Ti Pagsurotan iti Genetiko ken Pagsalun-atan...• Ti tao ket addaan ti dua a kopya ti kada maysa a geno, maysa ti aggapu ti ina ken maysa met ti aggapu ti ama. • Dagiti geno ket

2ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?Ti Pagsurotan iti Genetiko ken Pagsalun-atan

LANAI COMMUNITY HEALTH CENTER

Naglaon Kadagiti SumaganadApay a nasisita ti genetiko kaniak ken iti pamilyak? 1 Ania ti mangbalin kaniak a naidumduma? 2Ania pay ti maibagam maipanggep ti “genes” ko 3 Apay nga dagiti miyembro ti pamilya ket 4 adda nagpadaanda? Apay nga dagiti sumagmamano a saksakit 6 ket adda ti puli iti pamilya?Kasano ti itutulong daytoy pakasaritaan ti salun-at 8 ti pamilya tapno agtalinaedak a nasalun-at? Apay nga itugotko no mapanak agpadoktor daytoy 9 a pakasaritaan ti salun-at ti pamilyak?

Saksakit nga adda iti puli ti pamilya 10Sakit ti puso 11 Sakit ti arteria ti koronaryo Nangato a presyon ti daraAngkit 13Dayabetis 14 Tipo 1 Tipo 2Kanser 16 Suso Bara ProsteytDiperensiya maigapu ti solo a geno 19Pangalaan ti adal/tulong 21

Basaen ti “Book 1: Pagsurotan ti Pakasaritaan ti Salun-at iti Pamilya” tapno makasuro no kasano ti panangummong, panangurnos, ken panangibingay iti bukodmo a

pakasaritaan ti salunat iti pamilyam.

?Apay a ti genetiko ket nasisita iti pamilyak ken iti siak?Ti genetiko ket makatulong a mangipaawat no: • Ania ti mangbalin kenka a naidumduma, wenno

nasaguday

• Apay nga dagiti miyembro ti pamilya ket adda

pagpapadaanda

• Apay nga ti dadduma a sakit kas koma ti dayabetis

wenno kanser ket pagtitinnawidan ti pamilya

• Kasano a ti panangadal ti pakasaritaan ti salun-at ti

pamilyam ket makatulong kenka iti pagsalun-atam

• Apay nga itugotmo ti pakasaritaan ti salun-at ti

pamilyam no mapanka agpadoktor

Iti panangited ti oras tapno adalen ti maipanggep ti salun-at ken saksakit nga adda ti puli iti pamilya ket nabileg unay! Makatulong kenka a mangawat iti bukodmo a salun-at ken panangaramid iti pagsalun-atan a pagpilian.

T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 1

Kada maysa a tao ket naisangsangayan. Ti parte a mangbalin

kenka a naisangsangayan ket iti bukodmo a geno. Ti geno ket isuda dagiti mangited ti adalan iti uneg ti kada maysa a semilya. Isuda ti mangtimbeng no kasano ti langam ken no kasano ti panagtrabaho dayta

bagim. Gapu ta ti dadduma ket adda pagdumaanda iti geno,

kada tao ket agduduma met iti grupo ti adalan. Ti geno ket isuda ti rason no apay nga sika ket naisangsangayan!

Ania ti mangbalin kaniak a naisangsangayan?

1. Ima 2. Semilya

2 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?

• Ti tao ket addaan ti dua a kopya ti kada maysa a geno,

maysa ti aggapu ti ina ken maysa met ti aggapu ti ama.

• Dagiti geno ket isuda ti mangig-iggem kadagiti ballaag nga

mangidiktar kadagiti semilya no kasano ti panagtarabahoda

ken panagdakkelmo.

• Dagiti semilya ket isuda ti mamagkurre iti bagi. Kada parte

ti bagim ket naglaon ti bilyones a semilya, agpapadada nga

agtarabaho.

• Dagiti geno ket naurnos ti simpada a nanaganan ti rarasa. Ti

tao ket addaan iti 23 a paris nga rarasa. Ti kopya daytoy a

rarasa ket masarakan ti kada semilya.

• Ti rarasa ket addaan ti DNA. Ti DNA ket isu ti espesyal a

pagilasinan nga nakaisuratan dagiti adalan nga adda iti

bukodmo a geno.

Ibagamman pay dagiti dadduma panggep ti bukodko a geno

3. Rarasa 4. DNA


Apay nga kadagiti miyembro ti pamilya ket adda pagkakaaspinganda?

Dagiti ub-ubbing ket adda latta matawidda nga paris ti geno

manipud kadagiti nagannak kadakuada. Ti ubing ket maalana

ti maysa a paris nga geno manipud ti ama na ken maysa met

manipud ti ina na. Dagitoy a geno ket agpaparisda iti adu a wagas a mangted iti nadumaduma a laok. Isu nga no apay nga kaadduan kadagiti miyembro ti pamilya ket

adu ti pagkakaaspinganda ken no dadduma awan met a pulos

ti ti pagkakaaspinganda. Dagiti geno ket isuda ti mangnayon

kadagiti pagpeggadan a maala kadagiti dadduma a kondisyon

ti salun-at.

Dagiti pampamilya ket ibingayda dagiti aramid a nakairuaman, dieta, ken dimmakkelan nga aglaw-law. Dagitoy ti awis no kasano ti kasalun-at tayo iti masanguanan a biag.



Adu dagiti maibingaymo iti

pamilyam – pakairamanan

payen dagiti banag a

mangted ti pagsakitam.

Apay nga dagiti dadduma a sakit ket adda ti puli iti pamilya?Dadduma a sakit ket maigapu no adda panagsukat ti adalan

manipud iti geno. Daytoy ti masasao nga “mutation”. Kada tao ket adu ti “mutations” da. No maminsan, dagiti nasukatan ket awan ti epektona wenno adda bassit

maitulongna. Ngem no maminsan, adda met sakit nga

ibungana.

Kangrunaan kadagiti gagangay a

saksakit ket bunga dagiti naglalaok

nga mutation, pilien a panagbiag

ken ti dimakkelam nga aglawlaw.

Uray pay dagiti tattao nga adda pagpaparisanda iti geno ket makaalada wenno saanda a makaala ti sakit no la ketdi no mangaramidda ti nadumaduma a

pagpilian wenno mapanda agnaed iti

sabali a disso.

Gagangay a Sakit: Dayabetis

Dagiti panangsukat iti

geno nga ipasa dagiti

nagannak kenka ket

mangted ti posibilidadmo

a makaala iti tipo 2 a

dayabetis. No aktiboka

ken manganka ti

nasalun-at nga dieta,

mabalin nga bumaba ti

posibilidad a maalam

ti sakit.

Bisitaen ti pahina 10 tapno adalen dagiti sumagmamano a sakit nga adda ti puli iti pampamilya.


Rinibribu a sakit ket ibunga ti

nakaisuroan a panagsukat ti

DNA iti solo a geno. Kaaduan kadagitoy a saksakit ket manmano. Dagitoy a kondisyon ket rumsua no ti tao

ket naiyanak nga adda geno na a

mutated.

No adda dagiti manmano a sakit

nga rumsua iti pamilya, siguraduem nga isurat. Saan mo nga

liplipatan nga adalen dagiti kondisyon nga nangapektar ti

salun-at ti pamilyam.

Ti madi nga ibunga ti solo a geno: “Sickle Cell Anemia”

Daytoy sickle cell nga

anemia ket makaigapu

ti nagbaliwan ti solo a

geno a naipasa kadagiti

nagannak.

Bisitaen ti pahina 10 tapno adalen dagiti sumagmamano a sakit nga adda ti puli iti pampamilya.


Kasano iti panangammo nga iti pakasaritaan ti salun-at iti pamilya ket makatulong tapno agtalinaedak a nasalun-at?

Ti pakasaritaan iti salun-at ti pamilya ket isu ti mangibaga no ania a sakit ti adda ti pamilya. No adda sakit nga rumsua iti kinaubing ket isu ti pasimudaag a nangato ti peggad a pannakaala ti sakit. Gapu ta saanen masukatan dagiti adda kenka a geno, mabalin a sukatan ti gargaraw.

Iti panangammo ti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyam ket makatulong kenka a:• Mangisalaysay kadagiti peggad a gapuanan dagiti geno a

nakaibingayan.

• Mangipaawat no ania ti taray ti panagbiag ken ti lugar a dimmakkelan ti inka ibingay iti pamilyam.

• Mangammo no ania a taray ti panagbiag ti inka pilien tapno bumaba dagiti peggad a pannakaala iti sakit.

• Makisao kadagiti pamilyam panggep ti salun-atmo.

• Mangibaga iti doktormo maipanggep kadagiti saksakit nga adda ti puli ti pamilyam.

1. Ibagam dagiti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyam iti doktormo.

2. Saludsodem no mabalinka nga agpaeksamen para ti sakit nga adda ti puli iti pamilyam.

Laglagipem


Dagiti mangay-aywan ti salun-atmo (doctor, nurse, wenno dagiti adda ti babaen ti dodoktor) ket kasapulanda iti pakasaritaan ti salun-at iti pamilyam ken iti pay agdama a salun-at ti pamilyam tapno balabalaenda dagiti peggad a pannakaala iti dayta a sakit. Ti doktormo ti makaammo nga mangdesisyon no ania nga eksamen ti alaem ken agas nga tomarem.

Maibasar iti pakasaritaan ti salun-at ti pamilyam, ket ibalakadda kenka ti “genetic test” wenno panangkonsultam ti “genetic counselor” wenno “geneticist”. Iti pannakaeksamen ket makita no adda panagsukat iti geno a gapuanan iti nangato a peggad a pannakaala iti sakit. Maduktalan pay nga no adda panagsukat ti genom ket adda posibilidadna nga maipasam kadagiti annakmo. Makatulong kenka dagiti mangay-aywan ti salun-atmo nga:

• Mangawat kadagiti resulta ti eksamen.• Mangadal kadagiti agas nga para ti sakit a makita iti eksamen.

Amin nga kaiyanak nga ub-ubbing a naiyanak iti U. S. ken iti sabsabali pay nga nasyon nga maeksamen iti sakit ti geno ket isu ti mabalin nga mangted ti pagsakitanda. Daytoy ti masasao nga “newborn screening”. No maduktalan ti doktor nga adda problema, tulongandaka a mangawat no ania ti aramiden tapno matulongan ti maladaga.

Apay nga itedko ti pakasaritaan iti salun-at ti pamilyak kadagiti mangay-aywan ti salun-atko?


Iti sumarsaruno a paset daytoy a libro, adda itedmi nga

pagarigan para kadagiti gagangay a saksakit nga mangapektar

ti komyunidad ken pamilya. Iti kada sakit, inayonmi dagiti

impormasyon babaen kadagiti sumaganad nga paulo:

• Ania dayta a sakit?

• Sino ti ramaramen dayta a peggad?

• Balakad para ti salun-at

Dagiti sakit nga adda ti puli iti pamilya

1 0 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ? I NG PAM I LYA ?

T I PAGSUROTAN I T I G ENET I KO KEN SALUN -AT 1 1

Ti sakit iti puso ti kangrunaan nga pakatkatayan dagit lallaki ken babbai ditoy Amerika. Agduduma dagiti klase ti sakit iti puso. Dagiti dua a naruar nga sakit ket isu ti managanan ti “coronary artery disease” (CAD) ken nangato a presyon ti dara (hypertension).

ANIA TI MASASAO NGA “CORONARY ARTERY DISEASE” (CAD)?• Ti CAD ket isu ti arteryo nga mangiturong ti dara nga agtaray

kadagiti piskel ti puso tapno tumangken ken lumawa. Daytoy nga arteryo ket dumakkel wenno bumassit, gapu kadagiti timmmangtangken nga taba ken kolesterol a naipenpen iti uneg ti didingan iti puso.

• Ti CAD ket kumarkaro kabayatan ti panagannayas iti tiempo. No ti arteryo ket bumassit, basbassit met ti dara nga mapan iti puso, ken basbassit pay ti oxygen nga agtaray kadagiti piskel ti puso. No nababa ti oxygen ket makaapektar ti panagsakit ti barukong wenno atake ti puso.

• Ti CAD ket isu ti kangrunaan nga pakaigapuanan ti atake ti puso kadagiti Amerikano.

Sino ti adda pagpeggadanna?• Dandani 13 a milyon nga Amerikano ti addaan ti CAD.• Kada maysa ket adda pagpeggadanda a makaala iti sakit ti

puso.• Ti CAD ket ket gapuanan ti laok a geno, taray ti panagbiag a

pilien, ken aglawlaw.• Sumagmamano a tattao, dagiti nasalun-at a dieta, ken

ad-adu nga aktibidad ket mabalin nga mangpababa ti rukod ti kolesterol ken mangkissay iti peggad a pannakaatake ti puso.

Balakad para ti pagsalun-atan• Mangan ti nasalun-at a makmakan.• Aktibo ken mangwatwat iti inaldaw.• Tomarem dagiti naireseta nga agasmo tapno matimbeng ti

nangato a kolesterol, nangato a presyon ti dara ken dayabetis.• No agtabtabakoka, kasaritam dagiti mangtartaripato ti

salun-atmo no kasano ti panangisardeng.

Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www.nhlbi.nih.gov/health/dci ket i-klik ti batog ti “Coronary Artery Disease” wenno awagan ti American Heart Association iti numero a 800-AHA-USA-1 (800-242-8721).

Sakit ti puso

ANIA TI ALTA PRESYON?

• Ti presyon iti dara ket isu ti pagrukodan no kasano ti katangken ta pusom nga agtrabaho a mangiduron ti dara nga mapan kadagiti arteryo ta pusom, dagiti pagnaan ti dara nga rummuar manipud iti puso.

• Dua a numero ti basaen no alaen ti presyon ti dara. Ti normal ket 120/80 ( iti panangbasa a 120 iti ngatoen ti 80). Ti umona a numero ket isu ti kapigsa ti pusom nga mangiduron ti dara. Ti maikadua a numero ket isu met ti presyon ti nagbaetan ti pitik iti puso.

• Ti kayat a saw-en ti alta presyon ket no dayta pusom ket agtartarabaho iti nadagsen. No bumaybayag, ti alta presyon ket makaigapu ti saan nga panagkurre dagiti kidney, atake ti puso, atake, ken sabali pay a problema ti sakit.

Sino ti adda pagpeggadanna?

• Maysa kadagiti tallo a nataengan ti adda alta presyonna. Adu dagiti saan a makammo gapu ta awan ti klaro nga pagilasinan.

• Ti pakasaritaan ti kaadda ti alta presyon ti pamilya ket ad-adda nga a rumsua iti kinaubing nga taw-en.

• Ngumato ti pagpeggadan a makita iti taw-en, sobra a kinadagsen, wenno adda puli ti pamilya a managpungtot (hypertension).

Balakad para ti pagsalun-atan

• Mangan kadagiti addaan ti bassit nga asin.

• Mentenerem ti nasalun-at nga kinadagsen.

• Maneharem ti pannakabannogmo.

• Agaktibo ken mangwatwatka iti inaldaw.

Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. nhlbi.nih.gov/health/dci ket i-klik ti batog ti “High Blood Pressure” wenno awagan ti American Heart Association iti numero a 800-AHA-USA-1 (800-242-8721).

Dagiti pagilasinan ti sakit ti puso ket saan a madlaw agingga a nalpasen ti pannakadadael. Ita met la nga aldaw, pagpapatanganyo a san-gapamilya ti maipanggep ti sakit iti puso.

Sakit ti puso maituloy

1 2 ADDA KAD I T I PU L I I T I PAM I LYA ?


ANIA TI ANGKIT?• Ti angkit ket sakit ti bara nga makaigapu ti napaspas wenno

narigat a panaganges, rarek, uyek, ken panagkupit ti barukong. Ti ranko ti napaspas a panaganges ket mangrugi ti nalag-an agingga a pagbutbutngan.

• Ti panagangkit ket maigapu kadagiti banag a pakaalaan. Kas iti timel, lasi ti ayop, buot, pollen, nalamiis nga angin, sobra nga watwat, panateng, alerhiya, asuk ti tabako, ken naangot nga angsen.

• Sumagmamano a tattao ket addaanda ti geno nga makatiped kadagiti pakaalaan ti angkit.

Sino ti adda pagpeggadanna?• Ti angkit ket apektaranna ti maysa kadagiti 10 nga ub-ubbing

ken maysa kadagiti 12 nga nataengan.

• Ti angkit ket isu ti pakaigapuanan dagiti ub-ubbing nga mapan ti emergency room ken saanda nga ipapan ti eskuwela.

• No adda angkit ti nagannak kenka, kabsatmo, wenno annak nga addaan angkit wenno alerhiya, adda posibilidad a maalam met.

Maibalakad a pagsalun-atan• Adaywam dagiti banag a pakaalaan

ti angkit.

• Surotem ti husto a panagtomar kadagiti agasmo.

Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. nhlbi.nih.gov/health/dci ket i-klik ti batog ti “Asthma” wenno awagan ti American Heart Lung Association iti numero a 800-548-8252.

Angkit


Ti dayabetis ket seryoso, ken nabayag a sakit gapu ta ti rukod ti asukar ket nangatngato ngem ti normal. Adu nga tao ti makammo nga adda dayabetis dan kalpasan ti panag-taud daytan a problema. Segun ti kuna ti American Diabetis Association, maysa kadagiti tallo a tattao nga addaan ti tipo 2 a dayabetis ket saanda pay nga ammo nga addan gayam daytoy a sakit kadakuada. Dagiti pagilasinan ket rumsua no ti bagi ket saannan nga kabalinan nga sukatan dagiti asukar ken ti ipapauneg a taraon tapno agbalin nga enerhiya. Daytoy ket mapasamak no ti bagi ket saanen nga makaaramid ti hormone a managanan ti insulin. Ti seryoso a sakit a maited ti dayabetis ket pannakapukaw ti panagkita, sakit ti bato, ken pannakatay. No matakuatan nga nasapsapa ti dayabetis mabalin nga malapdan ken bumayag ti kinaseryosona. Agpada nga ti genetiko ken dimmakelan nga aglawlaw, kas ti dieta, ken panangwatwat ket makatulong tapno saan nga maala daytoy a sakit.

ANIA TI TIPO 1 A DAYABETIS?

• Ti tipo 1 a dayabetis ket tumaud manipud kadagiti ub-ubbing wenno kadagiti ubbing a nataengan.

• Dagiti tattao nga addaan ti tipo 1 a dayabetis ket sumardengen ti bagida nga agaramid ti insulin.

ANIA TI TIPO 2 A DAYABETIS?

• Ti tipo 2 a dayabetis ket rumsua kadagiti tattao nga agtaw-en ti 30. Iti kallabes ad-adu ti ub-ubing a tattao ti makaala kadaytoy a sakit gapu ti kinakurang ti makmakan.

• Dagiti sayantista ket ad-adalenda panggep kadagiti geno a naikappon iti daytoy a tipo ti dayabetis.

Dayabetis (sakit ti sobra nga asukar)



• Ti dayabetis ket apektaranna ti maysa kadagiti 13 nga tattao iti Stadus Unidos.

• Lima agingga ti 10 a porsiento kadagiti Amerikano ti addaan ti tipo1 a dayabetis.

• Dagiti annak wenno kakabsat ti tao nga adda dayabetisna ket ad-adda laeng ti pannakaalada ti dayabetis.

• Dagiti sobra ti lukmegna a tattao ket isuda ti ad-adda a makaala ti tipo 2 a dayabetis.

• Dagiti babbai nga naganak ti nasursurok nga 9 a libra wenno naaddaan ti nangato nga asukar bayat ti panagsikogda ket agpeggadda.

Balakad a pagsalun-atan

• Mangan ti ad-adu a prutas ken nateng, bassit laeng nga asukar ken taba.

• Agaktibo ken mangwatwat iti inaldaw.

• Kissayan ti kinadagsen no nasisita.

Para kadagiti dadduma pay nga impormasyon, bisitaen ti www.ndep.nih.gov wenno awagan ti 800-860-8747.

Adu dagiti klase ti kanser. Ti kanser ket gapuanan ti panagtubo ken panagwaras dagiti saan nga normal a celia. Ad-adda ti peggad a pannakaala ti kanser no bumaket wenno lumakay tayo, ti genetiko ken aglawlaw ket isu pay ti maysa a rason iti pannakaala kadagiti dadduma a klase ti kanser. Kangrunaan nga kanser ket isu dagitoy, kanser ti suso, kanser ti bara, ken kanser ti prosteyt.

ANIA TI KANSER TI SUSO?• Ti kanser ti suso ket tipo ti kanser nga agtubo kadagiti celia ti

suso, kaadduanna a pagtuboan iti likkukong.• Ti kanser ti suso ket isu ti naruar nga kanser dagiti babbai.• Manmano met ketdi, ngem dagiti lallaki ket maaddaanda met ti

kanser ti suso.• Kangrunaan nga kanser ket maagasan no maduktalan a nasapa.

Sino ti adda pagpeggadanna?• Maysa kadagiti walo a babbai nga tubo ti Amerika ket

maaddaan ti kanser ti suso iti unos ti panagbiagda. • Kadagupan kadagiti Espanol/Latina a babbai, kanser ti suso ti

kadduan nga tipo ti kanser a mangatakar kadakuada.• Ad-adda laeng ti peggad a matawid ti sakit no dagiti babbai ket

adda asideg nga kabagianna a nagkanser. Nasisita nga ammoen no adda pakasaritaan ti kanser ti suso kadagiti agsumbangir nga partes ti ina ken ama.

Balakad a pagsalun-atan• Masapul nga binulan ti panangeksamen dagiti babbai kadagiti

susoda.• Kalpasan ti taw-en nga 40, tinaw-en ti panagpaeksamen ti suso.• Mapanmo paeksamen ti geno no nangato ti pagpeggadam a

makaala ti kanser.• Mangan kadagiti nasalun-at, balanse nga dieta.• Agaktibo ken mangwatwat iti inaldaw.• Limitaram ti alkohol nga inumem.

Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. cancer.gov/cancertopics ket i-klik ti batog ti “Breast Cancer” wenno awagan ti 800-4-CANCER (800-422-6237).

Kanser


ANIA TI KANSER TI BARA?• Ti kanser ti bara ket isu ti saan nga malapdan a panagtubo

dagiti abnormal nga celia iti maysa wenno dua kadagiti bara.


• Ti kanser ti bara ket isu ti kangatoan a pakakatkatayan dagiti lallaki ken babbai.

• Umab-abot ti 160,000 a tattao ti natay iti kanser ti bara ditoy Stadus Unidos idi 2007.

• Dandani 87 nga porsiento ti matmatay ti kanser ti bara ditoy Amerika a mainaig ti panagtabako.

Balakad para ti pagsalun-atan• Saanka nga agtabako.

• Adaywam ti asuk wenno angot ti tabako.

• Ammoem no adda radon wenno asbestos iti pagtaengam wenno iti pagtartarabahoam.

Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. cancer.gov/cancertopics ket i-klik ti batog ti “Lung Cancer” wenno awagan ti 800-4-CANCER (800-422-6237).


ANIA TI KANSER TI PROSTEYT?

• Ti kanser ti prosteyt ket tumubo kadagiti sistema ti aanakan. Ti kanser ti prosteyt ket bassit nga supot iti asideg ti iisbuan.

• Dagiti sayantista ket saanda pay nga ammo no ania ti pakaalaan ti kanser ti prosteyt.

• Dagiti dodoktor ket adda itedda nga eksamen tapno makita no adda kansermo iti prosteyt wenno awan.


• Awan ti pilpillienna a taw-en kadagiti lallaki ti tumuboan daytoy kanser ti prosteyt. Ngem ad-adu ngem walo kadagiti 10 a tao nga lallaki ken agtaw-en ti 65 ti ramaramenna.

• Kanser ti prosteyt ti kangrunaan nga madukduktalan a sakit ti kanser dagiti Espanol/Latino, ken Aprikano Amerikano.

• Doble ti peggad nga maaddaanka ti kanser ti prosteyt no ti ama ken kabsatmo a lalaki ket nagkanserda ti prosteyt. No adu ti kakabagiam nga naaddaan ti kanser ti prosteyt, ngumato met ti peggad a maalam dayta a sakit, nangruna no dagiti kakabagiam ket kurang a 50 ti taw-enda idi naduktalan nga adda daytoy a kanser kadakuada.


• Surotem ti nasalun-at a dieta.

• Mangwatwatka ti inaldaw.

• Kalpasan ti 50 a taw-enmo, agpaeksamenkan ti para ti prosteyt.

Para kadagiti ad-adu pay nga impormasyon, bisitaen ti www. cancer.gov/cancertopics ket i-klik ti batog ti “Prosteyt Cancer” wenno awagan ti 800-4-CANCER (800-422-6237).

Kanser maituloy


ANIA TI MASASAO NGA “SINGLE GENE DISORDERS”?• Iti damo a paset ti libro, nabasam dagiti kondisyon a

makaigapu ti panagpanaw wenno panagsukat iti solo a geno. Daytoy ti masasao nga “single gene disorders.”

• Ad-adu ngem 6,000 ti bilang dagiti “single gene disorders”. No pagtitipunen, mapaspasamak iti 1 kadagiti 300 nga maiyanak.

• Dagiti pagilasinan ti “single gene disorders” ket nalawa ti pagdudumaanda, ngem kaadduanna nga adda ti puli iti pamilya.

• Ti panangurnos kadagiti pakasaritaan ti salun-at ti pamilya ket importante tapno maagapan wenno mamanehar ti kondisyon ken makaaramid ti sungbat a pilien.

Sino ti adda pagpeggadanna?• Kada maysa a tao ket naiyanak nga adda panagsukat wenno

agpanaw a geno. Kaadduanna kadagiti agsukat a geno ket mangited ti pagsakitan, ngem nasisita nga ammo no sino kadakuada.

• Depende no ania geno ti naapektaran, mabalin a maipasa dayta a sakit uray pay no awan ti simtoma a makita kadagiti ina wenno ama tayo.

• Sumagmamano kadagiti “single gene disorders” ket maduktalan kabayatan ti panagsikog wenno kalpasan ti panaganak. Dagiti dadduma ket maduktalan no nataengandan.

• Ti dakes a maited ti pangsukat wenno panagpanaw ti geno (mutations) ket mangited ti pannaka-alis wenno pannakatay ti sikog nga addaan ti 28 a lawas iti uneg ti matris. No adda pakasaritaan ti pannakaalis iti pamilyam, mabalin nga mainaig ti “genetic mutation.”

Single gene disorders(saan nga normal a makita kadagiti solo a geno)



• No adda pakasaritaan ti “single gene disorder” iti pamilyam, kasaritam ti doktor wenno mangay-aywan ti salun-atmo. Mabalin nga ibalakadna ti ipapanmo panangkita ti espesyalista.

• Ammoem dagiti eksamen nga adda iti stadus a para kadagiti kaiyanak.

• Para kadagiti rinibribu a kondisyon, adda organisasyon a mangidadaulo ti panangited iti suporta ti serbisyo, impormasyon, ken mangidalan tapno makitrabahoka a mangdiskobre no ania ti pilien a pannakaagas.

Bisitaen ti Disease InfoSearch iti www. geneticalliance.org tapno ad-adu pay ti maammoam.

Para iti ad-adu pay nga impormasyon panggep ti single gene disorders, awagan ti Genetic and Rare Diseases (GARD) Information Center iti [email protected] wenno 800-205-2311.

Single gene disorders(saan nga normal a makita kadagiti solo a geno) maituloy


Daytoy “Does It Run in the Family?” nga libro ket nagkadua

a pidaso tapno makatulong nga mangtipontipon kadagiti

impormasyon ti salun-atmo nga maited para ti provider nga

mangasikaso ti salun-atmo – ladawan ti salun-at ti pamilyam

ken healthcare provider card. Mabalin nga nangngegmo pay

ngatan nga nagnaganan ti healthcare providermo daytoy

Family Health Portrait nga “pedigree.”

Ti kada pamilya ken tao ket naisangsangayanda ken mabalin

nga addaanda ti puli a sakit malaksid laeng kadagiti nagrabe

nga saksakit a nailista ditoy.

Para iti ad-adu pay nga impormasyon bisitaen ti:

Disease InfoSearchwww.geneticalliance.org

National Library of Medicinewww.nlm.nih.gov/services/genetics_resources.html

Lanai Community Health Centerwww.lanaicommunityhealthcenter.org

Pangalaan ti Adal/Tulong


478 Lauhala Place

Lanai City, HI USA 96763 – 0142

Phone: 808-565-6919 Fax: 808-565-9111

[email protected]

WWW.LANAICOMMUNITYHEALTHCENTER.ORG

4301 Connecticut Ave. NW, Suite 404

Washington, D.C. 20008-2369

Phone: 202-966-5557 Fax: 202-966-8553

[email protected]

WWW.GENETICALLIANCE.ORG

Ti Lanai Community Health Center (LCHC) ket naikkan ti pederal a pundo ti gobierno ti Estadus

Unidos a mangaw-awat kadagiti pasyente nga addaan, makurkurangan, ken awanan ti insyurans.

Ti LCHC ket mangit-ited iti nalawa a sakup iti kalidad a serbisyo ti pagsalun-atan, agagas ken mangtaripato kadagiti masaksakit, naalluad nga agiggem kadagiti pribado a banbanag, ken addaan nangato a respeto para kadagiti nadumaduma a pammati ken kultura

iti pamilya ken komyunidad.

ORAS TI SERBISYOLunes/Miyerkules/Biyernes: 9:00 ti bigat – 7:00 ti rabii

Martes/Huwebes: 8:00 ti bigat – 5:00 ti malemSabado: 8:00 ti bigat – 3:00 ti malem

Documents

Ti Pagsurotan iti Genetiko ken Pagsalun-atan...• Ti tao ket addaan ti dua a kopya ti kada maysa a geno, maysa ti aggapu ti ina ken maysa met ti aggapu ti ama. • Dagiti geno ket