Temat 2. Specjalność: Średniowiecze

Kryzysy monarchii piastowskiej w XI i XII wieku

i próby ich przezwyciężenia.

Aleksandra Lonczak

Wiek XI i XII był okresem bardzo burzliwym i pełnym napięć w dziejach piastowskiej

monarchii. Państwo Polskie nie było wolne od kryzysów, zarówno wtedy, kiedy zaledwie

pojawiło się na scenie europejskiej, jak i w okresie swojego rozwoju. Trudności z jakimi

zmagali się piastowscy władcy dotyczyły zarówno sfery politycznej, jak i społecznej a próby

ich przezwyciężenia nie zawsze prowadziły do efektywnych osiągnięć. Piastowski kraj, który

cieszył się niespełna pół stuletnią historią składał się z wieloplemiennej społeczności, której

integracja postępowała w bardzo powolnym toku. Odrębności pomiędzy poszczególnymi

plemionami władcy próbowali zniwelować wprowadzając wspólną religię- chrześcijaństwo, ale

początkowo wywoływało to jedynie reakcje pogańskie wśród społeczeństwa. Organizacja

piastowska trwała wciąż w procesie kształtowania granic i budowy państwowych struktur.

W tym czasie konsolidowały się również państwa sąsiadów, co prowadziło do konfliktów i prób

podporządkowania sobie tych samym ziem. Geopolityczne położenie piastowskiego kraju

pomiędzy ówczesnymi mocarstwami epoki: Królestwem Niemieckim i Państwem Ruskim

stanowiło zagrożenie dla zachowania suwerenności a nawet ciągłości państwa. Wraz

z postępującym rozwojem feudalnego kraju pojawiły się także inne problemy. Ciężar

feudalnych powinności spadł na społeczność chłopską, co było powodem jej wystąpienia

przeciw władzy. W ramach rozwijającej się wielkiej własności, możni coraz bardziej dążyli do

zwiększenia swego stanu posiadania i roli w społeczeństwie. Jednym z etapów rozwoju

feudalizmu było także rozdrobnienie feudalne, które objęło ziemie polskie w drugiej połowie XII

wieku. Rozbicie jednolitej monarchii na szereg dzielnicowych księstw doprowadziło ostatecznie

do zaniku władzy centralnej.

W epoce średniowiecza młode monarchie Europy środkowej i wschodniej wciąż

rywalizowały ze sobą o wpływy na danych terytoriach. Ekspansja, jaką prowadzili sąsiedzi

państwa polskiego, wymagała od przedstawicieli dynastii piastowskiej obrania podobnych

działań w polityce zagranicznej. Polscy rządzący musieli więc wykazać się zmysłem

taktycznym i umiejętnością przeprowadzania trzeźwych rachunków politycznych. O tym, że

Bolesław Chrobry posiadał powyższe cechy, niejednokrotnie zapewniał nas Gall Anonim,

pisząc, że „po męsku rządził królestwem i za łaską Bożą w taką wzrósł cnotę i potęgę, iż

ozłocił całą Polskę swą zacnością.”[1]

Dziś jednak należałoby skorygować ten wybielony

wizerunek króla, chłodno analizując skutki jego „złotego panowania”. Chrobry rozszerzył do

granic możliwości terytorium państwa, taki stan nie utrzymał się długo, ponieważ nowe

„nabytki” terytorialne były słabo powiązane z ziemiami polskimi. Dążące do uniezależnienia

3

się Pomorze, Morawy, ziemie Słowaków, Grody Czerwieńskie, Milsko i Łużyce szybko

powróciły do dawnych państw lub usamodzielniły się. Piastowska ekspansja doprowadziła do

przewlekłego sporu z Cesarstwem Niemieckim. Mimo ostatecznego sukcesu militarnego,

bilans tych zmagań z punktu politycznego z pewnością był ujemny dla Polski. Prowadzone

z dużym wysiłkiem i nakładem kosztów działania wojenne, doprowadziły do wyniszczenia

terytorium, na którym miały miejsce potyczki. Odcisnęły także piętno na sytuacji

gospodarczej kraju, wywołując powszechne niezadowolone. Wojna przyniosła utratę części

Pomorza Zachodniego, co stało się także przyczyną powrotu pogańskich wpływów na tychże

terenach. Oprócz tego nad państwem piastowskim zawisło zgubne dla Polski przymierze

niemiecko-ruskie. Skutki tej odbiegającej od europejskich realiów polityki, okazały się

tragiczne, w szczególności zaś dla następcy Chrobrego, który musiał stawić czoła

zaistniałemu kryzysowi. Było to niemożliwe wyzwanie, zwłaszcza, że „za życia Chrobrego

Mieszko nie przedsiębrał niczego bez wskazówek ojca, a po jego śmierci kontynuował

ojcowską politykę, mimo iż zmienione warunki jej nie sprzyjały.” [2]

Już w pierwszym roku

panowania, wzorem rodzica, rozkazał się koronować arcybiskupowi gnieźnieńskiemu. Uzurpacja

praw do królewskiej korony rozdrażniła tylko nowego króla niemieckiego– Konrada II.

Następnie, jak dowodzi Jerzy Dowiat, zachęcany przez „obce podszepty” niemieckiej

opozycji występującej przeciw Konradowi II, w 1028 roku zaatakował niemieckie tereny.

[3]Wspierany przez oddziały pogańskich Wieletów, bezpodstawnie naruszył postanowienia

pokoju budziszyńskiego, prowokując silnego przeciwnika do wojny. Mimo odniesionego

sukcesu militarnego, wyprawa ta przyniosła niepowetowane straty dla państwa polskiego:

pozbawiła Mieszka życzliwych mu dotąd niemieckich sprzymierzeńców, zaś za

współdziałanie z poganami, twórcy niemieckich roczników nadali mu miano „fałszywego

chrześcijanina”. Najniebezpieczniejszym jednak skutkiem dla państwa polskiego okazał się

sojusz cesarza Konrada II z Rusią. Z tą szeroką koalicją antymieszkowską związali się

również bracia władcy- Bezprym i Otton. Jarosław Mądry natychmiast odpowiedział na

propozycję niemieckiego władcy, ponieważ „dobrze pamiętał pohańbienie siostry, złupienie

Kijowa i uprowadzenie z Rusi licznych brańców” [4]

przez ojca Mieszka II. Książę ruski już w

1030 roku zaatakował Grody Czerwieńskie, zajmując pograniczny gród Bełz. Zaś wojska

Konrada we wrześniu 1031 roku pokonały polski opór i wtargnęły na Milsko i Łużyce. Pełna

klęska nadeszła wraz z załamaniem się frontu wschodniego w 1031 roku, kiedy wojska ruskie

wkroczyły na Mazowsze, plądrując te tereny i uprowadzając ludność do niewoli. W tych

warunkach Mieszko zdecydował się do zawarcia spóźnionego pokoju z cesarzem, ale mimo to

„władza wymykała mu się z rąk”. Jak dowodzą zapiski z kroniki Hildesheim „Mieszko po

upływie jednego miesiąca został potłumiony nagłym najazdem jego brata Bezpryma

i zmuszony do ucieczki do Udalryka.” [5]

Czeski książę nie omieszkał wyrównać dawnych

krzywd i porachunków. Uwięził Mieszka i poddał go zabiegowi kastracji. Polski król mimo

hańbiących doświadczeń, nie poddał się, dając dowód swojej determinacji i poczucia honoru

i na początku 1032 roku pojawił się z powrotem w Polsce. Wraz z młodszym bratem

Ottonem, który był równie niezadowolony z rządów Bezpryma, zamordowali „pierwszego

zdrajcę Polski”, jak Bezpryma określił historyk Anatol Lewicki. Następnie pozbawiony innej

alternatywy „przybył do Merseburga i sam poddał się władzy cesarskiej, zapomniawszy

mianowicie korony i całego wystroju królewskiego.” [6]

W konsekwencji Mieszko musiał

zrzec się godności królewskiej i przyjąć zasugerowany przez Konrada II podział kraju. Mimo

późniejszych prób odrestaurowania państwa, Jan Długosz tak pisał o Mieszku „od początku

panowania [...] okazał się człowiekiem gnuśnego charakteru, tępego umysłu, niezgrabny,

w radach nierozsądny, w działaniu słaby, mało zdatny do spraw większej wagi". [7]

Długosz

doszukiwał się przyczyn klęsk w osobistej nieudolności króla. Późniejsi kronikarze

z Joachimem Lelewelem i Adamem Naruszewiczem na czele powtarzali jego insynuacje.

Uważam, że powodów tak gwałtownej z pozoru klęski państwa (co słusznie podkreślał polski

mediewista Benedykt Zientara) szukać należy jedynie w programie realizowanym przez jego

poprzednika. Długosz miał rację tylko w jedynym: Mieszkowi II nie udało się utrzymać

rozległego imperium ojca. Wątpliwe, czy utrzymałby je sam Chrobry. Umierając w 1034

roku, zostawił Polskę bardzo słabą i na tyle skłóconą wewnętrznie, że jego dziedzic

Kazimierz musiał opuścić tron i szukać azylu za granicą. Lata nieobecności księcia w kraju

były okresem całkowitego upadku państwa piastowskiego. Dopiero 1039 rok przyniósł

raptowną zmianę dla piastowskiego państwa. Kazimierz wkroczył od zachodu wraz

z pocztem pięciuset rycerzy, ofiarowanych mu przez cesarza niemieckiego, zaś po stronie

wschodniej cieszył się poparciem Jarosława. Interwencja nowych sprzymierzeńców

niepomiernie ułatwiła mu odzyskanie i umocnienie pogrążonego w kryzysie państwa.

W oparciu o powyższe przymierza Odnowiciel rozpoczął cierpliwe i konsekwentne starania

o rewindykację utraconych terytoriów. Ku zaskoczeniu Piastowicz został chętnie przyjęty

przez możnowładztwo wielkopolskie i małopolskie. W 1047 roku, korzystając z posiłków

ruskich, książę uderzył na Mazowsze, gdzie doszło do krwawej bitwy na brzegu Wisły.

Kazimierz stanął w pierwszym szeregu wojsk „sam też osobiście siekąc mieczem,

niezmiernie się utrudził, ramiona, całą pierś i twarz ubroczywszy rozlaną krwią, i tak

zapamiętale ścigał sam jeden uciekających wrogów[…].”[8]

Talent wodza i niebywała odwaga

Kazimierza przyniosły efekty- w czasie tej wojny zginął Masław, a także książęta pomorscy

5

ciągnący mu z odsieczą. W 1054 roku w wyniku arbitrażu cesarza Henryka III

w Kwedlinburgu, do Polski powróciły tereny Śląska za cenę płacenia rocznego trybutu

Czechom. Odnowicielowi udało się odzyskać władanie nad głównymi ośrodkami państwa.

Tam, gdzie tylko sięgało jego panowanie, przywracał funkcjonowanie ośrodków

administracyjnych. Książę zrozumiał również, że koszty utrzymania stałego wojska

przekraczają możliwości finansowe państwa, stąd podjął rozważną decyzję o usunięciu

drużyny królewskiej. Ogromnym wyzwaniem dla Kazimierza była również reorganizacja

niezależnej struktury kościelnej. Swoim panowaniem udowodnił, że był władcą godnym

podziwu. Spoglądając na to, od czego zaczynał, trudno nazwać go „odnowicielem”, gdyż

podejmował dzieło budowy państwa niemalże od źródła.„Przyszłość dowiodła, że wzniesione

przez niego fundamenty „drugiej monarchii piastowskiej” były solidniejsze niż wspaniały na

zewnątrz, ale na kruchych podstawach oparty gmach, jaki próbował wznieść jego dziad,

Bolesław.”[9]

Za czasów panowania jego syna- Bolesława Szczodrego znaczenie Polski na

arenie międzynarodowej niepomiernie wzrosło, ponieważ Szczodry wykorzystał trwający

w tym czasie spór o inwestyturę i opowiedział się po stronie papieża. Starał się stworzyć blok

państw antycesarskich i dlatego interweniował na Węgrzech i Rusi, osadzając na tamtejszych

tronach przychylnych mu królów. Stosunki z Czechami stały się wrogie, ponieważ Bolesław

zaprzestał płacenia trybutu ze Śląska, a wkrótce wypowiedział im wojnę. Poniósł jednak

dotkliwą klęskę pod Hradec, jak pisze Gall „przez upór i niedbalstwo Bolesław ledwie że

uszedł zasadzki czeskiej”. [10]

Przegrana ta miała swe reperkusje na Pomorzu, które korzystając

ze sposobności, odłączyło się od Polski. Mimo chwilowej ugody z księciem czeskim

Wratysławem szybko doszło do nowych walk. Polska agresja na Czechy w latach 1070

i 1072 zaniepokoiła cesarza Henryka IV. Gdyby nie powstanie antykrólewskie, które

sparaliżowało wschodnią politykę Henryka, prawdopodobnie próbowałby on uspokoić zapędy

młodego piastowskiego księcia poprzez czyn zbrojny. Jak zanotował kronikarz niemiecki,

Lambert z Hersfeldu „przeciw prawom i na hańbę […] królestwa niemieckiego” [11]

Bolesław

koronował się w 1076 roku. Wbrew powszechnemu uznaniu tego aktu za sukces, uważam, że

nominacja na króla, która miała stanowić próbę podreperowania autorytetu monarszego,

przyniosła w rezultacie odwrotny skutek niż ten planowany. Wybujałe ambicje

i mocarstwowa polityka, jaką na wzór Chrobrego prowadził Bolesław okazały się bardzo

kosztowne. Historiografia mnoży opinie o jego dziejowych sukcesach, nie zauważając ich

nietrwałości i konsekwencji. Kryzys władcy został przyspieszony dodatkowo konfliktem

z pasterzem diecezji krakowskiej. Szczodry oskarżył o zdradę biskupa Stanisława, który

związany z kołami opozycji możnowładczej, spiskował przeciw silnej władzy króla. Bolesław

ukarał go w typowy dla epoki średniowiecza sposób- ćwiartowaniem. Nie zaniechał zemsty,

mimo iż świadom był społecznego autorytetu swego przeciwnika. Jak ocenia Gall, był to duży

błąd, „[…] nie powinien był pomazaniec na pomazańca jakiegokolwiek grzechu cieleśnie

mścić.”[12]

Spór ten zakończył się także osobistym dramatem króla, który został wygnany

z kraju. Konflikt pociągnął za sobą fatalne skutki dla państwa polskiego. W jego wyniku

Polska na ponad 200 lat utraciła koronę i przestała być monarchią. Za czasów jego następcy-

Hermana spadła do rangi podmiotu politycznego w Europie Środkowowschodniej, w której

jeszcze niedawno odgrywała ważny czynnik polityczny. Państwo kierowane rządami

„człowieka pozbawionego talentu, jak i ambicji”[13]

całkowicie utraciło inicjatywę polityczną

na zewnątrz. System dawnych przymierzy uległ niekorzystnemu z punktu widzenia interesów

państwa odwróceniu, prowadząc do ponownego uzależnienia Polski od cesarstwa. Jedyna

aktywność władcy miała miejsce w 1089 roku, kiedy podjął próbę przywrócenia

zwierzchności nad Pomorzem. Polityka pomorska, do której Władysława zachęcił palatyn

Sieciech, zakończyła się fiaskiem, a w kraju obudziła się opozycja. Władysław został

oddalony od władzy i zmuszony do podziału państwa między synów. Jeden z nich, określany

przez Galla „marsowym chłopię” za cenę bratobójczych walk, ponownie zjednoczył kraj

w 1108 roku. Bolesław Krzywousty prowadził politykę sojuszy z Rusią i Węgrami,

skierowaną przeciw cesarzowi. Niemiecki władca pod pretekstem obrony praw

wydziedziczonego Zbigniewa wyprawił się na Polskę w 1109 roku. Wojna podjazdowa

stosowana przez wojsko polskie zdała egzamin, Henryk V został pokonany na Psim Polu pod

Wrocławiem, skąd „tylko trupy wywoził jako trybut.”[14]

Odparcie tego zaborczego najazdu

stanowi do dziś jedną z chlubnych kart naszej historii. Krzywoustemu nie udało się uzyskać

tytułu króla, ale otrzymał od historiografii miano ówczesnego obrońcy Polski. Bolesław chcąc

zapobiec bratobójczym walkom i zachować jednolitość władzy państwowej wobec

zewnętrznych zagrożeń, pozostawił po sobie statut dynastyczny. Gdy tylko jego ciało

spoczęło w płockiej katedrze, dokument od razu wywołał powszechne niezadowolenie.

Rozpoczęła się walka o obalenie jego postanowień. Pierwszy senior dynastii Władysław II

chciał przejąć całą władzę w państwie, co doprowadziło do rywalizacji z juniorami. Jego

walka z decentralizacją państwa zakończyła się fiaskiem. W 1146 roku został wygnany,

szukając pomocy u cesarza sprowadził do Polski niemieckie wojska, które dotkliwie

splądrowały kraj. Rycerstwo Fryderyka I Rudobrodego sforsowało Odrę, zajęło Śląsk

i dotarło do Poznania. Bolesław Kędzierzawy w 1157 roku, w Krzyszkowie, musiał złożyć

hołd lenny cesarzowi i zapłacić 3400 grzywien srebra trybutu. Za czasów seniora- Mieszka

Starego agresja niemiecka zwróciła się w kierunku Pomorza Zachodniego, które w 1181 roku

7

uznało zwierzchnictwo cesarstwa. Książę Kazimierz Sprawiedliwy nie chcąc dopuścić do

tego, by znowu władzę pochwycił jego brat- Mieszko III, szukał pomocy na dworze

niemieckim w 1184 roku. Cesarz Fryderyk w zamian zażądał złożenia hołdu lennego i zapłaty

wysokiego trybutu. To jednak nie zniechęciło polskiego księcia, który tak zaabsorbowany

walką o utrzymanie własnej władzy, nie dbał o zachowanie niezależności państwa.

Spadkobiercom Krzywoustego nie udało się zachować silnej władzy zwierzchniej. Ambicje

poszczególnych książąt doprowadziły do dezintegracji terytorium Polski. Zmianom na tronie

krakowskim towarzyszyły bratobójcze walki, często podparte ingerencjami sąsiednich

państw, które korzystając z ciągłej rywalizacji o tron między członkami piastowskiej dynastii,

okrajały polskie terytorium. Pozycja Polski na arenie europejskiej została poważnie osłabiona.

Wraz z rozwojem państwa piastowskiego rządzący pomnażali nakazy i zarządzenia

regulujące zakres powinności społeczeństwa wobec władzy. Chcąc realizować swoje

polityczne i organizacyjne zadania musieli wykorzystywać swych obywateli, oczekując od

nich stałej egzekucji świadczeń. Wśród społeczeństwa zaczęło to budzić niechęć, z czasem

przeradzającą się w bunty. Wprowadzanie chrześcijaństwa przez pierwszych Piastów spotkało

się z oporem ludności, której trudno było wyzwolić się ze sfery obrzędowości pogańskiej.

Nowa religia była kojarzona z germańskim zagrożeniem i zwyczajnie niezrozumiała dla

społeczeństwa. Uczucie krzywdy w stosunku do władz potęgowały również nieurodzaje

plonów, łupiestwo obcych wojsk czy koszty przygotowań do wojen. Jak dowodzą informacje

przekazane przez czeską kronikę Kosmasa i ruską Powieść Doroczną, około 1022 i 1025 roku

miały miejsce pierwsze próby przeciwstawienia się panom i przedstawicielom religii

chrześcijańskiej.[15]

Drużyna książęca, która władała dostateczną siłą wojskową z pewnością

nie cofnęła się przed stłumieniem tych zamieszek. Posłuszeństwo wobec polskiego monarchy

nie utrzymało się długo, ponieważ Mieszko II w odczuciu podległych nie był już tak silny

i władczy, jak jego ojciec. Splot wielu niefortunnych wydarzeń odebrał mu władzę i pogrążył

polskie państwo w wewnętrznym kryzysie. Sytuacja w latach 1034-1039 roku uległa takiemu

zaognieniu, że na ziemiach polskich doszło do wybuchu otwartego buntu ludności

i zlikwidowania władzy centralnej. Ludność protestująca przeciw odbieraniu jej starych praw,

wciąż wierzyła w możliwość powrotu do czasów bezklasowego społeczeństwa. Jak dowodzi

ruski latopis: „I było zaburzenie wielkie na ziemiach Polski i powstawszy ludzie pozabijali

biskupów i kapłanów, i panów swoich” [16]

Szczególnie tereny Wielkopolski i Śląska stały się

areną zaciekłych walk. Jednak to nie lud dał początek anarchii w państwie. Gall oskarżył za te

dokonania część możnowładców, których określił „poronionymi książętami”. Reprezentowali

oni koncepcje decentralistyczne i zmierzali do likwidacji władzy centralnej, dlatego

wykorzystując chwilowe załamanie władzy, wypędzili żonę Mieszka, niedługo po tym,

w 1038 roku podobny los spotkał i jego syna- Kazimierza. Panowie próbowali, każdy na

własną rękę, przejąć władzę, ale żaden z nich nie dysponował wystarczającą siłą.

W pogrążonym w chaosie walki wewnętrznej kraju jedynym spokojnym miejscem było

Mazowsze, dlatego tam masowo chronili się zbiegowie z innych dzielnic. Władzę pochwycił

tam eks-cześnik króla Mieszka II- Miecław. Stworzył on na tym terytorium odrębną

organizację polityczną. Zamęt i anarchię w kraju umiejętnie wykorzystał dla własnych celów,

czeski książę Brzetysław. „Wsie burzy, morduje, łupiąc i paląc, miejsca obronne siłą

zdobywa"- pisze o nim współczesne źródło.[17]

Skutki tego najazdu były tragiczne dla Polski.

Czesi, nie napotykając oporu, weszli głęboko w ziemie państwa Kazimierza. Na terenie

Wielkopolski zajęli i zrabowali Gniezno, oprócz łupów materialnych wywożąc stamtąd

relikwie Świętego Wojciecha, jego brata Radzima oraz Pięciu braci Męczenników. Te

zdobycze miały pomóc Brzetysławowi w spełnieniu planów erygowania arcybiskupstwa w

Pradze. W drodze powrotnej czeskie załogi zajęły Śląsk i Małopolskę, biorąc szereg polskiej

ludności w niewolę. Najazd był jedną z największych tragedii, jakie dotknęły ziemie polskie

w okresie średniowiecza, jego skutki poważnie zagroziły dalszemu istnieniu państwa

polskiego. Zdaniem historyka Kazimierza Tymienieckiego po 1034 roku „państwo polskie

przestało istnieć” i dopiero po powrocie Odnowiciela pojawiło się na scenie politycznej jako

„drugie państwo polskie”. Jednak już pod twardą ręką jego energicznego syna- Bolesława

Szczodrego możni znów zawiązali spisek, na którego czele stanął Stanisław ze Szczepanowa.

Autorytet Kościoła uwikłanego w ten spór w osobie krakowskiego biskupa z pewnością został

osłabiony. Ceną tego buntu była śmierć przedstawiciela episkopatu, a znając ówczesną

słabość organizacyjną Kościoła i szczupłość szeregów duchowieństwa, był to dotkliwy cios.

W walce pomiędzy biskupem i władcą, żaden z nich nie wyszedł zwycięsko, sukces zaś

osiągnęli możni, którzy rozpoczęli nowy rozdział historii społecznej i politycznej kraju.

Każdy kolejny władca, stawał się w ich rękach narzędziem do realizacji swoich własnych

celów. Władysław Herman, który objął rządy po wygnanym bracie, popadł w zależność od

palatyna Sieciecha. Możnowładca z rodu Starżów- Toporczyków zaczął przejmować

przywileje zarezerwowane wyłącznie dla władcy, świadczy o tym choćby zachowany do dziś

unikatowy zbiór denarów bitych przez niego. Jak pisał Gall, „Sieciech wiele, jak mówią,

obydwu chłopcom gotował zasadzek i przy pomocy wielu intryg starał się odwrócić serce

ojcowskie od miłości ku synom.”[18]

, co świadczy o tym, że dążył do przejęcia pełni władzy.

Taka postawa Sieciecha wzbudziła w synach Hermana niechęć do jego osoby. Bracia

9

postanowili doprowadzić do klęski intryganta i pozbawienia go wpływów na dworze

książęcym. Po krwawych walkach, przeplatanych licznymi pertraktacjami, palatyn opuścił

Polskę a popierający go Herman został odsunięty od władzy przez synów. Na polskim dworze

funkcję palatyna przejął Skarbimir z rodu Awdańców. Na początku był głównym doradcą

i wiernym sługą Bolesława. Z czasem zdobywał coraz to większe wpływy, gdy w 1117 roku

wszczął bunt przeciw Krzywoustemu, książę kazał go natychmiast oślepić. To nie

zahamowało narastających dążeń odśrodkowych. Po śmierci Bolesława, kiedy rozpoczął się

okres rozbicia dzielnicowego, walki między braćmi o władzę były popierane przez

możnowładców, którym zależało na zachowaniu w państwie statusu quo. Perspektywa

przywrócenia rządów jednowładczych, która pojawiła się już za panowania Władysława

Wygnańca, zaniepokoiła możnowładców z senioralnej dzielnicy. Porozumieli się z juniorami,

znaleźli wsparcie również u wojewody mazowieckiego. Arcybiskup Jakub ze Żnina

przypieczętował tragiczny los wypędzonego seniora, obłożeniem go klątwą. Księcia zdradził

nawet jego najwyższy dostojnik i krewny, komes Piotr Włostowic. Władysław okrutnie się

z nim rozprawił, co tylko spotęgowało narastanie opozycji wobec niego, która wypędziła go

z kraju w 1146 roku. Podobny los spotkał jego brata- Mieszka III, który dążył do

wzmocnienia władzy seniora i poprawy stanu skarbu. Jego plany, utrzymane w duchu skrajnie

centralistycznym, odbiegały od oczekiwań małopolskich możnych. Ich bunt poparł krakowski

biskup Gedko, książę śląski Bolesław Wysoki oraz Odon. Po czterech latach władzy

senioralnej Mieszko III w 1177 roku został usunięty z tronu. Przez niemal następne dwa

stulecia, środowisko możnowładcze walczyło o ograniczenie władzy książęcej, buntowało się

przeciw „niewygodnym” władcom, usuwało jednych książąt i powoływało innych.

W panującym rodzie piastowskim dochodziło do tragicznych spięć a w miarę rozrastania

się dynastii nawet do wybuchów gwałtowanych sporów rozwiązywanych drogą zbrojną. Już po

śmierci Bolesława Chrobrego pojawił się konflikt w rodzinie Piastów. Z pretensjami o udział

w schedzie wystąpili bracia Mieszka- przyrodni Bezprym i młodszy Otton. Niektórzy

historycy twierdzą, że już około 1025 roku wspólnie uknuli spisek przeciwko niemu. Gdy

jednak plany zamachu stanu wyszły na jaw, polski książę wypędził rodzeństwo. Ta decyzja

okazała się dla Mieszka zgubna, sześć lat później bracia wrócili do kraju z oddziałami wojsk

sąsiadów. Bezprym zjednoczywszy sobie cesarza niemieckiego, osiadł na polskim tronie.

Ceną przejęcia władzy była królewska korona, którą wraz z innymi insygniami musiał odesłać

cesarzowi. Struktury władzy uległy rozkładowi a autorytet księcia upadł. Kiedy w 1032 roku

Mieszko wrócił do kraju, nie zawahał się pomścić zdradzieckiego czynu braci. Przed

upływem roku, jak dowodzą źródła zmarł skrytobójczo zamordowany książę Otton, wkrótce

potem bez śladu zniknął Dytryk. Tym samym Mieszko na początku 1034 odzyskał władzę. To

jednak nie jedyne morderstwa w piastowskiej dynastii, jakie zna historiografia. Taki los

spotkał także syna Bolesława Szczodrego. Młodego Mieszka Bolesławowica zwabił do Polski

wuj-Herman. Najpierw wyprawiono mu huczne przyjecie, a potem jak pisze Gall „trucizną

zgładzono tak pięknie zapowiadającego się chłopca.”[19]

Dokonać tego mieli „jacyś

wrogowie”, któż jednak mógłby sobie życzyć takiego rozwiązania bardziej niż Herman?

Śmierć księcia położyła kres istnienia starszej dynastii zapewniając władzę jego wujowi. Jak

dowodzą źródła- nie na długo, ponieważ jego synowie, stojąc na czele własnych

dzielnicowych sił zbrojnych, podnieśli przeciw niemu bunt w 1099 roku. Wojska braci-

Zbigniewa i Bolesława stanęły przeciwko armii Hermana i jego palatyna pod Żarnowcem.

Wojnę zażegnała mediacja arcybiskupa Macieja. Herman przyjął warunki synów przykazując

młodym książętom samodzielne rządy w ich dzielnicach. Zwycięstwo młodych książąt nad

ojcem zakończyło okres ich współdziałania i rozpoczęło ich wzajemną rywalizację. Obranie

innych strategii politycznych wobec terenów Pomorza szczególnie poróżniło braci. Łupieskie

wyprawy Bolesława na pomorskie ziemie, stały się przyczyną odwetowych ataków Pomorzan

na północne pogranicze dzielnicy Zbigniewa. Taka sytuacja utrzymywała się do 1106 roku,

ostatecznie doprowadzając do wybuchu zbrojnego konfliktu między braćmi. Bolesław

wspierany przez ruskich i węgierskich wojowników zajął niemal bez walki tereny

Wielkopolski. Za pośrednictwem krakowskiego biskupa Baldwina, w Łęczycy zawarto

ugodę, która była równoznaczna z klęską starszego brata. Zbigniew oficjalnie uznał

Bolesława za księcia zwierzchniego całego księstwa i zrzekł się na rzecz juniora

Wielkopolski, Kujaw i ziemi sieradzko-łęczyckiej. Osadzony na mazowieckiej ziemi jako

lennik, został dwa lata później wygnany przez brata posiadającego jednowładcze ambicje.

Niemiecka interwencja zbrojna, jaką uchodźca sprowadził w 1109 roku, została skutecznie

odparta przez Bolesława, który następnie „pod przysięgą wierności podstępnie przywołał”

brata. [20]

Ufny Zbigniew trzy dni po przybyciu został oślepiony, a na skutek odniesionych ran

zmarł. To cyniczne bratobójstwo oprócz szoku i odrazy na dworze, wywołało oburzenie

wśród zwolenników Zbigniewa, czego następstwem był kryzys polityczny, mogący

kosztować Bolesława nawet utratę tronu. Klątwa, jaką obłożył go arcybiskup Marcin

zwalniała wszystkich poddanych księcia z obowiązku posłuszeństwa. Bolesław odbudował

swój społeczny autorytet odprawiając publiczną pokutę i odbywając pielgrzymkę do opactwa

św. Idziego. Krzywousty nauczony własnym doświadczeniem, chciał synom oszczędzić

bratobójczych konfliktów, dlatego zostawił po sobie statut dynastyczny. Mimo jego dobrych

11

chęci, postanowienia testamentu zostały złamane już dziewięć lat później. Młodsi książęta

wszczęli walkę przeciw najstarszemu bratu a Władysław na próżno starał się przywrócić ich

do porządku. Wobec panujących nastrojów otwartego buntu nie pozostało mu nic innego, jak

tylko stłumienie go siłą. Podjął wojenną kampanię zimową w 1146. Na początku udało się mu

bez przeszkód zająć Mazowsze zmuszając Bolesława i Mieszka do wycofania się do

Poznania. Tam niespodziewanie doszło do klęski najstarszego syna Krzywoustego, nie udało

mu się zdobyć grodu a mediację arcybiskupa demonstracyjnie odrzucił. Senior musiał

ratować się ucieczką za granicę, znajdując się na łasce sąsiadów. Lata panowania Bolesława

Kędzierzawego były wolne od krwawych walk wśród Piastów, jednak ta sytuacja

diametralnie uległa zmianie, kiedy po jego śmierci władzę objął Mieszko Stary. Przeciwko

„rządom jego silnej ręki” zawiązała się opozycja składająca się, poza gronem krakowskich

możnych, z księcia śląskiego Bolesława Wysokiego, brata Kazimierza i syna Odona. Opozycji

tej udało się wkrótce wygnać Mieszka. Na tronie zasiadł Kazimierz, łamiąc jednocześnie

zasadę senioratu. Jednak w 1194 roku książę nieoczekiwanie zmarł w dość niejasnych

okolicznościach. Mimo to wojska popleczników obu stron spotkały się pod Mozgawą w 1195

roku. Mieszko Stary przegrał bitwę z synem zmarłego rywala- Leszkiem Białym i ledwo

uszedł z życiem. Zabiegi Mieszka III w celu odzyskania tronu krakowskiego na drodze

dyplomatycznej przyniosły lepsze rezultaty. W wyniku porozumienia się z Heleną- wdową po

Kazimierzu odzyskał władzę w Krakowie i sprawował ją aż do śmierci w 1202 roku.

Wymienione kryzysy wskazują na to, że Polska pierwszych Piastów stale borykała się

z problemami politycznymi i społecznymi. Zarówno panowanie Chrobrego, jak i jego

naśladowcy- Bolesława Szczodrego wykazało, że Polski nie było stać na mocarstwowość

a jedynie na jej pozory. Liczne wojny prowadzone za czasów Chrobrego, czy polityka

zatargów z sąsiadami, jaką kierował się Szczodry, pogłębiły destabilizację wewnątrz kraju,

która uwydatniła się w okresie panowania ich następców. Na szczęście w piastowskim rodzie

znalazły się również osobowości takie, jak Mieszko II czy Kazimierz Odnowiciel, które nie

ustępowały w wysiłkach o zjednoczenie państwa. W drugiej połowie XII wieku było to już

zadanie bardzo trudne, ponieważ państwo polskie ulegało stopniowo zjawisku rozbicia.

W wyniku rozpadu jedności politycznej autorytet władzy księcia krakowskiego zanikł.

Możnowładztwo i ościenne kraje, chcąc realizować własne interesy wykorzystało waśnie

między poszczególnymi książętami. W wyniku tego państwo stało się luźnym zbiorem

księstw, a Polska książęca, jaką pozostawił Krzywousty- Polską możnowładczą. [21] XI i XII

wiek to okres wielkiego wysiłku i wielkich osiągnięć w umacnianiu piastowskiego państwa,

ale i czas pełen dramatycznych zwrotów i przesileń.

Przypisy bibliograficzne:

1. ↑ Gall Anonim „Kronika Polska”, s. 19.

2. ↑ Andrzej Garlicki „Poczet królów i książąt Polski”, s. 24.

3. ↑ Jerzy Dowiat „Polska- państwem średniowiecznej Europy”, s.162.

4. ↑ Andrzej Garlicki „Poczet królów Polski”, s. 27.

5. ↑ Gerard Labuda „Pierwsze państwo polskie” , s. 53.

6. ↑ Gerard Labuda „Pierwsze państwo polskie”, s. 54.

7. ↑ Jan Długosz, „Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg

dwanaście” T. 2, s. 205.

8. ↑ Gall Anonim „Kronika polska” , s. 48

9. ↑ Marek Urbański „Poczet królów i książąt polskich”, s. 29.

10. ↑ Gall Anonim „Kronika polska” , s. 51.

11. ↑ Tadeusz Wojciechowski „Szkice historyczne XI w.”, s. 193.

12. ↑ Gall Anonim „Kronika polska” , s. 56

13. ↑ Paweł Jasienia „Polska Piastów”, s. 78.

14. ↑ Gall Anonim „Kronika polska” , s. 150.

15. ↑ Danuta Borawska „Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI

wieku”, s. 160.

16. ↑ Maria Bogucka, „Dawna Polska”, s. 45.

17. ↑ Maria Bogucka, „Dawna Polska”, s. 49.

18. ↑ Gall Anonim „Kronika polska” , s. 83.

19. ↑ Gall Anonim „Kronika polska” , s. 59.

20. ↑ Marek Urbański „Poczet królów i książąt polskich”, s. 47.

21. ↑ Bogdan Snoch „Synowie Krzywoustego”, s. 129.

13

Bibliografia:

- Gall Anonim, Kronika polska, tłum. Roman Grodecki, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

Biblioteka Narodowa, Wrocław 2003,

- Jerzy Dowiat, Polska- państwem średniowiecznej Europy, Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, Warszawa 1968,

- Maria Bogucka, Dawna Polska, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985,

- Gerard Labuda, Pierwsze państwo polskie, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1989

- Paweł Jasienia, Polska Piastów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1986

- Marek Urbański, Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 2005,

- Bogdan Snoch, Synowie Krzywoustego, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa 1987,

- Tadeusz Grudziński, Bolesław Śmiały Szczodry i biskup Stanisław, Wydawnictwo

Interpress, Warszawa 1982,

- Janusz Bieniak, Państwo Miecława , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010,

- Andrzej Garlicki, Poczet królów i książąt polskich, Czytelnik, Warszawa 1998,

- Danuta Borawska, Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI w,

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964