Univerzitet u Zenici

Pedagoški fakultet

Teorije moralnog razvoja

Tuzla, 2012. godine.Sadržaj:

Uvod ..................................................................................................................................... 1

1. Piagetova teorija moralnog razvoja .................................................................................. 2

1.1. Heteronomna moralnost ................................................................................................. 2

1.2. Autonomna moralnost ..................................................................................................... 3

2. Kohlbergova teorija moralnog razvoja .............................................................................. 4

2.1. Predkonvencionalna faza moralnog razvoja ................................................................... 5

2.2. Konvencionalna faza moralnog razvoja ......................................................................... 6

2.3. Postkonvencionalna faza moralnog razvoja ................................................................... 7

3. Sličnosti između Kohlbergove i Piagetove teorije moralnog razvoja ................................ 8

4. Razlike između Kohlbergove i Piagetove teorije moralnog razvoja .................................. 9

5. Ograničenja Piagetove teorije moralnog razvoja ............................................................... 10

6. Ograničenja Kohlbergove teorije moralnog razvoja ......................................................... 10

7. Literatura ........................................................................................................................... 11

Uvod:

Za početak je važno reći šta je to moral, moralno rasuđivanje i moralna zrelost da bi se na

osnovu toga moglo reći nešto više o Piagetovom i Kohlebergovom shvatanju i viđenju

moralnog razvoja.

Moral je skup pravila koja omogućavaju razlikovanje dobrog i lošeg, te ponašanje u skladu sa

time. Moralna pravila su univerzalna i štite dobrobit pojedinca i osiguravaju ostvarenje

ljudskih prava. Moralno rasuđivanje je razmišljanje o vlastitim i tuđim postupcima u

kontekstu morala. Za moralnu zrelost se može reći da nije regulisana izvana odnosno putem

nagrada i kazni, već je regulator samo savjest.

Piagetova teorija moralnog razvoja ima dva stadija, prvi je heteronomna moralnost, a drugi je

autonomna moralnost. Ovaj prvi stadij traje od 5 do 10 godine života i djeca koja su ovom

stadiju vide pravila kao zadana od strane autoriteta, i posmatraju ih kao nešto što je

nepromjenjivo. Stadij autonomne moralnosti govori o tome da djeca prestaju posmatrati

pravila kao nešto nepromjenjivo i počinju ih smatrati društveno dogovorenim načelima koja

se mogu mjenjati ( Berk, 2008 ).

Pored Piageta, o moralnom razvoju je i govorio Kohleberg koji je moralni razvoj podjelio na

tri stadija s tim da svaki stadij uključuje dva podstadija. Prvi stadij je predkonvencionalni, i to

je moral kontralisan izvana. Drugi stadij je konvencionalni, i tu pojedinci još uvijek smatraju

da je važno konformisati sa društvenim pravilima, ali ne iz vlastitog interesa. I treći stadij je

postkonvencionalni stadij. Pojedinci u ovom stadiju definiraju moral u terminima apstraktnih

načelo i vrijednosti ( Berk, 2008 ).

1

Piagetova teorija moralnog razvoja

Piaget je bio jedan od prvih psihologa koji su se bavili proučavanje moralnog razvoja kod

djece. Ta svoja proučavanja djece bazirao je na posmatranju ponašanja djece za vrijeme dok

se ona bave različitim aktivnostima, koji su povezani sa igrom. Da bi saznao šta djeca znaju o

pojmovima kao što su „pogrešno“ , „ispravno“, „dobro“, „loše“ itd. on je za vrijeme trajanja

igre postavljao različita pitanja. Može se reći da prije Piageta nije bilo govora o moralnom

razvoju djece, jer se uglavnom pisalo o moralnom ponašanju odraslih. Ako je i bilo slučajeva

gdje se govorilo o moralnom razvoju djece, onda je glavni akcenat bio na procesu

socijalizacije gdje su odrasli podučavali djecu da razlikuju dobro od lošeg, pogrešno od

ispravnog, te bi na taj način djeca dostigla moralne standarde odraslih. Na osnovu ovoga,

može se vidjeti da su u prvom planu bili odrasli i njihovo moralno ponašenje, te je Piaget

počeo proučavati moralan razvoj djece. Od posebnog interesa za njega bilo je to kako se djeca

različitog uzrasta pridržavaju i poštuju pravila u igri, ali i u životu. Da bi dobio što pouzdanije

i korisnije informacije, on je kreirao hipotetičke situacije koje su sadržavale neku moralnu

dilemu, te je pitao djecu različitog uzrasta šta misli o likovima iz priče i njihovim postupcima.

Nakon analiziranja njihovih odgovora, Piaget je uvidjeo da djeca mlađeg uzrasta daju

drugačije odgovore za razliku od starije djece, te je zaključio da oni imaju i različito moralno

suđenje. Osim toga, uvidjeo je da se najmlađa djeca u igri ne ponašaju skladno sa pojmovima

„pogrešno“, „ispravno“, „dobro“ i „loše“ već reaguju tako što traže posljedice za svoje

ponašanje ( Stojaković, 2005 ) .

1.1 Heteronomna moralnost

U okviru ove teorije moralnog razvoja, kod Piageta se spominju dva stadija. Prvi stadij jeste

heteronomna moralnost i proteže se od pete do desete godine života. Riječ heteronomno znači

pod autoritetom drugoga tako da djeca koja su u ovom stadiju vide pravila kao zadana od

strane autoriteta, kao nešto što ima trajno postojanje i nepromjenljivo je. Prilikom

procjenjivanja koliko je neko djelo loše djeca se usmjeravaju na ishode a ne na namjeru da

se nekome naudi ( Berk, 2008 ).

Ovaj stadij karakteriše to što se ponašanje djeteta određuje prema vanjskom autoritetu koji

počiva na nagradama i kaznama.

2

U takvoj situaciji dijete se orjentiše na jedan aspekt stvarnosti, obično kolika je šteta koju je

ono napravilo, dok pri tome zanemaruju sve druge okolnosti koje su dovele do toga. Ovakvo

stanje ostaje prisutno sve do 8 godine života i u ovom periodu dominira prisilna moralnost

( Stojaković, 2005 ) .

U ovom periodu, djeca počinju slijediti pravila koja za njih imaju objektivnu realnost, pa se

ova faza naziva fazom moralnog realizma. Dva bitna elementa su objektivna odgovornosti

bezuvjetna pravda. Objektivna odgovornost jeste činjenica da djeca svoje moralne procjene

temelje na objektivnim posljedicama nekog postupka, dok bezuvjetna pravda predstavlja

pretpostavku da nakon svakog kršenja pravila slijedi kazna.

1.2. Autonomna moralnost

Nakon ovog stadija javlja se stadij autonomnog moralnog suđenja ili autonomna moralnost, u

ovom slučaju ponašanje djeteta je sve više vođeno internalizovanim principima i idealima.

Ovaj stadij javlja se između 9 i 11 godine kada moralno suđenje djece postaje više autonomno

i samoregulirajuće. Za razliku od predhodnog stadija, u ovom djeca uviđaju da su pravila

koja regulišu odnose među ljudima stvar dogovora i da se pri tome mogu mjenjati. Također,

mjenja se gledište autoriteta, jer dijete na ovom uzrastu više ne smatra da je neki vanjski

autoritet i poslušnost tom autoritetu uvijek ispravno. Ovaj stepen autonomne moralnosti u

kognitivnom razvoju se poredi sa stepenom operacionog mišljenja. Takva djeca u svom

mišljenju i ponašanju pokazuju decentraciju i fleksibilnost, uzimajući u obzir više aspekata

situacije kako bi donjeli zaključak. Kada se govori o moralnom suđenju, ne uzimaju u obrzir

samo društvena pravila i norme, već motive koji stoje u osnovi nekog ponašanja, ali i zahtjeve

situacije ( Stojaković, 2005 ) .

Prilikom stvaranja i mjenjanja pravila starija djeca koriste standard pravednosti koji se naziva

idealnim reciprocitetom. Pokazuju jednaku brigu za dobrobit drugih kao što to čine za sebe.

Piage je smatrao da je za ovaj napredak u moralnom prosuđivanju zaslužan napredak u

sposobnosti zauzimanja perspektive koja je posljedica kognitivnog razvoja i prilika da se

stupa u interakciju sa vršnjacima ( Berk, 2008 ).

Za ova stadija Piaget smatra da je od velike važnosti interakcija sa vršnjacima. Nesporazumi i

konflikti sa drugom djecom i njihovo rješavanje pomaže djetetu da sagleda i perspektivu

drugih. Upravo zbog toga dijete na ovom stadiju ima više razumjevanja i postaje spremnije za

saradnju u smislu pridržavanja pravila i pak nihovog mjenjanja ( Stojaković, 2005 ) .

3

2. Kohlebergova teorija moralnog razvoja

Pored Piageta, moralnim razvojem se bavio i Kohleberg koji je bio zainteresovan za

Piagetova istraživanja, i koristio je istu metodologiju istraživanja moralnog razvoja. On je

također koristio hipotetičke situacije koje su u sebi sadržavale neku moralnu dilemu. Kao

indikator moralnog razvoja uziman je nivo kritičkog suđenja i rezonavanja, da se riješi ta

moralna dilema. Može se reći da je Kohleberg proširio Piagetovu teoriju, jer je u svoje

istraživanje uključio djecu, adolescente, delikvenete i mlađe odrasle. Da bi došao do svoje

teorije moralnog razvoja, on je pošao od Piagetovih postavki o kognitvnom razvoju. Suštinu

teorije čine tri stadija, odnoso tri razine. Ti stadiji uključuju kvalitativne razlike u načinima

mišljenja, odnosno kognitivnim strukturama, a svaka od tih struktura čini zasebnu cjelinu.

Suština ispitivanja je da se od ispitanika sazna šta će lik u priči preuzeti kad je suočen sa

konfliktnim moralnim normama, a pokušava se saznati i razlozi zbog kojih ispitanik opradava

odluke lika priče ( Stojaković, 2005 ) .

Prema Kohlbergu (1969), razvoj moralnog rasuđivanja ima tri faze, a to su

pretkonvencionalna, konvencionalna i postkonvencionalna faza.

2.1. Pretkonvencionalna faza moralnog razvoja

Pretkonvencionalnu fazu obilježava egocntrično i hedonističko rasuđivanje. Ponašanje djece u

ovoj fazi je upravljeno poštovanjem autoriteta odraslih i strahom od kazne. Da li je neki čin

dobar ili loš djeca procjenjuju na osnovi vidljivih fizičkih posljedica ( Lacković- Grgin,

2005).

Predkonvencionalni nivo je najniži nivo moralnog suđenja. Pravila se posmatraju kao

eksterna, a sve što je loše vezuje se samo uz postupak, a ne uz motive osobe. Djeca smatraju

da je ispravno slijediti pravila, jer u suprotnom slijedi kazna. Javlja se kod djece ispod 9

godina, a moguće ga zapaziti i kod nekih odraslih delikvenata ( Stojaković, 2005 ) .

Postoje dva stepena moralne orjentacije i motivacije moralnog ponašanja:

1. orjentacija prema poslušnosti i kažnjavanju

2. naivni instrumentalni hedonizam

4

Prvi stepen kazna i pokornost je taj u kojem se ispravno i pogrešno temelje na ideji da su

dobre stvari ugoodne i nagrađujuće, dok su loše stvari neugodne i kažnjavajuće. Može se

primjetito egocentričnost djeteta, jer nije sposobno prepoznati da drugi ljudi također imaju

svoje interese i prava.

U drugom stadiju se govori o tome da je ispravno i pogrešno predstavlja pokoravanje

pravilima samo u slučaju da takvo ponašanje pomaže interesima pojedinca. Može se primjetiti

napredak u odnosu na predhodni stadij jer se prepoznaju interesi drugih ljudi, ali još uvijek

ispravno i pogrešno nije priznato, tačno sa obrzirom na činjenicu da ono što je ispravno za

jednu osobu, može biti pogrešno za drugu osobu.

2.2. Konvencionalna faza moralnog razvoja

Konvencionalnu fazu oblježava manja količina egocentrične orjentacije, dok je više

zastupljena sociocentrična orjentacija. U ovom razvija se konformiranje s važećim

društvenim pravilima, ulogama i očekivanjima uže grupe. Uglavrnom se nastoji poštovati

ono što poštuje veća grupa ljudi te zadržati i opravdati postojeće društvene

strukture( Lacković- Grgin, 2005).

Na konvencionalnoj razini, pojedinci smatraju da je važno da se konformišu sa društvenim

pravilima, ali ne iz vlastitog interesa. Oni vjeruju kako održanje trenutnog društvenog sistema

osigurava pozitivne odnose i društveni poredak ( Berk, 2008 ).

Ova faza također podrazumjeva dva stepena:

3. orjentacija na biti dobar dječak – dobra djevojčica

4. orjentacija prema održavanju autoriteta i reda u društvu

Na trećem stadiju rasuđivanje ispravnog i pogrešnog temelji se na očekivanjima drugih koja

vode do zadobivanja njihova odobravanja. U ovom stadiju djeca uče pravila i uče ponašati se

onako kako drugi očekuju da se ponašaju .

Djeca poštuju pravila jer ona znače društveni sklad, a ta se želja vezuje za bliske osobne veze,

jer pojedinci žele da zadrže naklonost i odobravanje prijatelja i rodbine. To mogu postići

ukoliko budu lojalna, povjerljiva, draga i osoba koja je uvijek spremna da pomogne.

U četvrtom stadiju pojedinac uzima u obrzir perspektivu društvenih zakona. U ovom stadiju

moralni izbori ne zavise o bliskim odnosima sa drugima. Pravila se trebaju primjenjivati na

sve i svaki pojedinac se mora pridržavati.

5

Također, osobe u ovom stadiju vjeruju kako se zakoni ne smiju kršiti ni po koju cijenu jer su

od velike važnosti za cjelokupni društveni poredak ( Berk, 2008 ).

Pojam ispravnog vezuje se za zakon i red onakvi kakvi postoje u društvu u to vrijeme. Razlika

u ovim stadijima jeste što u četvrtom stadiju postoji povećana društvena perspektiva. To znači

da je ispravno ponašati se onako kako drugi očekuju od vas, ali i da je ispravno pridržavati se

zakona i reda .

2.3. Postkonvencionalna faza moralnog razvoja

Postkonvencionalna faza obilježena je moralnošću utemeljenoj na poštovanju moralnih načela

koja imaju opću valjanost a ne na individualnim potrebama osobe. Djeca u tom periodu

shvataju da pravila i norme mogu biti promjenjeni ako ne služe dobrobiti ljudi, ali također

razumiju uzajamnost u odnosima utemeljenu na pravilima i normama koje osiguravaju

pravednost u odnosima i dobrobit ljudi (Lacković- Grgin, 2005).

Kada se govori o postkonevencionalnom nivou važno je reći da je on prisutan samo kod nekih

pojedinaca koji su imali izuzetno razvijen moralni razvoj. Ovdje se smatra da je kršenje

zakona opravdano kad zakon ne štiti ljudska prava. Razlozi da se nešto smatra ispravnim su

određeni gledištem da su ljudi živjeći u društvu pristali da poštuju prava drugih, ali i

pristajanje uz moralna načela koja se smatraju moralno valjanim ( Stojaković, 2005 ) .

I ova faza uključuje dva stepena moralnog rasuđivanja:

5. orjentacija na prihvatanjje društvenih ugovora i na individualna prava

6. orjentacija prema univerzalnim etičkim načelima

Peti stadij tiče se priznanja osoba da su moralna pravila i zakoni pokušaji unapređenja

dugoročne dobrobiti za zajednicu. Ta pravila i vrijednosti prihvataju se samo ako se smatraju

pravednima.

U petom stadiju pojedinci za zakone i pravila gledaju kao na instrumente za unapređenje

ljudskih potreba. Kada su zakoni u skladu sa individualnim pravima i interesom većine svako

ih se pridržava zbog orjentacije prema društvenom ugovoru ( Berk, 2008 ).

Ovaj nivo univerzalnih načela je posljednja i najviša razina moralnog razvoja. Na ovom

stepenu osoba se obavezuje prema načelima humanog ponašanja, a ne zakonima i pravilima

izvedenim iz bilo kojeg društva. To znači da će ljudi povremeno odstupiti od pravila svoga

društva ukoliko smatraju da ona narušavaju osnovna načela.

6

Univerzalna načela uključuju jednakost ljudskih prava i poštovanje, dostojanstva svih ljudi.

Razlozi slijeđenja tih načela temelje se na ličnoj odluci pojedinca, a ne vanjskim pritiscima

( Stojaković, 2005 ) .

Svaki od ovih šest podstadija moralnog rasuđivanja Kohlberg nije striktno vezivao za

određenu dob. To znači da unutar svake dobne skupine osobe mogu biti na različitoj razini

moralnog razvoja što dalje može značiti da su pojedine osobe naprednije dok druge nazaduju

( Lacković- Grgin, 2005).

Dolazi se do približnog određenja da se predkonvencionano javlja u djetinstvu, a

konvencionalno u adolescenciji. Kohleberg smatra da većina ljudi ostaje na konevencionalnoj

razini moralnog rasuđivanja što se posebno odnosi na četvrti stadij. Samo mali dio ljudi pređe

na peti stadij, a veoma su rijetki oni koji su dostigli šesti stadij. Također se kaže da može

postojat mogućnost da neki pojedinci nikada ne pređu dalje od drugog stadija. Bitno je

napomenuti da osoba ne može preskočiti jedan od stadija kako bi došla do višeg stadija

moralnog rasuđivanja-

7

3. Sličnosti između Kohlbergove i Piagetove teorije moralnog razvoja

1. Svaka faza je zasebna cjelina

2. Prelaz iz faze u fazu

3. Model je primjenjiv u svim kulturama

4. Stadiji razvoja moralnog rasuđivanja su univerzalni

5. Koristili su istu metodologiju

6. Izmišljali su hipotetičke situacije

7. Za obje teorije karakteristično je to da je moralni razvoj podjeljen u stadije

8. Rezultati istraživanja potvrđuju Piagetove zamisli, da djeca vjeruju u bezuvjetnu

pravdu, postiji povezanost nivoa kognitivnog i moralnog funkcioniranja i hipoteza o

važnosti uloga vršnjaka se pokazala tačnom. Što se može također povezati sa

Kohlbergom, jer njegove provjere potvrđuju pretpostavku da su neke kognitivne

sposobnosti i sposobnosti uživljavanja u tuđe iskustvo preduslovi za razvoj moralno

rasuđivanja

9. Dječiji moralni razvoj odvija se kroz faze sa unaprijed određenim redoslijedom

8

4. Razlike između Kohlbergove i Piagetove teorije moralnog razvoja

1.prihvatanje odluka kod djece nije zbog poštovanja autoriteta već zbog straha od kazne

2. moralni razvoj se ne završava oko 11-13 godine već traje cijelu adolescenciju i tokom

odrasle dobi

3. Piaget se više bazirao na mlađu dob, dok je Kohlberg u svojim ispitivanjima uzimao

kao uzorak i stariju djecu odnosno i mlađe odrasle

4. U Kohlbergovim istraživanjima uzorke su uglavnom predstavljali pripadnici muškog

spola, dok kod Piageta to nije slučaj

5. U Piagetovoj teoriji moralni razvoj uključuje dva stadija, dok kod Kohlberga nalazimo

podjela na tri stadija, s tim da svaki stadij uključuje i dva poststadija

6. Kohlbergova teorija moralnog razvoja je složenija i više razrađena, za razliku od

Piagetove

7. Kohlbergova teorija je više zainteresovana za razvoj moralnog suđenja u smislu zašto je

neka osoba nešto uradila, nego šta je uradila, odnosno akcenat je stavljen na namjeru

9

5. Ograničenja Piagetove teorija moralnog razvoja

Postoje i određene negativnosti a to je da je Piage potcjenjivao moralno rasuđivanje male

djece, međutim to potcjenjivanje je posljedica metodoloških nedostataka. Naime, on je u

svojim pričama prvo djeci opisivao namjere aktera a kasnije učinak akcije pa su tako djeca

zaboravila na namjere a usmjerila se na posljedice akcije. Drugi nedostatak je njegova

predpostavka da djeca razlikuju kršenje društvenih i moralnih normi. I također nije bio upravu

smatrajući da roditelji koče moralni razvoj. Može se reći da on načinom na koji opisuje malu

djecu kao one koji su usmjereni na tjelesne posljedice, tim potcjenjuje njihove moralne

kapacitete ( Berk, 2008 ).

6. Ograničenja Kohlbergove teorije moralnog razvoja

Negativnosti su te da univerzalnost modela nije u potpunosti potvrđena. Ograničenja su da

mali broj ljudi može da dostigne najviše nivoe moralnog razvoja. Dovodi se u pitanje

primenjivost njegovog modela na muškarce i žene, obrzirom da su njegov uzorak činili

ispitanici muškog spola, a mogu se naći značajnije razlike u moralnom razvoju između

ispitanika ta sva spola. Nedostatak se vidi i u hipotetičkim situacijama koje su uključivale

moralnu dilemu koja nije uvijek bila shvatljiva djeci ( Stojaković, 2005 ) .

10

7.Literatura:

Berk, L. ( 2008 ). Psihologija cjeloživotnog razvoja.

Lacković- Grgin. K, ( 2005). Psihologija adolescencije.

Stojaković, P. ( 2005 ). Psihologija za nastavnike.

Šehović, M. (2005). Osnovi opće, razvojne i pedagoške psihologije.

11