TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA - GOVscience.gov.tm/files/science_02_2008.pdf · Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty. 744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan

1

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKASCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN

НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly

Scientific-theoretical journal of Supreme Councilon science and technology under the President of Turkmenistan

Научно-теоретический журнал Высшего советапо науке и технике при Президенте Туркменистана

27200

AŞGABAT • YLYM

22008

2

“Türkmenistanda ylym we tehnika”žurnaly syn berilýän ylmy makalalary çap edýär

Журнал “Наука и техника в Туркменистане”печатает рецензируемые научные материалы

Scientific materials published in the “Science and Technicsin Turkmenistan” periodical have been reviewed

Baş redaktor A.G.Allanurowa

Geňeş toparynyň agzalary: O.Musaýew, P.Esenow, N.Durdyýew,J.Nepesow, J.J.Ataýew, N.Nurgeldiýew,G.Mezilow

Jogapkär redaktor J.Nepesow

Ýygnamaga berildi 24.04.2007. Çap etmäge rugsat edildi 16.05.2008. A – 41018. Ölçegi 70×1081/16.Gazet kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,40. Hasabat-neşir listi 8,04.Sany 790. Neşir №13. Sargyt №00.

Ýylda 6 gezek neşir edilýär.

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty.

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň çaphanasy.

744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.

Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.

© “Ylym” neşirýaty.© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2008.

3

N.Halow, Ýa.Orazmämmedow

MALDARÇYLYK PUDAGYNDAHASAPLAŞYK IŞLERINI KÄMILLEŞDIRMEK

Türkmenistanyň XX Halk maslahaty ýurdumyzyň oba hojalygyny özgertmegiňdüýpli meselelerine seredip, bu ugurda alyp barmaly işleriň giňişleýin çärelerinibelledi. Onda kabul edilen Türkmenistanyň “Arçynlar hakynda”, “Daýhanbirleşikleri hakynda” we “Daýhan hojalyklary hakynda” Kanunlary pudagyösdürmekde giň mümkinçiliklere ýol açdy.

Maslahatda maldarçylygy ösdürmekligiň depginini güýçlendirmek hem esasymeseleleriň bir i boldy. Mallaryň baş sanyny köpeltmek, önümliliginiýokarlandyrmak, örini suwlulandyrmak, guşçulygy ösdürmek maldarlaryň öňündegoýlan esasy wezipelerdir.

Maldarçylykda uly ähmiýete eýe bolan “Türkmenmallary” assosiasiýasymaldarçylykda döwlet syýasatyny alyp barmak esasynda öz garamagyndakymaldarçylyk hojalyklary, weterinariýa gullugy, örini suwlulandyrmak, kärhanalaryylym bilen sazlaşykly işleýän berk düzgüne münen topluma öwrüldi. Ol häzirkidüzümde pudagy ösdürmegiň giň möçberli wezipelerini çözmäge ukyply ulgamdyr.Onuň maldarçylygy ösdürmekde ähmiýetini göz öňünde tutup, “Daýhan birleşiklerihakyndaky” Kanunda Türkmenistanyň Ministrler Kabineti tarapyndan tassyklananDüzgünnama boýunça işlemekligi makul bilindi.

Maldarçylyk önümleri ýokary depginler bilen artdy. Mysal üçin, bir sygyrdanalynýan syüt 2006-njy ýylda 2410 kg, bolup, 2005-nji ýyla garanyňda 2,8 % osüşboldy, ol geçen ýylda 2361 kg bolup, 1,02 % artdy. Bir towukdan ýumurtga 2006-njy ýylda 133,0 sany, 2005-nji ýylda 132 sany ýa-da 1 % artdy, et 2006-njy ýylda282 müň tonna, 2005-nji ýylda 263 müň tonna ýa-da 1,07 %, süýt 2047 müň tonna,2005-nji ýylda 1868 müň tonna ýa-da 1,09 % artdy, ýumurtga 857mln, 2005-njiýylda 805mln ýa-da 1,06 % köpeldi, hojalyk önümleri geçen ýylda 19 göterimartdy. Gara mallaryň we dowarlaryň sany hususy sektorda ýokarlandy.

Maldarçylyk önümleriniň ýylyň-ýylyna ýokarlanmagyna obada kärendegatnaşyklarynyň giň gerim almagy gowy täsir etdi, kärendeçilere ýeterlik derejede

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ

SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№2 2008

4

maddy taýdan howeslendirmeklige soňky ýyllarda aýratyn üns berilýär.Biz bugatnaşyklaryň maddy taýdan howeslendirilişi barada durup geçmekçi.

Aýratynam hususy kärhanalaryň hasabyna ýumurtga we et ugurly guşçulygyösdürmekde giň möçberli çäreler bellenýär. Assosiasiýanyň Tejen etrabyndaky“Magtymguly” guşçulyk daýhan birleşiginiň guş ýataklaryny (16 sany jaý), Balkanwelaýatyndaky guşçulyk fabrigini (Balkanabat ş. 12 jaý) hususy kärhanalarakärendesine berip, esasan, broýler jüýjelerini köpeltmek göz öňünde tutulýar.Olardan başga-da, ýylda 2 mln broýler jüýjesini ýetişdirmeklige niýetlenen täzehususy kärhanasyny işe girizmeklik, Lebap welaýatynyň Saýat etrabyndaky“Katretdin”, Daşoguz welaýatynyň S.A. Nyýazow adyndaky etrabynyň guşçulykdaýhan birleşikleriniň guş ýataklaryny (jemi 30 sany jaý) kärendesine berip, hususyguşçulygy ösdürmeklik hem meýilleşdirilýär.

Şu ýyl guş etiniň öndürilişini köpeltmegiň binýady tutular. Bu ugurda ylmyişleri güýçlendirip, ýurduň çäginde broýler we ýumurtga ugurly guşlaryň jüýjesiniöndürmekligi ýola goýmak barada iş geçiriler. Häzirki döwürde “Türkmenmallary” assosiasiýasy Türkmenistanda hereketedýän kanunlara esaslanyp, döwlet eýeçiligindäki gara mallary, dowarlary wedüýeleri kärendesine bermek usulyny alyp barýar.

Kärendeçiler berkidilen emläkleriň (ýer, mal we desgalaryň) tükel we abatsaklanmagyna jogap berýärler, eger ol emläkler zaýalansa, dargadylsa ýa-da kemgelse, onda ýetirilen zyýan şol döwrüň nyrh bahasynda töledilip alynýar.Hojalyklar çopan toparlaryna mallary we beýleki serişdeleri şertnama esasyndaykrarnama ýazyp, bir ýyllyk ýa-da uzak möhletleýin kärendesine berýärler.

Şertnama boýunça mallary we emläkleri ätiýaçlandyrmak meýletin bolup, bumesele şu güne çenli çözülmän gelýär, sebäbi emläk hökmany ätiýaçlandyrmagamätäçlik çekýär. Bu barada kanunçylyga gaýtadan seredilse, biziň pikirimizçe gowybolardy.

Tьrkmenistan boэunзa 2007-nji эylda maldarзylyk önümleriniň öndürilişi

Цndьrilen цnьmler Et (diri

agramda) müň tonna

Süýt müň tonna Ýüň müň tonna Эumurtga mln sany

Ahal 1299 214,8 5,4 289,9

Balkan 49,5 30,2 3,7 41,9

Daşoguz 110,0 657,8 3,5 175,0

Lebap 114,5 396,0 5,3 174,1

Mary 146,4 379,2 9,3 230,7

Jemi: 550,4 1678,0 27,2 911,6

5

Tьrkmenistan boэunзa 2007-nji ýylda mallaryň baş sany, müň baş

Welaэatlar Gara mallar Dowarlar Dьэeler Guşlar

Ahal 271 4247,3 41,3 4059,4 Balkan 79,8 2872,5 44,1 938,0

Daşoguz 895,2 2727,3 15,5 3277,8 Lebap 430,0 2340,0 8,9 2742,2 Mary 457,9 5920,0 18,5 4519,7 Jemi: 2133,9 18101,1 128,3 15537,1

6

Maldarçylygy ösdürmäge höwes döretmek üçin kärendeçiler bilenhasaplaşyklaryň ähmiýeti uludyr. Dowarlary bakýan çopan toparlar bilen hasaplaşyklaraüns berilmelidir.

Gutarnykly kärende hasaplaşygy we seçim her ýylyň Gorkut, Alp-Arslan aýlarynyň1-inde ýagdaýyna geçirilýär we kärendeçiler bilen önümçilik ýylynyň kärendeşertnamasy baglaşylýar.

Şertnamada şu şertler göz öňünde tutulýar. Çopan toparlaryna berkidilen 100garaköli ene goýundan 95, işşek goýundan 85 guzy, her 100 uly saryja goýundan 85,işşek goýundan 80 guzy, her 100 ene geçiden 100 owlak almaklyk bellenilýär. Alnanönümiň 50 %-i kärendeçiniň zähmet haky görnüşinde berilýär.

Garaköli goýunlardan (fiziki agramda) 2,4 kg, toklulardan 0,8 kg, saryjagoýunlardan 2,8 kg, toklulardan güýz gyrkymynda 0,8 kg ýüň, uly geçiden 0,5 kg,beýleki ýaş geçilerden 0,4 kg çöpür almaly.

Kärendeçilige tabşyryk güýz gyrkymy boýunça dowarlaryň şertnamabaglaşylandaky sanyna, owlak-guzy almak üçin indiki ýylyň Türkmenbaşy aýynyň 1-newe ýaz ýüňüni almak üçin Gurbansoltan aýynyň başyna galan malyna laýyklykdaberilýär. Alnan guzularyň hemmesi seçim döwründe kärhana tabşyrylýar:

Iri şahly mallary bakýan kärendeçiler bilen hasaplaşyk.Kärende hasaplaşygy her aýda, gutarnykly kärende hasaplaşygy her ýylyň Gorkut aýynyň1-inde geçirilýär.

Ýylyň dowamynda özüne berkidilen her 100 ene sygyrdan 80 göle,100 bogaztüweden 98 göle, her bir sagylýan sygyrdan 2000 kg süýt sagyp almak tabşyryk berilýär.Mallary tükel orta we ýokary semizlikde saklamaly. Alnan süýdüň hemmesi we göläniň60 göterimi (esasan, öküz görnüşli) kärendeçä, 40 göterimi (tüwe görnüşli) kärhanadegişli bolýar. Iri şahly mallary bakýan kärendeçiler kärhana düşýän 40 göterim ýaştüwelere 6 aýyň dowamynda seredip, diri agramyny 100 kg ýetirip, kärhana tabşyrýar.Ýaşy ýetip we beýleki sebäplere görä önümçilikden galan ene mallary we brak edilenmallary (şol sanda öküzçeleri hem) welaýat “Türkmenmallary” paýdarlar jemgyýetiniňhünärmeniniň gatnaşmagynda düzülen iş toparynyň ykrarnamasy bilen, kärendeçilerebazarda satmaga we giren maliýe serişdelerini banka tabşyryp, bir ýaşdan kiçi bolmadyktohum tüweleri satyn almaga we fermanyň harajatlaryna ulanmaga ygtyýar edilýär.

Kärende hasaplaşygy her aýda geçirilýär. Haram ölen, mejbury soýlan, ýitirilenwe beýleki harajatlara çykarylýan her bir ene sygryň we 2 ýaşdan uly tüweleriň ýerine1,5, 5-6 aýlykdan kiçi bolmadyk tüwe, 2 ýaşdan uly öküzçeleriň ýerine aýlykdan kiçibolmadyk öküzçe, kärendeçiden kärhana geçirilýär, “Türkmenmallary” paýdarlarjemgyýetiniň hünärmeniniň gatnaşmagynda düzülen işçi topary uly tohum mal satynalnyp artyk çykdajy edilen malyň diri agramy boýunça ýerine goýulýar. Sagylýansygyr we höwür öküz toparyna her aýyň başyna aşakdaky ýaly kärende tölegigirizilýär. Kärendeçiler özlerine düşýän mallarynyň hasabyna kanunalaýyklykda sanynydoldurýarlar. Önüm bermeýän düýeleri bakýan çopanlara mallaryň baş sanynyň 10 göteriminebarabar, önüm bermeýän garry we erkek düýeleri kärende zähmet haky üçin berilýär.Biziň pikirimizçe maldarçylykda kärende gatnaşyklarynyň mundan beýläk ösmegini gözöňünde tutup hem-de maliýe netijeliligini aýdyňlaşdyrmak üçin Türkmenistanyň

7

Ykdysadyýet we maliýe ministrliginiň tassyklan “Arendatorlaryň ýyllyk hasabatyny”maldarlar üçin dikeldilse gowy bolardy.

Bu hasabatyň dikeldilmegi:- arenda tölegini hasaba almazdan arendatorlaryň alan girdejisini;- býujet tölegini;- oba suw hyzmata tölegini;- önümiň özüne düşýän gymmatyny;- arendatoryň girdejisini;- arendatoryň sanyny takyk kesgitlemäge mümkinçilik döredýär.

Şeýle-de öndürilen önümleriň asyl hem-de gymmat görnüşinde öndürileni we satylanyaýdyňlaşdyrylýar. Alnan ot-iýmiň, ulag serişdeleriniň çykdajylary we beýleki harajatlary hemgörkezilýär.

Ýokarda agzalan hasabatyň ýöredilmegi häzirki döwürde “Türkmenmallary”assosiasiýasynda hasap-hesip işlerini ýeňilleşdirer. Biziň pikirimizçe, “Türkmenmallary” assosiasiýasy, ylmy-barlag maldarçylyk weweterinariýa instituty bilen bilelikde mallaryň fiziki agramynyň osüş derejesinitäzeden kesgitläp, ony bellenen tertipde hasaba alynsa, dogry bolar diýip hasaplaýarys.Hususy eýeçilikdäki mallaryň baş sanynyň, agramy bilen olaryň takyk sanynykesgitlemegiň taze metodikasyny Türkmenistanyň Statistika baradaky döwlet komitetiOba hojalyk ministrligi, “ Türkmenmallary” assosiasiýasy bilelikde taparlar diýip, umytedýäris.

Mundan başga-da, “Daýhan birleşikleriniň” maldarçylyk bilen meşgullanmagahaky bardyr. Mysal üçin: “Daýhan birleşikleri hakynda” Türkmenistanyň Kanunynda (8-nji maddasynyň 4-nji bölüminde) “Daýhan birleşigi” ýeri, maly we beýleki serişdeleribirleşigiň agzalaryna Türkmenistanyň kanunçylygynda göz öňünde tutulan şertlerde wetertipde kärendesine bermäge haklydyr diýip bellenilýär. Şeýlelikde, bu taýda-dakärendeçiler bilen hasaplaşyk şertnamalary düzülip, olarda kärendeçi hojalyklaryhöweslendiriji çäreleriň göz öňünde tutulmagy hökmandyr.

Şu ýylyň agyr, adaty bolmadyk gyşy maldarçylyk hojalyklarynda entek düýplikemçilikleriň bardygynyň üstüni açdy. Ýeterlik ot-iým toplanmandyr. Käbir hojalyklarmundan sapak edinmelidiler. Dag eteklerinde, Garagumda her ýyl diýen ýaly bahardabol ot-iým emele gelýär. Mundan öz wagtynda geljek ýyllar üçin ýeterlik ot-iýmätiýaçlyklaryny döretmäge çynlakaý üns berilse gowy bolardy. Hormatly Prezidentimiziňtagallasy bilen oba ýerlerini durmuş taýdan goýlan hyzmat üçin goýberilýän 4 mlrdamerikan dollaryna barabar serişdeler maldarçylyk hojalyklarynyň ösdürilmegine şertdöreder.

Türkmenistanyň ykdysadyэet we dolandyryş instituty

Kabul edilen wagty 2008-nji ýylyň

Nowruz aýynyň 4-i

8

Н.Халов Я.Оразмамедов

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ УЧЁТНЫХРАБОТ В ЖИВОТНОВОДСТВЕ

Статья посвещена животноводству, одной из приоритетных отраслей сельскогохозяйства Туркменистана. Большие задачи были поставлены перед этой отраслью наХХ Халк маслахаты Туркменистана, в частности в системе арендных отношений,способствующей быстрому развитию данной отрасли. При этом основное местоотведено увеличению поголовья скота в личном секторе хозяйствования,составляющем по отчетным данным 80-90%.

Ассоциация «Туркменмаллары», образованная в 1997 году, осуществляетполитику в области животноводства. В состав Ассоциации входит Объединение поветеринарному обслуживанию животных и птиц, а также Научно-исследовательскийинститут животноводства и ветеринарии.

В результате перспективного развития поголовья скота и внедрения новыхформ и методов арендных отношений встаёт вопрос о совершенствовании учётныхработ в этой отрасли. Данная статья рассматривает основные направления и аспектыучетных работ, способствующих увеличению животноводческой продукции.

N.Halov, Ya.Orazmamedov

IMPROVEMENT OF RECORDWORKS IN STOCK-BREEDING

The article deals with stock-breeding – one of priority branches of agriculture ofTurkmenistan. Serious tasks were put before the branch at the XX-th Halk Maslahaty ofTurkmenistan, particularly in the system of lease relations promoting its rapid development. Specialattention should be paid to the increase of total number of cattle in personal sector of farming.

“Turkmenmallary” Association, formed in 1997, includes the following institutions: theVeterinary Service of Cattle and Poultry and the Research Institute of Stock-breeding andVeterinary.

Perspective increase of the total number of cattle and realization of new forms and methodsof lease relations put forward the necessity of record works improvement. Consequently, thearticle deals with principal issues and aspects of this work.

9

G.O.Bäşimow, O.G.Gurbanowa, A.B.Berdihanowa

WAGOTOMIÝANYŇ AŞGAZANYŇ DIWARYNYŇMIKROSIRKULÝATOR ULGAMYNA EDÝÄN TÄSIRI

Hirurglaryň wagotomiýa bilen çakdanaşa gyzyklanmaklary, esasan selektiwproksimal wagotomiýa (SPW) bilen bu operasiýany aşgazanyň we onkibarmak içegäniňhemme baş kesellerinde ulanmaklyga getirdi. Çünki, SPW operasiýasyndan soňkynetijeler, kanuna öwrülen aşgazanyň bir bölegini kesip aýyrmak operasiýasy bilendeňeşdirilende, näsaglaryň operasiýadan soňky ölümi 10 esse azaldy [1, 3, 4, 5, 6, 8,12, 14]. Emma bu operasiýadan soň wagtyň geçmegi bilen gaýra üzülmeler hem köpelipbaşlady [6, 10, 13, 14]. Operasiýa edilýän wagtynda aşgazanyň kiçi aýlawynyň gandamarlary we azaşan nerwiň aşgazana girýän şahalary bilelikde kesilýär (aşgazanyň kiçiaýlawynyň skletizasiýasy). Şeýlelikde, aşgazanyň bedeni we kardial bölümi ganüpjünçilikden kesilýär. Kiçi aýlawyň dewaskulýarizasiýasy sebäpli, bu ýerde ýitieroziýalar, aşgazanyň başlary, kiçi aýlawyň nekrozy, baş keselleriň gaýtalamagy,duodenostaz, gastroplegiýa hem-de aşgazanyň ewakuator işiniň durnukly bozulmagyzerarly gastrostaz ýüze çykýar. Wagtyň geçmegi bilen aşgazanyň kiçi aýlawynyň kesilenýeri bilen goňşy agzalaryň arasynda bitişmeler emele gelýär, olar hem aşgazanydeformirleýär (gysýarlar), bularyň hemmesi näsagyň ýene-de täzeden operasiýaedilmegine getirýär. SPW-ýa operasiýasyndan soň köp ýyllaryň dowamyndaky amalybarlaglaryň we ylmy gözlegleriň netijelerine daýanyp, şeýle pikire gelindi: operasiýadansoň baş keselleriň täzeden döremeginde esasy roly wagotomiýanyň doly edilmezligi,gyzylödek bilen aşgazanyň birleşen ýerinde azaşan nerwiň şahalarynyň doly kesilmezligiwe operasiýanyň görkezmesi boýunça wagotomiýanyň usulynyň dogry saýlanypalynmazlygy hasaplanylýar [12, 13, 14, 15].

Häzirki döwürde aşgazanyň we oniki barmak içegäniň baş kesellerini bejermekdewagotomiýanyň sütün, selektiw aşgazan, selektiw proksimal görnüşleri hirurgiýaamalyýetine berk ornaşdylar. Esasanam, SPW operasiýasynda aşgazanyň kislota bölüpçykarýan bölüminiň denerwasiýasy amala aşyrylýar (aşgazanyň bedeni we kardialbölümleri) [8, 9, 10, 11]. Bu operasiýada aşgazandaky iýmitiň içegä geçmegini amalaaşyrýan antral we derwezeban bölümleriniň innerwasiýasy hem-de aşgazanyň bölüp



10

çykaryş işiniň gumoral sazlaşygy saklanylýar [7, 12, 15, 16]. Olar hirurglara SPW-niňýeke özüni aýratyn operasiýa görnüşde etmäge mümkinçilik döredýär.

Soňky ýyllarda, daşary ýurt edebiýatlarynda, A.W.Şapoşnikow, A.I.Nedelko,L.A.Panteleýew (1988 ý.) tarapyndan hödürlenen seroz-muskul wagotomiýasynyň(SMW) ulanylýanlygy barada köp ylmy maglumatlar berilýär.Bu operasiýanyň esasymaksady, azaşan nerwiň aşgazanyň kislota bölüp çykarýan bölümine barýan hemmeşahalarynyň kesilmegi bolup durýar. Awtorlaryň düşündirişlerine görä, azaşan nerwiňşahalary esasan, seroz we muskul gatlaklardan geçýär, eger-de ol gatlaklar nemastygatlaga çenli kesilseler, onda nemli gatlagyň doly denerwasiýasy bolýar. Şeýlelikde,aşgazanyň kislota bölüp çykaryş işi peselýär.

Bu operasiýalaryň ikisinde-de aşgazanyň gan damarlarynyň kesilip daňylmagysebäpli, onuň diwarynyň, esasan, nemli gatlagynda güýçli işemiýanyň bolup geçýänliginigöz öňünde tutup, biz aşgazanyň diwarynyň angioarhitektonikasyny we mikrosirkulýatorakymlaryny (MSA) tejribede SPW we SMW operasiýalaryndan öň we soň öwrendik.

Tejribe 35 sany itde geзirildi, eksperimental haэwanlar 3-topara bцlьndi.I-topar: 5 haýwanda aşgazanyň mikrosirkulýator akymlary (MSA) kadaly ýagdaýda

öwrenildi; II-topar: 15 haýwanda MSA, SPW operasiýasyndan soň, III-topar: 15haýwanda MSA, SMW operasiýasyndan soň öwrenildi.

Haýwanlaryň hemmesinde umumy agyrsyzlandyrmanyň aşagynda (plewral boşluga10 % geksanalyň erginini goýberip) laporotomiýa operasiýasy geçirildi. Garyn boşlugyaçylandan soň, SPW operasiýasynda aşgazanyň kiçi aýlawynda, azaşan nerwiň aşgazanyňdiwaryna girýän hemme şahalary antral bölüme çenli kesildi, damarlar daňyldy (kiçiaýlawyň skletizasiýasy edildi).

SRMW operasiýasy garyn boşlugy açylandan soň, aşgazanyň uly aýlawynda pilorikibölümden başlap, gysga aşgazan we aşgazan-içýag arteriýalary kesilip daňyldy. Soňraaşgazan-diafragmal we diafragmal-gyzylödek baglaýjylary kesildi. Aşgazanyň diwaryndaGissanyň burçundan kese ugurda (kiçi aýlawa tarap) nemasty gatlaga çenli seroz-muskulgatlaklary kesildi. Kiçi aýlawa 1 sm ýetmän, kesik kiçi aýlawyň ugry boýunça aşak tarapaLetarźe nerwiniň proksimal şahasyna çenli kesildi, kesilen ýerdäki damarlar daňyldy.Letarźe nerwiniň yzyna gaýdýan şahalaryny kesmek üçin seroz-muskul gatlagyň kesimiaşgazanyň bedeni bilen antral bölümiň araçäginden uly aýlawa tarap dowam etdirildi weaşgazanyň yzky diwaryna geçip yzky diwaryň edil şonuň ýaly kesimi bilen birleşdirildi.Kesilen gatlaklara düwünli tikinler goýuldy, sapaklar çekilende seroz gatlagyň serozgatlak bilen galtaşmagy bolar ýaly edilip, iňňe seroz gatlakdan sanjylýar we serozgatlakdan çykaryldy.Tejribede bellenilen belli 3-7, 15-30, 30-60, 60-90, 90-180, 180-360 günleriň aralygynda operasiýa geçirilen haýwanlar geksanal ergininiňýokarlandyrylan möçberini (0,5 gr. haýwanyň 1kg agramyna) plewral boşluga goýbermekarkaly tejribelerden çykaryldy.

11

Tejribeden çykarylan haýwanlaryň aşgazanlarynyň arterial ulgamyna iç sütüniarkaly 1:3 gatnaşygynda gara tuşuň suw bilen garyşdyrylan ergini belli bir basyş arkalygoýberildi, 2-3 sagat wagt geçenden soň aşgazan kesilip alnyp, 10-%-li formalinergininde 15-20 gün aralygynda fiksirlendi. Aşgazanyň belli bir bölümlerinden alnanbölejiklerden doňdurýan mikrotomda gistologiki mikropreparatlar taýýarlanyldy.Mikropreparatlar dimetilsalisilat ergininde ýagtylandyryldy we MBR-1 mikroskopyňaşagynda öwrenildi. S.M. Blinkowyň we G.D.Moiseýewiň usuly boýunçamikropereparatlarda kapillýarlaryň dykyzlygy, diametrleri, ugurlarynyň tertipliligi, bellibir meýdandaky umumy sanlary sanaldy, öwrenildi we surata düşürildi.

Aşgazanyň kadaly ýagdaýynda MSA öwrenilende alnan netijeler, MSA-nyň umumykanunlaryna laýyk gelýär (ýagny ol klassiki, tor we olaryň bilelikdäki görnüşleri bilengurnalan) (1-nji surat). Aşgazanyň uly we kiçi aýlawlarynda ýerleşýän arkad arterialanstomozlaryndan gaýdýan aşgazan arteriýalary aşgazanyň diwaryna girýär, ugurlaryboýunça uly bolmadyk subseroz we muskul şahajyklaryny berýär, olar diwaryň nemastygatlagynda öz aralarynda giňden baglanyşyk (anastomozlary) emele getirýär.

Arteriolalaryň giňligi (diametri) 14-54 mkm, ortaça 27,6+1,0 mkm. Arteriolalarbir-birine golaý ýerleşip, olar wenulalaradan aýratyn geçýärler (bilelikde geçmeýärler).Nemasty gatlakda ýerleşýän aretriolalardan, nemli we muskul gatlaklara tarap gidýänperekapillýar arteriýalar emele gelýärler, soňra olardan kapillýar torlaryny döredýärler(1-nji surat) Muskul gatlagyndaky perekapillýar arteriýalar adatça bolşy ýaly, inçe wegüýçli, uzynlygyna süýndürilen görnüşinde bolýarlar. Nemli gatlakda tersine, gysga,ýogynlygy 10-14 mkm deň bolan perekapillýar arteriýalar ugrugýarlar.Perekapillýarlaryň başlangyç bölümleri dar 6-9 mkm barabar bolýarlar (ýylmanak muskulgysaç-sfinkteriň bolanlygy sebäpli). Nemli gatlakda kapillýar torunyň gurluşy ownukbolýar, onuň arhitektonikasy bir görnüşde bir-birinden uzynlygy we diametrleri bilentapawutlanmaýarlar. Kapillýarlaryň deşikleriniň ortaça ölçegi 9,93+ 0,01 mkm deňbolýar. Nemli gatlagyň kapillýar torundan gysga postkapillýar wenulalar (18-22 mkm)öz başlangyçlaryny alýarlar. Nemasty gatlakda wenulalar öz aralarynda giňdenbirleşýärler. Mikrosirkulýator akymynyň wena bölümi nemasty gatlakda örän güýçliösenligi bilen tapawutlanýar.

Wagotomiýa operasiýasy geçirilenden soň, geçen wagta baglylykda aşgazanyňdiwarynyň gatlaklarynyň mikrosirkulýator ulgamynda, belli bir üýtgemeler bolup geçýär.Ol üýtgemeleri operasiýadan soň, geçen wagta baglylykda üç tapgyra bölmek bolýar:

Birinji tapgyr - aşgazanyň diwarynda, esasan, nemli gatlakda denerwasiýadan soňkyýiti reaktiw üýtgemeler, operasiýa edilenden soň, 5-15 günüň aralygynda bolup geçýär. Butapgyrda öwrenilýän mikropreparatlarda nemasty gatlagyň mikrosirkulýator ulgamyndaarteriolalaryň giňelmegi, deformirlenmegi, olaryň ugurlarynyň egrem-bugram bolmaklary,wenulalaryň dilýatasiýasynyň bolmagyna getirilýär. Perekapillýarlar öz gezeginde birnäçe

12

diametrleri giňelen kapillýarlaryna bölünýärler (2-nji surat). Mikropreparatlarda,postkapillýar wenulalary bilen wenalaryň diametrleriniň has giňelendikleri gowy görünýär.SPW-ýa operasiýasyndan soň nemli gatlakda arteriolalaryň diametrleri 15-16 %-e,seromuskulýar wagotomiýada 25-32 %-e çenli giňelýär (3-nji surat). SPW operasiýasyndansoň wenulalar 26-51 %, SMW-ýa operasiýasynda 80-150 %-e çenli giňelýär. Kapillýarlaryňumumy sany kadaly ýagdaý bilen deňeşdirilende, 1mm2 meýdanda SPW-dan soň 20-23 %,SMW-ýa operasiýasyndan soň 30-37 %-e çenli azalýar (1-nji tablisa). MSA-nyňdamarlarynyň diwarynda ýerli warikoz giňelmeler ýüze çykýarlar, köp mukdarda täze dörändamarlar saýgarylýar. MSA-nyň damarlarynyň giňelmegi we deformasiýa bolmagy, täzedamarlaryň döremegi, bütin mikrosirkulýator akymyň ugurlaryny, olaryň tertipli gurluşynybozýar (kapillýarlar tertipsiz, dürli diametrde, dürli ugurlara tarap ýerleşýärler). Umumanaýdylanda, MSA-nyň giňelmegi, damarlaryň diwarynyň syzyp geçirijiliginiň ýokarlanmagy,ganyň suwuk bölüminiň parawaskulýar aralyga çykmagy we şol sebäpli aşgazanyň diwarynyňçişmegi ýaly üýtgemeler bolup geçýär;

Ikinji tapgyr - (adaptasiýa) operasiýadan 60-90 gün geçenden soň, aşgazanyňdiwarynyň MSA-da uýgunlaşma ýagdaýy bolup geçýär, ýagny MSA-nyň üýtgedilen täzeinnerwasiýa uýgunlaşmasy bolýar. Bu tapgyrda arteriolalaryň giňelmegi gowşaýar,wenulalaryň dilatasiýasy, postwenulalaryň giňligi peselýär. Ýokarda agzalan üýtgemelerSMW-ýa operasiýasynda has gowy ýüze çykýar. Kapillýarlaryň çişmeleri we daralmalarypeselýär, emma arteriolalaryň giňelmegi saklanýar (2-nji tablisa);

Üçünji tapgyr – (dikeliş) 90-180 gün aralygynda – bu tapgyrda MSA-da kadalaşmaýagdaýy ýüze çykyp başlaýar, arteriolalaryň we wenulalaryň ölçegleri kadaly ýagdaýagolaýlap başlaýar. Aşgazanyň diwarynyň gan üpjünçiligi gowulanýar, çünki kollateral ganaýlanyşygy döräp başlaýar, arteriolalaryň, wenulalaryň we kapillýarlaryň ugurlarytertipleşýär, olaryň çişleri, egrem-bugramlary saklanýarlar, emma öňki tapgyr bilendeňeşdirilende örän uly tapawutlaryň bardygy saýgarylýar.

SPW operasiýasyndan bir ýyl geçenden soň, aşgazanyň diwarynda MSA kadalyýagdaýa ýakynlaşýar (4-nji surat), arteriolalar, wenulalar, kapillýarlar kadalyýagdaýdakydan tapawutlanmaýarlar, emma olaryň ölçeglerinde az-kem üýtgeşikleranyklanylýar (1-nji tablisa). SMW-ýa operasiýasyndan soň aşgazan diwarynyň MSA-sykadaly ýagdaýdakydan köp tapawutlanýar, ol SPW bilen deňeşdirilende, MSA-lydamarlaryň sanynyň azlygy aýdyň gцrьnэдr (2-nji tablisa).

Şeýlelikde, geçirilen barlaglaryň netijelerini jemläp wagotomiýanyň aşgazanyňdiwarynyň MSA-syna edýän täsiri ilkinji 15 günüň içinde güýçli reaktiw üýtgemeleriňbolup geçýänligi, 30-90 günler aralygynda bu üýtgemeleriň peselýändigi, çünki ganüpjünçilik ulgamynda kollateral gan damarlary döräp başlaýar, 180-360 günleraralygynda mikrosirkulýator akymyň kadaly ýagdaýa golaýlaşýandygy ýüze çykaryldy.

13

SPW bilen SMW-nyň aşgazanyň diwarynyň MSA-syna edýän täsiri deňeşdirilendeSMW-da mikrosirkulýator ulgamyň doly dikelmegi bolup geçmeýär. Ol hem özgezeginde aşgazanyň kislota bölüp çykaryş işine uly täsir edýär.

1-nji tablisa

Selektiw proksimal wagotomiэa operasiэasyndan soň aşgazanyňdiwarynyň mikrosirkulэator akymynyň damarlaryň

diametrleriniň ortaзa gцrkezijileri (mkm).

Damar Kontrol topar SPW operasiэasyndan soň mцhleti, gьnde

7-15 15-30 30-60 60-90 90-180 180-360 Arteriola P<

30,51+0,60 39,06+1,11 0,05

40,00+0,01 0,02

40,23+0,90 0,05

41,01+1,01 0,01

38,09+0,70 0,05

31,01+0,05 0,05

Perekapillэar P<

21,01+0,72 26,03+0,69 0,03

28,33+1,08 0,05

29,03+061 0,05

27,02+0,16 0,03

25,09+0,01 0,05

23,03+0,15 0,05

Kapillэar P<

9,93+1,10 11,09+0,51 0,05

12,31+0,01 0,02

12,30+0,69 0,01

11,03+0,11 0,03

10,01+0,22 0,02

10,03+0,19 0,04

Postkapillэar P<

30,00+1,82 39,06+1,03 0,05

44,01+0,70 0,001

44,01+0,90 0,03

41,06+0,96 0,02

38,01+0,12 0,05

32,04+0,21 0,05

Wenula P<

42,00+1,90 66,08+1,50 0,03

95,06+0,63 0,05

90,09+0,70 0,02

81,01+0,52 0,05

62,09+0,85 0,04

51,04+0,72 0,05

Kapillýarlaryń 1 mmІ umumy sany

17,03+1,1 9,21+1,9 10,41+0,8 10,01+1,4 11,04+2,1 13,01+1,6 15,02+1,9

2-nji tablisa

Seromuskulýar proksimal wagotomiýa operasiýasyndan soňaşgazanyň diwarynyň mikrosirkulýator akymynyň damarlaryň

diametrleriniň ortaça görkezijileri (mkm).

Damar Kontrol topar

Seromuskulýar operasiýasyndan soń möhleti, gьnde

7-15 15-30 30-60 60-90 90-180 180-360 Arteriola P<

30,51+0,60 24,09+0,31 0,07

15,07+0,11 0,01

29,05+0,61 0,06

23,01+0,53 0,05

23,06+0,06 0,09

23,014 0,03

Perekapillэar P<

21,01+0,4 22,01+0,1 0,01

29,06+0,18 36,04+0,41 0,03

30,06+0,01 0,06

29,0+0,34 0,01

20,6+0,24 0,07

Kapillэar P<

9,93+1,10 9,03+1,01 0,01

8,07+0,71 0,05

9,06+0,18 0,01

10,01+0,91 0,03

9,00+0,04 0,05

8,05+1,1 0,05

Postkapillэar P<

30,00+1,82 40,01+0,4 0,05

61,03+0,06 0,09

65,01+0,01 0,08

53,07+0,04 0,05

52,01+0,04 0,03

35,04+0,01 0,03

Wenula P<

42,00+1,90 80,04+0,6 0,05

91,06+0,4 0,01

101,01+0,14 0,01

100,04+0,04 0,04

61,03+0,04 0,04

41,02+0,03 0,06

Kapillýarlaryń 1 mmІ umumy sany

17,03+1,1 7,09+1,0 0,05 7,01+0,14 0,02

8,09+0,81 0,03

8,03+0,4 0,05

7,01+0,91 0,06

7,00+1,01 0,06 bhnkx v

Tьrkmen dцwlet lukmanзylyk instituty


Sanjar aýynyň 12-i

15

EDEBIÝAT

1. Блинков С.М ., Глязер И.И . Мозг человека в цифрах и таблицах. //М.Медицина 1964 //

2. Вагнер Е.А., Брунс В.А., Артемов О.Т. и др. Послеопероционные осложненияпри проксимальной резекции желудка. // Хирургия № 9, 1998

3. Винник Ю.С., Картель С.И., Черданцев Д.В., Вахрунин А.А., Первова О.В.Микроциркуляция слизистой желудка и двенадцатиперстной кишки приязвенной болезни, ассоциированной с helicobfkter pillory. //Статья на сайтекомпании «Санта». Источник: http://www.gastroportal.ru//

4. Винник Ю.С., Картель С.И., Черданцев Д.В., Вахрунин А.А., Первова О.В.Секреторная функция желудка у больных с тяжелым течением язвеннойболезни 12-й кишки. //Статья на сайте компании «Санта» с.2-3. Источник: http://www.gastroportal.ru//

5. Горбашко А.И., Иванов Н.Н. Особенности кислотообразующей функциижелудка после трансгастральной селективной проксимальной ваготомии. //Вестник хирургии № 2, 1990

6. Земляной А.Г., Горбунов Г.М., А.Ф.Керзиков. Состояние слизистой оболочкикульти желудка после различных типов его резекции. //Вестн. хирургия № 4,1990

7. Кочетков А.В., Чалый А.Н., Петляков С.И., Рыжков С.В. Состояниекислотообразующей функции желудка и гормонов ее регуляторов послестволовой и комбинированной ваготомии. //Эндоскопическая хирургия, № 3-2000

8. Курыгина А, Стойко Ю., Багненко С. Обоснование ваготомии и техническиеаспекты ее выполнения. Источник: Харьковский медицинский университет2005

9. Луцевич О.Э., Антонов А.Н., Наумов Б.А. Лапароскопическая ваготомия(вариант проксимальной желудочной ваготомии) в лечении рефрактерныхдуоденальных язв. Актуальные вопросы хирургии. М 1999

10. Матвеев Н.Л., Протасов А.В., Кривцов Г.А., Леликов А.С. Хирургическоелечение гастроэзофагеального рефлюкса. //Эндоскопическая хирургия, № 3-2000

11. Миляев М.М. Серозно-мышечная проксимальная ваготомия в хирургическомлечении язвенной болезни 12-й кишки. //Эндоскопическая хирургия, № 3-2000

12. Мыш В.Г. Секреторная функция желудка и язвенная болезнь.- Новосибирск:Наука. - 1987

13. Хоромский Л.Н., Бенедикт В.В., Лейко И.К., Кит О.А., Пустовойт Г.Т..Функциональное состояние желудка после резекций и ваготомий и путиулучшеня результатов хирургического леченя язвенной болезни. //Вестн.хирургия№ 4, 1990

14. Шапошников А.В., Неделько А.И. Серозно-мышечная проксимальная ваготомияв лечении пилородуоденальных язв//Клин.хирургия. 1988. № 9

15. Rashel F., Gajewski T., Mendzikowski I. Ocena przydatnosci pH-metru i elektrodpolskiej produkcji do pomiarow pH Sluzowski Zoladka stosowanych jako kryteriumdoszczetnoSci wagotomii //Pol.Przegl.Cir.-1984.-T.56, N 2

16. Stenguist B., Forssell H., Olbe L., Lundell L. Role of acid secretory response tosham feeding in predicting recurrent ulceration after proximal gastric vagotomy //Brit.J.Surg.-1994. – Vol.81, N 7

16

Г.О.Бяшимов, О.Г.Курбанова, А.Б.Бердиханова

ВЛИЯНИЕ ВАГОТОМИИ НАМИКРОЦИРКУЛЯТОРНОЕ РУСЛО СТЕНКИ ЖЕЛУДКА

Чрезмерное увлечение хирургов ваготомией, в частности селективнойпроксимальной ваготомией (СПВ), привело к применению ее при всех язвенныхзаболеваниях желудка и 12-й кишки. Однако многолетние результаты клиническихисследований показали, что в этой операции есть много отрицательных сторон,связанных с деваскуляризацией тела и кардиального отдела желудка.

Последние годы в литературе появляется много научных сообщений оположительных результатах серозо-мыщечной ваготомии (СМВ).

Учитывая значение сосудистой системы в поражении желудка после ваготомии,были изучены ангиоархитектоника и состояние микроциркуляторного русла (МЦР)желудка в эксперименте до и после СПВ и СМВ.

В эксперименте на 35 собаках после срединной лапаротомии под общимобезболиванием была произведена СПВ (на 15 собаках) и СМВ (на 15 собаках).Животных выводили из эксперимента от 3 дней до 1 года после операции.

Проведенное морфологическое изучение МЦР стенки желудка уэкспериментальных собак после СПВ и СМВ позволило выявить определенныезакономерности изменения МЦР в зависимости от срока, состоящем из трех фаз.Первая фаза Острые постденервационные (реактивные) изменения наступают через5-15 суток после операции. В МЦР в этой фазе определяется расширение артериол,дилитация венул. Просвет артериол расширяется на 15-16 % при СПВ и 25-30% приСМВ. Венулы расширились на 26-51 % при СПВ, 80-150 % при СМВ. Количествокапилляров уменьшается на 30-37 % при СПВ и 20-23 %, при СМВ по сравнению снормой. В сроки от 30 до 60 дней после операции происходила адаптация МЦРстенки желудка к измененным условиям вагусной иннервации.

Вторая фаза. Уменьшается спазм артериол, дилатация посткапиллярных венул.Эти изменения лучше выражены при СМВ, чем СПВ.

Третья фаза. Компенсация длится от 60 до 180 дней и характеризуетсянормализацией диаметра сосудов МЦР. Через год после операции СПВ и СМВмикроангиоархитектоника и диаметр сосудов МЦР во всех слоях стенки желудкаприближается к норме, хотя диаметр и количество функциональных капилляровостается ниже (по сравнению с нормой). Эти изменения более стабильны послеоперации СМВ, чем после СПВ.

17

G.O.Bäshimov, O.G.Kurbanova, A.B.Berdikhanova

VAGOTOMY EFFECT ON

MICROCINCULATORY OF GASTRIC WALL

The excessive application of vagotomy, including selective proximal one in pariticular, in all

cases of gastric and duodenal ulcers resulted in many negatives connected with devascularization

of the body and the cardial section of the stomach. Many research reports on positive results

of seromuscular vagotomy (SMV) have bcen published last years.

Taking into account the significance of the vascular system in gastric lesions the

architechtonics and the microcirculatory vessels (MCV) of the stomach were studied before and

after SPV and SMV.

MCV were studied in 5 dogs under the norm. Vagotomy was made on 30 dogs after

median laparatomy under general anesthesia including SPV (15 dogs) and SMV (15 dogs).

Animals were observed up to 1 year after operation.

The morphological study of MCV of the gastric wall in dogs under the experiment

revealed some definite objective changes of MCV after SPV and SMV during different terms.

The changes included 3 phases.

Phase I. Sharp postdenervational (reactive) changes are observed in 5-15 days after

operation. The dilation of arterioles and venules were revealed. Arteriotes were dilated by 15-

16 % under SPV and by 25-30 % under SMV. Venules were dilated by 26-51 % under SPV

and by 80-150 % under SMV.

The number of capillaries was reduced by 30-37 %, under SMV as compared with

the norm.

MCV of the gastric wall was adapted to the changes of vagus innarvation.

Phase II. Spasms of arterioles decreased and delation of venules and postcapillaric

venules was revealed. The changes were more obvious under SMV than under SPV.

Phase III. The compensation was observed within 60 up to 180 days and normalization

of MCV diameter was revealed. The microangioarchitechtonics and the MCV diameter almost

reached the norm in all the layers of the gastric wall after SPV and SMV. However, the

diameter and the number of functional capillaries remained decreased as compared with the

norm. These changes were more stable after SMV than after SPV.

18

K.Atahanow, M.Meredow, N.Myradowa, N.Iwanowa

GOWAÇANYŇ TÄZE SORTLARYNYŇKESELLERE DURNUKLYLYGY

Biziň ýurdumyzda fuzarioz, wertisillioz süllerme we gara kök çüýreme kesellerigowaça düýpli zyýan ýetirýär. Türkmenistanda ilkinji gezek 1928-nji ýylda häzirkiSerdarabat, Farap, Galkynyş we Baýramaly etraplarynda A.A.Babaýan,D.N.Teterewnikowa-Babaýan [2] tarapyndan Buhara gowaçasynyň sortlarynda fuzariozsüllerme keseli ýüze çykaryldy.

Gowaçanyň inçe süýümli sortlary fusarioz, wertisillioz süllerme bilen ähli ösüşdöwrüniň dowamynda keselleýär. Gowaçalar gögerip çykýan we hakyky ýaprakçykarýan döwründe kesellände, ilkibada onuň ýapraklarynyň damarlary açyk sarymtylreňkli bolýar. Soňra ýapraklaryň ähli ýerleri saralýar. Netijede, gowaçalar ýapraklaryňterligini ýitirip süllerýär hem-de kökleri çüýräp guramak bilen bolýar. Bu keseledurnukly sortlarda ýapraklarynyň damarlarynyň saralmazlygy hem mümkin. Gowaçanyňgunçalaýan hem-de soňraky ösýän döwründe kesellemek alamatlary meňzeş bolýar.Kesel ilkibada ösümligiň aşaky ýapraklarynda ýüze çykýar, soňra bolsa ýokarkyýapraklaryna geçýär. Kesellän ýapraklar düýrlenýär we gurap gaçýar. Şeýle ösümliklerösüşden yza galyp, baldaklary gyşarýar hem-de hanalary bişmän, gozalary, köplençhalatda, açylman galýar. Gowaça fuzarioz süllermäniň çalt geçýän görnüşi bilenkesellände, onuň ýapraklary ýaşyl reňkini saklap, duran ýerinde süllerýär we 2-3 günüňiçinde birden guramak bilen bolýar.

Türkmenistanda gara kök çüýreme keseli ilkinji gezek 1967-nji ýylda D.Goşaýew[3] tarapyndan gowaçanyň 9078-Ýolöten sortunda ýüze çykarylyp, onuň 85.8 %-iniňkeselleýändigi anyklanyldy. Türkmenistanda, Täjigistanda hem-de Özbegistandagowaçanyň inçe süýümli 9078-Ýolöten sortunyň ekilen meýdanlary Rasulew, Tagirow[5] tarapyndan barlanylyp, onuň gara kök çüýreme keseli bilen 40-50 %-e çenlikeselleýändigi kesgitlenildi.

Gara kök çüýreme keseli inçe süýümli sortlarda 2 möhletde, ýagny gowaçagögerip çykýan we gozalary açylýan döwründe ýüze çykýar. Gögerip çykýanmahaly kesellän ýagdaýynda onuň kökjagazlary garalyp çüýreýär hem-de gowaçatutuşlaýyn guraýar. Tomus aýlary howanyň yssy bolmagy bilen keseliň ýüzeçykmasy peselýär. Güýzde kesellän ösümlikleriň kökleri ýognaýar, olar keseliginekesilende, içindäki dokumalaryň goňras reňkdeligini görmek bolýar. Şeýlekesellän ösümlikler birden guraýar.



19

A.W. Abdyrahmanowyň [1] belleýşi ýaly, 1970-nji ýylda gowaçanyň orta süýümli(149-f, 138-f, 133) sortlarynyň ekin meýdanlarynda gözegçilik işlerini geçirendeSerdarabat, Atamyrat we S.A.Nyýazow adyndaky etraplarynda wertisillioz süllermekeseliniň gözegçilik edilen meýdanyň 15-77% ýerinde barlygy ýüze çykaryldy. 1980-nji ýylda H.M.Karimow, E.W.Kraýnowa [4] tarapyndan Daşoguz we Lebapwelaýatlarynyň ekin meýdanlarynda bu keseliň giňden ýaýrandygyny hem-de käbirmeýdanlarda ösümlikleriň 70%-niň keselländigi anyklanyldy.

Gowaçanyň orta süýümli görnüşinde wertisillioz, süllerme keseli, adatça,ösümlikleriň gunçalaýan döwründe bildirip başlaýar we ösüşiniň ahyryna çenli dowamedýär. Tomus döwründe howanyň yssylygy sebäpli kesel peselýär. Howanyňsalkynlamagy bilen kesellän ösümligiň sany köpelýär. Kesellän gowaçalaryňýapraklarynyň damarlarynyň arasynda sarymtyl reňkli tegmiller emele gelýär we şoltegmiller goňurlaşyp, ýapraklary gurap gaçýar. Keseliň alamatlary ilki ösümlikleriňaşaky bogunlaryndaky ýapraklarynda ýüze çykýar, soňra bolsa ýokarky bogunlardakyýapraklara geçýär. Netijede, kesellän gowaçalaryň ýapraklary dökülýär we ösümliklerdeaz mukdarda emele gelen ýetişmedik gozalar çalaja açylyp guraýar. Käwagt gowaçanyňösüş döwrüniň ahyrynda keseliň çalt ýüze çykýan görnüşine gabat gelinýär. Şondaýapraklar birdenkä süllerip guraýar, ýöne olar ýere gaçman, ösümligiň özünde galýar.

Bu keselleriň garşysyna göreşmekde esasy we ygtybarly usullaryň biri durnuklysortlary döretmekdir. Ylmy-barlag pagtaçylyk institutynda seleksionerleriň döreden täzegowaça sortlaryny emeli kesellendirilen meýdançada süllerme we gara kök çüýremekesellerine durnuklylygy barlanylýar.

Gowaçanyň täze sortlary uzynlygy 10 metr bolan hatarlarda 4 öwranly ekildi.Magtymguly aýynyň aýagynda gowaçanyň inçe süýümli sortlarynda ösümlikleriň umumymukdary, şol sanda fuzarioz süllerme we gara kök çüýreme bilen kesellän ösümliklerhasaba alyndy. Ruhnama aýynda bolsa, bu kesellerden başga-da gowaçanyň orta süýümlisortlarynyň wertisillioz süllermä çydamlylygy barlanyldy. Ýazky we güýzkigözegçilikleriň netijesinde alnan maglumatlar boýunça sortlaryň keselleýiş derejesianyklanyldy.

Täze döredilen sortlaryň agzalan kesellere durnuklylygy barlananda, gowaçanyňorta süýümli sortlaryny deňeşdirmek üçin 133 we Ýolöten-7 sortlary nusgalyk, S-4727sorty bolsa indikator (kesele durnuksyz sort) görnüşinde ulanyldy. Gowaçanyň inçesüýümli sortlary üçin bolsa, degişlilikde 9871-Ýolöten we 8763-Ýolöten sortlaryalyndy.

Gowaçanyň inçe süýümli sortlarynyň ilkinji synagynda 54 sany täze sortöwrenildi. Şolardan Li-1214, Li-4746, Li-11065 we Li-16010 sortlary kesellere hasçydamlylygy bilen tapawutlandy. Ýagny olar süllerme bilen 3,9-dan 9,3 %, gara kökçüýreme bilen bolsa 1,9-dan 4.1 göterime çenli kesellediler. Nusgawy 9871-Ýolötensorty süllerme bilen 15,9 %, gara kök çüýreme bilen 6.5 göterime çenli keselledi.

Gowaçanyň inçe süýümli sortlarynyň bäsleşik synagynda 14 sany täze sortöwrenildi. Alnan netijelere görä, inçe süýümli Li-2531, Li-3555, Li-6263, Li-13026,Li-16003 hem-de Li-16005 sortlaryň kesellere has çydamlylygy ýüze çykaryldy. Alnanortaça netijeler 1-nji tablisada görkezilýär.

20

1-nji tablisaBäsleşik sort synagynda öwrenilen gowaçanyň inçe süýümli sortlarynyňfuzarioz süllerme we gara kök çüýreme keselleri bilen keselleýşi, %

T/b Sortlar we syrgynlar

2003 э. 2004 э. 2005 э. 2006 э.

Fuzarioz sьllerme

Gara kцk зьэreme

Fuzarioz sьllerme


Fuzarioz sьllerme

Gara kцk зьэ reme

Fuzarioz sьllerme


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 9871-Эo st 9.8 4.6 6.8 3.4 13.7 - 20.4 - 2 8763-Эo 27.0 9.3 20.4 6.2 28.0 7.5 34.1 - 3 Li-1243 9.8 4.2 - - - - - - 4 Li-2531 7.0 3.8 7.9 2.0 - - - - 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 5 Li-3555 5.9 2.7 6.5 4.9 - - - - 6 Li-6263 9.7 3.8 6.7 1.5 - - - - 7 Li-11061 9.5 3.6 11.0 3.6 14.6 - - - 8 Li-13026 6.8 3.3 8.5 6.3 - - - - 9 Li-16003 6.9 2.6 - - - - - -

10 Li-16005 6.0 2.4 - - - - - - 11 Li-3560 - - 11.3 6.3 16.6 - - - 12 Li-11063 - - 13.4 2.8 - - - - 13 Li-11064 - - - - 16.1 - 28.3 - 14 Li-134 - - - - - - 36.7 - 15 Li-4751 - - - - - - 40.0 - 16 Li-4764 - - - - - - 35.7 -

Bu sortlar fuzarioz süllerme bilen 5,9-dan 9,7%-e, gara kök çüýreme bilen 1,5-dan 4.3 göterime çenli keselledi. Nusgawy sort 9871-Ýolöten bolsa, süllerme bilen9,8%-e, gara kök çüýreme bilen 4,6-e göterime çenli keselledi. Indikator sort bolan8763-Ýolöten sortunyň keselleýiş derejesi öwrenilen ýyllarda süllerme bilen 20.4-den34.1%, gara kök çüýreme bilen bolsa, 6.2-den 9.3 göterime barabar boldy.

Gowaçanyň orta süýümli sortlarynyň ilkinji synagynda 107 sany täze sortöwrenildi. Şonda Li-3567, Li-14527, Li-15501 we Li-16502 sortlar fuzarioz süllermebilen 29,1-dan 33 göterime çenli keselländigi hasaba alyndy hem-de olaryň nusgawy sortagaranda, süllerme keseline has durnuklylygy ýüze çykaryldy. Nusgawy 133 we Ýolöten-7 sortlaryň keselleýiş derejesi degişlilikde 56.7 hem-de 50.6 göterime deň boldy.

Orta süýümli sortlaryň bäsleşik synagynda 20 sany täze sortuň wertisilliozsüllerme bilen keselleýşi öwrenildi. Şolardan Li-112, Li-3196, Li-4739 we Li-16013sortlar kesele çydamlylygy bilen tapawutlandy. Mysal üçin, bu sortlaryň keselleýişderejesi 19.5-den 40.0 göterime çenli bolan bolsa, nusgawy sortlaryň keselleýişderejesi 46.8-den 60.5 göterime çenli hasaba alyndy. Indikator bolan S-4727 sortysüllerme keselinden synag geçirilen ýyllarda 37.6-dan 74.4 göterime çenli zyýan çekdi.Orta süýümli sortlaryň bäsleşik synagynda alnan ortaça netijeleri 2-nji tablisadagörkezilýär.

21

2-nji tablisaBäsleşik sort synagynda öwrenilen gowaçanyň orta

süýümli täze sortlarynyň wertisillioz süllerme bilen keselleýşi, %

T/b Sortlar we syrgynlar 2003 э. 2004 э. 2005 э. 2006 э.

1 2 3 4 5 6 1 133 st 73.5 52.2 60.5 21.3 2 S-4727 74.4 54.9 67.5 37.6 3 Li-108 66.1 30.1 - - 4 Li-114 70.0 33.2 37.0 - 5 Li-1201 61.2 35.8 34.6 - 6 Li-1232 62.4 - - - 7 Li-3109 50.3 32.5 - - 8 Li-3547 84.4 - - - 1 2 3 4 5 6 9 Li-4731 56.5 - - - 10 Li-8142 61.1 - - - 11 Li-10503 69.3 - - - 12 Li-11509 60.2 40.7 45.2 - 13 Li-3196 - 40.0 36.2 26.1 14 Li-4739 - 35.3 38.3 19.5 15 Li-4740 - 35.1 - - 16 Эolцten-7 - - 46.8 - 17 Li-112 - - 31.2 30.1 18 Li-3565 - - 46.8 - 19 Li-4733 - - 48.0 - 20 Li-16013 - - 30.1 20.8 21 Li-3197 - - - 31.1 22 Li-3203 - - - 40.7

Netijede, birnäçe ýylyň dowamynda institutyň bäsleşik synagynda barlanylangowaçanyň inçe süýümli Li-2531, Li-3555 we Li-6263 sortlary bu keselleredurnuklydygyny görkezdi. Gowaçanyň orta süýümli Li-112, Li-3196, Li-4739 we Li-16013 sortlarynyň bolsa, wertisillioz süllerme keseline has çydamlydygy ýüzeçykaryldy.

Gowaçanyň esasy kesellere durnuklylaryny anyklanyp hem-de olaryň içinden hasçydamly sortlary ýüze çykarmak geljekde seleksiýa işini maksadalaýyk alyp barmaklygawe şol durnukly sortlary seleksiýa işinde giňden ulanmaklyga, pagtaçylyk ylmynyň öňegitmegine ýardam eder.

Ylmy-barlag pagtaзylyk instituty


Baэdak aýynyň 6-sy

22

EDEBIÝAT

1. Абдурахманов А.В. Краткий обзор распространения сельскохозяйственныхболезней хлопчатника в 1970 г. и прогноз их развития на 1971 г. // Сельскоехозяйство Туркменистана. Ашхабад №3, 1971

2. Бабаян А.А., Тетеревникова – Бабаян Д.Н. О заболевании Азиатскогохлопчатника, вызываемом грибом Fusarium buharicum: Материалы по микологиии фитопатологии. – Л., 1929. Т.8. Вып.1.

3. Гошаев Д. Новое заболевание хлопчатника в Туркмении. // Сельское хозяйствоТуркменистана. – Ашхабад. №2, 1969

4. Каримов Х.М., Крайнова Э.В. Защита хлопчатника от болезней в условияхУзбекистана. – Ташкент. 1987

5. Расулев У.У., Тагирова В.А. Черная корневая гниль тонковолокнистых сортовхлопчатника в условиях Средней Азии: Материалы научной конференцииАзНИИЗ. – Баку. 1969

К.Атаханов, М.Мередов, Н.Мурадова, Н. Иванова

УСТОЙЧИВОСТЬ К ЗАБОЛЕВАНИЯМНОВЫХ СОРТОВ ХЛОПЧАТНИКА

В статье дается обзор научно – исследовательской работы Институтахлопководства по определению поражаемости новых сортов хлопчатника наиболеераспространёнными заболеваниями на искусственно зараженном фоне.

Среди изученных на станционном сортоиспытании 54 новых сортовтонковолокнистого хлопчатника устойчивостью к болезням отличились сорта Li-1214,Li-4746, Li-11065 и Li-16010. Так, фузариозным вилтом они поражались от 3,9% до9,3%, чёрной корневой гнилью – от 1,9% до 4,1%, в то время как стандартный сортхлопчатника 9871-И – до 15,9% и 6,5% соответственно.

На конкурсном сортоиспытании испытывались 14 новых сортов хлопчатника.Согласно полученным данным более толерантными проявили себя сорта Li-2531, Li-3555, Li-6263, Li-13026, Li-16003 и Li-16005. Эти сорта фузариозом поражались впределах от 5,9% до 9,7%, черной корневой гнилью – от 1,5% до 4,3%, а стандарт9871-И – до 9,8% и 4,6%. Степень поражения болезнями индикатора 8763-И в этигоды колебалась в пределах от 20,4% до 34,1% и от 6,2% до 9,3% соответственно.

Из испытанных на станционном сортоиспытании 107 новых сортовсредневолокнистого хлопчатника устойчивыми к вертициллезу показали себя сортаLi-3567, Li-14527, Li-15501 и Li-16502. Они поражались данной болезнью в пределахот 29,1% до 33%, в то время как стандарты 133 и Иолотань-7 - 56,7% до 50,6%соответственно.

Среди 20 новых сортов конкурсного сортоиспытания менее восприимчивымик вертициллиозному увяданию оказались сорта Li-112, Li-3196, Li-4739 и Li-16013. Кпримеру, эти сорта поражались болезнью от 19,5% до 40%, тогда как стандарты 133и Иолотань-7 от 46,8% до 60,5%, а степень поражения неустойчивого индикатора С-4727 достигала уже 74,4%.

В результате нескольких лет исследований на конкурсном сортоиспытанииинститута были выявлены такие наиболее устойчивые к фузариозному вилту и чернойкорневой гнили сорта тонковолокнистого хлопчатника, как Li-2531, Li-3555, Li-6263,

23

Li-13026, Li-16003 и Li-16005. Среди сортов средневолокнистого хлопчатника болеетолерантными к вертициллиозному вилту проявили себя сорта Li-112, Li-3196, Li-4739 и Li-16013.

K.Atahanov, M.Meredov, N.Muradova, N.Ivanova

STEADINESS OF NEW SORTSOF COTTON AGAINST DISEASES

The article deals with scientific research carried out by the Cotton Research Institute onrevealing affection of new sorts of cotton with most widespread diseases in artificial infectedbackground.

The sorts Li-1214, Li-4746, Li-11065 and Li-16010 turned to be more stable to diseasesamong the investigated 54 new sorts of fine–fibrous cotton at the station trial. So, with fusariozwilt they were infected from 3.9% up to 9.3%; with black root decay – from 1.9% up to 4.1%;while a standard 9871-I sort up-to15.9% and 6.5%; accordingly.

14 new sorts of cotton were tested at competitive sort trial. The sorts Li-2531, Li-3555,Li-6263, Li-13026, Li-16003 and Li-16005 turned to be more tolerant. These sorts were infectedwith fusarioz wilt in limits from 5.9% up to 9.7%; with black root decay – from 1.5% up to 4.3%and standard 9871-I – up to 9.8% and 4.6%. The indicator 8763-I – at this period changed inlimits from 20.4% up to 34.1% and from 6.2% up to 9.3% accordingly.

The sorts Li-3567, Li-14527, Li-15501 and Li-16502 turned to be more steady: amongthose 107 new middle-fibrous cotton sorts tested. They were infected with this disease in limitsfrom 29.1% up to 33%, while the standards 133 and Yoloten-7 56.7 % sorts from 56,7 % upto and 50.6% accordingly.

The sorts Li-112, Li-3196, Li-4739 and Li-16013. were the least susceptible to vertisilliozfading. Thus, these sorts were infected with diseases from 19.5% up to 40% whilst the standards133 and Yoloten-7 sorts from 46.8% up to 60.5% and the degree of the unsteady indicator S-4727 reached already 74.4%.

Several years of researches on competitive sort trial revealed the most steady to sorts offine – fibrous cotton to fusarioz wilt and black root decay. They are Li-2531, Li-3555, Li-6263,Li-13026, Li-16003 and Li-16005. Among the middle – fibrous cotton sorts the sorts Li-112,Li-3196, Li-4739 and Li-16013 turned to be more tolerant to vertisillioz wilt.

24

G.Öwezowa

TÜRKMENISTANDA GÖK EKINLERE ZYÝAN BERÝÄNŞIREJELERIŇ HOWPLY GÖRNÜŞLERI BARADA

Gök ekinlerden bol hasyl almagyň esasy şertleriniň biri ekinleri dürli zyýankeş mör-möjeklerden we kesellerden gorap saklamakdyr. Onuň üçin bolsa bu ekinlere zyýan berýänmör-möjekleriň morfologiki, biologiki we ekologiki aýratynlyklaryny gowy bilmelibolýar. Ol ösümliklerdäki zyýanly mör-möjekleri öz wagtynda ýüze çykarmaga, olaryňzyýan beriş derejelerini kesgitlemäge hem-de olara garşy göreşmegiň amatly usullarynysaýlap almaga kömek edýär. Türkmenistanda gök ekinlere zyýan berýän şirejeler ýöriteýeterlik öwrenilen däldir. Şonuň üçin biz gök ekinlere zyýan berýän şirejeleriň görnüşdüzümini, biologiki we ekologiki aýratynlyklaryny öwrenmegi maksat edindik.

Şirejeler mör-möjekler klasynyň (Insecta), deňganatlylar (Homoptera)otrýadynyň, şirejeler (Aphidinae) podotrýadyna degişlidir. Olar ownujak (1-7mm)jandarlar bolup, haýal hereketlenýärler, ganatly ýa-da ganatsyz bolýarlar, olaryň bedeniýumşajyk örtük bilen örtülendir. Bedenleriniň reňki örän dürli-dürli bolup, köplenç,ýaşyl ýa-da garamtyl reňklidir. Şirejeleriň agzy sanjyp sorujy bolup, olar ösümlikleriňşiresini sorup iýmitlenýärler. Şonuň üçin şirejeler ösümlikleriň ýaş ýapraklarynda, gökbaldaklarynda, öserlerinde has köp gabat gelýärler. Olar uly topar (koloniýa) bolupýaşaýarlar, käbir görnüşlerde topardaky şirejeleriň sany 20 müňe çenli ýetýär. Ýaşagaç nahallaryna, ýaňy ösüp ugran ot ösümliklere şireje düşende, olary gaty horlaýar,köpüsiniň düýbünden guramagyna getirýär. Uly ýaşly ösümliklerde şireje has köpelendeýapraklary saralýar, düýrülýär, ösümlik kadaly boý alyp bilmeýär, gülleri dökülýär, hasylazalýar, hasylynyň harytlyk hili peselýär. Şirejeler ösümligiň şiresini soranda,özleşdirilmän galan gandy iýmit bişiriş ýolunyň soňundan çykarýar. Ol şire ösümligihapalaýar, netijede ýapraklar kadaly işläp bilmeýär. Şirejäniň soran ýerine zelel ýetip,ol ýerde dürli mikroorganizmler we kömelekler köpelýär.

Şirejeleriň käbir görnüşleriniň täsirinde ösümlik dokumalary özgerip ösüntgi,buzgun (gally) emele getirýär. Şirejeler ösümligiň şiresini soranda, kesel ösümlikdensagdyn ösümlige wirus keselleri hem geçirýärler [9].

Şirejeler, esasan, howanyň salkyn, ýyly wagty has köpelgiç bolýarlar. Emmawagtly-wagtynda suwarylyp durulýan gök ekinlerde olar tomsuň jöwzaly yssysynda hem



25

ekinlere zyýan ýetirmegini dowam edýärler. Şeýle hem azotly dökünler bileniýmitlendirilen mes ekinlerde şirejeler çaltlyk bilen köpelýärler.

Türkmenistanda duşýan şirejeler baradaky maglumatlar W.P.Newskiniň [8],A.K.Mordwilkonyň [6], O.I.Iwanowskaýanyň [4], S.Alimuhammedowyň we S.Hojaýewiň[1] işlerinde duşýar. Türkmenistanda şirejeler boýunça ýörite işlän alymM.F.Fursowadyr [11]. Ol Murgabyň aşak akymynda ösýän ösümliklerde duşýanşirejeleri, şeýle hem ösümlikleriň köklerinde ýaşaýan şirejeleri öwrenipdir.M.F.Fursowa tarapyndan [10] gök ekinlerden keleme zyýan berýän kelem şirejesiniňbiologiýasy öwrenilen hem bolsa, onuň işlerinde gök ekinlere zyýan berýän beýlekigörnüşler barada ýeterlik maglumat ýok.

Biz gök ekinlere zyýan berýän şirejeleri öwrenmeklige 2005-nji ýylyňGurbansoltan aýynda başladyk. Şirejeleri öwrenmek boýunça barlaglar Ahal welaýatynyňAk bugdaý, Ruhabat, Arçabil, şeýle hem Mary welaýatynyň Mary, Murgap, Lebapwelaýatynyň Garaşsyzlyk, Saýat etraplarynyň daýhan hojalyklarynda geçirildi. Daýhanbirleşikleriň we hususy hojalyklaryň ekin meýdanlary barlanyldy. Olardan 189 nusgaýygnaldy. Barlag döwründe gök ekinler (kelem Brassica oleracea, käşir Daucuscarota, kartoşka Solanum tuberosum, şugundyr Beta vulgaris, badamjan Solanummelongena, pomidor Lycopersicon esculentum, bolgar burçy Capsicum annuum,ysmanak Spinacia oleracea, redis Raphanus sativus, hren Armoracia rusticana,reýhan Ocimum basilicum), bakja ekinleri (gawun Melo sativus, garpyz Citrulluslanatus, hyýar Cucumis sativus, kädi Cucurbita urugy), agaçlardan (şetdaly Persicavulgaris), haşal we ýabany otlar (itüzüm Solanum nigrum, selme Chenopodium sp.,semzek Portulaca oleracea, gyjy-gyjy Capsella bursa-pastoris, atgulak Plantagolanceolata, syçratgy Cichorium intibus, galgan Cirsium congestum, meýdan gorçisasySinapis arvensis, turşuja Rumex crispus, narpyz Mentha arvensis), şeýle-de ýorunjaMedicago sativa, noýba Phaseolus vulgaris, nohut Pisum sativum, sürteç kädi Luffacylindrica) barlanyldy. Şirejeleri ýygnamaklyk A.K.Mordwilkonyň [6] weG.H.Şapoşnikowyň [12] hödürlän usullary boýunça ýerine ýetirildi. Şirejeleriň duşuşgürlügi, ýagny bir düýp ösümlikde näçe duşýanlygy Kožaýewanyň [5] hödürlän usulynagörä hasaplanyldy. Şirejeleriň görnüşlerini kesgitlemek B.W.Wereşagin we başgalaryň[2] hödürlän usuly boýunça biologiýa ylymlarynyň kandidaty M.F.Fursowanyň kömekbermeginde amala aşyryldy. Ösümlikleriň görnüşleri professor, biologiýa ylymlarynyňdoktory J.G. Gurbanow tarapyndan kesgitlenildi.

Biziň ýygnan nusgalarymyzda şirejeleriň 12 görnüşi duşup, olar şirejelermaşgalasynyň 9 urugyna degişlidir: Aphis craccivora Koch., Aphis fabae Scop., Aphisgossipii Glov, Acyrthosyphon gossipii Mordv., Acyrthosyphon pisum Harr.,Aulacorthum solani Kalt., Brachyunguis plotnikovi Nevs., Brevicoryne brassicae L.,Haydaphis passerini Gues., Macrosiphum euphorbiae Thom., Myzodes persicaeSulz., Therioaphis trifolii Mon. (1-nji tablisa). Biziň gök ekinlere zyýan berýänşirejeleri öwrenmegi dowam etdirýändigimiz sebäpli, geljekde bu görnüşleriň sanynyňartmagy, duşuş ýygylygynyň üýtgemegi mümkindir. Bulardan gök ekinlere esasy zyýanýetirýän görnüşleri şulardyr: Aphis craccivora, Aphis fabae, Aphis gossipii,Brevicoryne brassicae, Myzodes persicae.

26

1-nji tablisaBarlanylan ösümliklerde şirejeleriň görnüşleriniň

duşuş ýygylygy: +++ ýokary gürlükde,++ ortaça gürlükde, + seýrek duşýan görnüşler

Gцk we bakja ekinleri

Şirejeleriň görnüşleri

kartofel

pomidor

kelem

şugundyr

badamjan

käşir

bolgar burзy

bakja ekinleri

эorunja

haşal otlar

başgalar

Aphis craccivora

+++

+++

+++

+++

+++

+++

+++

+++

+++

Aphis fabae

+++

+++

+++

+++

+++

+++

+++

Aphis gossipii

+++

++

+

+++

+++

++

+++

+++

+++

+++

Acyrthosiphon pisum

+++

Acyrthosiphon gossipii

+++

Aulacorthum solani

++

++

Brevicoryne brassicae

+++

+++

Brachycaudus helichrysi

++

Brachyunguis plotnikovi

++

+++

++

Macrosiphum euphorbiae

++

++

Myzodes persicae

+++

++

++

+++

++

+++

++

++

++

Therioaphis trifolii

+

Türkmenistanda gowaça şirejesi gök we bakja ekinleriň ählisinde uly toparlar bolupduşýar we bu ekinlere uly zyýan ýetirýär. Şugundyryň ýaprak şirejesi, ýorunja şirejesi weşetdaly şirejesi ekinleriň aglaba böleginde ýokary ýygylykda duşup, olaryň hem ekinlereýetirýän zyýany uludyr. Biziň barlaglarymyzda kelem şirejesi diňe kelemde duşsa-da, olkelem üçin howply zyýankeşleriň biri bolup, ykdysady taýdan ýetirýän zyýany uludyr. Bugörnüşleriň zyýankeş hökmünde ähmiýetiniň ululygy sebäpli, biz bu görnüşleriňmorfologiýasy, biologiýasy we ekologiýasy barada giňişleýin gürrüň bermegi maksatedindik. Şirejeleriň morfologiýasy B.W.Wereşaginiň we başgalaryň [2] kesgitleýjidegörkezen maglumatlary esasynda berildi.

Ýorunja şirejesi (Aphis craccivora). Bu görnüşe gara ýorunja şirejesi ýa-da akasiýaşirejesi hem diýilýär. Ganatsyz tohumlanmazdan çaga dogurýan (partenogenetik)urkaçylarynyň reňki ýalpyldawuk-gara bolýar. Bedeniniň uzynlygy 1,3-2,1mm töweregidir.Murtlary bedenleriniň uzynlygyndan gysga, garamtyl-goňur, sary reňkli zolaklar bilen

27

bölünen bolýar. Injikleri sary reňkli, injiginiň soňy, budy, penjesi, turbajyklary we guýrujagygaramtyl-goňur reňklidir. Gowaça şirejesiniňkä seredende, bedeni ulurak, murtlary weturbajyklary biraz uzynrak bolýar. Ir ýazda ýorunjada, buýanda we ýandakda, başga wagtakasiýada ýaşaýanlary iri bolýar. Ganatly tohumlanmazdan çaga dogurýan (partenogenetik)urkaçylarynyň kellesiniň we kükreginiň reňki ýalpyldawuk-gara, garyn bölumi goňur bolýar.Bedeniniň uzynlygy 1,3–2,6 mm..

Ýorunja şirejesi polifag (dürli maşgalalara degişli köp ösümlikler bilen iýmitlenýän)görnüş bolup, Merkezi Aziýada onuň esasy iýmitlenýän ösümligi ýorunjadyr. Ýorunjadanbaşga gowaça, noýba, soýa, ak we sary akasiýa zyýan berýär. Biziň ýygnan nusgalarymyzdaýorunja şirejesi ýorunjada, bolgar burçunda, pomidorda, kartoşkada, badamjanda, sürteçkädide duşýar.

Bu görnüş kebelekgüllüler maşgalasyna degişli ösümlikler bilen iýmitlenmegi gowygörýär. W.P.Newskiý [8] ýorunja şirejesiniň iýmitlenýän ösümliklerinden 54 görnüşigörkezýär. Ol ösümlikleriň 20 töweregi wirus kesellerini geçirýär.

Ýorunja şirejesiniň ýaşaýyş aýlawy doly geçýär. Öz watanynda (DG Amerika) ol akakasiýada gyşlaýar. Zakawkazýede we Özbegistanda ýorunjada, şeýle hem ýandakda we akakasiýanyň düýbünden çykan nahallarynda [3] ýumurtgalary gyşlaýar. Gyş ýyly gelende, onuňganatsyz partenogenetik urkaçylary hem gyşlaýarlar. Türkmenistanda ýorunja şirejesiýorunjada, ýandakda, buýanda we beýleki ösümliklerde gyşlaýar.

Gyşlan ýumurtgalardan çykan çagalary (liçinkalary) ýorunjada Nowruz aýynyň başynda,ak akasiýada we ýandakda Nowruz aýynyň soňunda-Gurbansoltan aýynyň başyndaesaslandyryjylara öwrülýärler. Olar bu ösümliklerde çakdanaşa köpelip, uly toparlarydöredýärler. Şeýle toparlarda ganatly partenogenetik urkaçylary (ýaýradyjylar) döräp, başgaösümliklere (gowaça, kösüklilere, gök ekinlere we başg.) geçýärler. Adatça, iň ýaşösümlikleriň ýokarky böleginde iýmitlenip, ýapraklaryň düýrülmegine getirýärler weösümligiň ösüşini togtadýarlar. Toparlar ulalsa we iýmitlenýän ösümligi terligini ýitirse, olarbaşga ösümliklere geçýärler. Ýorunja şirejesi üçin howanyň temperaturasy 17-20°C,otnositel çyglylygy 60% bolanda, amatly şertler döräp, urkaçysy iň köp mukdarda (94) çagadogurýar, çagalarynyň ösüşi 7 günde tamamlanýar, ulularynyň ömri 25 gün dowam edýär.

Bu görnüş Merkezi Aziýada gowaça we ýorunja uly zyýan ýetirýär [1]. Magtymguly-Oguz aýlarynda gowaça düýpli zyýan ýetirip, ösümligiň ösüşini saklaýar. Soňra ýorunjasirejesi başga ösümliklere (gök we bakja ekinlerine, akasiýa) geçýär. Ol gowaçada gysgawagt bolýan hem bolsa, ägirt köp mukdarda köpelip, ýetirýän zyýany uly bolýar. Ýorunjaorlup, her gezek täzeden ösende, ýene-de bu şireje oňa uçup gelip, ony eýeleýär. Yzygiderlisuwarylyp durýan gök we bakja ekinlerinde ol ösümligiň ömrüniň bütin dowamynda duşýar.

Biziň ýygnan nusgalarymyzdan görnüşi ýaly ýorunja şirejesi Türkmenistanda kartoşka,badamjana, bolgar burçuna, ýorunja uly zyýan ýetirýär.

Şugundyryň ýaprak şirejesi (Aphis fabae). Oňa noýba şirejesi hem diýilýär.Ganatsyz partenogenetik urkaçylarynyň bedeni ýaýbaň ýumurtga şekilli. Bedeniniň uzynlygy1,8-2,8 mm, reňki garamtyl-goňur, diňe arka tarapy ýalpyldawuk bolýar, bedeni mum bilenörtülendir. Kellesi, murtlarynyň soňky 5-6-njy bogunlary, injiginiň we penjesiniň soňy,turbajyklary we guýrujagy gara. Turbajyklary silindr şekilli bolup, esasynda giňelendir weguýrujagyndan 1,5-1,7 esse uzyndyr. Guýrujagy barmak şekilli bolup, bogunlydyr.

Şugundyryň ýaprak şirejesi polifag görnüş bolup, örän köp ösümlikler bileniýmitlenýär. Oba hojalyk ekinlerinden günebakara, şugundyra, kartoşka, pomidora, temmäkä,noýba, nohuda, bolgar burçuna, ukroba, hyýara we başgalara zyýan berýär. Şugundyryň ýaprakşirejesi 30-dan gowrak wirus keselleri geçirýär.

28

Biziň ýygnan nusgalarymyzda bu görnüş şugundyrda, ýorunjada, bolgar burçunda,kartoşkada, noýbada, badamjanda, ysmanakda, selmede, semzekde, galganda, meýdangorçisasynda duşýar.

Bu görnüşiň tebigatda iki topary: doly ýaşaýyş aýlawly, göçýän we doly däl ýaşaýyşaýlawly, göçmeýän toparlary ýaşaýar. Doly däl ýaşaýyş aýlawly toparlar ýyladyşhanalarda weMerkezi Aziýada açyk tebigatda duşýar. Doly ýaşaýyş aýlawly topardaky şirejeleriňýumurtgalary bereskletde, buldenežde, kalinada, žasminde gyşlaýar. Şugundyryň ýaprakşirejesiniň esasy iýmitlenýän ösümligi Özbegistanda buldenež we žasmin, Täjigistandakalina, Russiýada beresklet, buldenež, kalinadyr [3,7]. 200 töweregi ösümlikde iýmitlenýär.

Gyşlan ýumurtgalardan Nowruz aýynyň ortalarynda çagalary (liçinkalary) çykýar weolar ulalyp esaslandyryjylara öwrülýärler. Esaslandyryjylar tohumlanmazdan çaga dogrup,köpelip, ösümligiň ýapraklarynda toparlary emele getirýärler. Howa şertlerine we ýaşaýanösümliginiň ýagdaýyna görä, şugundyryň ýaprak şirejesi esasy eýesinde (beresklet, buldenež,žasmin, kalina) 2-4 gezek nesil çalyşýar. Şol döwürde uly toparlar döräp, olardan ganatlytohumlanmazdan çaga dogrup köpelýän urkaçylary (emigrantlar) emele gelýär we olar otösümliklere (oba hojalyk ekinlerine we haşal otlara) geçýärler. Olar bu ösümliklerdehowanyň gowy wagty 10-12 gezek nesil çalyşýarlar we ol ösümliklere uly zyýan ýetirýärler.

Güyzüň gelmegi bilen şugundyryň ýaprak şirejesi esasy eýesine (beresklet, buldenež,žasmin, kalina) gaýdyp gelýär (remigrantlar). Höwür göterijilerden erkekleri we amfigon(tohumlanmaga ukyply) urkaçylary döräp (Garaşsyzlyk aýynda), olar jübütleşýärler. Soňraurkaçylary ýumurtga goýýar [3].

Biziň 25.12.2005-nde ýygnan nusgalarymyzda şugundyryň ýaprak şirejesi meýdangorçisasyndan we selmeden alyndy. Bu nusgada ganatly partenogenetik urkaçylary, ganatsyzpartenogenetik urkaçylary we çagalary bolup, Türkmenistanda açyk meýdandagyşlaýandygyny görkezýär.

Bu görnüş Türkmenistanda şugundyra, kartoşka, bolgar burçuna, noýba, badamjana,ysmanaga uly zyýan ýetirýär.

Gowaça şirejesi (Aphis gossipii). Bakja, bossan ýa-da hyýar şirejesi hem diýilýär.Ganatsyz partenogenetik urkaçylarynyň bedeniniň uzynlygy 1,2-2,1 mm bolup, tomsunasarymtyl-ýaşyl we sary bolýar, güýzüne olaryň reňki garamtyl-ýaşyldyr. Murtlarynyňuzynlygy bedeniniň uzynlygynyň 2/3 bölegine deň bolup, sary reňklidir. Turbajyklary hemsary reňklidir. Aýaklary sary reňkli bolsa-da, butlarynyň we injikleriniň soňy hem-depenjeleri gara bolýar. Ganatly partenogenetik urkaçylarynyň bedeniniň uzynlygy 1,2-1,9 mm.Kellesi we kükregi gara reňkli, garny sarymtyl-ýaşyl ýa-da garamtyl-ýaşyl bolýar. Garnynyňiki gapdalynda garamtyl tegmilleri bar. Murtlary bedenlerine görä gysga, ýöne ganatsyzpartenogenetik urkaçylarynyňka seredende uzyndyr.

Iň bir howply zyýankeş hem-de köp iýiji görnüş bolup, 25 maşgala degişli 330töweregi görnüş ösümlikler bilen iýmitlenýär. Ol gowaça, bakja we gök ekinlerine, sitrusekinlerine, ýyladyşhanalarda ösdürilýän ekinlere uly zyýan ýetirýär. Köplenç, Malvaceae weCucurbitaceae maşgalalarynyň ösümliklerinde duşýar. 50-den gowrak wirus kesellerigeçirijidir.

Biz gowaça şirejesini kartoşkadan, hyýardan, badamjandan, ýorunjadan, garpyzdan,gawundan, kädiden, käşirden, pomidordan, bolgar burçundan, noýbadan, şugundyrdan,semzekden, meýdan gorçisasyndan ýygnadyk. Bu görnüş Merkezi Aziýa ýurtlaryndagowaçanyň we bakja ekinleriniň howply zyýankeşidir [1,3,5,8].

29

Gowaça şirejesi göçmeýän görnüş bolup , onuň ýaşaýyş aýlawy doly däldir.Kähalatlarda güýzüne gyjy-gyjyda amfigon urkaçylary duşýar, ýöne erkekleriduşmaýar.Ganatsyz partenogenetik urkaçylary bilen çagalary (liçinkalary) ýabany we haşalotlarda gyşlaýarlar. Olar, esasan, ösümligiň aşaky ýere ýakyn böleginde, ýapraklarynyň aşaktarapynda ýerleşýärler. Merkezi Aziýada Magtymguly aýynda gowaça, gök we bakjaekinlerine geçýärler [3,]. Olar Magtymguly aýynda we Oguz aýynyň ortalaryna çenli ulytoparlary emele getirýärler we düýpli zyýan ýetirýärler. Gorkut we Alp Arslan aýlaryndabakja şirejesi gowaçada ýok diýen ýalydyr. Gowaça şirejesi gök ekinler sowulýança olardaduşýarlar. Ilkibaşda olaryň toparlary (koloniýalary) onçakly uly bolmaýar, emma kem-kemden 20 müňe çenli ýetýän uly toparlary emele getirýärler. Olaryň şeýle çaltlyk bilenköpelmegini ösüşiniň gysga wagtda geçýänligi bilen düşündirmek bolar. Gowaça şirejesiniňösüşi 7-10 günde tamamlanýar. Şondan soň ýetişen urkaçylary çaga dogurmaga girişýärler.Ýaz, tomus, güýz aýlary şirejäniň bu görnüşi köp gezek nesil çalyşýar, käbir maglumatlaragörä [5], bir ýylda 26-27 nesil çalyşýar. Bu bolsa olaryň sanynyň artmagyna getirýär,netijede ösümliklere ýetirýän zyýany köpelýär. Gowaça şirejesiniň şiresini soran ýapraklarysaralýar, ýygrylýar, kähalatlarda pakgaryp gabarçak görnüşli çişýär.

Güýzde oba hojalyk ekinleriniň sowulmagy (sowuk urmagy, ömrüniň gutarmagy sebäpligowaça şirejesi köp sanly haşal otlara (doňuzoty, mamamçörek, gyjy-gyjy, kenep we başg.)geçýär. Biziň gözegçiliklerimizde gowaça şirejesiniň ganatly we ganatsyz urkaçylary, dürliýaşdaky çagalary 2006-njy ýylyň Baýdak aýynyň 5-nde meýdan gorçisasynda duşdy.

Gowaça şirejesiniň ganatsyz urkaçylary we çagalary 17-180C aýaza çydap bilýär.Merkezi Aziýanyň günortasynda şeýle aýazlaryň seýrekdigi sebäpli, bu şireje ýylyň bütindowamynda tohumlanmazdan çaga dogurmak arkaly köpelip bilýär.

Biziň barlaglarymyz gowaça şirejesiniň Türkmenistanda gök we bakja ekinleri üçin iňbir howply görnüşdigini görkezýär.

Kelem şirejesi (Brevicoryne brassicae L.). Ganatsyz tohumlanmazdan çagadogurýan urkaçysynyň bedeniniň reňki ýaşylymtyl-çal bolýar. Bedeni çalymtyk-ak reňklimum tozanjyklary bilen örtülendir. Bedeni ýumurtga şekilli bolup, yzky bölegi birazinliräkdir. Aýaklary, murtlary we hortumy garamtyl-goňur reňkli bolýar. Garnynyň her birböleginde goňur reňkli kese zolaklar bar. Gözleri gara reňkli, guýrujagy ýaşyl reňkli bolup,konus şekillidir. Bedeniniň uzynlygy 1,8-2,3 mm bolýar. Ganatly partenogenetikurkaçylarynyň kellesi we aýaklary mele, garny sarymtyl-ýaşyl bolýar. Bedeniniň uzynlygy1,9-2,3 mm.

Kelem şirejesi göçmeýän görnüş bolup, onuň ösüş aýlawy ýabany we medeniatanakgüllülerde (Brassica oleracea, B.rapa, B.napobrassica, B.napus, B.nigra,Raphanus sativus, Armoracia rusticana, Sinapis alba, S.arvensis, Thlaspi arvense,Barbarea vulgaris, Sisimbrium, Capsella bursa pastoris, Matthiola sp., Diplotaxis,Isatus, Spinacia oleracea we başg.) geçýär [6,7,10]. Türkmenistanda kelem şirejesiniňbiologiýasy M.F.Fursowa [10] tarapyndan öwrenilendir. Kelem şirejesiniň ýumurtgalaryýabany atanakgüllülerde we kelem galyndylarynda gyşlaýar. Ir ýazda ýumurtgalardan cagalaryçykýar. Amatly şertlerde olar her 3 günden gowosyny çalşyp, 10-15 günden uly şirejä(esaslandyryjylara) öwrülýärler. Esaslandyryjylar tohumlanmazdan çaga dogrup köpelýärlerwe gysga wagtyň içinde uly toparlary emele getirýärler. Olar öz ömründe 40-a çenli, birgünde 7-8 çaga dogurýar. Olaryň arasynda ganatlylary (ýaýradyjylary) döräp, olar gökekinlere (kelem, turp, redis ) geçýärler we bu ösümliklerde uly toparlary emele getirýärler.

30

Kelem şirejesi, esasan, ýapraklarda ýerleşýärler we şiresi sorulan ýapraklar üýtgäpdüýrülýärler, kelemiň kellesi emele gelmeýär, eger kelle emele geläýende-de arasyndaşirejeler galýar. Şeýle kelemi iýmit üçin ulanyp bolmaýar, onuň reňki hem çalymtyk-kirjimekbolýar. Kelem şirejesi, esasan hem Magtymguly, Oguz, Ruhnama, Garaşsyzlyk aýlarynda çaltköpelip, uly zyýan ýetirýär. Gorkut we Alp Arslan aýlarynda howanyň örän gyzmagy sebäpliwe olary duşmanlarynyň iýmegi sebäpli şirejeleriň sany ep-esli azalýar. Garaşsyzlyk aýynyňikinji ýarymynda we Sanjar aýynda amfigon urkaçylary we erkekleri döräp, olarjübütleşýärler. Uruglandyrylan urkaçylaryň her biri ýabany atanakgüllülere, kelemgalyndylaryna we tohumlyk keleme 2-4 ýumurtga goýýarlar we bu ýumurtgalar gyşlaýarlar.Bir ýylda kelem şirejesiniň 15-16 nesli çalyşýar.

Biziň ýygnan nusgalarymyzdan görnüşi ýaly, kelem şirejesiniň partenogenetikurkaçylary we çagalary kelem galyndylarynda we ýabany atanakgüllülerde (Sinapis arvensis,Strigozella circinata, Capsella bursa-pastoris) gyşlaýarlar.

Şetdaly şirejesi (Myzodes persicae). Ganatsyz urkaçylarynyň bedeni ýumurtga şekillibolup, reňki solak ýaşyl, sarymtyl-ýaşyl bolýar. Bedeniniň uzynlygy 1,5-2,5mm. Maňlaýybirazrak tüňňi. Gözleri goňrumtyl-gyzyl. Murtlarynyň kellä birleşýän ýerindäki düwürleribeýik bolup, maňlaý joýasyny emele getirýär. Şol düwürleriň iç tarapy parallel bolýar ýa-da olar biri-birine has ýakynlaşandyr. Murtlary bedenlerinden gysga bolýar. Murtlarynyňreňki bedenleriniň reňkinden açyk we dury bolýar, diňe 5-nji bognunyň birleşýän ýeri hem-de şpisiniň esasy garamtyldyr. 6-njy bognunyň şpisi bu bognuň esasyndan 4-6 esse uzyndyr.Turbajyklary ýaşyl, bedeniniň reňkine görä açygrak bolýar, silindr şekilli bolup, ujygaramtyldyr. Guýrujagy konus görnüşli bolup, barmak şekillidir, ol sary reňkli weturbajyklardan iki esse gysga bolýar. Aýaklary edil bedeni ýaly açyk reňklidir, ýöne penjelerigaramtyldyr. Ganatlylarynyň kellesi garamtyl-goňur, kükregi gara, garny sary ýa-da ýaşylbolup, garnynda gara kese zolaklary bardyr. Bedeniniň uzynlygy 1,9-2,3 mm.

Iň bir iýermen görnüşleriň biri bolup, 400-den gowrak görnüşe degişli ösümliklerbilen iýmitlenýärler. Açyk meýdanda şetdala, gök we bakja ekinlerine, temmäkä, gowaça,ýyladyşhanalarda ekilýän ekinlere uly zyýan ýetirýärler. Şetdaly şirejesi 100-den gowrakwirus keselleri geçirijidir.

Biziň ýygnan nusgalarymyzda kartoşkada, käşirde, badamjanda, bolgar burçunda,şugundyrda, gawunda, garpyzda, hyýarda, ysmanakda, noýbada, meýdan gorçisasynda,selmede, galganda duşýar.

Ýaşaýyş aýlawy doly bolan topary iki öýlüdir. Esasy eýesi şetdaly (Persicae vulgaris)we şetdalynyň badam bilen gibrididir. Seýrek ýagdaýda badamda (Amigdalus communis) hemduşýar. Şetdaly şirejesiniň ýumurtgalary şu agaçlarda gyşlaýar. Ir ýazda (Nowruz aýynyňbaşynda, gyş ýyly gelende bolsa, Baýdak aýynyň soňragynda) ýumurtgalardan çagalary çykýar[7]. Bu çagalar ösüp esaslandyryjylara öwrülýärler. Esaslandyryjylar ganatsyz we ganatlypartenogenetik urkaçylary döredýärler. Şu we indiki nesildäki ganatlylary başga ot görnüşliösümliklere ikinji eýelerine (gök we bakja ekinlerine, gowaça, temmäkä, ýabany otösümliklere we başgalara) geçýärler. Magtymguly aýynyň ikinji ýarymynda şetdalyda buşirejäniň biri hem galmaýar. Howanyň ýyly wagty ot ösümliklerde iýmitlenip ýaşaýan şetdalyşirejesi howanyň sowap başlamagy bilen Garaşsyzlyk aýynda we Sanjar aýynyň başynda ýene-de şetdala dolanyp gelýär. Şetdala uçup gelen höwür göterijilerden kadaly (amfigon) urkaçylarywe erkekleri emele gelýär. Olar jübütleşýärler. Soňra urkaçylary tohumlanan ýumurtgalaryny,köplenç, şetdalynyň gül pyntyklarynyň ýanyna goýýarlar we ol ýumurtgalar gyşlaýarlar.

Şetdaly şirejesiniň ýylda 20-ä çenli nesli çalyşýar. Şetdaly şirejesiniň ot ösümliklerdeýaşaýan ýaşaýyş aýlawy doly däl topary hem bardyr. Bu toparyň ganatsyz we ganatlypartenogenetik urkaçylary açyk tebigatda hem-de ýyladyşhanalarda ot ösümliklerdegyşlaýarlar. Olar ýylyň dowamynda diňe tohumlanmazdan çaga dogurmak arkaly köpelýärler.

31

Biziň ýygnan nusgalarymyzda gyş aýlary (Bitaraplyk- Baýdak) galganda we meýdangorçisasynda ganatsyz urkaçylary duşdy.

Şetdaly şirejesi uly toparlary emele getirip, çykarýan şiresi we çagalarynyň gowy bilenýapraklary hapalaýarlar. Ýapraklaryň düýrülmegine getirýärler. Ösümlikleriň gülleri dökülýärwe hasyllylygy peselýär. Şetdalynyň ýaş nahallarynda köp bolanda nahallar ölýär. OlTürkmenistanda şetdaly, bolgar burç, kartoşka, noýba, badamjan, ysmanak üçin howplyzyýankeşdir.

Netije

Türkmenistanda ilkinji gezek gök ekinlere zyýan berýän sirejeleriň görnüş düzüminiwe olaryň biologiýasynyň aýratynlyklaryny öwrenmeklige synanyşyk edildi. Bu ylmy barlagişi dowam etdirilyänligi sebäpli, gelejekde bu maglumatlaryň üsti ýetiriler. Barlagnetijesinde, gök we bakja ekinlerinde, şeýle hem ýorunjada, noýbada, haşal otlardaşirejeleriň 12 görnüşi ýüze çykaryldy. Bu görnüşleriň 5-si (Aphis craccivora, Aphis fabae,Aphis gossipii, Brevicoryne brassicae, Myzodes persicae) Türkmenistanda gök we beýlekiekinler üçin howply zyýankeş bolup durýarlar. Şeýle hem, şu 5 görnüşiň morfologiýasy,biologiýasy we ekologiýasy barada maglumatlar berilýär.

Tьrkmenistanyň Tebigaty goramak minitrliginiň Зцller, цsьmlik we haэwanat dьnэдsi milli instituty


Türkmenbaşy aýynyň 14-i

EDEBIÝAT

1. Алимухамедов Т., Ходжаев Ш. Вредители хлопчатника и меры борьбы сними. –Ташкент, 1978

2. Верещагин Б.В., АндреевА.В., Верещагина А.Б. - Тли Молдавии. Кишинев,1985

3. Давлетшина А. Г. Тли рода Aphis фауны Узбекиттана. Ташкент, 19644. Ивановская О. И. Тли - ксеробионты подсрибы Aphidina из Туркмении. Ср.

зоол. ин- та АН Каз. ССР, с. 30, 1968.5. Кожаева К. И. Бахчевая тля как вредитель хлопчатника и меры борьбы с ней

Ташкент, 19636. Мордвилко А. К. Наставления к наблюдениям над тлями (тем. Aphididae),

собиранию и сохранению их.- Наставления для собирания зоологичеткихколлекций, VII, Изд. зоол. мэз. АН, 1910

7. Нарзыкулов М. Н., Эмаров Ш. А. Тли (Homoptera, Aphidinea) Таджикистанаи сопредельных районов Средней Азии.- Фауна Тадж. ССР, с. 9, вып. 2,Душанбе, 1969

8. Невский В. П. Тли Средней Азии.- Ташкент, Узбекская. cт. защ. раст., №16,1929

9. Тухов К. Т. Вирусы растений и насекомые - переносчики.- Изд-во АН СССР,М.- Л., 1942

10. Фурсова М. Ф. К биол

Documents

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA - GOVscience.gov.tm/files/science_02_2008.pdf · Ylym we tehnika baradaky ýokary geňeşiň “Ylym” neşirýaty. 744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan