve krizlerin nedenidir.kinci Dnya Sava ve sonras dnemde kurumsallaan tekelci dzenleme, Fordist youn birikimin potansiyelini aa karm ve kapitalizm "Altn a"n yaamtr. Bu dnemdeki tekelci dzenleme tarzn oluturan temel eler, topluszlemeler, sosyal sigorta ve isizlik sigortas sistemini gelitiren Refah Devleti

ve dzenli talep artlarn garantileyen Keynesi devlet, fat rekabetini snrlayanoligopolistik rekabet ve birikiminin gereksinimine gre para ve kredi arzn dzenleyen banka sistemidir.

Lipietz'e gre, kinci Dnya Sava sonras 20-25 yllk Altn a'n srmesindegerekletirilmesi gereken iki koul vardr (Lipietz, 1986:17-18; Leborgne ve Lipietz,1988:265):

1. Sermayenin genel teknik (fiziksel) bileimindeki byme ile retim aralarreten Kesim I'deki emek retkenliinin art hz ayn olmaldr. Bu koul sa-


23/215

22 EROL TAYMAZ

land zaman sermayenin organik bileimi artmayacaktr. (Hatrlanaca gibi,sermayenin organik bileimindeki art kr oranlarnn dmesine neden olanen nemli etkendir.)

2. cretlilerin gerek tketimlerindeki (gerek cretlerdeki) art oran, tketimmallan reten Kesim II'deki emek retkenliinin art oranna eit olmaldr. Kitleseltketimin kitlesel retim ile ayn hzda bymesini salayacak bu koul, eksik-tketim krizlerinin olumasn engelleyecektir. Birinci koul "adeta mucizeviekilde" gerekleirken (Lipietz, 198:18), ikinci koul tekelci dzenleme kurumlarsayesinde gerekletirilmitir.

Bu dnemde ABD'nin hegemonyasna ramen "dnya birikim rejimi"nden bahsedemeyiz. cret ilikisini dzenleyen kurumlar btn gelimi lkelerde

yaygnlamasna ramen, uluslararas dzeyde dzenleme kurumlan olumamtr.Fordist geliim tarznn "ulusal" niteliinden tr, bu dnemde "evre" lkelerinnemi azald ve Lenin Emperyalizm'i yazdktan sadece 30 yl sonra, kapitalizmindinamiklerinde nemli bir yeri olan emperyalizm nemini kaybetti (Lipietz, 1987:57-58).

Fordizmin krizine gemeden nce, Lipietz ile Aglietta arasndaki nemli bir farklla deinmemiz gerekiyor. Lipietz'in eksik-tketim sorununun zm iingerekli grd (gerek cretlerdeki art oran ile Kesim II'deki emek retkenliininart orannn eit olmas eklindeki) koul saland zaman, art-deer oran(bylece smr oran) sabit kalacaktr. Yni Lipietz'e gre, kinci Dnya Savasonras Fordist dnemde art-deer oran byk lde deimemitir. Aglietta'yagre bu dnemin en nemli zelliklerinden biri, ABD verilerinin de gsterdiigibi, art-deer oranndaki arttr (Aglietta, 1987:90-93). Brenner ve Glick de (1991:93), ABD'de 1948-1970 dneminde gerek cret artlarnn retkenlik artlarndandk kaldn belirtmektedir. 4

Fordizm 1960'larn sonlarnda krize girdi. Bu krizin en nemli nedeni, bir anlamda, kr oranlarnn dme eilimi yasasnn etkisini gstermesiydi. (Aglietta

ve Lipietz bu yasay vurgularken, benzer nedenler belirtmesine karn emek deer teorisini kullanmayan Boyer bu yasay neden olarak gstermez.) 1960'lara kadar

yksek retkenlik art oran ile kr oranlarndaki dmeyi engelleyen Fordizm, bu tarihlerde artk tm potansiyelini tketerek kr oranlarndaki dmeyi en-gelleyememektedir. Bu nedenle "...Fordizmin krizi hereyden nce emek rgtlenme tarznn krizidir" (Aglietta, 1987:162).

Fordizmin emek retkenliinde art salayamamasnn iki nedeni vardr.Mekanizasyon ilkesinin artan younlukta uygulanmas ynnde i rgtlenmesiningeliimi, montaj hattnda makinalar arasnda dengesizlikler, ar iblmnnretkenlik artna engel olmas, retim sisteminin giderek esnekliini kaybetmesi

4 Aglietta ile Lipietz arasndaki baka bir farkllk da emek retkenliinin tanmna ilikindir. Lipietzemek retkenliini fiziksel olarak tanmlarken, Aglietta deer lleri kullanarak tanmlamaktadr (Aglietta, 1987: 55).


24/215

KRZ VE TEKNOLOJ 2 3

gibi nedenlerle retkenlik art temposununda dmeye yol amtr. Ayrcaiilerin retim srecine yabanclamas, montaj hattnn birletirdii iilerinalma younluuna tepkisi gibi nedenlerle retimde snf mcadelesi yeniden

younlamtr (bkz. Aglietta, 1987:162,119-122; Boyer, 1988: 86).Fordist retiminin potansiyelinin tketilmesi yannda, iki etken daha kr oranlarndaki de katkda bulunmutur: sermaye/hasla oranndaki art(Leborgne ve Lipietz, 1988: 267; veya sermayenin organik bileimindeki art,Lipietz, 1986:27) ve kitlesel tketime dayal tketim tarznn artan oranda kamusalmallara (collective goods) gereksinim duymas ve bu mallarn retim maliyetindedevasa artlar (Aglietta, 1987: 384).5

1960'larda patlak veren ve kendisini kr ve retkenlik oranlarndaki dte(ve birikim temposundaki yavalamada) gsteren krize sermayenin tepkisi,emek-youn sreleri cretlerin dk olduu blgelere/lkelere ihra etmek,devletin tepkisi de eitli "istikrar tedbirleri" almak oldu. Bu "tedbirler" istihdamolanaklarn azaltt ve, dolaysyla, refah devletinin bunalma girmesine nedenoldu. Uluslararaslama ve talepteki durgunluk, 1970'lerde krizin talep ynndede younlamasna neden oldu. Esneklik, krizin bu ynne adaptasyon olarak grnmektedir; fakat krllk sorunu devam etmektedir (Leborgne ve Lipietz, 1988:267). Grld gibi bu yaklamda piyasalarn "doymas" ve "istikrarszl" esnek uzmanlama kuramnn iaret ettii gibi krizin nedeni deil, (daha da younlamasna yol aan) sonucudur.

Fordist birikim rejimindeki bir tkanmaya ek olarak krizin, zellikle Boyer'in vurgulad baka bir yn de dzenleme tarz ile ilgilidir (bkz. Boyer, 1988:86-88; 1991:121-123). Ulusal tekeller, kurulduktan ve ulusal snrlar iinde gel-itikten sonra dnya genelinde birbirleriyle rekabete girmektedir. Bu durum,fiatlarn grece kolay saptand lke iindeki oligopolistik rekabeti ve cretlerinoluumunu dzenleyen mekanizmalar bozmaktadr. Bylece retim ve tketimnormlarnn ulusal snrlar iinde paralel deime olanaklar ortadan kalkmakta,

hl ulusal dzeyde kalan dzenleme tarz ile dnya genelinde belirmeye balayan birikim rejimi arasnda bir atma balamaktadr.Krizin bir baka nedeni de budur (Boyer, 1991). Ayrca Avrupa ve Japon eko

nomilerinin geliimi ile birlikte ABD hegemonyasnn anmas, dviz kurlarndakidalgalanmalarn artmasyla istikrarszl arttrc/krizi younlatrc bir etkide

bulunmutur.Fordizmin krizden k biimiyle ilgili olarak, Aglietta (1987:122-130,385), "ye-

ni-Fordizm" kavramn kullanmaktadr. Yeni-Fordizm, kapitalist retim ilikilerindecret-ilikisinin yeniden-retimini salayacak, baka bir deyile kapitalizmindevamn salayacak biimde krizden klmasna ynelik bir evrimdir. Yeni-

5 Aglietta Ksm I ve II arasndaki eitsiz geliimi de krizde pay olan etkenlerden biri olarak grmektedir.Fakat Brenner ve Glick'in (1991) belirttii gibi bu aklama yeni almalarda pek kullanlmamaktadr.


25/215

24 EROL TAYMAZ

Fordizm, Fordizm gibi, retici glerin emek srecinde kapitalist ynetimingereksinimleri dorultusunda rgtlenmesine dayaldr. Yeni retici gler kompleksi, otomatik retim kontrol veya otomasyon; yeni i rgtlenme ilkesiise ilerin yeniden-birleimidir. Bu esnek rgtlenme modeli ve retim ile tketimindaha da toplumsallatrlmas ile Fordizmin krizi zlebilecektir.

Aglietta'nn, Palloix'i izleyerek Fordizm-sonras dnem iin yeni-Fordizmkavramn kullanmasna karn dzenleme kuramn izleyen yeni almalarda

bu kavram ok az kullanlmaktadr. Post-Fordizm kavram da kullanlmakla birlikte,genellikle "Fordizmin krizinden k" ifadesi kullanlmaktadr (Nielsen, 1991:38). Bu durum ksmen dzenleme kuramnn, esnek uzmanlama ve yeni-Schumpeterci kuramlarn tersine, krizden k biiminin eitli toplumsal/politik

etkilere bal olduu ve bu nedenle kestirilemeyecei nermesine uygundur.Fordizm-sonras dnemi kavramak asndan Boyer'in sektrel farkllklarda vurgulayan yaklam kanmzca ok nemlidir. Boyer'e gre, kriz sonrasdnemde gelimi lkelerde, 1) esnek kitlesel retim modern yksek-teknoloji

ve olgun orta-teknoloji sektrlerinde, 2) esnek uzmanlama tekstil gibi sk modeldeiiklii yaanan ve gerileme dneminde olan sektrlerde, 3) eski Fordist

yntemler daha az sanayilemi lkelere ihra edilebilecek ar kimya ve elik gibi sektrlerde, ve 4) mikroelektroniin yaygnlamas sonucu (Taylorist) Bilimsel

Ynetim'in geleneksel hizmet sektrnde yaygnlamas mmkndr (Boyer,1991:128-129). Bu durumda birikim rejiminin hangi sre ile tanmlanaca ak deildir.

Dzenleme kuramnn en nemli katklarndan biri, birikim srecinin srekliliinin salanmasnda dzenleyici kurumlarn nemini ve bu balamda krizdemakro-ekonomik koullarn etkisini vurgulamas olmutur. Bir baka nemli katksise, kinci Dnya Sava sonras dnemde salanan hzl ve istikrarl bymedneminde kitlesel tketimin ve bu tketimi srdrebilecek dzenleyici kurumlarnnemini vurgulamasdr. Fakat, "kitlesel tketim"in ii snf tketimi ile eanlaml

kullanlmas nemli bir sorun tekil etmektedir. rnein, Lipietz (1986:15), kr oranlarnn dme eilimi yasasn incelerken btn tketim mallarnn cretliler tarafndan tketildii varsaylan iki sektrl modeli kullanr. Fakat, art-deerielde eden kesimlerin tketecei mallar reten Kesim III de modele katlrsa, builiki ortadan kalkabilir. Ayrca, Fordist genileme dneminde, ii snf-tketimikadar silahlanma harcamalarnn, Kore ve Vietnam savalarnn, Marshall Pln'nn,orta snflarn tketimlerinin de nemli olduu sylenebilir (Clarke, 1988: 75-76).

Kitlesel retim -kitlesel tketim arasndaki bu soruna ek olarak Fordist birikimrejimi ile "uyum" iinde olan tekelci dzenleme tarznn kuruluu ve krizin balangc konusunda baka bir (ampirik) sorun daha var. Brenner ve Glick'e (1991:91) gre, youn birikim tarz ve rekabeti dzenleme arasndaki uyumsuzluunsonucu olduu sylenen 1930'lardaki kriz, tekelci dzenleme tarz kurulmadan


26/215

KRZ VE TEKNOLOJ 25

ok nce sona erdi. Benzer ekilde, Clark da (1988: 75) Fordizmin 1960'lardakurumsallatn sylemektedir: Marshall Pln ve Amerikan d yatrmlar1950'lerde, Avrupa'da konvertibiliteye gei 1958'de, OECD lkelerinin oundagelir politikalarnn uygulanmaya balanmas 1961'de, sosyal-demokrat politikalarn uygulanmas 1960'larda gereklemitir. rnein bu yaklam kullanan

bir aratrmacya gre, Kanada'da "Fordist dzenleme tarz, btn bilmenzelliklerini 1960'larn ortalarndan itibaren kazand" (Jenson, 1989:79). Budurumda, hem kriz daha nce zmlenmi olmakta, hem de Fordizmin krizi1960'lann sonlarndan itibaren baladna gre, tekelci dzenleme, Fordist birikimrejiminin krizini nlemekten ok uzak kalmaktadr.

Son olarak, dzenleme tarz ile birikim rejimi arasndaki teorik ilikiye de

deinmek gerekiyor. Bu iliki, retici gler/retim ilikileri arasndaki ilikiye benzer sorunlar iermektedir. (Ruccio, 1989:37). Her ne kadar dzenleme tarznn birikim sreci iin nemi vurgulanyor ve belirli bir birikim rejimi iin farkldzenleme tarzlarnn olabilecei belirtiliyorsa da, dzenleme kuramna gre

belirli bir dzenleme tarz kurulduktan sonra birikim rejimiyle uyumlu olup/olmad ortaya kyor. Eer dzenleme tarz uyumlu deilse yapsal krizler kanlmazdr. Yeni, uyumlu bir dzenleme tarz kurulana kadar krizler devameder. Bu nedenle, dzenleme kuramnm "a posteriori ilevselci" bir kuram olarak nitelemek pek yanl olmayacaktr (Hirst ve Zeitin, 1991:20).

6. "Bir Marksist yorum": Mandel

Marksist iktisat Mandel'in uzun dalgalar kuram, teknolojik deiimin etkilerini vurgulayan zgn bir kuram olmas nedeniyle ayrca incelenmeyi gerektiriyor.Mandel'in uzun dalgalar ve kriz ile ilgili almalarnn ou Trkeye evrildiiiin, bu blmde Mandel'in kuram daha ksa zetlenecektir (bkz. Mandel, 1974,1988,1990, 1991).

Mandel, Dzenleme Okulu kuramclar gibi, "kapitalist sistemin temel hareket yasalarnn sermaye birikiminin yasalar olduu ve sermaye birikiminin meta,deer ve art-deer retimi ve bunlarn sonraki gerekletiriliinden kaynakland"

varsaymyla analizine balar (Mandel, 1991: 15). Bu nedenle Mandel'in uzundalgalar kuram, bir sermaye birikimi kuram, yani kr oranlar kuramdr. Kr oranlarnn dme eilimi yasas uzun dalgalar kuramnn merkezinde yer alr.

Kr oranlarnn dme eilimi kendisini uzun dnemde gstermektedir. Fakatksa dnemde art-deer oranndaki nemli bir ykseli, sermayenin organik

bileiminin byme hznda keskin bir yavalama, sermaye devrinde ani bir hzlanma, art-deer ktlesindeki bir art ve sermayenin ortalama organik bileiminin daha dk olduu lkelere sermaye ak kr oranlarnn artmas ynnde bir etkide bulunabilir. Bu be faktrn tmnn veya birkann eanlileyi gsterdii dnemlerde kr oranlarnda, dolaysyla sermayenin birikim


27/215

26 EROL TAYMAZ

hznda bir art olabilir. Bu dnemler uzun dalgann balang ve ykseli dnemlerine karlk gelir. Fakat birikim srecinde bu faktrlerin etkileri giderek zayflayacak, ortalama kr orannn dme eilimi tm gcyle ortaya kacak,uzun bir dnem dk ortalama byme hz, hatt duraklamaya doru bir eilimkaydedilecektir (uzun dalgann gerileme ve kriz dnemi).

Mandel'e gre uzun dalgalarn (ani ykselilerinin) balamasnda ekonomi-d faktrler kilit role sahiptir. Krizden sonra yeni genileme dneminin balamas

bizzat ekonomi iinde kendiliinden ileyen bir mekanizma sonucu deildir.rnein, kinci Dnya Sava sonras dnemde ortalama kr oranlarnn ykselmesini balatan balca ekonomi d faktr, art-deer orannn hzla artnaolanak veren uluslararas ii snfnn 1930'lar ve 1940'larda urad bir dizi

yenilgiydi (faizm, Souk Sava ve ABD'de McCarthy dnemi). Ayrca hammaddefiatlarndaki d sonucu sermayenin organik bileiminin art hznda yavalama ve yeni teknolojiler sonucu sermaye devir hzndaki artlar da kr oranlarnn ykselmesine-katkda bulundu. Bu dnemde (en azndan ilk on yl) Kesim II'dekiemek retkenlii art hz, gerek cretlerdeki arttan daha yksektir. Byleceart-deer oran, gerek cretlerdeki arta ramen ykselmeye devam eder (Mandel, 1991:27). Mandel'in aklamas ile Lipietz'in (bu dnemde Kesim II'dekiretkenlik art hznn gerek cretlerdeki arta eit olduu eklindeki) aklamasarasndaki fark aktr.

Kriz, ekonomi-d faktrlerin etkisiyle aldktan, genileyici bir uzun dalga baladktan sonra kapitalist hareket yasalarnn i mantyla aklanabilen dinamik sreler balar. Genileyici uzun dalga olutuktan sonra itici gc, bu dalgannuzun sre devam edebilmesinin nedeni "teknolojik devrimler"dir. "Teknolojik bir devrime ngelen bir grece duraklama uzun dalgas esnasnda, kr beklentileri vasat olduundan, byk apta yenilikler grlmez. te tam da bu nedendentr, kr orannda keskin ykseli balar balamaz sermaye, nnde hi uygulanmam ya da sadece marjinal olarak uygulanm bir icatlar yn grverir

ve dolaysyla teknolojik yenilik orann ykseltmek iin gerekli maddi ara gerecesahiptir. Temel bir teknolojik devrim meydana geldiinde, bu zaten kendi iindeuzun srelidir. Szkonusu maddi ara gerece mali ara gere de elik eder; nk bir nceki dnemde, retken biimde yatrlm olan ve yeni biriktirilen sermayede(yani para sermaye rezervlerinde) belirgin artlar olmutur (Mandel, 1991:26)".

Teknolojik devrimin etkisiyle uzun bir dnem devam edebilen genileyici dalgakapitalist i dinamikler sonucu duraklamaya ve gerilemeye balar. Duraklama

ve gerilemenin nedenleri, sermayenin organik bileimindeki artlar, istihdamdakiartla emein glenmesi, hammaddelere olan gl talebin hammadde fiatlarndaha fazla arttrmas, artan elikilere ramen byme temposunu srdrmek iin gerekli kredi patlamasnn parann istikrarn sarsmas, snf mcadelesi veuluslararas rekabetin iddetlenmesi sonucu kr oranlarnn trplenmeye


28/215

KRZ VE TEKNOLOJ 2 7

balanmasdr.Mandel'in teknolojik devrimlerle ilgili analizi, Marks'n gelimi makina ta

nmndan yola kar. Bilindii gibi Marks'a gre gelimi bir makinann (veya

makina sisteminin) farkl paras vardr: g kayna, iletiim aksam ve (ii yapan) takm. Mandel, bu paradan, en dinamik belirleyici parann g kayna ve g teknolojisindeki deimeler olduunu, Marks'tan yapt alntlarla, belirtir.Bir btn olarak teknoloji devrimlerindeki belirleyici moment, g teknolojisindeki(makinalar tarafndan g makinalarnn retim teknolojisindeki) kkl devrimlerdir. 1848'den sonra buhar makinalarnn makinalarla retimi (BirinciTeknolojik Devrim); 19. yy'n sonlan ve 20. yy'n balarnda elektrik ve iten yanmalmotorlarn makinalarla retimi (kinci Teknolojik Devrim); 1940'lardan sonraelektronik ve nkleer aralarn makinalarla retimi (nc Teknolojik Devrim)(Mandel, 1978:118).

Bu balamda her uzun dalga belirli makina sistemleri ile temsil edilebilir. 18. yy'n sonundan 1847'ye kadar olan uzun dalga el-yapm buhar makinalarnnen nemli sektrlerde yaygnlamas, 1847 krizinden 1890'lara kadar olan uzundalga makina-imalt buhar makinalarnn yaygnlamas, 1890'lardan kinciDnya Sava'na kadar olan uzun dalga elektrik ve iten-yanmal motorlarn btnsanayi sektrlerinde yaygnlamas ve kinci Dnya Sava'ndan sonraki uzundalga elektronik aralar (ve nkleer enerjinin tedrici yaygnlamas) araclyla

kontrol makinalarnn genellemesi ile temsil edilebilir.Mandel'in uzun dalgalar kuram ve yeni-Schumpeterci tekno-ekonomik paradigmalar kuramnda, genileyici uzun dalgann balamasnda teknolojik devrimler benzer bir neme sahip olmasna karn, Mandel'de n plna kang makinalar teknolojisi, yeni-Schumpeterci kuramda ise pamuk, kmr, demir-elik, enerji ve yonga gibi ara mallarn retimidir. Fakat her iki kuram dazellikle mikroelektronie dayal yeni teknolojileri kendi emalarna uygulamaktazorlanmaktadr. rnein Mandel, kinci Dnya Sava sonras ve 1970'lerdekikriz dneminde gelien/yaygnlaan Detroit-tipi yar-otomatik transfer sistemlerinden, saysal kontroll takm tezghlarndan, imalt sistemlerinde bilgi s ayarlarn yaygnlamasndan (ki gerekten de bu dnemde en nemli teknolojik deiimler bunlardr) bahsederken bu deiikliklerin g teknolojisinde deil,takm (ve kontrol) teknolojisinde olduunu dikkate almamaktadr. lgintir ki,Marks'n gelimi makina ile ilgili snflandrmasn ayn ekilde kullanan bir bakaaratrmac, MacKenzie (1984: 486-487), 18. yy'daki Sanayi Devrimi'nin takmteknolojisindeki yeniliklerle baladn, g teknolojisindeki deiikliklerin tarihselolarak hep ikincil olduunu belirtmektedir! Kanmzca 200 yllk bir tarihi tek

nolojinin sadece belirli bir alanyla snrlamak gereki deildir.Mandel'in yaklamnn, teknolojik geliim srecini bir lde gzard edenesnek uzmanlama/kitlesel retim ikilemine dayanan esnek uzmanlama yaklamndan stnl mekanizasyon/otomasyon srecinin yaygnlamasndaki


29/215

28 EROL TAYMAZ

zgn yanlar incelemesidir. "Fordizm ve Teknoloji" blmnde bu sreci dahaayrntl olarak inceleyeceiz.

7. Fordizm ve teknoloji

Yukarda zetlediimiz kuramlarn tamam, kinci Dnya Sava'ndan 1960'Iarnsonlarna kadar olan genileme dnemini Fordizm veya kitlesel retim ile tanmlyor. Fakat Fordizm, kitlesel retim ve teknoloji kavramlarnn kullanmnda bir belirsizlik var. Hereyden nce Fordizm kavram deiik dzlemlerde kullanlabiliyor. En temel dzlemde Fordizm emek srecinin zgn bir rgtlenme biimi anlamnda kullanlyor. Bu dzlemde Fordizm, (Taylorist normlarn ak

tarld) montaj-hattna dayal emek rgtlenme biimini tanmlyor. Bu tanmrtk olarak kitlesel retim = zel amal makinalar= niteliksiz igc = iin enkk paralarna kadar ayrlmas = karar ve icrann ayrlmas eitliklerini varsaymaktadr. kinci dzlemde Fordizm, Fordist retimin egemen olduu sektrleritanmlamaktadr. Otomobil sektr Fordist olarak nitelendiinde bu tanmkullanlmaktadr. nc dzlemde Fordizm kitlesel retim ve tketime dayanan bir birikim rejimi anlamna gelmektedir. Son olarak Fordizm, Fordist (birikimrejimi ile tekelci dzenleme tarznn bileiminden oluan) gelime tarzn tanmlamaktadr.

Fordizm, emek srecinin (zel amal, montaj-hattndaki makinalarla yaplankitlesel retim eklinde) zgn bir rgtlenme biimi olarak tanmlandndaretim lei ve iletme/firma bykl arasnda da bir eitlik kurulmaktadr.rnein kitlesel retimin byk firmalar, esnek uzmanlamann da kk firmalar tarafndan gerekletirilecei varsaylmaktadr (rnek iin bkz. Schmitz, 1989:11). Bu tanmlar yaplrken aslnda rtk olarak (otomobil gibi) byk, karmak rnler reten mhendislik sanayileri gz nnde tutulmaktadr. Fakat aslndane yksek lekli retim kitlesel retim anlamna gelir, ne de kitlesel retim Fordist

retim anlamna (Sayer, 1989: 668).Byk lekli retim, belirli bir maln veya mal grubunun ok sayda retilmesi

anlamnda kullanlabilir. Burada nemli olan sadece retim leidir. Kitleselretim ise standart mallarn byk lekli retimini ifade eder. Son olarak Fordistretim, seri-retim hattnda yaplan kitlesel retim iin kullanlabilir. rnein bir inaat firmasnn, her biri tketicilerin talebine gre farkllklar ieren ok saydakonut yapmas byk lekli retimdir. Konutlar standart olmad iin bunakitlesel retim demek mmkn deildir. Tkenmez kalem, vida, somun, rulman

gibi rnlerin milyonlarcasnn imalt kitesel retimdir, fakat bu mallarn retimsrecinde ne montaj-hatt, ne de seri retim hatt kullanlmaktadr; dolaysyla bu sektrlerin emek sreleri Fordist olarak tanmlanamaz. Benzer nedenlerle,Schmitz'in ve dier pek ok aratrmacnn yapt ekilde retim lei ve firma bykl arasnda bir iliki kurmak mmkn deildir. rnein vida ve somunlarn


30/215

KRZ VE TEKNOLOJ 29

kitlesel retimiyle uraan firmalar genellikle (ii says, sermaye stou gibialardan) kk firmalardr. te yandan, en byk iletmeler genellikle uak imalt gibi kitlesel/Fordist retimin belirleyici olmad sektrlerde grlmektedir.

Yukarda sadece byk lekli retim iin farkl emek rgtlenme biimitanmladk. Fordist retim kavram bunlardan sadece biri iin uygun olarak kullanlabilir. Kk lekli retim iin daha farkl pek ok rgtlenme biimlerininolabilecei ak. Fakat Fordist rgtlenme biimlerini tanmlayan zellikler sadeceFordist biimlerde grlecek diye bir kural da yok. rnein seri-retim hatlarok sayda farkl rnn imaltnda da kullanlabilir (Pollert, 1991:18).

Bu konuda son olarak belirtmemiz gereken nokta ise, emek srecinin btnnngzden karlmasyla ilgili. Emek sreci sadece imalt atlyesindeki srelereindirgenemez. Emek sreci, rnn tasarmndan imaltna kadar tm sreleri,

Aratrma ve Gelitirme, tasarm, pln ve proje gibi faaliyetleri de ierir. (Marks'n"kollektif ii"si bu srelerde alan btn iileri kapsar.) Bu nedenle, rnein"otomobil retiminin Fordist temelde gerekletirildii" sylendiinde ne (geleneksel anlamda) montaj-hattnn, ne kitlesel retimin, ne de niteliksiz igcnngeerli olduu bu sreler bir lde ihmal edilmektedir. Bu konu, emek srelerinde igcnn niteliksizlemesi ile ilgili tartmalarda nem kazanmaktadr.Bu balamda, Lash'n (1991: 100) post-Fordizmde tasarmn giderek nem ka

zanmasndan dolay "emek srecinin marjinallemesi" nermesi de pek fazlaanlaml deildir.Belirli bir sektr Fordist olarak tanmlandnda, bu sektrdeki retim r

gtlenmesinde genel olarak (yukarda tanmladmz ekilde) Fordist biimlerin yaygn olduu anlalmaktadr. Fakat bu noktada, otomobil gibi en karakteristik Fordist sektrlerde bile tasarm gibi ok nemli faaliyetlerin Fordist biimdergtlenmediini hatrlatalm.

Kitlesel retim ve tketime dayal birikim rejimi anlamnda Fordizm tanm,Fordist rgtlenme biimlerinin ekonomide egemen olduu anlamnda kullanlmaktadr. Bir ekonomide sadece Fordist rgtlenme biimleri varolamayacanagre, "egemenlik" ilikisinin tanmlanmas gerekmektedir. "Egemenlik" yaygnlk anlamnda niceliksel olarak tanmlandnda, kinci Dnya Sava sonrasndaFordizmin en yaygn olduu lke kabul edilen ABD'de bile Fordist retimin egemenolamayaca aktr. rnein Aglietta'ya (1987: 159) gre, bu dnemde ABD'detketimi belirleyen iki nemli rn vardr: standart konut ve otomomil. Konut yapmnda Fordist rgtlenme biimlerinin ne kadar etkin olabilecei bellidir.Fakat Fordist biimlerin en yaygn olduu mhendislik (makina ve ulam aralar

imalt) sanayilerinde bile uzmanlara gre kitlesel retimin pay ABD'de 1970'lerinsonlarnda sadece % 20-30 arasndadr (Ashburn, 1980:106). Bu yllarda kitleselretim sistemlerinde kullanlan transfer-tipi makinalarn toplam takm tezgh

yatrmlarna oran da bu tahmini doruluyor. Bu nedenle niceliksel olarak (deil


31/215

30 EROL TAYMAZ

Fordist) kitlesel retimin bile kinci Dnya Sava sonras dnemde ABD'de egemenolacan syleyebilmek zordur.

Bu nedenle olsa gerek, Boyer (1991: 108) "ilevsel tamamlayclk" tanmnkullanyor. Boyer'e gre montaj-hatt, btn bir ekonomideki deiik emek srelerinin sadece kk bir ksmn olutursa bile, bir birikim rejimi olarak Fordizmkendi mantn dier sektrlere zorlayabilir. Birikimin temposunu ve ynn belirleyen "ekirdek Fordist sanayiler" karsnda dier sektrlerin rol "ilevseltamamlayc" oluyor. Fakat bu ilikinin nasl kurulduu Boyer'de pek ak deildir.Dier kuramlar da bu konuda sessiz kalmaktadr.

Son olarak, gelime tarz anlamnda kullanlan Fordizm kavram, emek srecinden makroekonomik ve toplumsal ilikilere kadar genilemektedir. Burada

kavramsal olarak bir sorun (belki) yok; fakat belirli bir birikim rejimi ile deiik dzenleme tarzlar bir arada olabileceine gre, neden Fordist birikim rejimi ile(herhangi bir) dzenleme tarznn birliine Fordist denilmektedir? "Fordizm"teriminin bu ekilde emek srecinden balayarak toplumsal ilikileri de kapsayacak ekilde (ayn yaz iinde bile) farkl anlamlarda kullanlmas, aslnda belirleyiciroln emek srecine verilmesiyle ilgilidir. Bu almada zetlediimiz kuramlardagenel olarak Fordist genileme ve bu genilemenin tkanmas sonucu balayankriz incelenirken emek srecine asl nem tannmaktadr. Lipietz'in (1986: 26) belirttii ekilde "uzun dalgalar kuramnn temeli emek srecindeki deimelere"dayanmaktadr. Aglietta da (1987:162), "...Fordizmin krizi hereyden nce emek rgtlenme tarznn krizidir", demektedir. Bu yaklam, btn "fakat'lara ve"ama"lara karn teknolojik indirgemecilik saylabilir.

zetlersek, Fordist rgtlenme biimleri, sadece (az sayda) belirli rnlerinimal edildii emek srelerinin bir ksmnda (mekanik imalt atlyelerinde) geerli

ve yaygn olabilir. Fakat sadece imalt srelerinde bile ok deiik retim rgtlenme biimleri vardr. Byk lekli retim iin sadece Fordizmin veya kitleselretimin, kk lekli retim iin de sadece esnek uzmanlamann (veya benzeri

bir modelin) ideal-tipik modeller olarak kabul edilmesi imalt srelerinin eitliliini, emek srecinin btnselliini, firma ve sanayiler aras ilikileri ve mikro

ve makro dzenleme biimlerinin eitliliini ve nemini byk lde gz ardedebilmektedir.

8. Fordizm ve kriz

Esnek uzmanlama kuram dndaki dier kurumlara gre, krize yol aan etkenler

sermayenin organik bileimindeki art veya eski tekno-ekonomik paradigmanngelime potansiyelinin tkenii gibi baz eilimlerin srekli evrimidir. kinci DnyaSava sonras dnemde krize yol aan deikenlerdeki deiim nasl bir sreklilik gsterdi? ki nemli deikendeki, ABD'de emek retkenlii ve gerek cretlerdeki yllk deimeler ekil 1 ve 2'de grlmektedir.6 Bu ekillerde grld (ve Tablo


32/215

KRZ VE TEKNOLOJ 3 1

l'deki ortalama byme oranlarnda grlmedii) 6 gibi, 1960'larn balar hari,emek retkenlii art hznda ve 1950'den 1990'a btn bir dnem iin gerek cretlerin art orannda srekli bir dme vardr. Yani bu dnemde retkenlik ve

gerek cretler artmaya devam ediyor, fakat art hznda bir yavalama var. Benzer bir durum, en nemli deikenlerden biri olarak kabul edilen, kr oranlan iin degeerlidir. ABD'de zel firmalarn kr oranlar, 1960'larn ilk yans hari, kinci DnyaSava sonras dnemde srekli dmektedir (Bkz. Mandel, 1978:213; Harvey, 1989:143, Shaikh, 1985:93). isizlik ve enflasyon gibi krizin sonularn yanstan deikenlerde bylesi sreklilikler gzlemlenmiyor.

Kriz, sermaye birikim temposunda bir kopuu simgeliyor. Fakat, krize yol aanetkenlerin deiiminde bir sreklilik var. Bu durumda tedrici olarak artan/azalandeikenler nasl aniden gerekleen bir krize neden olabiliyor? Kaos teorilerinegre ani kopular olabilirse de, bu kopulara neden olan ekonomik mekanizmalarndaha iyi aklanmas gerekir. Aksi takdirde, Brenner ve Glick'in (1991:102) dzenlemekuram zelinde belirttii gibi, emek srecindeki tedrici deiimlerle yaadmzkrizin genel ve ezamanl olmasn, aniliini ve iddetini aklamak zordur.

Srekli deiimlerin ani kopulara (krizlere) yol at kabul edilse bile, retkenlik art hzndaki dmenin Fordizmin/kitlesel retimin gelime potansiyelinintketilmesi sonucu olduu nermesine kar kmak iki nedenle mmkndr.Birincisi, belirli bir tekniin gelime potansiyelinin tketilmesi belki olasdr, fakat

genel olarak mekanizasyonun gelime potansiyelinden bahsetmek zor gibidir.Her zaman yeni tekniklerin, yeni rnlerin bulunmasyla yeni gelime potansiyelleri

yaratlabilir. kincisi, daha nce belirttiimiz gibi, Fordist emek srelerinin en yaygn olduu lke kabul edilen ABD'de bile bu srelerin toplam retim iindekipay olduka dk. Bu nedenle tek bana Fordist rgtlenmenin tkanmas bylesine geni apl bir krize nasl yol aabiliyor?

Burada vurgulamak istediimiz nokta u: imalt sreleri montaj-hattna dayalkitlesel retime, yani Fordist sisteme dayal (otomobil, dayankl tketim mallar,

vb.) sektrler kinci Dnya Sava sonras gelimede ok nemli bir rol oynamolabilirler. Fakat bu sektrlere girdi salayan para reticilerinin ou kitleselretim sistemleri kullandklar halde, rnlerin niteliinden dolay Fordist se-ri-retim ve/veya montaj-hatt sistemi kullanmamlardr. Daha da nemlisi,azmsanmamas gereken uak ve gemi yapm, ar enerji makinalar, takmtezghlar, konut yapm gibi dier sektrler, bu dnemde ounlukla kk lekliretim sistemleri kullanarak bymlerdir. 1960'larn sonlarnda balayan kriz,ne sadece Fordist sektrlerdeki tkanma sonucu balamtr, ne de sadece kitleselretim sistemlerine dayal sektrleri etkilemitir. Bu dnemde, rnein gemi yapmsektrnn k nedenlerini belki baka yerlerde aramak gerekir.

Krizden etkilenen firmalar deiik stratejilerle kr oranlarndaki d en-

6 Yllk dalgalanmalarn etkisini azaltmak iin yllk ortalama byme oranlar kullanlmtr.Kaynaklar iin bkz. Tablo 1.


33/215

3 2 EROL TAYMAZ

gellemeye altlar. Firmalarn izledikleri stratejileri drt gruba ayrabiliriz.1. rn farkllatrmas, bu dnemde en ok belirtilen stratejilerden biri oldu.

Esnek uzmanlama kuramna gre, rn farkllatrmas gelir dzeyi artan t

keticilerin rn eitliliine daha nem vermesinin sonucuydu. Baka aratr-


34/215

KRZ VE TEKNOLOJ 33

maclara gre ise, rn farkllatrmas, a) artan rekabet koullarnda firmalarnpazarlama stratejilerinin bir paras (Pollert, 1988: 60), b) kriz sonucu gelir dalmndaki artan eitsizliin yansmas (Gough, 986: 63), ve c) krizdeki dalgalanmalarn etkisi (petrol fiatlarndaki dalgalanmalarn farkl otomobil tiplerinetalebi etkilemesinde olduu gibi, Murray 1983: 75) sonucudur. Bu etkenlerinhepsinin bir lde nemli olduu aktr.

2. rn farkllatrmasnn art ve talepteki dalgalanmalar rn gelitirmesrecinin ksaltlmasn gerektiriyor. Bu da, nihai rnde kullanlan paralarn

ve hatta tasarm srecinin standartlatrmasna, modllerlemesine yol ayor (Schoenberger, 1988:254). Bir anlamda, Taylorist i rgtlenme biimleri, imaltsrecinden tasarm gibi daha bilgi-youn srelere doru yaygnlarken, kitlesel

retim sistemleriyle retim yapan reticilerin/taeronlarn kullanm artyor.3. retim maliyetlerinin drlmesi iin sendikalarn g ve zerkliklerininimhas, daha dk cretle (sendikasz) ii altran taeron firmalara i verilmesi,dk cretli blgelere/lkelere sermaye ak gibi "tedbirler" alnyor.

4. retimin esneklii, yani dk maliyetlerle rn yeniliklerine gidebilme veretim leini deitirebilme yetenei arttrlmak isteniyor. yleki esneklik budnemin temel kavram haline geliyor.

Fordizm gibi esneklik kavram da olduka esnek bir kavram; deiik kullanlabiliyor. lk anlam emek srecine ilikin. Emek srecinin esneklii, yani rntasarm ve retim leinin dk maliyetlerle deitirilebilmesinin ilk kouluiilerin esnek kullanm: iilerin farkl ilerde herhangi bir kstlama olmadanalmas (ilevsel esneklik), retim koullarna gre alma srelerinin istenilenekilde ayarlanabilmesi ve iilerin kolaylkla iten kartabilmeleri (saysal esneklik) ve cretlerin krlla bal olarak kolaylkla ayarlanabilmesi/d-rlebilmesi (cret esneklii). Baz aratrmaclara gre bu esneklik tanmlarigc piyasalarndaki katlklar kaldrmak isteyen neoklasik politika nerileriyleakyor (Pollert, 1988: 70).

Emek srecinin esnekliinin ikinci koulu ise, kullanlan makina ve transfer sistemlerinin farkl ilere kolaylkla ayarlanabilmeleridir. Mikroelektronie dayalsaysal kontrollu takm tezghlar, esnek imalt sistemleri gibi yeni teknolojiler sayesinde emek srelerinin esnekliini arttrmak mmkndr. Bu esneklik kavramlar firma-ii srelere ilikin. Ayrca, esnek uzmanlama modelinde belirtildii gibi, uzmanlam retici alarndan oluan esnek rgtlenme biimleride retimdeki istenilen esneklii salyabiliyor.

retim esnekliini arttrabilecek bu teknolojik, rgtsel ve kurumsal yenilikler,

zellikle esnek uzmanlama kuramna gre, Fordist sektrlerin krizden k yolunaiaret ediyor: koullara uymayan kat kitlesel retim sistemlerini terk etmek, esnek teknolojiler ve firmalar-aras iliki biimleri kullanarak rn farkllatrmas yolunagitmek ve daha sk yenilik yapmak. 1970'lerden itibaren esnek retim teknolojileringelimi lkelerde yaygnlatn gsteren veriler bu nermeyi desteklemek iin


35/215

3 4 EROL TAYMAZ

kullanlyor. (ABD'de esnek imalt sistemlerinin yaygnlamasyla ilgili ekonometrik bir alma iin bkz. Taymaz, 1991).

Esnek retim teknolojilerinin (ki bu teknolojilere genel olarak esnek otomasyondemek kanmzca uygundur) yaygnlamas, kitlesel retimin sonu olarak dnlmemeli. lk olarak bu yeni sistemler ok nceleri otomasyonu byk ldetamamlanm, kitlesel retime dayal sektrlerde deil, retim lei grece dk,otomasyonu gerekletirilememi sektrlerin otomasyonunda kullanlyor. Yaniekonomik kriz olmasayd bile esnek otomasyon teknolojileri retim lei kitleselretim teknikleri kullanamayacak kadar kk, manuel tezghlarn kullanlamayaca kadar byk, karmak rnlerin imaltnda yaygnlaacakt. kinci olarak,

bu teknolojiler kk partilerde retim yaplmasna ve retimin farkl ilere

kolaylkla uyarlanabilmesine olanak tanyorlar; fakat Aratrma ve Gelitirme,tasarm gibi her rn iin yaplan sabit masraflarda nemli dmeler olmadan byk lekli ve kitlesel retimden vazgeilmesi kolay deildir.

Fordizm ve kriz zerine belirtmemiz gereken nemli bir nokta u: giyim, mobilya,otomobil gibi nihai tketim mallarnda rn farkllamas, yani esnek imalta

ynelik bir eilim olsa bile, bu rnlerde kullanlan pamuk iplii, sentetik boya,karburatr gibi aramallarn ve paralarn rn eitliliini arttrmak iin bir zorlamapek yok.7 Belirli sektrlerde kitlesel retimin artk yokolduu sylenebilse bile bu, bir btn olarak kitlesel retimin yok olduu, veya geriledii anlamna gelmeyebilir. nk uluslararaslama, standartlama ve modllerleme srelerizellikle para imaltnda kitlesel retimi canlandryor. Ayrca mikroelektronik teknolojileri kitlesel ve seri-retim sistemlerinin esneklemesini salayarak "esnek kitlesel retim"in olumasn salyor. Fakat bu srelerden daha da nemlisikitlesel tketim olanaklar olan video, televizyon, bilgisayar gibi yeni teknolojilerinrnleri en ucuz kitlesel, hatt Fordist sistemler kullanlarak retilebiliyor. Yani

yeni teknolojiler kitlesel retime dayal yeni sektrlerin olumasna neden oluyor.Bu nedenle, eer Fordizmin veya kitlesel retimin krizinden bahsedeceksek bile,

bunun sadece geleneksel Fordist sanayilerin krizi olduu vurgulanmaldr. nk yeni teknolojiler yeni "Fordist" sanayiler yaratyor.

9. Post-Fordizm?

Kriz-sonras dnemde ekonomik geliim hangi temeller zerinde salanacak? Yeni, esnek teknolojilerin kriz-sonras geliim tarzna etkileri nelerdir? Bu konularda youn tartmalar devam ediyor. 1970'lerde ve 1980'lerin balarnda bu sorulara

7 Gerekte otomobil gibi rnlerde rn eitlilii tam tersine 1970'lerde azalyor. ABD reticilerininimal ettii model says 1970'de 375 iken, bu say 1979'da 247'ye dyor. Ayn dnemde tketicileresunulan otomobil eitlerinde ithalatn etkisiyle bir art olabilir. 1986'da ksmi bir art var (313model) (bkz. Carlsson, 1989: 34). ukulata, biskvi, peynir, kek, reel gibi pek aratrma konusu yaplmayan rnlerin de eitlerinde bir azalma grlyor (Smith, 1991:15).


36/215

KRZ VE TEKNOLOJ 35

"neo-Fordizm" kavramyla cevap veriliyordu. Neo-Fordizm, otomasyonun ve emek srecinin Fordist yapda gelimesini, yani daha nceki yaplanmalarda kktendeiimler olmayacan ifade ediyordu. (Neo-Fordizm kavram iin bkz. Aglietta,1987; bu tartmalar iin bkz. Smith, 1991). Fakat 1980'lerin ortalarndan itibarenemek srecinde esneklik ve iletmeler-arasnda kurulmaya balanan yeni, zgla ilikileriyle ilgili tartmalar 8, gerek iletme-ii (emek sreci), gerekse iletmeler arasndaki ilikilerde kkl dnmlerin olduunu vurgulad. Ayrca, rn vetketim eitliliinde artlarn yeni tketim normlar oluturduu nermeleripostmodernizm tartmalaryla aknca "post-Fordizm" kavramnn nlenemez

ykselii balad (post-Fordizm konusunda iki eletirel yaklam iin bkz. Clarke,1992; Gough, 1992).

Post-Fordizm, retimin rgtlenmesinden tketim kalplarna, iletmeler-arasilikilerden retiminin meknsal dalmna, bilginin kullanmndan snfsal yaplanmalara kadar hemen her alanda Fordist ilikilerden bir kopmay ifade ediyor.Bylesi geni ve farkl alanlardaki deimelerin mekanik imalt sreleriyle ilgili

bir terimle kavramsallatrlmas bizce bir talihsizliktir. Fakat daha da nemli bir sorun, btn bu deiik alanlardaki dnmlerin hemen hepsinin ayn dnemlerde balandnn belirtilmesi ve bu deiimler btnnn kkeninde emek srelerindeki deiim olduunun im edilmesidir. Fakat bu blmde bu sorunlarladeil, sadece yeni teknolojilerin kriz-sonras dn

Documents

toplum ve bilim sayı 56 - 61