34567OKETOPELI–TESEPELI 2013

TE ’U ’ATA KOVI’E KOVI MO’ONI KOA?

’E kotou loto koa ki hetahi ’u fakamahino pe’eko he ako Tohi-Tapu ’emole totogi?

Kotou vaka’i ’i tewww.jw.orgpe’e kotou fai takotou koleki te ’u tu’asila ’aeni:

NOUVELLE-CAL´EDONIE:

Association Les Temoins de JehovahBP 174198874 Pont des Francais

AUSTRALIA:Jehovah’s WitnessesPO Box 280Ingleburn, NSW 1890

Ki he tahi ’u tu’asila ’i te malamanei katoa,vaka’i te www.jw.org/contact.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

KO TE NUSIPEPA ’AENI, ia Te Tule Le’o,

’e ina foaki he fakavikiviki kia Sehova’Atua, te Pule ’o te ’atulaulau. ’E inafakafimalie te loto ’o te haha’i ’aki telogo lelei ’aeni kua vave pulihi e tePule’aga ’o te ’Atua ia te agakovi fulipea ’e ina fakaliliu anai te kele ko hepalatiso. ’E tokoni ki te kau lautohi kenatou tui kia Sesu Kilisito, ’ae ne’emate ke feala hatatou ma’u ia te ma’ulihe’e gata pea ’e lolotoga ’afio nei ko teHau ’o te Pule’aga ’o te ’Atua ’i selo.Ne’e ta e te kau Fakamo’oni ’a Sehovaia te nusipepa ’aeni talu mai te ta’u1879 pea ’e mole lagolago ki hepolitike. ’E mulimuli pe ia ki teTohi-Tapu.

The Watchtower (ISSN 0043-1087) is publishedsemimonthly by Watchtower Bible and Tract Society ofNew York, Inc.; L. Weaver, Jr., President; G. F. Simonis,Secretary-Treasurer; 25 Columbia Heights,Brooklyn, NY 11201-2483, and in Australia byWatchtower Bible and Tract Society of Australia, 12-14Zouch Road, Denham Court, NSW 2565. PeriodicalsPostage Paid at Brooklyn, NY, and at additionalmailing offices. POSTMASTER: Send address changesto Watchtower, 1000 Red Mills Road, Wallkill,

NY 12589-3299. � 2013 Watch Tower Bible and TractSociety of Pennsylvania. Printed in Australia.

’E mole tonu ke fakatau te nusipepa ’aeni. Ko te ta’o Te Tule Le’o ’e kau ki te gaue fakamalamanei ’ote ako ’o te Tohi-Tapu, pea ’e lava te gaue ’aia ’akite ’u me’a ’ofa. Kapau ’e mole fakaha, peako te ’u vaega Tohi-Tapu ’e to’o mai Te Tohi Tapu

i te fakauvea pea mo te Les Saintes´

Ecritures.

Traduction du monde nouveau (avec notes

et r´

ef´

erences), MN.

34567OKETOPELI–TESEPELI 2013

TE ’U ’ATA KOVI’E KOVI MO’ONI KOA?

TE ’U LOGO LELEIMAI TE ’ATUA

Te ’u Pule’aki Ki He Ma’uli Fakafamili Fiafia—Ke Fua Lelei Takotou Toe ’Ohoana 8

’E Ha’u Koa ’Atatou Lea Mai Te “Tule ’o Papele”? 11

Ko He Faipalalau Mo He Vaha’a Fale—’E Tokaga Koa Te ’Atua Ki ’Otatou Mamahi? 14

Te ’u Tali Ki Te ’u Fehu’i Fakatohi-tapu 16

34567Tona Tohi Katoa:44 978 000 IA LEA ’E 209 OCTOBER–DECEMBER 2013�����������������������������������������������������������������������������������������������������������

MANATU TAFIT¯O

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������

TE TAHI ’U ALATIKE

s LAU TE TAHI ’U ALATIKE ’I TE NETI � www.jw.org/wls

Vol. 134, No. 19 Monthly and supplementalquarterly editionsWALLISIAN

Te ’u ’Ata Kovi—’E KOVI MO’ONI KOA? PASINA 3

TE ’U LOGO LELEI MAI TE ’ATUA—’E Fua LeleiFeafea’i Ia Te ’u Lao ’a Te ’Atua Kia Tatou?’E feala ke ke ma’u te tali ki te fehu’i ’aeni’i te kapite 11 ’o te kaupepa lahi ’aeni.

(Vaka’i ’i te TOHI)r

TO’O MAI TE NETIIA TE NUSIPEPA ’AENI MO’OLAU PE’E MO’O FAKALOGO

(

(

OKETOPELI–TESEPELI 2013 � 3

Kua fonu ia te malama ’aeni ’i te ’u ’ata kovi.� Kua fe-ala ke tou ma’u ’i te ’u fakafiafia, mo te senima, mo temusika, mo te ’u tohi, mo te televisio, mo te ’u gao’iviteo, mo te ’u telefoni to’oto’o pea mo te Neti. Kua li-liu ko te agamahani ki te haha’i ia tanatou sio’i te ’u’ata kovi. Ia ’aho nei, kua tokolahi age te haha’i ’e na-tou sio’i te ’u ’ata kovi.—Vaka’i te fakamatala ’ae ’i te’a takai “Te ’u Mo’oni ’o ’Uhiga Mo Te ’u ’Ata Kovi.”

Kua fetogi ia te agaaga ’o te ’u ’ata kovi. Ne’e tohifenei e te fafine faiako ko Gail Dines: “ ’I te temi neikua fakaha’uha’u ia te fakalialia ’o te ’u ’ata kovi.”

Kotea takotou manatu ’o ’uhiga mo te kua mafola ’ote ’u ’ata kovi pea mo te fa’ahiga manatu ’a te haha’iki te fa’ahi ’aia? ’E kovi koa ia te ’u ’ata kovi? Ne’e uifenei e Sesu: “Ko te fuu akau lelei fuli e fua lelei, kaeko te fuu akau ae e kovi e fua kovi.” (Mateo 7:17) Ko-tea te ’u fua ’e feala ke tou ma’u ’i tatatou sio’i te ’u’ata kovi? Tou vaka’i he ’u fehu’i ’o ’uhiga mo te ’u ’atakovi.

� Ka tou palalau ki te ’u ’ata kovi, ’e faka’uhiga ki te ’u me’a fuli’e feala ke tou sio’i, mo lau, mo fakalogo he ’u me’a ’e ’i ai tona piki-pikiga mo te ’u felave’i fakasino he’e ’aoga. ’E feala ko he ’u pakıpe’e ko he ’u fakamatala ’e tou lau pe’e tou fakalogo.

MANATU TAFIT¯O

Te ’u ’Ata Kovi’E Kovi Mo’oni Koa?

4 � KO TE TULE LE’O

’E malave feafea’i ia te ’u’ata kovi ki te haha’i?TE MANATU ’A TE KAU POPOTO: ’E mole faigafua iate ta’ofi ’o te sio’i ’o te ’u ’ata kovi, pea ’e faka-tatau e te haha’i fekumi ia te fa’ahi ’aia ki he tolo-ke.

’E fakamatala fenei e Brian,� ’ae ne’e ina sio’itu’uma’u te ’u ’ata kovi ’i te Neti: “Ne’e mole heme’a ne’e ina lava ta’ofi au. Ne’e mole kei feala keau pule’i ’aku manatu. Ne’e hage pe ’e au toloke.Ne’e au faiga fakamalotoloto ke au ta’ofi te fa’ahi’aia, ka’e hili ki ai te ’u ta’u ne’e mole au fealagia.”

’I te agamahani, ko te haha’i ’ae ’e natou sio’i te’u ’ata kovi, ’e natou sio fakafufu. ’E natou faikaka.Tokolahi ’e natou logo’i ai tanatou nofo tokotahi, motanatou ufiufi, pe’e natou tu’ania, ’e natou hoha pe’enatou hoko ita. Ko ’ihi ’e natou fia fakamate. Ne’e uifenei e Serge, ’ae ne’e ina sio’i ’i te ’aho fuli ia te ’u’ata kovi ’i tana ki’i telefoni to’oto’o: “Ne’e au loto-mamahi. Ne’e hage ne’e mole hoku ’aoga, mo au tu-kugakovi’i pe ia au, pea mo logo’i taku nofo toko-tahi. Ne’e au ufiufi pea ne’e au mataku ’i te koletokoni.”

Ma’ia mo te sio’i veliveli pe ’o te ’u ’ata kovi ’e fe-ala ke fua kovi ki he tahi. Ne’e ui fenei e te toketa koJudith Reisman, ’ae ’e ina fai he ’u fekumi ’o ’uhigamo te ’u ’ata kovi, ’i mu’a ’o te Senat ’o Amelika: “Kote sio’i ’o te ’u ’ata kovi, ’e faigata’a tona galo’i, ’eina fetogi te fakakaukau, ’e malave vave ki te tagata,pea ’e faigata’a tona pulihi ’i te ’atamai.” ’E faka-matala fenei e Susan, ’ae ’e ta’u 19, ne’e ina sio’i te’u ’ata kovi ’i te Neti: “Ne’e mole kei feala ke au ga-lo’i ia te ’u ’ata kovi ’aia ’i toku ’atamai. ’E tautau hafakafokifa mai. ’E hage ’e mole kei feala hona puli-hi.”

TE ’U PUANI KE TOU TA’OFI: ’E fakaliliu tatou e te’u ’ata kovi ke tou kaugana ki ai, pea ’e ina faka-tupu he ’u fua kovi ki te haha’i.—2 Petelo 2:19.

� Ne’e fetogi te ’u higoa ’i te alatike ’aeni.

’E malave feafea’i ia te sio’i’o te ’u ’ata kovi ki te famili?TE MANATU ’A TE KAU POPOTO: ’O ’uhiga mo te ’u’ata kovi, ne’e tohi fenei e te taumatu’a ’e higoako Wendy pea mo Larry Maltz ’i tana tohi (The

Porn Trap): “ ’E fakamavete e te ’u ’ata kovi ia te ’utaumatu’a pea mo maumau’i ia te ’u felogo’i faka-famili.”

’E fakamavete e te ’u ’ata kovi ia te ’u nofo ’oho-ana pea mo maumau’i te ’u felogo’i fakafamili:ˇ ’E ina fakasi’isi’i ia te falala, mo te ’u felogo’i peamo te ’ofa.—Taaga Lea 2:12-17.ˇ ’E ina fakaneke te manatu pe ’ae kia kita totonu,mo te umiuminoa pea mo te mole kei fe’auga’ia iahe hoa ’e tahi.—Efeso 5:28, 29.ˇ ’E ma’u ai he ’u manatu pea mo he ’u holi ’e kovi.—2 Petelo 2:14.ˇ ’E ina uga te haha’i ke natou fai he ’u me’a ’e koviki tonatou hoa.—Efeso 5:3, 4.ˇ ’E ina uga te haha’i ke natou he’e agatonu ki ’ona-tou hoa ’i te fa’ahi ’o te fakakaukau pea mo te ’u aga.—Mateo 5:28.

OKETOPELI–TESEPELI 2013 � 5

’E ui ’i te Tohi-Tapu ’e tonu ki te taumatu’a ke nafeagatonu’aki. (Malakia 2:16) Ko he tahi ’e he’e aga-tonu ki tona ’ohoana, ’e ina maumau’i tana nofo’ohoana, ’o tupu hana mavete. Ko te ta’i mavete ’aia,’e fakatupu lotomamahi ki te ’u fanau.

’E feala ke fakatupu kovi ia te ’u ’ata kovi ki te’u fanau. ’E toe fakamahino fenei e Brian: “ ’I tokuta’u hogofulu, ne’e au ma’u ia te ’u tohi kovi ’a takumatu’a ’i taku lolotoga gao’i. Ne’e au kamata sio’ifakafufu, pea ne’e mole au mahino pe ko ’e ne’e aufia sio’i te ’u pakı ’aia. Ne’e au kamata fai he ’u aga’e kovi ’o kaku pe ki taku kua lahi.” Ne’e fakaha ete ’u sivi ’e feala ke fakaneke e te ’u ’ata kovi ia tekau tupulaga ke natou fakahoko he ’u felave’i faka-sino ka’e kei natou tupulaga pea mo fai mo ni tu’ugahaha’i. ’E natou liliu ai ’o agamalohi pea mo mohu-mohu ’aho.

TE ’U PUANI KE TOU TA’OFI: ’E fakatupu kovi ia te’u ’ata kovi ki te ’u felogo’i ’i te fe’ofa’ofani faka-taumatu’a pea ’e ma’u ai ia te mamahi.—TaagaLea 6:27.

TE ’U MO’ONI ’O ’UHIGAMO TE ’U ’ATA KOVI

’I TE ’U SEKONITE FULI:

Ko te teitei toko 30000 ’e na-tou sio’i te ’u ’ata kovi ’i te Neti.

’I TE ’U MINUTA FULI:

’E momoli e natou ’ae ’i te Netiia tohi kovi ’e 1 MILIONAFITUGEAU AFE.

’I TE ’U HOLA FULI:

’E lau ko ’ata kovi ’e LUA’e puke ’i Amelika.

’I TE ’AHO FULI:

Ko teitei ’ata kovi ’eLUA MILIONA’e lue ’i Amelika.

’I TE MAHINA FULI:

Ko te toko 9 ki te 10 ’o te kautalavou mo te toko 3 ki te 10’o te kau finemui ’i Amelika’e natou sio’i te ’u ’ata kovi.

’I TE TA’U FULI:

’E malo ia te ’u fale fai’ata koviki te 9000 MILIALE’i te fala pasifika.

6 � KO TE TULE LE’O

Kotea ia te manatu ’i te Tohi-Tapu’o ’uhiga mo te ’u ’ata kovi?TE MANATU ’I TE FOLAFOLA ’A TE ’ATUA: “Koia kekotou tamatei te mea ae, i okotou kogasino, . . . tefeauaki, mo te agafakalialia, mo te u holifakavale,mo te u holikovi, pea mo te manumanu, ae ko hetauhi taulaatua.”—Kolose 3:5.

’E fehi’a ia Sehova� ’Atua ki te ’u ’ata kovi. ’Emole faka’uhiga leva ’e ufiufi ia Sehova ’i te palalauki te ’u fa’ahi ’aia. Ne’e ina fakatupu tatou ’aki ia tefealagia ’ae ke tou fakahoko he ’u felave’i fakasino,ka’e gata pe ’i te nofo ’ohoana. ’E tokoni anai ki tetaumatu’a ke na femanako’aki tu’uma’u pea mo nama’u ia te fealagia ’ae ke ma’u hana fanau.—Sakopo1:17.

He ko ’e ’e feala ke tou tui papau ’e fehi’a ia Se-hova ki te ’u ’ata kovi? Tou vaka’i he ’u tupu’aga.ˇ ’E ina ilo’i ’e feala ke fakatupu kovi ki he tahi.—Efeso 4:17-19.ˇ ’E ’ofa ia tatou pea ’e ina fia puipui tatou mai tekovi.—Esaia 48:17, 18.ˇ ’E faka’amu ia Sehova ke malohi ia te ’u felogo’ifakataumatu’a pea mo fakafamili.—Mateo 19:4-6.ˇ ’E ina loto ke tou ma’a ’i te fa’ahi ’o te aga pea motou faka’apa’apa ki te haha’i.—1 Tesalonika 4:3-6.ˇ ’E ina loto ke tou faka’apa’apa ki ’otatou koga tapupea mo tou faka’aoga’i fakalelei ’i te nofo ’ohoanape.—Hepeleo 13:4.ˇ ’E ilo’i e Sehova ’e ha ’i te ’u ’ata kovi ia te manatu’a Satana ’o ’uhiga mo te ’u felave’i fakasino.—Se-nesi 6:2; Suta 6, 7.

TE ’U PUANI KE TOU TA’OFI: ’E fakatupu kovi iate ’u ’ata kovi ki te ’u felogo’i ’a he tahi mo te’Atua.—Loma 1:24.

’E ’ofa ia Sehova ia natou ’ae ’e natou fia ta’o-fi ia te sio’i ’o te ’u ’ata kovi. ’E ui fenei ’i te Tohi-

� Ko Sehova ’e ko te huafa ’aia ’o te ’Atua ohage ko tona tu’u ’ite Tohi-Tapu.

Tapu: “E loto tokaga [Sehova] mo manavaofa, e ka-taki fualoa ia ia mo agalelei lahi; koteuhi e ina iloi temea ae nee fau tatou ki ai, e ina manatui ko tatouko te efu.” (Pesalemo 103:8, 14) ’E ina fakaafe ia na-tou ’ae ’e agavaivai ke natou fakaovi age kia te iapea mo natou “mau ai te manavaofa pea ke [natou]tali ai te kalasia” pe’e ko te ’ofa makehe, ’ae ka to-koni age ’i tona temi totonu.—Hepeleo 4:16; vaka’ite fakamatala ’ae ’i te ’a takai “Ke Kotou Lava Ta’ofiTe ’u ’Ata Kovi.”

Tokolahi ne’e natou tali ia te tokoni ’a te ’Atua.Ne’e fua lelei koa kia natou? Kotou vaka’i ia temanatu ’i te Tohi-Tapu ’o ’uhiga mo natou ’aene’e natou lava ta’ofi ’anatou agamahani kovi: “Kuafakamaa koutou, kua fakamaonionii koutou, kuafakamatatonu koutou i te huafa o te Aliki ko Sesu-Kilisito aki te Laumalie o totatou Atua.” (1 Kolinito6:11) Ohage ko te apositolo ko Paulo, ne’e feala ki’ihi ke natou ui fenei: “E au fealagia te u mea fuli i aee ina fakamalohii au.”—Filipe 4:13.

Ne’e ui fenei e Susan ’ae kua ina lava ta’ofi te ’u’ata kovi: “ ’E gata pe kia Sehova ’e feala ke tokonimai ke tou lava ta’ofi te ’u ’ata kovi. Kapau ’e kotoukole tana tokoni pea mo tana takitaki, ’e feala ke ko-tou liliu ’o ma’a ia mu’a ’o te ’Atua. ’E mole ina liakıanai koutou.”

1 2

OKETOPELI–TESEPELI 2013 � 7

’E kotou ilo’i koa he tahi ’e ina fia ta’ofi ia te sio’i ’o te’u ’ata kovi? Kotou vaka’i pe kotea ’ae ne’e fai e ’ihi kefeala hanatou lava ta’ofi te ’u ’ata kovi.

1. Kotou faikole ki te ’Atua.

“Ko te fa’ahi ’ae ’e ma’uhiga tafito ke feala hakotoulava ta’ofi te ’u ’ata kovi, ’e ko te kole ’o te tokoni ’a Se-hova ’i te faikole.”—Franz.

’E feala ke foaki e Sehova ia tona laumalie ma’oni-’oni ki he tahi ke feala ke ina ma’u ia “te fiafai mo tefaafai o tona finegalo lelei.” (Filipe 2:13) Kapau ’e inatuku ke takitaki ia ia e te laumalie ma’oni’oni, ’e fealaanai ke malo ’i te ’u me’a ’ae ’e manako malohi ki aipea mo ’ona holi.—Kalate 5:16, 24.

2. Kotou kole tokoni ki ’ihi.

“Kote’uhi ’ae ’e sio’i fakafufu ia te ’u ’ata kovi pea’e fakaufiufi, ’e faigata’a ia te kumi tokoni. ’E lagi ko-tou manatu ’e feala pe takotou ma’u tokotahi he pule-’aki. Ka’e ’e mole mo’oni ia te fa’ahi ’aia. ’E hoki kotoulava tau’i pe mo kapau ’e tokoni atu he tahi. Ko tetupu’aga la ’aia ’o taku fakasi’isi’i toku fialahi pea moau fakaha ki toku ’ohoana. Ne’e au toe kole tokoni ki

toku kaume’a lelei. Ne’e ko he fa’ahi ne’e faigata’a’aupito kia au, ka’e ne’e au ma’u ia te tokoni ’ae ne’e’aoga mai.”—Yoshi.

Ko te palalau ki te fihifihia ’aia ki ’ihi ’e feala keina foaki atu he lototo’a pea mo he fa’a kataki fualoa.Ka’e ’e ’aoga ke tou fai ia te fa’ahi ’aia mo’o tau’i iate vaivai’aga ’aia, pea mo tou toe ma’u he ’u felogo’ilelei pea mo natou ’ae ’e tou ’ofa mamahi ai. ’E toefakamatala fenei e Susan: “Ki muli age, ne’e hage pene’e faito’o au. Ne’e mole faigafua ia te fa’ahi ’aia,ka’e ne’e au logo’i ki muli age ia he tokalelei pea mote ’ofa ’o te ’Atua.”—Sakopo 5:16.

3. Te ’u alu’aga ’ae ’e ina fakatupu te ’u holi kovi.

Kotea ia te ’u alu’aga, pe’e ko te ’u manatu, pe’e kote ’u me’a ’e kotou logo’i, ’e ina fakatupu he ’u holikovi? Ko takotou olo koa ki te Neti? Pe’e ko takotousio’i tauhala te televisio ’i te po’uli? Pe’e ko takotoulau he ’u tohi? Pe’e ko takotou olo ki te ’u matatai?Pe’e moka kotou fia kai, pe’e kotou iita, pe’e moka ko-tou to tokotahi, pe’e moka kotou ga’ega’e? ’E ui feneie Sven: “Kapau ’e kotou ilo’i ’okotou vaivai’aga, ’e fe-ala ke kotou hola mai te ’u tu’utamaki.” Ne’e ui feneie Sesu: “Kapau e fakatupu higa kia koe tou foi matamatau, kapei ia ia o li mamao maia koe.”—Mateo 5:29.

’E ui fenei e Franz: “Ka au sio’i he fafine pea mo auholi ki ai, ’e au faikole atu aipe kia Sehova pea mo aufaiga’i ke au sio kehe.” Ne’e ui fenei e te tagata aga-tonu ko Sopo: “Nee au fai he fakapapau mo oku mata,e mole au sio manumanu anai ki he taahine taupoou.”—Sopo 31:1.

4. Kotou fakamalohi’i ’akotou felogo’imo te ’Atua.

’E ui fenei e Franz: “Kotou fakafonu tokotou ’ata-mai ’aki he ’u manatu lelei pea mo kotou faka’aoga’itokotou ma’uli ki he ’u gaue fakalaumalie.”

’E ui fenei ’i te Tohi-Tapu: “Ko te ’u me’a fuli ’ae ’emo’oni, ko te ’u me’a fuli ’ae ’e tau mo he faka’apa-’apa, ko te ’u me’a fuli ’ae ’e faitotonu, ko te ’u me’afuli ’ae ’e ma’a, ko te ’u me’a fuli ’ae ’e fakavikiviki,ko te ’u me’a fuli ’ae ’e lelei hona talanoa’i, kapau ’e ’iai he fa’ahiga vilitute pea kapau ’e ’i ai he me’a ’e tauke viki’i, kotou haga tokaga’i te ’u me’a ’aia. . . . Peako te ’Atua ’o te tokalelei ’e nofo anai mo koutou.”—Filipe 4:8, 9, MN. ˇ

Ke Kotou Lava Ta’ofiTe ’u ’Ata Kovi

3 4

8 � KO TE TULE LE’O

HERMAN:� “Ne’e mate toku ’uluaki ’ohoana ’i te k¯

osea, ka’e ne’e kuata’u 34 tam

¯a nofo ’ohoana. ’I taku toe ’ohoana, ne’e fakatokaga’i ’e toku lua

’ohoana ia Linda, ’e au fakatatau tu’uma’u ia ia ki toku ’uluaki ’ohoana. Peatahi, ne’e palalau tu’uma’u ’oku kaume’a ki te ’u kalitate ’o toku ’uluaki’ohoana, pea ne’e itaita ai ia Linda.”

LINDA: “ ’I taku ’ohoana mo Herman, ne’e au logo’i tana fakama’uhiga’i agetona ’uluaki ’ohoana ’i au. Ne’e ’ofaina’i, mo agamal

¯u pea mo agafakapoi-

poi. ’I ’ihi temi, ’e au fe’ui’aki pe ’e feala anai ’i he ’aho ke au hage ko ia.”

Ne’e mavete ia Linda mo tona ’uluaki ’ohoana.Pea ’e fiafia ia Linda mo Herman ’i tana felave’i.Ne’e na tokaga’i ko te toe ’ohoana, ’e ’i ai te ’ufihifihia ’e mole tatau mo te ’uluaki ’ohoana.�

Kapau kua kotou toe ’ohoana, kotea ’ae ’e ko-tou logo’i ’i takotou nofo ’i te alu’aga ’aia? Ko’eni

� Ne’e fetogi te ’u higoa.� ’E mo’oni ’e mole tatau ia te alu’aga ’o he tahi ne’e mate tona

’uluaki ’ohoana pea mo ’ae ne’e mavete mo tona ’uluaki ’ohoana.Ka’e ne’e fakatu’utu’u te alatike ’aeni ke fua lelei ia te toe ’oho-ana ’a he tahi, tatau aipe pe kotea tona alu’aga.

ia te tala manatu ’a Tamara, ne’e toe ’ohoana, hiliki ai ta’u ’e tolu ’o tana mavete: “ ’I tau ’uluaki’ohoana, ’e ke manatu ’e kolua nofo ’ohoana ’otalu ai. Ka’e ka ke toe ’ohoana, ’e mole ke ma’uia te manatu ’aia, he ne’e kita mavete mo tokita’uluaki ’ohoana.”

Koia, tokolahi te ’u taumatu’a, ’e natou fiafia ’itanatou toe ’ohoana. Ne’e fua lelei tanatou toe’ohoana, pea ’e toe feala mo koutou. ’O feafea’i?Tou vaka’i ia fihifihia ’e tolu pea mo te ’u pele-

TE ’U PULE’AKI KI HE MA’ULI FAKAFAMILI FIAFIA

Ke Fua LeleiTakotou Toe ’Ohoana

OKETOPELI–TESEPELI 2013 � 9

sepeto Fakatohi-tapu ’ae ka tokoni mai anai ketou lava fakatokatoka.�

’ULUAKI FIHIFIHIA: ’E KOTOU FAKATATAUTAKOTOU ’ULUAKI NOFO ’OHOANAMO TE LUA.

Ne’e fakamatala fenei e Ellen, ’ae ’e ma’uli ’iAfelika ’i Saute: “ ’E mole faigafua ia taku galo’iia toku ’uluaki ’ohoana, tafito la moka ma faka-laka ’i te ’u koga me’a ’ae ne’e ma tautau olo ’omalolo ai mo toku ’uluaki ’ohoana.” Pea tahi, ka-pau ne’e kua ’uluaki ’ohoana tokotou hoa pea mopalalau tu’uma’u ’o ’uhiga mo ia, ’e feala ke ko-tou logo’i ia te fa’ahi ’aia.

TOKONI ’AOGA: Kotou tali ia te manatu ’ae ’e molefeala ke kotou fakagalo’i ki tokotou hoa ia tona’uluaki ’ohoana, tafito la mo kapau ne’e fualoatana nofo ’ohoana. Ko ’ihi ’e natou fakamo’oni, ’enatou tautau fakato’o te higoa ’o tonatou ’uluaki’ohoana ki te lua. ’E kotou lava fakatokatoka fea-fea’i ia te fa’ahi ’aia? ’E fakalotomalohi’i koutou ’ite Tohi-Tapu ke kotou femahino’aki.—1 Petelo3:8.

’Aua na’a kotou tapu’i age ki ai ia tana palalau’o ’uhiga mo tona ’uluaki ’ohoana. Kapau ’e logo’i’e tokotou hoa ia tona fia palalau ’o ’uhiga motona ’uluaki ’ohoana, kotou fakalogo ki ai ’aki helotomahino pea mo he loto’ofa. ’Aua na’a kotoumanatu ’e ina fakatatau koutou ki ai. Ne’e ui fe-nei e Ian ’ae kua ta’u hogofulu ia tana kua toe’ohoana: “Ne’e mole pe la he’eki tapu’i mai e toku’ohoana ko Kaitlyn ia taku palalau ’o ’uhiga motoku ’uluaki ’ohoana. Ka’e ne’e feala ai ke ma-hino ki toku alu’aga ’i te temi nei.” Ko te ta’i ’ufaipalalau ’aia ’e feala ke ina fakamalohi’i ’akotoufelogo’i mo tokotou hoa.

Kotou tokaga’i tafito ia te ’u kalitate ’o toko-tou ’ohoana ’aeni. ’E mahino ia, ’e lagi mole inama’u ia te ’u kalitate pe’e ko te ’u fealagia ’o toko-tou ’uluaki ’ohoana, ka’e ’e lagi ’e ’i ai hona tahi

� Kapau ’e kotou fia ma’u he tahi ’u fakamahino, kotou vaka’ite alatike “ ’E Feala Ke Lava Lelei Te Ma’uli ’o Te ’u Famili ’Aia” ’oTe Tule Le’o ’o te ’aho 1 ’o Malesio 1999 ne’e ta e te kau Faka-mo’oni ’a Sehova.

’u kalitate. Koia, kotou fakamalohi’i ’akotou felo-go’i mo ia, ke mole kotou fakatatau ki he tahiage, ka’e ke kotou tokaga’i ia te ’u fa’ahi ’ae ’e ko-tou lelei’ia ia ia. (Kalate 6:4) Ohage ko tona uie Edmond ’ae ne’e toe ’ohoana: “ ’E mole he ’ufakakaume’a ’e lua ’e tatau, koia ’e mole he ’u’ohoana ’e lua ’e tatau.”

’E lava feafea’i hakotou mole fakama’uhiga’ifau ia takotou ’uluaki nofo ’ohoana? ’E ui e Jaredne’e ina lelei’ia te ’u me’a ’ae ne’e na fai mo tona’uluaki ’ohoana, pea ’i ’ihi temi ’e ina toe mana-tu’i. Ka’e ’i te temi nei, kua ma’uli fiafia ia motona lua ’ohoana.

’AHI’AHI TE PULE’AKI ’AENI: Kotou fakalavelave kitokotou ’ohoana pe ’e ina lelei’ia ke kotou palalau’o ’uhiga mo tokotou ’uluaki ’ohoana. Kotou vaka’iia te temi ’ae ’e mole tonu ke kotou palalau ’o’uhiga mo te fa’ahi ’aia.

LUA FIHIFIHIA: ’E FAIE ’OKOTOU KAUME’A HE ’U PALALAU ’ELOTOMAMAHI AI TOKOTOU LUA ’OHOANA.

’E manatu’i e Javier, ’ae ne’e toe ’ohoana hili kiai ta’u ’e ono ’i tana ’osi mavete: “ ’I te hili pe ’otama ’ohoana, ne’e hage ki toku ’ohoana ’e ’ahi-’ahi’i ia ia e ’ihi ’o ’oku kaume’a.” ’E fakamatalafenei e Leo: “Ne’e ui age e ’ihi haha’i ki toku ’oho-ana, ka’e ’e au tu’u pe, ’e natou lelei’ia tona ’ulu-aki ’ohoana.”

TOKONI ’AOGA: Kotou faiga ke kotou mahino ki’okotou kaume’a. Ne’e ui fenei e Ian: “ ’E au ma-halo, ’e faigata’a ki te ’u kaume’a hanatou sisiope ki he tokotahi ’o te taumatu’a ’ae ne’e natoufe’ilo’i’aki.” Koia kotou “fakapotopoto, pea mofonu i te agamalu” kia natou ’aia. (Tito 3:2) Kotoutuku he temi ki ’okotou kaume’a pea mo tokotoufamili ke natou fakamamahani ki te alu’aga fo’ou’aia. Kote’uhi ’ae ne’e kotou toe ’ohoana, ’e lagifetogi anai mo ’okotou kaume’a. Ne’e toe ui eJavier, ’aki te alu ’o te temi, ne’e toe malohi ’anafelogo’i mo ’ona ’uluaki kaume’a. ’E ina ui fenei:“ ’E ma faiga ke ma fakakaume’a lelei mo ’ihi atupea ’e ko he toe tokoni kia maua.”

10 � KO TE TULE LE’O

Kotou tokaga’i ia te ’u me’a ’ae ’e logo’i e toko-tou ’ohoana moka kotou fakatahi mo ’okotoukaume’a. Kapau ’e kotou faipalalau ’o ’uhiga motokotou ’uluaki ’ohoana, kotou aga faka’ete’etepea mo fakasiosio tonu ke ’aua na’a ufiufi toko-tou hoa. ’E ui fenei ’i te ta’aga lea Fakatohi-tapu:“Ko he tahi, ae e palalau fakafuanoa, e ina faka-laveai te loto o hage ko he heleta, kae ko te ale-lo o te kau poto e ina ave te faitoo.”—Taaga Lea12:18.

’AHI’AHI IA TE PULE’AKI ’AENI: Kotou fakakaukaufakatomu’a ki te ’u alu’aga ’ae ’e feala ke kotou ufi-ufi ai ia koutou pe’e ko tokotou hoa. Kotou faipala-lau ’o ’uhiga mo te fa’ahiga tali ’ae ’e lelei ke kotoufai ki he tahi ’e palalau atu ’o ’uhiga mo tokotou’uluaki ’ohoana.

TOLU FIHIFIHIA: ’E FAIGATA’ATAKOTOU TOE FALALA KI HE TAHI.

Ne’e ui fenei e Andrew, ’ae ne’e liakı e tona’ohoana: “Ne’e au mataku na’a toe liakı au. Kimuli age, ne’e au toe ’ohoana mo Riley. Ne’e aufe’ui’aki pe ’e lelei age anai taku aga ’i ’ae ’o te’uluaki ’ohoana ’o Riley. Ne’e au mataku na’a

mole ina lelei’ia au pea fokifa kua alu mo he tahiage.”

TOKONI ’AOGA: Kotou palalau mo tokotou hoa ki’akotou tu’ania. ’E ui fenei ’i te Tohi-Tapu: “Emole hoko te u fakatuutuu, o tupu ko te masivafakakaukau.” (Taaga Lea 15:22) Ne’e tokoni ia te’u faipalalau ’aia kia Andrew pea mo Riley ke nafefalala’aki. ’E ui fenei e Andrew: “Ne’e au uiage kia Riley, ’e mole ko he pule’aki lelei ia temavete moka hoko ’oma fihifihia pea ne’e ina uimai, ’e toe tatau mo ia. ’Aki te alu ’o te temi, ne’eau falala leva ki ai.”

Kapau ne’e liakı tokotou hoa tona ’uluaki ’oho-ana, kotou fai ia me’a fuli ke tupu ai hana falalakia koutou. Ohage la, ko Michel mo Sabine, ’aene’e na mavete mo ’ona ’ohoana, ne’e na faka-tu’utu’u ke na fefakaha’aki mo kapau ’e tonu kena faipalalau mo ’ona ’uluaki ’ohoana. Ne’e uifenei e Sabine: “Ne’e tokoni mai te fakatu’utu’u’aia ke ma fefalala’aki.”—Efeso 4:25.

’AHI’AHI TE PULE’AKI ’AENI: Kotou fakasi’isi’i ia ta-kotou faipalalau mo he tahi ’e mole ko tokotouhoa, ’i te telefoni pe’e ’i te Neti.

Tokolahi ne’e natou toe ’ohoana pea ne’e fualelei, ’o toe feia aipe kia koutou. Ko he tahi ’e toe’ohoana kua ina ilo’i lelei age ia tona ’uhiga ’i tana’uluaki nofo ’ohoana. ’E ui fenei e Andrew: “ ’E aufiafia ’aupito ’i taku toe ’ohoana mo Riley. Hili kiai ta’u ’e 13 ’o tama ’ohoana, kua malohi ’ama fe-logo’i pea ’e mole au faka’amu ke fetogi.” ˇ

KOTOU FAI IA TE ’U FEHU’I’AENI KIA KOUTOU . . .

ˇ Kotea te ’u kalitate ’o toku ’oho-ana ’e au lelei’ia?

ˇ Kotea ’ae ’e tonu ke kotou fai ke’aua na’a ufiufi tokotou ’ohoana?

Kolua fakamalohi’i ’akolua felogo’i ’o koluafai fakatahi ni me’a ke kolua toe fakamanatu’i

NE’E hoko mo’oni koa ia te hisitolia ’aia? Ne’e ka-mata palalau koa ia te haha’i ’i te ’u lea kehe-

kehe ’i te mo’i temi pe ’e tahi ohage ko tona faka-matala ’i te Tohi-Tapu? Ko ’ihi ’e natou va’i ia tefa’ahiga fakamatala ’i te Tohi-Tapu ia te kamata’aga’o te ’u lea pea mo tona mafola. Ne’e ui fenei e tetagata faitohi ko Voltaire: “Ko te hisitolia ’o te Tule’o Papele, ’e ko he hisitolia ma’a te haha’i vavale.”Ma’ia mo te tagata takitaki lotu Sutea, ne’e ina uiko te hisitolia ’aia ’e ko he hisitolia ma’a te ki’i kautamaliki.

He ko ’e ’e mole tui te haha’i ki te hisitolia ’o tetule ’o Papele? He ’e mole alu tahi mo te ’u faka-mahino ’a ’ihi ’o ’uhiga mo te ha’u’aga ’o te ’u lea.Ohage la, ko ’ihi kau popoto ’e natou ui ne’e moleha fakafuanoa ia te ’u lea, ka’e ’e ha’u fuli mai telea ’e tahi. Ko ’ihi ’e natou ui ne’e tuputupu ia te ’ulea ’aki te alu ’o te temi. Ko ’ihi ne’e natou ui, ne’e

mafola ia te ’u lea ’o kamata ’aki te fa’ahiga tagi ’ote le’o pea ki muli age ne’e liliu leva ko te ’u lea ne’epalalau’i. ’Aki te kehekehe ’o te ’u fakamahino ’aia,tokolahi ne’e natou manatu tahi mo te tagata potoko W. T. Fitch, ’ae ne’e ina tohi fenei ’i tana tohi(The Evolution of Language): “ ’E mole feala ke touilo’i ia te mo’oni ’o ’uhiga mo te ha’u’aga ’o te ’ulea.”

Kotea ’ae ne’e ma’u e te kau alekeolosia mo tekau fekumi ’o ’uhiga mo te ha’u’aga pea mo te ma-fola ’o te ’u lea? ’E fakamo’oni koa ia te ’u me’a ’aene’e natou ma’u ki te ’u tala manatu ’a te haha’i? ’Ealu tahi koa ’anatou fekumi mo te fakamatala ’o’uhiga mo te tule ’o Papele? ’Uluaki, tou toe vaka’iia te hisitolia ’i te Tohi-Tapu.

NE’E HOKO ’IFEA? ’I TE TEMI FEA?

’E fakamatala ’i te Tohi-Tapu ne’e hoko te veukipea mo te mavetevete ’a te haha’i “i te fenua ko

’E Ha’u Koa ’Atatou LeaMai Te“Tule ’o Papele”?

“Nee fakamavetevete leva natou e [Sehova] i oluga o te kele katoa; pea nee natou fakagataleva i ai te fakatuu o te kolo. Koia ae nee tuku ai leva ki te kolo aia te higoa ko Papele,

koteuhi ko te kogamea aia nee veuki ai e [Sehova] te lea o te kele katoa.”—Senesi 11:8, 9.

OKETOPELI–TESEPELI 2013 � 11

Sinea,” ’ae ne’e higoa ki muli age ko Papilone. (Se-nesi 11:2) Ko ’anafea ’ae ne’e hoko ai te fa’ahi ’aia?’E ui ’i te Tohi-Tapu, “nee mavetevete leva te kele”’i te temi ’o Peleke, ’ae ne’e tupu ’i te ’u ta’u ’e 250’i mu’a ’o te tupu ’o Apalahamo. Koia, ne’e hoko iate alu’aga ’o te hisitolia ’o te tule ’o Papele kua hiliki ai ta’u ’e 4200 tupu.—Senesi 10:25; 11:18-26.

Ko ’ihi haha’i fekumi ’e natou ui ’e ha’u ia te ’ulea fuli ’ae ’e tou ma’u ’i te temi nei mai te lea pe ’etahi. ’E natou ui ko te lea ’aia ’ae ne’e kamata maiai te ’u lea fuli, kua hili ki ai ta’u ’e 100000 tupu.�Ko ’ihi ’e natou ui ko te ’u lea fuli ’ae ’e tou ma’u ’eha’u mai te ’u lea ’ae ne’e palalau’i kua hili ki ai ta’u’e 6000. ’E lava feafea’i kia natou ’ae ’e natou sivi te’u lea hanatou toe fa’ufa’u ia te ’u lea ’ae ’e mole keipalalau’i? Ne’e tohi fenei ’i te sulunale (The Econ-omist): “ ’E ko he fa’ahi ’e faigata’a. ’O kehekehe iamo te kau alekeolosia, ’e mole ma’u e te kau tagatasivi lea he ’u me’a ne’e puke mo’o fakamo’oni ’akine’e feia tona fa’ahiga palalau’i.” Pea ’e toe ui fenei’i te sulunale, ne’e fai ki muli age e te tagata ’e inasivi te ’u lea ia he ’u fakamahino ka’e ’e mole honafakatafito’aga.

Ka’e ’e ’i ai te ’u fakamo’oni ’o te ’u tohi ’o te temimu’a. Kotea ’ae ’e ina fakaha ’o ’uhiga mo te ha’u-’aga ’o te ’u lea? ’E fakamahino fenei ’i te tikisiona-lio (The New Encyclopædia Britannica): “Ko te ’uluakilea ’ae ne’e tohi ’e kua ta’u 4000 pe’e 5000 tupu iatona kua tohi.” Ne’e ma’u ’ifea e te kau alekeolosiaia te ’u lea ’aia ne’e kua tohi? ’I te kolo ’afea koSinea, ’i te potu saute ’o Mesopotamia.� ’E faka-

� ’Aki te tala manatu ’aia, ’e natou fakamahalo ’e ha’u ia te ta-gata mai te geli. Ke kotou ilo’i ia te ’u fakamahino ’aia, kotou va-ka’i ia te kaupepa lahi Fakafalani Cinq questions a se poser sur l’o-rigine de la vie, ’i te ’u pasina 27-29, ne’e ta e te kau Fakamo’oni’a Sehova.� Ne’e kumi e te kau alekeolosia ’i te ’u pilamite pea mo te ’u

fale lotu ’i te ’u tafa’aki ’o te kolo ko Sinea. ’E ui ’i te Tohi-Tapu,ne’e laga ia te tule ’o Papele ’aki te ’u piliki ka’e mole ’aki he ’umaka. Pea ne’e natou faka’aoga’i ia te kolota mo ’ona fakapi-kipiki. (Senesi 11:3, 4) ’E ui ’i te tikisionalio (The New Encyclo-pædia Britannica), ’i Mesopotamia, “ne’e ma’u tahitahiga ai ia te’u maka,” ka’e ne’e ma’u lahi ia te kolota.

mo’oni ia te ’u me’a ’ae ne’e natou ma’u ki te faka-matala ’i te Tohi-Tapu.

TE ’U LEA MO TE ’U FA’AHIGAMANATU KEHEKEHE

’E fakamatala ’i te Tohi-Tapu, ’i Papele, ko te’Atua ne’e ina “veuki ai tanatou palalau, ke aua naanatou toe felogoi ia natou.” (Senesi 11:7) Hili ia,“nee natou fakagata leva i ai te fakatuu o te kolo”’o Papele pea ne’e natou mavetevete ai “i oluga o tekele katoa.” (Senesi 11:8, 9) Ka’e ’e mole ui ’i teTohi-Tapu, ’e ha’u ia te ’u lea fuli ’o te temi nei maihe lea pe ’e tahi. Ka’e ’e ina fakamahino, ne’e hafakapunama’uli ia te ’u tu’uga lea, pea ne’e feala pe’aki te ’u lea kehekehe ’aia ke fakaha ai e te haha’ite ’u me’a ’ae ’e natou logo’i pea mo ’anatou fa’a-higa manatu, ’o natou kehekehe fuli ai.

Ka’e ’e feafea’i ia te ’u lea ’i te temi nei? ’E na-tou kehekehe fuli koa pe’e natou teitei tatau? Ne’etohi fenei e Lera Boroditsky, ko he fafine ’e ina sivite fealagia ’ae ki te tagata ke ina ako “ ’I tanatouvakavaka’i ’ihi lea ’i te malamanei katoa (ne’e vaka-vaka’i pe ’ihi lea ’i te ’u lea ’ae ’e 7000 tupu), ne’efakatokaga’i e te haha’i ’ae ’e natou sivi te ’u lea iate ’u fa’ahi ’e kehekehe ai te ’u lea.” Koia, ’e feala ketatau he ’u lea, ohage la ko te lea Faka’uvea pea mote lea Fakatoga, ’e na teitei tatau, ka’e ’e na kehe-kehe ia mo te lea Fakaitalia pea mo te lea Fakase-pania.

’E fetogi e te lea ia te ’u fa’ahiga manatu ’a tehaha’i pea mo tanatou fa’ahiga sio ki te ma’uli.

’E ko te lau’imaka ne’e togi ehe tahi ’aki hefa’ahiga tohi

cun´

eiforme, ’i te’u ta’u ’e lua afetupu ’I Mu’a ’o Te

Temi ’o Sesu.Erich Lessing/Art

Resource, NY

12 � KO TE TULE LE’O

Ohage la, ’i he lea ’e feala ke ui e he tahi: “ ’E ’i aite ki’i manu ’i tou nima mata’u.” Ka’e ’i he tahi agelea: “ ’E ’i ai te ki’i manu ’i tou nima ’o te potu sau-te uesite.” Ko tona fa’ahiga kehekehe ’aia ’e molefeala ke tou femahino’aki ai. Ko te tupu’aga la ’aia’o te mole feala ki te kau gaue ’o te tule ’o Papele kenatou hoko atu ia te gaue.

NE’E KO HE FA’AHIGA TAGI ’O TE LE’O PE’ENE’E KO HE LEA NE’E PALALAU’I?

Ne’e feafea’i ia te ’uluaki lea ’ae ne’e palalau’i ete tagata? ’E fakamatala ’i te Tohi-Tapu, ne’e fealaki te ’uluaki tagata, ia Atama, ke ina fa’ufa’u he ’ukupu fo’ou ’i te temi ’ae ne’e ina fakahigoa’i ai ia te’u manu pea mo te ’u manulele. (Senesi 2:20) Ne’etoe fai e Atama ia te ’u palalau fakatuketuke ki tona’ohoana pea ne’e ina fakaha lelei ia te fa’ahi ’ae ne’etapu’i age e te ’Atua pea mo te ’u fua kovi mo ka-pau ’e talagata’a kia te Ia. (Senesi 2:23; 3:1-3; 37:25)’Aki te ’uluaki lea, ne’e feala ai ki te haha’i ke natoufelogo’i pea mo natou fa’ufa’u ’ihi atu kupu fo’ou.

’Aki te veuki ’o te lea ’i Papele, ne’e mole feala aiki te tagata ke ina fakahoko ni gaue lalahi. Ka’eohage pe ko te ’uluaki lea, ne’e feala pe ’aki te ’u leafo’ou ke natou felogo’i. ’Aki te temi, ne’e laga e tetagata ia te ’u kolo ne’e nofo’i e he toe haha’i kaugamalie, ne’e natou fakatu’utu’u te ’u fo’i tau malohipea ne’e natou faikoloa ’i te malamanei katoa. (Se-nesi 13:12; 14:1-11) Ne’e feala koa ke natou faka-hoko ia te ’u fa’ahi ’aia mo ka na pau la ne’e molenatou femahino’aki ’i he lea? Ohage ko tona faka-ha ’i te Tohi-Tapu, ko te ’uluaki lea pea mo te ’u leafo’ou ’i Papele ne’e mole ko he fa’ahiga tagi ’o tele’o ka’e ne’e ko te ’u lea ne’e palalau’i.

’E fakamo’oni ki ai te ’u fekumi ’o te temi nei. ’Eui fenei ’i te tohi (The Cambridge Encyclopedia of Lan-guage): “Ko te ’u aga ’i fenua fuli ’ae ne’e sivi, ma-’ia mo ’ae kua ’afea, ’e natou takitahi mo tana lea’e feala ke palalau’i, ohage pe ko te ’u lea ’o te ’u fe-nua ’ae kua lakalaka ki mu’a.” ’O toe feia aipe, ne’eui fenei e te tagata faiako ’i te Univelesite ’o Har-vard ko Steven Pinker, ’i tana tohi (The LanguageInstinct): “ ’E mole he lea ’e masiva.”

TE LEA ’I TE KA HA’U

’I takotou ’osi vaka’i ia te fakamo’oni ’o te ’u lea’ae kua ’afea ’osi, mo te kehekehe ’o te ’u lea peamo te ilo’i ’ae ’e feala ke palalau’i ia te ’u lea fuli,kotea la takotou manatu? Tokolahi ’e natou manatu’e feala ke tou tui ki te hisitolia Fakatohi-tapu ’o tetule ’o Papele.

’E fakaha ’i te Tohi-Tapu, ne’e veuki e Sehova’Atua ia te lea ’a te haha’i ’uhi ko tanatou talagata’akia te ia. (Senesi 11:4-7) Ka’e ne’e ina fakapapau, ’eina “foaki anai ki te hahai ni laugutu maa, o tupuke natou fetapa fuli ki te huafa o [Sehova], pea kenatou tauhi kia ia i he loto e tahi.” (Sofoni 3:9) Kote “laugutu maa” pe’e ko te lea ma’a ’aia, ’e ko temo’oni ’ae ’e ha’u mai te Folafola ’a te ’Atua, pea ’eina fakatahi’i ia ’aho nei ia he haha’i ’i te malama-nei katoa. ’E fakatahi’i anai ’i te ka ha’u e te ’Atuaia te haha’i ’aki he lea pe ’e tahi, pea ’e ina molehianai ia te veuki ’ae ne’e hoko ’i Papele. ˇ

’E fakamatala fenei e te haha’i ’o te ki’i telepi’o te fenua ko Birmanie: “Kua hili ki ai te ’u ta’u,ne’e ma’u’uli fakatahi ia te haha’i ’i te kolo pe ’etahi pea mo natou palalau ki te lea pe ’e tahi.” ’Ite lolotoga ’o te laga ’o te tule, ne’e kamataakoako e te haha’i ia te ’u fa’ahiga aga, mo te’u fa’ahiga aga ’i fenua pea mo te ’u fa’ahigalea, ’o natou mavetevete ai ’i te fuga ’o te kele.’E tou toe ma’u ia te ’u fakamatala ’aia ’i te ’u fe-nua Afelika, mo te potu Esite ’o Asia, mo Meke-sike pea mo ’ihi atu koga fenua.Ka na pau la ko Moisese, te tagata faitohi

Hepeleo ’o Senesi, ne’e ina fa’ufa’u ia te hisi-tolia ’o Papele, ne’e feala koa ke liliu ko he faga-na ki he ’u tu’uga haha’i mai te ’u fenua ma-ma’o, ’ae ’e natou palalau ’i he ’u tu’uga lea?Kailoa ia. ’E mahino, ko te lahi ’o te ’u faka-matala ’o ’uhiga mo te tule ’o Papele, ’e ha ai ’etuha ia te hisitolia ’o te Tohi-Tapu mo te falala.

TE ’U FAGANA ’E ALU TAHIMO TE HISITOLIA ’I TE TOHI-TAPU

OKETOPELI–TESEPELI 2013 � 13

14 � KO TE TULE LE’O

HE KO ’E ’E INA TUKU KE HOKO IA TE FA’AHI ’AIA?

Michelle: Malo si’ou ma’uli, ko toku higoa ko Mi-chelle.

Sophia: Ko au ia, ko Sophia.Michelle: ’E au fiafia ’i taku ma’u mai koe, So-

phia.Sophia: Mo au foki ’e au fiafia ’i tata felave’i.Michelle: ’I te ’aho nei, ’e au lolotoga tufa te ki’i

pepa lotu ki te haha’i fuli ’o tokotou telituale. Kotona kupu tafito ’E Kotou Fia ’Ilo’i Koa Te Mo’oni? Peane’e au manatu’i koe.

Sophia: ’E talanoa ki te ’u lotu?Michelle: ’Ei, ’e ke tokaga’i la te ’u fehu’i ’e ono ’i

tona takafi? Ko te fehu’i fea la—Sophia: E, tuku atu koe. ’E puli tou temi ki te

fakamahino mai ’o te fa’ahi ’aena.Michelle: ’Io, ’e au faka’apa’apa ki tau manatu.

Ka’e ’e ke tui ’e ’i ai te ’Atua?Sophia: ’E mole kei au tui ki te ’Atua.Michelle: ’E au fakamalo atu ki tau fakaha mai

tau manatu. Ka’e ne’e kua fualoa ia tau ma’u ia temanatu ’aia?

Sophia: Kailoa ia, ne’e au tupu ake ’i te lotu Kato-lika, ka’e ’e mole kei au alu ’o misa.

Michelle: Sio koe Sophia, ’e mole au fia fakama-lohi’i koe ke ke tui ’e ’i ai te ’Atua, ka’e ’e au fia ilo’ipe pe ko ’e kua fetogi tau manatu?

Sophia: Ne’e hoko te alu’aga ’i toku ma’uli. Ne’efaka’i taku fa’e kua hili ki ai ta’u ’e 17.

Michelle: ’E ko he alu’aga faka’ofa’ofa. Ka’e ne’ekovi si’ona faka’i?

Sophia: ’Ei, kua palalisia ’i te temi nei.

Michelle: ’Oiau, kua au mahino leva ki tau loto-mamahi.

Sophia: ’E mo’oni, ’e au lotomamahi. Ko te tupu-’aga la ’aia ’o taku manatu ’ae, kapau la ’e tou ui ’e’ofa te ’Atua, ka’e he ko ’e ’e hoko ia te ’u alu’aga’aia? Pea he ko ’e ’e fakagafua e te ’Atua ke tou ma-mahi feia?

’E KOVI KOA TATATOU KUMI TONA TUPU’AGA?

Michelle: ’E ma’ua ia ke tou ma’u ia te ’u fa’ahigamanatu ’aia pea mo tou fe’ui’aki pe ko ’e ’e hoko te’u alu’aga ’aia. Ka tou mamahi, ’e tonu ke tou fe’ui-’aki pe ko ’e ’e hoko kia tatou te fa’ahi ’aia. Ma’ia ’ite Tohi-Tapu, ne’e ’i ai te ’u tagata mo te ’u fafine,ne’e natou kumi tona tupu’aga.

Sophia: Ko tau mo’oni?Michelle: ’Ei, kapau ’e ke lotolelei ki ai, ’e feala ke

au fakaha atu tona fa’ifa’itaki ’i te Tohi-Tapu.Sophia: Fakalogo pe ki si’ou ’ofa.Michelle: Fakatokaga’i mu’a koe pe ’e kotea ’ae

ne’e kole age e te polofeta ko Hapakuke ki te ’Atua,ia Hapakuke kapite 1, vaega 2 mo te 3: “E kaku anaiki afea, oi [Sehova]? . . . Nee au tagi, kae e mole kefakalogo mai! Nee au kalaga kia koe o tupu ko teagamalohi, kae e mole ke tokoni mai! Kotea e kefakasio ai au ki te agakovi?” ’E mole koa alu tahi mote fehu’i ’ae ’e ke tautau fai?

Sophia: ’Ei, ’e mo’oni.Michelle: Ne’e mole pe la ita ia te ’Atua ’i te fai age

e Hapakuke ia te fehu’i ’aia, pe’e ina ui age ke inafakamalohi’i tana tui.

Sophia: ’E lelei foki te manatu ’aeni.

’E FEHI’A IA SEHOVA KI TE MAMAHI

Michelle: ’E fakaha ’i te Tohi-Tapu, ’e tokaga’i e te’Atua ’otatou mamahi.

Sophia: Kotea tona faka’uhiga?Michelle: Sio, ’i te vaega ’aeni ’o Ekesote 3:7, ’e ke

lotolelei la ke ke lau ia te vaega ’aeni?

KO HE FAIPALALAU MO HE VAHA’A FALE

’E Tokaga Koa Te ’Atua Ki ’Otatou Mamahi?’E tou vaka’i anai ia he faipalalau’a he tuaga’ane Fakamo’oni ’aSehova pea mo tona vaha’a fale.’E higoa ia te tuaga’ane ko Mi-chelle ’e ha’u ki te ’api ’o tonavaha’a fale ’e higoa te fafine koSophia.

OKETOPELI–TESEPELI 2013 � 15

Sophia: Mole kovi ia. ’E ui fenei: “Nee ui leva e[Sehova]: Kua au sio ki te mamahi o taku hahai i Esi-pito, pea kua au logo ki anatou tagi o tupu ko tona-tou gaohi kovii e onatou pule; pea e au iloi onatoumamahi.”

Michelle: Malo pe si’au lautohi. ’I te vaega ’aenine’e ke lau, ’e tokaga’i koa e te ’Atua ia te ’u mamahi’o tana haha’i?

Sophia: ’E mo’oni, koia pe ia.Michelle: ’E mole ina tokaga’i pe ia te me’a ’ae

ne’e hoko. Sio ki te manatu faka’osi ’o te vaega. ’Eui fenei e te ’Atua: “E au iloi onatou mamahi.” Ki taumanatu la, ’e ko he ’u palalau koa ’a he ’Atua ’e fe-feka pea mo agakovi?

Sophia: Kailoa ia.Michelle: ’E mole gata ’aki pe te tokaga’i e Sehova

’otatou mamahi, ka’e ’e toe lotomamahi mo ia.Sophia: ’E mo’oni.Michelle: Ta toe lau ia te tahi vaega ’e ha ai ne’e

mamahi ia te haha’i ’a te ’Atua, pea ’e ta ma’u ia Isa-ia 63:9, MN. ’E ui fenei ’i te ’uluaki koga ’o te vaega:“Lolotoga ’onatou mamahi, ne’e toe mamahi ai moia.” Ki tau manatu la, ’e lotomamahi koa te ’Atuamoka mamahi tana haha’i?

Sophia: ’Ei, koia pe ia.Michelle: ’I tona fakahagatonu, Sophia, ’e tokaga

mo’oni te ’Atua kia tatou pea ’e mole ina loto ke toumamahi. Ka tou mamahi, ’e toe lotomamahi mo ia.

HE KO ’E ’E FAKATUATUAI?

Michelle: ’I mu’a ’o tata tau mavae, ’e au fia vae-vae mo koe ia te tahi manatu.

Sophia: Mole kovi ia.Michelle: ’E ke fakatokaga’i ia te fa’ahi ’ae ’e ui ’i

te Tohi-Tapu ’o ’uhiga mo te malohi ’o te ’Atua. ’E tama’u ia Selemia 10:12, ’e feala la ke ke lau ma’a taua?

Sophia: ’Ei. ’E ui fenei ai: “Nee ina fakatupu tekele i tona mafimafi, nee ina fakatuutuu te u faka-

tafito o te malamanei i tona poto, pea nee ina folahite atu lagi i tona atamai.”

Michelle: Malo si’au lautohi. Kotea la tau manatuki te vaega ’aeni? Ki tau manatu la, ne’e ’aoga koa kite ’Atua he toe malohi mo’o fakatupu ia te ’atulaulaupea mo me’a fuli ’e ma’u ai?

Sophia: ’E mahino ia.Michelle: Kapau ’e ma’u e te ’Atua ia he toe ma-

lohi mo’o fakatupu ia me’a fuli, ’e mole koa la fealake ina pule’i ia te ’u me’a fuli ’ae ne’e ina fakatupu?

Sophia: Koia pe ia.Michelle: Manatu’i ia tau fa’e. He ko ’e ’e ke loto-

mamahi ’i tau sio ’ae ki ai ’e mamahi?Sophia: Kote’uhi ’e au ’ofa ai. Pea tahi, ko taku

fa’e.Michelle: Kapau ne’e ke ma’u ia te fealagia ’ae ke

ke fakamalolo ia ia ’i te ’aho nei, ’e ke fakahoko anaikoa te fa’ahi ’aia?

Sophia: ’E au fakahoko anai.Michelle: Kotea tona faka’uhiga? ’E ui ’i te Tohi-

Tapu, ’e tokaga’i e te ’Atua ’otatou mamahi, ’e toelotomamahi ai mo ia pea ’e ina ma’u he toe malohi.Koia ’e feala tau mahino ki te fakatata’ofi lahi ’a te’Atua, ’o mole ina fakagata atu aipe ’otatou mamahi.

Sophia: Ko taku hoki mahino ’ae ki te fa’ahi ’aeni.Michelle: ’E ’i ai koa he tupu’aga lelei ’o tana mole

fakagata ’otatou mamahi?�Sophia: ’Ei, ’e au mahalo.Michelle: Ka’e kapau ’e ke lotolelei ki ai ’e feala

ke au toe liliu mai ’o tali atu ki te fehu’i ’aeni. ’Ea late Moeaki ’aeni ka ha’u, ’i te hola mahani pe?

Sophia: Ta fai ’aki, malo pe si’au fakalaka mai.� ˇ

� Kapau ’e kotou fia ma’u he tahi ’u fakamahino, vaka’i te ka-pite 11 ’o te tohi ’aeni Kotea ’Ae ’e Ako’i Mo’oni Mai ’i Te Tohi-Tapu?ne’e ta e te kau Fakamo’oni ’a Sehova.� ’I te tahi age alatike, ’e tou vaka’i anai pe ko ’e ’e fakagafua e

te ’Atua ia te ’u mamahi.

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

’E ’i ai koa he manatu Fakatohi-tapu ’e kotou fia ma’u tona tali? ’E kotou fia ilo’i koa ia te ’u akonaki’ae ’e tui ki ai te kau Fakamo’oni ’a Sehova? Kapau ’e kotou lotolelei ki ai, kotou fai ia te fehu’i ’aiaki he Fakamo’oni ’a Sehova. ’E fiafia anai ’i te faipalalau mo koutou ’o ’uhiga mo te fa’ahi ’aia.

KOTE¯

A ’A¯

E ’E AKO’I

Mo’oni MAI

’I TE TOHI-TAPU?

wp

13

10

/01

-WA

13

07

09

’E fagono koa te ’Atuaki te ’u faikole fuli?’E fagono te ’Atua ki te ’u faikole ’e fai e te haha’i maite ’u pule’aga fuli. (Pesalemo 145:18, 19) ’E fakalo-tomalohi’i tatou ’i tana Folafola, te Tohi-Tapu, ke toufakaha age kia te ia ’atatou tu’ania. (Filipe 4:6, 7) Ka’e’e ’i ai ’ihi faikole ’e mole lelei’ia e te ’Atua. Ohage la,’e mole ina lelei’ia te ’u faikole ’ae ’e lau faka’atamaipea mo liuliuga.—Lau ia Mateo 6:7.

’E mole lelei’ia e Sehova ia te ’u faikole ’a natou’ae ’e mole natou fia mulimuli ki ’ana lao. (Taaga Lea28:9) Ohage la, ’i te temi mu’a, ne’e mole fia fagonoia te ’Atua ki te ’u faikole ’a te kau Iselaele ’ae ne’efaifakapo. ’E mahino ia, ’e ’i ai te ’u fakama’ua ’e tonuke tou fakahoko mo kapau ’e tou loto ke fagono te’Atua ki ’atatou faikole.—Lau ia Esaia 1:15.

Kotea ’ae ’e tonu ke tou faike feala ai ke fagono mai te ’Atua?’E mole feala ke tou fakaovi ki te ’Atua mo kapau ’emole tou tui kia te ia. (Sakopo 1:5, 6) ’E tonu ke toutui papau ’e ma’uli te ’Atua pea ’e ina tokaga’i tatou.’E feala ke tou fakamalohi tatatou tui ’aki ia te ako ’ote Tohi-Tapu, kote’uhi ’e fakatafito te tui mo’oni ki te ’ufakamo’oni ’e tu’u ’i te Folafola ’a te ’Atua.—Lau iaHepeleo 11:1, 6.’E tonu ke tou faikole fakamalotoloto pea ’aki he

agavaivai. Ma’iape la mo Sesu, te ’Alo ’o te ’Atua,ne’e faikole ’aki he agavaivai. (Luka 22:41, 42) Koia,’e mole me’a ke tou ui age ki te ’Atua ia te me’a ’ae ’etonu ke ina fai. ’E lagi lelei ke tou lau ia te Tohi-Tapuke feala hatatou ilo’i ia teme’a ’ae ’e ina kolemai. ’Osi’aia pea tou faikole ’o mulimuli ki tona finegalo.—Lauia 1 Soane 5:14.

TE ’U TALI KI TE ’U FEHU’I FAKATOHI-TAPU

VAKA’I TE TAHI ’U TALI KI TE ’UFEHU’I FAKATOHI-TAPU ’I TE NETI

’E ’i ai koa ’ihi faikole’emole lelei’ia e te ’Atua?

Kapau ’e kotou fia ma’uhe tahi ’u fakamahino,vaka’i te kapite 17’o te tohi ’aeni ne’e tae te kau Fakamo’oni’a Sehova’E feala ke kotou toeto’o ’i te tu’asila ’aeni’i te Neti www.jw.org/wls

s’E to’o noa mai te Netiia te nusipepa ’aenipea mo ’ihi atu

’E ma’u teTohi-Tapu ’i teNeti ia lea ’e 50

Alu ki tewww.jw.org/wlspe’e faka’aoga’ite code

no

p