T.C.

EGE ÜN�VERS�TES�

SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ

TÜRK TAR�H� ANAB�L�M DALI

KÂSIM HANLI�I (1445-1681)

YÜKSEK L�SANS TEZ�

HAZIRLAYAN

Serkan ACAR

DANI�MAN

Prof. Dr. �smail AKA

�ZM�R 2007

��NDEK�LER

Önsöz .........................................................................................................................4

K�saltmalar .................................................................................................................7

G�R��

1- Alt�n Orda Devleti .................................................................................................8

2- Kazan Hanl���’n�n Kurulu�u ve Ulu� Muhammed Han ........................................16

3- Kâs�m Hanl���’n�n Kurulu�una Kadar Kâs�m �ehri ..............................................30

I. BÖLÜM

KAZAN HANLARI SÜLALES�

1- Kâs�m Hanl���’n�n Kurulu�u ve Kâs�m Han (1445-1468)....................................32

2- Danyal Han (1468-1486) .......................................................................................40

II. BÖLÜM

KIRIM HANLARI SÜLALES�

1- Nur Devlet Han (1486-1491).................................................................................46

2- Sat�lgan Han (1491-1506)......................................................................................52

3- Canay Han (1506-1512) ........................................................................................58

III. BÖLÜM

SARAY HANLARI SÜLALES�

1- �eyh Avliyar Han (1512-1516)..............................................................................60

2- �ah Ali Han (1516-1519).......................................................................................62

3- Can Ali Han (1519-1532) ......................................................................................65

4- �ah Ali Han’�n �kinci ve Üçüncü Defa Tahta Ç�k��� (1537-1551 ve 1552-1567) .71

5- Say�n Bulat Han (Simeon Bikbulatoviç) (1567-1573) ..........................................98

6- Mustafa Ali Han (1573-1600)................................................................................105

IV. BÖLÜM

KAZAK HANLARI SÜLALES�

1- Uraz Muhammed Han (1600-1610).......................................................................109

V. BÖLÜM

S�B�RYA HANLARI SÜLALES�

1- Arslan Han (1614-1627) ........................................................................................116

2- Seyyid Burhan Han (Vasiliy Arslanoviç) (1627-1679) .........................................121

3- Fat�ma Sultan Bike (1679-1681)............................................................................131

VI. BÖLÜM

1- Kâs�m Hanl���’nda Te�kilat, �ktisadî Yap� ve Sosyal Durum ..............................133

Sonuç..........................................................................................................................142

Bibliyografya .............................................................................................................145

Harita ve Resimler .....................................................................................................156

ÖNSÖZ

Kâs�m Hanl���, Moskova Knezli�i’nin hareket alan�n� daralt�p, s�n�rlar�n�

geni�letmesini engellemek ve Ruslar� siyasî aç�dan bask� alt�nda tutmak amac�yla, 1445

y�l�nda Kazan Han� Ulu� Muhammed’in o�lu Kâs�m taraf�ndan kurulan ve 1681 y�l�na

kadar varl���n� sürdüren bir Türk-Tatar devletidir.

Hanl�k, kurulu� amac�, hanedan yap�s�, jeopolitik konumu ve devlet yap�lanmas�

bak�m�ndan, Alt�n Orda Devleti’nin di�er haleflerinden bariz bir �ekilde farkl�d�r.

Moskova’n�n yan� ba��nda kurulan ve belki de Rus devlet te�kilat�na en fazla tesir eden

bu Türk-Tatar Hanl���’n�n tarihi hakk�nda, maalesef �imdiye kadar ciddi bir ara�t�rma

yap�lmam��t�r. Sadece XX. yüzy�l�n ilk yar�s�nda, Rusya sahas�ndan Türkiye’ye göç

eden Akdes Nimet KURAT, Zeki Velidî TOGAN, Re�it Rahmeti ARAT ve Ahmet

TEM�R gibi büyük Türk tarihçi ve dilcileri, Kâs�m Hanl���’n�n önemini vurgulam�� ve

bu hanl��� tan�t�c� mahiyette, be� alt� sayfay� geçmeyen, k�sa makaleler veya ansiklopedi

maddeleri kaleme alm��lard�r. Burada ad�n� and���m�z tarihçi ve dilcilerin ölümü ile

birlikte, Kara Deniz’in kuzeyindeki Türk tarihine dair ara�t�rmalar neredeyse tamamen

durmu�tur. Hanl���n tarihi kaynaklar� ve belgelerin a��rl�kl� olarak Rusça olmas�, elbette

konunun bugüne kadar ele al�nmamas�n�n en önemli sebebidir.

Esasen Bat� ilim alemindeki durum da Türkiye’dekinden farkl� de�ildir. Öyle ki,

Kâs�m Hanl��� tarihi ile ilgili Bat� dillerinde yaz�lm�� tek bir monografi dahi

bulunmamaktad�r. Kaleme al�nan üç be� sat�r yaz� ise, XIX. yüzy�lda ya�am�� Nikolay

Mihayloviç KARAMZ�N ve Sergei Mihayloviç SOLOVYEV gibi Rus tarihçilerinin

genel mahiyetteki eserlerinde belirtilen k�sa ifadelerin tekrar�ndan ba�ka bir �ey

de�ildir.

Kâs�m Hanl��� tarihi ile ilgili yap�lm�� en kapsaml� ara�t�rma, Vladimir

Vladirimoviç VELYAM�NOV-ZERNOV’a aittir. 1830-1904 y�llar� aras�nda ya�ayan,

Türk-Tatar as�ll� bu bilgin (Veli Emin ailesinden)�, ilk cildini 1863 y�l�nda kaleme ald���

� Rusya’daki Türk-Tatar as�ll� aileler için bkz: A. H. Halikov, Rus Tan�nan 500 Bulgar-Tatar Türk As�ll� Sülale, Çev: Mustafa Öner, �stanbul, 1995; N. A. Baskakov, Türk Kökenli Rus Soyadlar�, Çev: Samir Kâz�mo�lu, Ankara, 1997.

(ikinci bask�s� 1887), �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah (Kâs�m

Hanlar� ve Hanzadeleri Hakk�nda Ara�t�rmalar), adl� dört ciltlik muazzam eserinde,

tüm Rus kroniklerini tarayarak Kâs�m Hanl��� tarihini yazm��t�r. Velyaminov-Zernov,

sadece Kâs�m Hanl���’n� incelemekle kalmay�p, K�r�m, Kazan, Astarhan, Sibir ve

Nogay Hanl�klar� ile ilgili de�erli bilgiler de vermi�tir. Ayr�ca bu eser, k�s�tl� da olsa,

Osmanl� Devleti, Safevîler, �ibanîler, Lehistan, Livonya, �sveç ve dönemin Do�u

Avrupas� hakk�nda önemli kay�tlar� ihtiva etmektedir. Eserin dili Rusça olmas�na

ra�men içerisinde Tatarca, Arapça, Farça, Almanca, �ngilizce, Frans�zca ve Latince

belgeler bulunmaktad�r. Kâs�m Hanlar�’na ve hanedan mensuplar�na ait mezar ta�lar�na

var�ncaya kadar, hanl�k ile ilgili tüm yaz�l� kaynaklar� toplayan Velyaminov-Zernov’un

eseri, ula��lmas� neredeyse imkâns�z bir ba� yap�tt�r.

Hanl���n tarihiyle ilgili ikinci önemli eser ise, yine Türk-Tatar as�ll� bir Rus olan

Nikolay �vanoviç ���K�N’in �storiya Goroda Kas�mova s Drevney�ih Vremen (En

Eski Zamanlardan Beri Kâs�m �ehri Tarihi) adl� kitab�d�r. 1887 y�l�nda Ryazan’da

yay�mlanan (ikinci bask�s� 1891) ve Rusça olan bu eser, Velyaminov-Zernov’un geni�

kapsaml� kitab�n�n özeti durumundad�r. Ayr�ca çok büyük öneme sahip olmasalar da,

Velyaminov-Zernov’un ula�amad��� baz� belgeler �i�kin taraf�ndan görülmü�tür.

�i�kin’in eseri koyu bir H�ristiyan taassubu ile yaz�lm��, hatta eser kaleme al�n�rken

Ryazan Ba�piskoposu Mihail Dimitriyeviç’in tavsiyeleri göz önünde bulundurulmu� ve

bu tavsiyeler kitab�n �ekillenmesinde etkili olmu�tur. Ancak buna ra�men eserin de�eri

büyüktür.

Tezimizin “Giri�” k�sm�nda, Kâs�m Hanl���’n�n kurulu�u öncesinde K�pçak

Bozk�r�’n�n durumunu belirtmek amac�yla, Alt�n Orda Devleti, Kazan Hanl���’n�n

kurulu�u ve Kâs�m �ehrinin erken dönemlerine temas edilmi�tir.

I. Bölümde ise, Kâs�m Hanl���’n� kurup bu Türk-Tatar devletine ismini veren

Kâs�m Han ve halefi Danyal Han’�n dönemleri ayr�nt�l� biçimde incelenmi�tir.

II. Bölüm, “K�r�m Hanlar� Sülalesi”dir. Burada Nur Devlet Han’�n Moskova’ya

geli�i ve ard�ndan Kâs�m Hanl��� taht�na oturu�u aktar�ld�ktan sonra, Moskova-K�r�m-

Kazan ili�kileri çerçevesinde, Kâs�m Hanl��� üzerindeki hâkimiyet mücadelesi

anlat�lm��t�r.

III. Bölüm, çal��mam�z�n en kapsaml� k�sm� olan “Saray Hanlar� Sülalesi”dir.

Burada, Kâs�m Hanl��� üzerinde Rus egemenli�inin tedricen güçlendi�i gerçe�i

gözlenmektedir. Ayr�ca Kazan ve Astrahan hanl�klar�n�n y�k�l��� ve Rusya tarihinde

önemli bir mevkii i�gal eden �ah Ali Han’�n faaliyetleri, tüm tafsilat�yla bu bölümde

aktar�lm��t�r. Yerli ve yabanc� pek çok ara�t�rmac�n�n ilgisini çeken Say�n Bulat Han

dönemine de, yine bu k�s�mda temas edilmi�tir.

Uraz Muhammed Han’�n dönemini konu edinen IV. k�s�m, çal��mam�z�n en k�sa

bölümüdür. Burada Rusya’da hanedan de�i�ikli�i öncesinde, isyan hareketlerinin

ya�and��� bir s�rada, Kâs�m Han�’n�n ve ona ba�l� Türk-Tatarlar�n, Rus kar��t�

tutumlar�na dikkat çekilmi�tir.

V. Bölüm, “Sibirya Hanlar� Sülalesi”dir. Kâs�m Hanl���’n� idare eden bu son

sülale zaman�nda, özellikle Kâs�m �ehri ve çevresinde cereyan eden “H�ristiyanla�t�r�p

Rusla�t�rma” çabalar� üzerinde durulmu�tur.

Son bölümde ise, mevcut kaynaklar �����nda, hanl���n idarî, iktisadî ve sosyal

yap�s� incelenmi�tir.

Yo�un mesai harcayarak haz�rlam�� oldu�um bu tezin Kuzey Türklü�ü

ara�t�rmalar�na, küçük de olsa bir katk� sa�layaca��n� umuyorum. Bununla birlikte, tez

konumla ilgili Latince metinleri tercüme eden Say�n Hocam Doç. Dr. Mehmet Ali

KAYA’ya, yine Arkaik Almanca metinlerin çevirisi için Prof. Dr. Gertrude

DURUSOY’a ve üzerimde büyük emekleri bulunan de�erli Hocalar�m Prof. Dr.

Mehmet ERSAN ve Doç. Dr. Cüneyt KANAT’a �ükranlar�m� arz ederim.

Ayr�ca, Türk tarihinin az ara�t�r�lm�� konular�n� ve Türk tarihçili�inin eksik

yanlar�n� çok iyi bilip ömrünü bu eksikliklerin giderilmesi yönünde harcayan; hocas�

merhum Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT’�n hat�ras�na sahip ç�karak beni bu sahada

çal��maya yönlendiren ve Türk yurduna ilim adam� yeti�tirip faydal� olmay� kendisine

�iar edinen Say�n Hocam Prof. Dr. �smail AKA’n�n tedrisinden geçmi� olman�n

verdi�i gururu ta��d���m� ve bundan dolay� kendimi talihli sayd���m� aç�kça ifade etmek

isterim. Tez konumun belirlenmesinde ve çal��malar�m esnas�nda göstermi� oldu�u

tahammül ve yak�nl�ktan dolay� da Say�n Hocam’a ayr�ca te�ekkür etmeyi bir borç

bilirim.

SERKAN ACAR

KISALTMALAR

A.g.e. : Ad� geçen eser

A.g.m. : Ad� geçen makale / madde

Bkz. : Bak�n�z

C. : Cilt

D�A : Diyanet �slam Ansiklopedisi

DTCFD : Dil Tarih ve Co�rafya Fakültesi Dergisi

Çev. : Çeviren

�A : �slam Ansiklopedisi (Milli E�itim Bakanl���)

�TED : �slam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi

s. : Sayfa

S. : Say�

TK : Türk Kültürü

TTKB : Türk Tarih Kongresi Bildirileri

Vol. : Volume

8

G�R��

1

ALTIN ORDA DEVLET�

XIII. yüzy�l�n ilk yar�s�nda, Çin’den Adriyatik Denizi’ne kadar düzenledi�i

seferler ile bütün bozk�r sahas�n� kas�p kavuran Cengiz Han (1167-1227) elde etmi�

oldu�u ba�ar�y� ilahî bir zemine oturtarak; “Yüce mevkiye ebedi Gök’ün yard�m� ve

korumas� ile eri�tim” demi�ti1.

Türk-Mo�ol yasas� gere�ince, ölmeden önce fethetti�i topraklar� o�ullar� aras�nda

payla�t�ran Mo�ol Han�, düzenlenen bir av s�ras�nda geçirdi�i kaza sonucu attan dü�erek

kendisinden alt� ay önce ölen o�lu Cuci’ye, Altay Da�lar� ile �til-Ural bölgesinden

ba�layarak, Avrasya bozk�rlar�n�n fethedilmi� ya da edilecek topraklar�n� verdi2.

Cuci’nin vakitsiz ölümünden sonra yerini büyük o�lu Batu (Say�n3) Han ald� ve 1237-

1241 y�llar� aras�nda, aral�klarla devam eden bat� seferleri sonucunda, Do�u Avrupa’n�n

önemli bir k�sm�n� ele geçirdi. �lk olarak, �til Bulgarlar�n� ortadan kald�rd�4. Daha sonra,

ba�ta Moskova Knezli�i ve XV. yüzy�l�n ortalar�nda kurulacak olan Kâs�m Hanl���

topraklar�n� da içine alan Ryazan Knezli�i olmak üzere, Rus Knezlikleri’ne ait birçok

�ehri istila etti. Hemen ard�ndan K�pçaklar�n (Kumanlar) üzerine yürüyerek onlar� da

ma�lup etti. K�pçaklar�n bir bölümü Kama Bulgarlar�n�n aras�na, geri kalanlar� da

Macaristan topraklar�na s���nmak zorunda kald�lar. K�pçaklar yurtlar�ndan ç�kar�l�p 1 Mo�ollar�n Gizli Tarihi “Monghol-un Niuça Tobça’an (Yüan Ch’ao Pi-shi)”, Çev: Ahmet Temir, Ankara, 1995, s. 109-110; W. Barthold-M.Fuad Köprülü, “Cengiz Han”, �A, C. III, s. 91. 2 Alaaddin Melik Ata Cüveynî, Tarih-î Cihangü�a, Çev: Mürsel Öztürk, Ankara, 1999, s. 96; Paul Ratchnevsky, Gengh�s Khan His Life and Legacy, Translated and Edited by Thomas Nivison Haining, USA, 2003, s. 207; Jean Paul Roux, Mo�ol �mparatorlu�u Tarihi, Çev: Aykut Kazanc�gil-Ay�e Bereket, �stanbul, 2001, s. 252; M. E. Yapp, “The Golden Horde and Its Successors”, The Cambridge History of Islam, Volume I, Cambridge, 1970, s. 495; Mustafa Kafal�, Alt�n Orda Hanl���n�n Kurulu� ve Yükseli� Devirleri, �stanbul, 1976, s. 18. 3 “Say�n” kelimesi Cengizlilere nispetle öldüklerinden sonra “Aziz” kar��l��� olarak kullan�lm�� bir Türkçe kelimedir. Dolay�s�yla bu bir isim de�ildir. Bkz. Zeki Velidî Togan, “Kazan Hanl���nda �slam Türk Kültürü”, �TED, C. III, S. 3-4, 1959-1960, �stanbul, 1966, s. 180. 4 Nadir Devlet, “Alt�n Ordu”, Do�u�tan Günümüze Büyük �slam Tarihi, IX, �stanbul, 1992, s. 104.

9

bat�ya sürüldükten sonra, 1240 y�l�n�n sonlar�na do�ru Ukrayna bozk�rlar�na inilerek

Kiev �ehri ele geçirdi5. Bu olaydan k�sa bir süre sonra Kiev’i ziyaret eden ünlü gezgin

Plano Carpini, �ehirdeki Mo�ol tahribat�n� �u sözlerle ifade etmi�tir:

“�ehirleri ve kaleleri y�k�p ya�malad�ktan sonra insanlar� öldürüp Kiev �ehrini

ku�atm��lard�. Rusya’n�n en büyük �ehri olan Kiev k�sa sürede ele geçirilerek ahalisi

katledilmi�ti. Öyle ki, �ehre geldi�imizde etrafa saç�lm�� say�s�z kafatas� ve parçalanm��

cesetler gördük. Gerçekten büyük bir �ehir olan Kiev oldukça kalabal�k nüfusa sahipti.

Fakat �imdi neredeyse hiç kimse kalmam��t�. Hemen hemen iki yüze yak�n ev

bo�alt�larak yak�l�p y�k�lm��; hayatta kalan insanlar da köle edilmi�ti. Tatarlar

Rusya’n�n tamam�n� yak�p y�km��lard�…”6.

1241 y�l�nda Do�u Avrupa’y� istila eden Batu Han, ayn� y�l geri dönerek �til

nehrinin a�a�� k�sm�nda yer alan Saray �ehrini kurdu ve buras�n� hükümet merkezi

yapt�7. Ticaret yollar�n�n kesi�ti�i bir kav�akta bulunan bu �ehir k�sa sürede geli�erek,

Do�u Avrupa ile Bat� Sibirya aras�ndaki en büyük merkez haline geldi8.

Ögedey Han’�n 11 Aral�k 1241 tarihinde Kara Korum’da ölmesi üzerine Cengiz

Han’�n torunlar� aras�nda en üstün duruma geçen Batu Han, daha rahat hareket etme

imkân�na kavu�tu. Bu tarihten itibaren �rti�-Aral bölgesi ile De�t-i K�pçak’� içine alan

geni� bozk�rda, hükümet merkezi Saray �ehri olmak üzere, Alt�n Orda Devleti kurulmu�

oldu. Cengiz Han yasas� ve Türk töresinin temelleri üzerine in�a edilen bu devlet,

egemenli�i alt�na ald��� bölgelerin yerel özelliklerini de göz önünde tutarak, türü

kendine özgü bir yap�ya büründü9.

Batu Han’�n 1256 y�l�nda ölmesiyle Alt�n Orda Devleti’nin yönetimi, o s�rada

Mengü Han’�n (1251-1259) karargâh�nda bulunan, Batu’nun o�lu Sartak’a verildi.

Ancak 1257 y�l�nda hükümet merkezine gelirken yolda ölen yeni han devleti fiilen idare

etmeye muvaffak olamad�. Onun yerine karde�i Ulakç� tayin edildi ise de, o da ayn�

5 Mehmet Saray, “Alt�n Orda Hanl���”, D�A, C. II, s. 539. 6 Friar Giovanni Di Plano Carpini, The Story of the Mongols whom We Call the Tatars, Translated with an Introduction by Erik Hildinger, Boston, 1996, s. 68. 7 David Morgan, The Mongols, USA, 2003, s. 139; Janet Mattin, “The Land of Darkness and the Golden Horde The Fur Trade Under the Mongols XIII-XIVth Centuries”, Chaiers du Monde Russe et Sovietique, XIX, s. 414. 8 W. Barthold, “Saray”, �A, X, s. 206-207; Mehmet Saray, a.g.m., s. 539. 9 Mehmet Saray, a.g.m., s. 539.

10

tarihlerde öldü10. Onlar�n beklenmedik ölümleri üzerine Batu Han’�n küçük o�lu Berke

Han (1257-1266) Alt�n Orda taht�na oturdu ve �slamiyeti kabul etti11. “�imdiye kadar

�aman olan teb’as� da Müslüman oldu”12. Berke Han’�n en büyük ba�ar�s�, Alt�n Orda

Devleti’ne kar�� giri�ilen isyan hareketlerini k�sa sürede bast�rmas�d�r. Öyle ki, tahta

oturur oturmaz ba��ms�zl���n� ilan eden Galiçya Kral�’n� yeniden itaat alt�na ald�. Ayr�ca

Memlûk Sultan� Baybars (1260-1277) ile anla�arak, Alt�n Orda Devleti için büyük bir

tehlike unsuru olan �lhanl� hükümdar� Abaka’y� (1265-1282) yendi. Fakat dönü�

yolunda hastalanarak, 1266 y�l� ba�lar�nda öldü13.

Berke Han’dan sonra tahta oturan Mengü Timur (1266-1280) devletin

bütünlü�ünü bir süre daha korumay� ba�ard�. Ancak yerine geçen Tuda Mengü Han

döneminde (1280-1287) iktidar zafiyetleri görülmeye ba�land�. Tula Bu�a zaman�nda

(1287-1290) devlet içerisindeki kar���klar hat safhaya ç�kt�. Onun k�sa süren

saltanat�ndan sonra Tokta Han (1290-1312) tahta oturdu. Ancak Tuda Mengü Han, Tula

Bu�a ve Tokta Han’�n ilk on y�l�nda (1299’a kadar) Alt�n Orda Devleti’nin gerçek

hâkimi, cesareti ve idarî yetenekleri ile temayüz eden Nogay idi14.

Tokta Han’�n son günleri, Özbek Han döneminde (1312-1340) devletin ula�aca��

askeri kudretin haz�rl�k safhas�n� te�kil etmi�ti. Tahta oturdu�u zaman 30 ya��nda olan

Özbek Han, “güler yüzlü, yak���kl�, hakiki bir Müslüman ve bahad�r idi”15. O, d��

siyasette, Berke Han döneminde tespit edilen esaslara ba�l� kalm�� ve özellikle �lhanl�

Devleti’ne kar�� M�s�r Memlûklar� ile yak�n ili�kiler kurmu�tu16.

Bu dönemde De�t-i K�pçak ülkesini ziyaret eden ünlü seyyah �bn Battuta (1304-

1368), Özbek Han devrinde yap�lan at ticaretinden yemek tariflerine, düzenlenen

10 A. Yu. Yakubovskiy, Alt�n Ordu ve Çökü�ü, Çev: Hasan Eren, Ankara, 2000, s. 39; Mustafa Kafal�, a.g.e., s. 23. 11 Jean Richard, “Berke Han’�n �slam’a Giri�i ve Alt�nordu Hanl���nda �slamiyetin Yay�l���”, Çev: Abdülkadir Yuval�, TK, S. 306, 1988, s. 634-635; Uli Schamiloglu, “Alt�n Ordu”, Çev: Bülent Kene�, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 415. 12 Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzy�llarda Kara Denizin Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1992, s. 128. 13 A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 40-45; Mehmet Saray, a. g. m., s. 539. 14 Kurat, a.g.e., s. 129; Mustafa Kafal�, “Alt�n-Orda Hanl���”, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 405; Ayr�nt�l� bilgi edinmek için bkz. A.Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 46-50. 15 W. De Tiesenhausen, Alt�n Ordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Çev: �smail Hakk� �zmirli, �stanbul, 1941, s. 315. 16 Kurat, a.g.e., s. 130.

11

e�lencelerden toplumun inanç yap�s�na var�ncaya kadar, Türk örf ve adetleri hakk�nda

ayr�nt�l� bilgiler vermi�tir17.

Özbek Han zaman�nda, Alt�n Orda Devleti gücünün zirvesine ula�m�� olmas�na

ra�men takip etti�i Moskova politikas� ileri görü�lülükten uzakt�. Ayr�ca Rus

Knezliklerini iyi bir �ekilde kullanmay� da ba�aramam��lard�18.

Onun ölümünden sonra Cuci Ulusunun durumu yava� yava� de�i�meye ba�lad�.

Hanedan mensuplar� aras�ndaki mücadele içinden ç�k�lmaz bir hal al�nca devletin düzeni

bozulmaya yüz tuttu. Gerilemenin ilk belirtileri daha Can�bek Han zaman�nda (1342-

1357) ortaya ç�kt�. Onun ölümünden sonra Alt�n Orda taht�na Berdi Bek Han’�n (1357-

1359) oturmas�yla iç kar���klar daha da artt�. Böylece devletin parçalanma süreci

ba�lam�� oldu19.

1360-1380 y�llar� aras�nda hükümdarl�k makam�na on dört han geçti ise de hiçbiri

bozulan düzeni yeniden �slah etmeyi ba�aramad�. Devletin içine dü�tü�ü kar���k

durumdan faydalanan Litvanya Dukal��� ile Podolya Prensli�i bu dönemde

ba��ms�zl�klar�n� kazand�lar. Litvanyal�lar�n bu hareketlerinden cesaret alan Ruslar,

Moskova Knezi Dimitri Donskoy (1359-1389) önderli�inde isyan edip, 1380 y�l�nda ilk

kez Alt�n Orda Devleti’ne kar�� ba�ar�yla mücadele ettiler20. A. N. Kurat’�n deyimi ile:

“Kulikovo meydan muharebesi, Ruslar�n 150 y�ld�r tahakkümleri alt�nda bulunduklar�

Mo�ollar� yenebilecek kadar kuvvetlendiklerini göstermekte idi”21.

Alt�n Orda Devleti’nin bat� yakas�nda bu geli�meler ya�an�rken do�uda Timurlu

Devleti yükselmi�ti. Timur Beg, Toktam�� Han’� (1379-1396) destekleyerek Alt�n Orda

Devleti’ne hakim olmas�n� sa�lam��t�22.Ancak Azerbaycan sorunu yüzünden aralar�

aç�l�nca taraflar kar�� kar��ya gelmek zorunda kald�lar. 27 Nisan 1391 tarihinde

Kunduzca’da yap�la sava�� Timur Beg kazand�23. �ki hükümdar 15 Nisan 1395 tarihinde

17 Ebû Abdullah Muhammed �bn Battûta Tancî, �bn Battûta Seyahatnamesi I, Çev: A. Sait Aykut, �stanbul, 2000, s. 462-496. 18 Charles J. Halperin, “Russia in the Mongol Empire in Comparative Perspective”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Volume 43, No: 1, June 1983, s. 250. 19 Kurat, a.g.e., s. 132 20 Nadir Devlet, Empires in Eurasia From Chingiz Khan to 20th Century, �stanbul, 2002, s. 58; Mehmet Saray, a.g.m., s. 539. 21 Kurat, Rusya Tarihi Ba�lang�çtan 1917’ye Kadar, Ankara, 1999, s. 96. 22 �smail Aka, Timur ve Devleti, Ankara, 1991, s. 10. 23 A.g.e., s. 15-17.

12

Terek �rma�� k�y�s�nda yeniden kar��la�t�. Bu sava�ta da “Toktam�� yenilmi�; fakat sava�

yaln�z Toktam��’�n de�il Alt�n Orda Devleti’nin de gelece�ini belirlemi�ti”24.

Toktam�� Han’dan sonra Alt�n Orda Devleti’nin durumunu de�erlendiren Fuad

Köprülü’ye göre: “Timur taraf�ndan Kefe ve Azak gibi büyük ticaret merkezleri tahrip

edilen Alt�n Orda Devleti iktisadî ehemmiyetini kaybetmi�ti. Bundan sonra ne Orta

Asya’n�n ne de Güneydo�u Avrupa’n�n mukadderat� üzerinde Alt�n Orda’n�n hiçbir

siyasî rolü olmayacakt�”25.

Timur Beg, Alt�n Orda Devleti’ne indirdi�i darbelerden sonra Timur Kutluk’u

(1395-1400) han ilan etti. Bu dönemde Edige Mirza adl� bir �ah�s cesaretiyle sivrilmi�

ve Timur Kutluk Han’�n koruyuculu�unu üstlenerek devlet i�lerine müdahil olmu�tu.

Han’�n ölümünden sonra taht için yeni bir aday aray���na giren Edige Mirza, nihayet

Cengiz Han neslinden gelen �adibek’i (1400-1407) buldu. Bütün hayat�n� zevk ve

e�lence ile geçiren �adibek, Timur Kutluk kadar bile ba��ms�z kalamad�. Edige Mirza

art�k Alt�n Orda’n�n mutlak hâkimi idi. 1419 y�l�na kadar yönetime elinde bulunduran

Edige döneminde s�ras�yla; Pulat (1407-1410), Timur (1410-1412), Celaleddin (1412),

Kerim Berdi (1412-1414/1417), Kibek (1414-1415) ve Cabbar Birdi (1417-1419) isimli

hanlar tahta ç�km��lard�26.

Edige Mirza’n�n 1419 y�l�nda ölmesiyle Alt�n Orda Devleti’nin hâkimiyeti Ulu�

Muhammed Han’�n eline geçti. Simirnov’un Leh kaynaklar�ndan aktard���na göre; Ulu�

Muhammed’in yükselmesinde Lehistan-Litvanya Kral� Vitovt’un büyük katk�s�

olmu�tu. Bununla birlikte Cuci Ulusundaki iç kar���kl�klar son bulmad�. Ulu�

Muhammed’in rakiplerinden Barak Han (1425-1427) taht� ele geçirmek için

Maveraünnehr hâkimi Ulu� Bey’e ba�vurdu. Ulu� Bey, Saray �ehrinde güçlü bir

�ahsiyetin tahta oturmas�n� kendisi için tehlike sayd���ndan Barak’a yak�nl�k gösterdi.

Böylece Ulu� Bey’in yard�m�n� almay� ba�aran Barak Han, uzun ve çetin bir sava�tan

sonra Ulu� Muhammed’i hükümet merkezinden ç�karmaya muvaffak olmu�tu27.

24 A.g.e., s. 21. 25 M. Fuad Köprülü, “Alt�n Ordu’ya Ait Yeni Ara�t�rmalar”, Belleten, C. V, S. 19, 1941, s. 425-426 26 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…., s. 306. 27 Kurat, Kazan Hanl���n� Kuran Ulu� Muhammed Han’�n Yarl���, �stanbul, 1937, s. 18-19; A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 207.

13

Ulu� Muhammed Han, 1427 y�l�nda ikinci kez Saray �ehrini ele geçirerek

hükümdarl���n� ilan etti. 1436 y�l�na kadar tahtta kalarak devleti toparlamaya çal��t�. Bu

dönemde Saray hükümetinin gücü artarak nüfuz sahas� geni�ledi. Uzun zamandan beri

vergi ödemeyen Moskova Knezli�i itaat alt�na al�nd�. Moskova’da Han’�n otoritesi

yeniden kurulmu�tu. Öyle ki, Moskova Knezleri, kendi aralar�ndaki taht meselelerini

halledemeyince bu husustaki son karar� Ulu� Muhammed Han’a b�rakmak zorunda

kald�lar28. Han, 1425 y�l�nda ölen Rus Knezi I. Vasiliy’in karde�i Yuri ile o�lu II.

Vasiliy aras�ndaki tercihini ikinciden yana kulland�. Böylece Ulu� Muhammed Han’�n

deste�ini elde eden II. Vasiliy, Moskova taht�na oturdu29.

Fakat Ulu� Muhammed Han, Saray’da yine tutunamad�. Edige Mirza’n�n

o�ullar�ndan G�yaseddin, Ulu� Muhammed’e kar�� mücadeleye girdi ve han� K�r�m

taraflar�na çekilmeye mecbur etti. G�yaseddin’in hanl��� da k�sa sürdü ve yerini Küçük

(Kiçi) Muhammed (1435?-1445?) ald�. Ulu� Muhammed Han ile Küçük Muhammed

Han aras�nda çetin iktidar mücadeleleri ya�and�ysa da sonunda bir uzla�ma sa�land�;

Küçük Muhammed Saray’da, Ulu� Muhammed ise K�r�m’da hanl�k makam�na oturdu30.

Küçük Muhammed Han’�n ölümünden sonra yerine Seyyid Ahmet Han (1445-

1465) geçti. Alt�n Orda Devleti’ni eski günlerine döndürmek amac�yla K�r�m Hanl��� ile

Moskova Knezli�i’ne kar�� amans�z bir mücadeleye girdi ve ba�ar�l� sonuçlar elde etti.

K�r�m Han� Hac� Giray (1456-1466) ile Moskova Knezi III. �van (1462-1505) aralar�nda

anla�arak bir ittifak kurdular. Buna kar�� Seyyid Ahmed Han, Lehistan ve Litvanya ile

anla��p kar�� bir cephe olu�turdu; fakat bir sonuç elde edemedi. Seyyid Ahmed’in yerine

Alt�n Orda taht�na oturan Ahmed Han (1465-1481) da mücadeleyi sürdürdü31.

II. Vasiliy döneminin sonlar�na do�ru iyice zay�flayan Tatar idaresi 1480 y�l�nda

büyük bir darbe daha yedi32. K�r�m Hanl���’na kar�� Leh Kral� IV. Kazimir ile anla�an

Ahmed Han, 1480 y�l� ilkbahar�nda III. �van’a kar�� sefere ç�kt�. Alt�n Orda kuvvetleri,

28 Kurat, a.g.e., s. 20-21. 29 R�zaeddin Fahreddin, Alt�n Ordu ve Kazan Hanlar�, Çev: �lyas Kamalov, �stanbul, 2003, s. 79; Nikon kroni�inde, Ulu� Muhammed Han’�n Yuri, K�r�m Tatarlar� ve Litvanya aras�nda yap�lacak bir ittifaktan çekindi�i için Vasiliy’den yana ç�karak bu tasar�n�n gerçekle�mesine engel oldu�u kaydedilmi�tir. Bkz. Donald Ostrowskiy, “The Mongols origins of Muscovite Political Institutions”, Slavic Review, Vol. 49, No: 4, Winter 1990, s. 540. 30 Kurat, a.g.e., s. 21-22. 31 Mehmet Saray, a.g.e., s. 540. 32 Joel Carmichael, A History of Russia, New York, 1990, s. 57.

14

Moskova Knezli�i ile Litvanya-Lehistan s�n�r�n� te�kil eden Ugra nehri k�y�s�na geldiler.

Bu durumu ö�renen Ruslar, Moskova’y� terk ettiler. Ancak Moskova Knezi ile ittifak

kuran K�r�m Han� Mengli Giray’�n (1467-1474, 1475-1476, 1478-1514) Lehistan

üzerine yürüyerek Ahmed Han’a gelecek yard�m� engellemesi33 seferin seyrini

de�i�tirdi. Öyle ki, Ahmed Han tek ba��na Ruslara kar�� sava�maktan çekinmi�; ayr�ca

ordusunun durumu da kötüle�mi�ti. K�� mevsiminin bast�rmas�, Leh Kral� IV.

Kazimir’in gelmemesi ve Mengli Giray’�n hükümet merkezini tahrip etmesi Ahmed

Han’�n geri çekilmesine sebep oldu34. Tatar kuvvetlerinin çekilmeye ba�lad�klar�n�

gören Ruslar, bunun bir aldatmaca oldu�unu dü�ünüp Moskova’ya do�ru kaçmaya

ba�lad�lar. Fakat gerçe�i ö�renen III. �van “Muzaffer bir kumandan” edas�yla

Moskova’ya döndü35. R. Grousset’in deyimi ile: “Muharebesiz geçen bu sefer pratikte

Rusya’y� boyunduruktan kurtarm�� oluyordu”36.

Ayr�ca Ahmed Han’a kar�� K�r�m Han� Mengli Giray ile anla�an �iban Han� �bak

(�brahim) ve Mang�t Beyi Musa Bek, 6 Ocak 1481 tarihinde, Don �rma��na ans�z�n

yapt�klar� bir sald�r� ile Ahmed Han’� öldürdüler37.

Ahmed Han’�n ölümünden sonra o�ullar� Murtaza (1481-1499) ve �eyh Ahmed

(1481-1502) aras�nda ba�layan taht kavgalar� ikincisinin lehine sonuçland�. Yeni Han

1491 y�l�nda K�r�m Han� Mengli Giray’�n üzerine yürüdü. Fakat Rus Knezi III. �van,

Mengli Giray’�n Kâs�m Hanl���’nda hüküm süren karde�i Nur Devlet (1486-1491) ile

onun o�lu Sat�lgan’� (1491-1506) ve Kazan Han� Muhammed Emin’i (1487-1496,

1502-1518) Saray �ehri üzerine sald�rtt�. Onlar da Alt�n Orda’n�n hükümet merkezi olan

33 Robert M. Croskey, “The Diplomatic Forms of Ivan III’s Relationship with the Crimean Khan”, Slavic Review, Vol. 43, No: 2, Summer 1984, s. 257. 34 Ahmed Han, III. �van’a gönderdi�i yarl�kta; “�imdi �rmak k�y�s�n� terk ediyorum; çünkü askerime giyim atlar�ma çul bulamad�m. K���n doksan günü geçince ben tekrar gelip senden öcümü alaca��m” demi�ti. Bkz. A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 218. 35 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…s. 142-143. 36 Rene Grousset, Bozk�r �mparatorlu�u Attila-Cengiz Han-Timur, Çev: M. Re�at Uzmen, �stanbul, 1999, s. 437. 37 Z. V. Togan’a göre: “�ktisaden yükselmekte ve bu sayede birçok Tatar Prenslerini ve Beylerini kendisine çekmekte olan Moskova’ya istiklal kazand�ran hadise, i�te bu hadisedir”. Bkz. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Tarihine Giri�, �stanbul, 1981, s. 361; Ahmed Han’�n III. �van’a kar�� izlemi� oldu�u politikay� de�erlendiren A. Yu. Yakubovskiy ise; “Han’�n bütün enerjisine ra�men, takip etti�i siyasette büyük bir görgüsüzlük göze çarpar; çünkü Rusya ile Büyük Orda aras�ndaki kuvvet oran� aç�kça Moskova’n�n lehine idi” diyerek onu tenkit eder. Bkz. A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 214.

15

bu �ehri yak�p y�kt�lar. Nihayet, �eyh Ahmed Han’�n Mengli Giray’a kar�� giri�ti�i sefer

ba�ar�s�zl�kla sonuçland�. Tatarlara kar�� aktif bir siyaset izleyen Moskova, Tatar

siyasetinin zay�f yönlerini ara�t�rarak bunlar� kendi ç�karlar� do�rultusunda kullanmay�

ve birbirleriyle rekabet eden hanlardan istedi�i ile ittifak yaparak daha tehlikeli olanlar�

saf d��� b�rakmay� ba�arm��t�38.

1502 y�l�nda K�r�m Han� Mengli Giray, Alt�n Orda Devleti’nin bütün dü�manlar�

ile birle�erek Saray �ehrine sald�rd�. Ba�ar�ya ula�an bu sefer sonucunda, Alt�n Orda

Devleti tamamen ortadan kald�r�ld�. Parçalanan devletin harabeleri üzerine K�r�m,

Kazan, Sibir, Astarhan, Nogay39 ve Kâs�m Hanl�klar� kuruldu.

38 A. Yu. Yakubovskiy, a.g.e., s. 206. 39 Kurat, a.g.e., s. 146; Ayn� yazar, “Alt�n Ordu Devleti”, Türk Dünyas� El Kitab�, C. I, Ankara, 2001, s. 549.

16

2

KAZAN HANLI�I’NIN KURULU�U VE ULU�

MUHAMMED HAN

Kazan40 �ehri, ad�n� �til �rma��na dökülen “Kazanka” �rma��ndan alm��t�r.

Bölgede Ta� devrine ait yerle�im izlerine rastlanm��; ayr�ca �ehir havalisinde Tunç devri

eserleri ile Demir devri ba�lang�c�na ait mezarlar bulunmu�tur. Bu buluntular �ehrin

arkaik dönemlerden beri yerle�im yeri olarak kullan�ld���na i�aret etmektedir41.

Kazan �ehrinin de içerisinde bulundu�u Orta �til bölgesine, erken dönemlerden

itibaren Avrupa Hunlar�, Sabarlar, Bulgarlar, Hazarlar, Peçenekler, K�pçaklar vb. Türk

topluluklar� göç ederek, Fin-Ugor kökenli Çirmi� (Mari), Mordva (Mok��) ve Ar

(Udmurt) kavimleri ile kar���p, onlar� k�smen Türkle�tirmi�lerdir42. Bölgenin en eski

halklar�ndan olan bu kavimler hakk�nda bilgi veren kaynaklar oldukça s�n�rl�d�r. Ancak

Çirmi�ler ile Mordvalar�n, Slavlara kar�� mücadele ederek 1088 y�l�nda Bulgar ve

Murom �ehirlerini ele geçirdiklerini biliyoruz. Yine 1183 y�l�nda, ad� geçen bu �ehirler

ile birlikte Ryazan43 bölgesini ya�malad�klar� ve 1283’de Ustyug �ehrini zapt ettikleri

de Rus kroniklerinde kay�tl�d�r44.

Bu kroniklerde, Çirmi�ler ve Mordvalar�n kurmu� olduklar� baz� �ehirlerin

adlar�na rastlamak da mümkündür. Örne�in, Kama �rma��n�n yukar� k�s�mlar�nda

kurulan ve 1220 y�l�ndan önce y�k�lan Bryahimov (���� ��)’un 1164 y�l�nda

40 Edward L. Keenan’a göre; “Kazan” kelimesi; “k�vr�m” ya da “bir �rma��n ba�ka bir �rma�a kar���p, çatalla�t��� yer” anlam�na gelmektedir. Bkz. Edward L. Kenan, “Kazan-‘The Bend’”, Harvard Ukrainian Studies, Volume III/IV, 1979-1980, Part 1, s. 494; Zeki Velidî Togan ise; bu �ehrin daha önce “Say�n Yurdu” (Say�nov Yurt) ad� ile an�ld���n� ve burada “Say�n” ad� ile Batu Han’�n kastedildi�ini ileri sürmektedir. Ona göre; “Batu Han devrinde Kazan henüz bir �ehir de�il “yurt” yani yaylak yeri idi. Buran�n Kazan ismini almas�, bölgede bir �ehir kurulmas� ile alakal�d�r. �ehrin ismi Ebulgazi Bahad�r Han’�n zikretti�i Ça�atay Hanlar�ndan Kazan (1334-1346) ile ilgili olabilir.” Bkz. Zeki Velidî Togan, “Kazan Hanl���nda �slam Türk Kültürü”, �TED, C. III, S. 3-4, 1959-1960, �stanbul, 1966, s. 180. Bize göre; konuyu derinlemesine inceleyen Edward L. Keenan’�n görü�ü daha tutarl�d�r. 41 �smail Tütko�lu, “Kazan”, D�A, C. XXV, s. 134. 42 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 152-153; Abdullah Battal Taymas, Kazan Türkleri Türk Tarihinin Hazin Yapraklar�, Ankara, 1966, s. 24. 43 Ryazan için bkz. M. Tikhomirov, The Towns of Ancient Rus, Moskova, 1959, s. 450-460. 44 Karl Fuks, Kazanskie Tatar� Kratkaya �storiya Goroda Kazani, Kazan, 1991, s. 147-148.

17

oldukça büyük bir �ehir oldu�u kaydedilmi�tir. Nestor kroni�inde ad� geçen bir di�er

�ehir ise; �til �rma��n�n sol k�y�s�nda bulunan Tuhçin (������)’dir. Günümüze kadar

ula�an baz� belgelerde adlar� an�lan; Çelmata (�������), Sabakula (��������), A�li

(����), Jukotin (��� ����) ve Kermençuk (����������) gibi baz� küçük �ehirler

ise 1396 y�l�na gelindi�inde tamamen terkedilmi� bulunuyorlard�45.

1239 y�l�nda Çirmi�ler ve Mordvalar, Bulgarlar ile birlikte Mo�ol hâkimiyeti

alt�na girdiler. Anla��ld��� kadar�yla, Alt�n Orda Devleti egemenli�inde 120 y�ldan uzun

bir süre, sükûnet içerisinde ya�ad�lar. 1360 y�l�nda Alt�n Orda iç kar���kl�klar yüzünden

zay�flay�nca �til ve Kama �rmaklar� üzerinde bulunan Bulgar �ehirleri ya�ma edildi.

Fakat Toktam�� Han’�n devleti toparlay�p otoritesini kurmas� bu olaylar� yat��t�rd�. 1390

y�l�nda Vyatka ve Jukotin’i ele geçiren Toktam�� Han burada uzun süre kalmayarak

1391 y�l�nda Kazan �ehrini fethetti46.

Toktam�� Han’�n Alt�n Orda taht�na oturdu�u tarihe kadar, Kazan �ehri hakk�nda

herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r. Karl Fuks’un deyimi ile: “Kroniklerde neden bu

�ehirden söz edilmedi�ini izah etmek güçtür”47. Ayr�ca �ehirde bulunan mezar ta�lar� da

geç dönemlere aittir. Kaz�lar sonucu ele geçirilen sikkelerin tamam� Kazan �ehrinin

yadigârlar�d�r. Hanl���n tarihi hakk�nda bilgi veren Tatar el yazmalar�n�n neredeyse

tamam� Kazan’�n Ruslar taraf�ndan i�gal edildi�i s�rada imha edilmi�; geri kalanlar� da,

muhtemelen �ehirden kaçan Tatar asilzadeleri taraf�ndan Buhara’ya götürülmü�tür.

Kazan �ehrinin kurulu�u hakk�nda hem Tatarlar hem de kom�ular� olan kavimler

aras�nda birçok rivayetler bulunmaktad�r. Ancak L�zkov ve R�çkov gibi ara�t�rmac�lar�n

belirttiklerine göre; bu rivayetlere inanmak neredeyse imkâns�zd�r48.

Kazan Hanl���’n�n kurulu�una geçmeden önce Ulu� Muhammed Han’�n soyu

hakk�ndaki tart��malara da temas etmek gerekir.

Daha önce de ifade edildi�i üzere; Alt�n Orda Devleti’nin en karma��k döneminde

tahta oturan Ulu� Muhammed Han’�n soyunu tespit etmek oldukça zordur. Kaynaklarda

Han’�n �eceresine dair karma��k bilgiler verilmi� oldu�undan, Han’�n babas�n�n kim

45 A.g.e., s. 149-150. 46 A.g.e., s. 151-153. 47 A.g.e., s. 153; Zeki Velidî Togan’�n, Rus bilgini V. Semenov’a dayanarak aktard���na göre; Kazan �ehri Rus kroniklerinde ilk kez 1370 y�l�nda geçmektedir. Bkz. Zeki Velidî Togan, a.g.m., s. 180. 48 Karl Fuks, a.g.e., s. 153-154.

18

oldu�u tarihçiler aras�nda tart��ma konusudur. Öncelikle bu hususta kaynaklar�n verdi�i

bilgileri incelemek gerekir49.

Ebulgazi Bahad�r Han’a göre; Ulu� Muhammed’in babas� �çkili Hasan’d�r.

K�r�ml� Hac� Gaffar’�n “Umdetü’t-Tevarih” adl� eserinde, Han’�n babas� olarak

“Çagay” adl� bir kimse kaydedilmi�tir. Muhibbi’nin “Divanü’l-�n�â”s�nda ise: “Sultan

Baybars zaman�nda De�t han� Muhammed Han �bnü’l Hasan bin Ahi Toktam�� Han…”

kayd� mevcuttur. Camiü’d-Düvel yazar� Müneccimba�� da ba�ka bir �ecere vermektedir:

“Sultan Muhammed Han bin Timur Sultan bin Timur Kutlu� bin Timur Melik bin Urus

Han”. Ancak Ulu� Muhammed Han ile Küçük Muhammed Han� karde� olarak

kaydeden Müneccim ba��n�n verdi�i �ecere hatal�d�r50.

Kazan Türklerinin tan�nm�� tarihçilerinden �ehabeddin Mercanî (1818-1889) de

“Müstefad’ül Ahbar Fi Ahval-i Kazan ve Bulgar” adl� eserinde Ulu� Muhammed

Han’�n soyunu Urus Han’a dayand�rmaktad�r: “Ulu� Muhammed bin Timur Han bin

Kutlu� Timur Han bin Urus Han Kazan padi�ahlar�n�n o�ludur”51. �kinci ku�ak Kazan

tarihçilerinden Hadi Atlasî: “Bu ki�inin ur�g�n� Mercanî hazretleri; Ulu� Muhammed

Han bin Kutlu� Timur Han bin Urus Han deyü zapt itedir”52 diyerek onu teyit

etmektedir. Zeki Velidî Togan da Müneccimba��’n�n söylediklerini aynen

tekrarlamaktad�r: “Timur Han’�n büyük o�lu ve Küçük Muhammed’in a�as� olan Ulu�

Muhammed Han…”53.

Kazan ve Bakû Üniversitelerinde Türk Tarihi Profesörlü�ü yapan Aziz

Gubaydullin, “Tatar Tarihi” isimli eserinde, Ulu� Muhammed Han’�n Cengiz Han

neslinden oldu�unu söylemekle yetinmi�tir. Bu konuyu bütün ayr�nt�lar� ile ele alan

Murat Remzi’ye göre; Ulu� Muhammed ile Küçük Muhammed kesinlikle karde�

de�ildir. V. Simirnov ise, han�n �eceresini kesin olarak belirleyememi�tir54.

49 Kurat, Kazan Hanl���n� Kuran Ulu� Muhammed Han�n Yarl���, �stanbul, 1937, s. 16. 50 A.g.e., s. 16. 51 �ehabeddin Mercanî, Müstefad’ül Ahbar Fi Ahval-i Kazan ve Bulgar, Kazan, 1897 (T�pk�bas�m Ankara, 1997), s. 122. 52 Hadi Atlasî, Kazan Hanl���, 1914, s. 28. 53 Zeki Velidî Togan (Ahmed Zeki Velidî), Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, 1912, s. 180. 54 Kurat, a.g.e., s. 17.

19

Konuya ili�kin farkl� bir görü� de M. G. Hudyakov taraf�ndan ileri sürülmü�tür:

“Ulu� Muhammed Han, ünlü Toktam�� Han’�n torunu ve Saray Han� Celaleddin’in

o�ludur”55.

Bütün bu görü�leri de�erlendirip konuya aç�kl�k getiren A. N. Kurat’a göre; Ulu�

Muhammed Han’�n babas� han de�ildi. Verilen soy kütükleri aras�nda gerçe�e en yak�n�

Ebulgazi Bahad�r Han’�n nakletti�idir. Dolay�s�yla Ulu� Muhammed Han’�n babas�

�çkili Hasan’d�r56.

Türk-�slam co�rafyas�n�n kuzeybat� k�sm�nda kurulan Kazan Hanl���, ad�n�

hükümet merkezi olan Kazan �ehrinden alm��t�r57. Buras� Asya k�tas� ile Kuzeydo�u

Avrupa’y� birbirine ba�layan önemli ticaret yollar�n�n kav�ak noktas�nda

bulunmaktayd�58. Kazan, güneyde Astarhan Hanl���, do�u ve güneydo�uda Nogay

Hanl���, güneybat�da K�r�m Hanl���, bat�da Moskova Knezli�i, kuzeyde daha önce ad�n�

and���m�z Fin kavimleri ile meskûn sahalar ve kuzeydo�uda Sibir Hanl��� ile çevrili

idi59.

Kazan Hanl���’n�n kim taraf�ndan ne zaman kuruldu�u meselesi de önemli bir

tart��ma konusudur.

G. N. Moiseeva, M. G. Safargaliyev60, Akdes Nimet Kurat, Zeki Velidî Togan,

Ahmet Temir, M. G. Hudyakov ve Ravil Bukharaev gibi tarihçiler hanl���n 1437

y�l�nda, Ulu� Muhammed Han taraf�ndan kuruldu�unu kabul etmektedirler.

Buna kar��l�k ba�ta V. V. Velyaminov-Zernov olmak üzere, N. F. Kalinin, A.

Halikov, B. Nolde61 ve N. �. �i�kin ise, hanl���n kurulu� tarihi olarak Ulu� Muhammed

Han’�n o�lu Mahmutek ( !"#$%& )’in tahta oturdu�u 1445 y�l�n� teklif etmektedirler.

“Russia and Kazan Conquest and Imperial Ideology (1438-1560s)” ba�l���n�

ta��yan eserinde, bu konuyu inceleyen J. Pelenski ise, daha uzla�mac� bir tav�r 55 M. G. Hudyakov, Oçerki po �storii Kazanskago Hantsva, Moskova, 1991, s. 22. 56 Kurat, a.g.e., s. 17; Ayn� yazar, Topkap� Saray Müzesi Ar�ivindeki Alt�n Ordu, K�r�m ve Türkistan Hanlar�na Ait Yarl�k ve Bitikler, �stanbul, 1940, s. 23. 57 Re�it Rahmetî Arat, “Kazan”, �A, C. VI, s. 505. 58 Mihail R�bu�kin, Kratkaya �storiya Goroda Kazani I, Kazan, 1848, s. 3; N. Prokofyev, �storiya Kazani Pokoreniya Kazanskago Tsarstva, Kazan, 1904, s. 13; W. Barthold (Aleksander Bennigsen), “Kazan”, The Encyclopaedia of Islam, Volume IV, s. 849. 59 Kurat, “Kazan Hanl��� (1437-1556)”, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 441; Mehmet Saray, “The Hanate of Kazan”, A Short History of Turk�sh-Islamic States, Edited by E. Merçil-H. Y. Nuho�lu, Ankara, 1994, s. 263. 60 Azade-Ay�e Rorlich, Volga Tatarlar�, Çev: Mehmet Süreyya Er, �stanbul, 2000, s. 68. 61 A.g.e., s. 68.

20

sergilemektedir. Ona göre: “Kazan Hanl���’n�n kurulu� süreci kesin bir tarih ile izah

edilemez. Bu olguyu Ulu� Muhammed’in Alt�n Orda Han� iken azledilmesi ile ba�lay�p,

1445 y�l�na kadar devam bir süreç olarak kabul etmek gerekir. Bununla birlikte, her iki

tarih de, Moskova askerî birlikleri ile kar�� kar��ya gelinildi�i için büyük öneme

sahiptir. Dolay�s�yla bu iki tarih, Moskova-Kazan ili�kilerinin ba�lang�c� olarak kabul

edilmelidir. Ulu� Muhammed’in sürüldü�ü ve Moskova Knezli�i ile ilk defa temasa

geçti�i 1437 y�l�, Kazan Tatarlar� ile Ruslar aras�ndaki ili�kilerin ba�lang�ç tarihi

olmas� nedeniyle önemlidir. 1445 tarihini ise, Moskova Knezli�i ile çoktan kurulmu�

olan Kazan Hanl��� aras�ndaki resmi temaslar�n ba�lang�ç noktas� olarak kabul etmek

daha uygundur”62.

Kazan Hanl���’n�n kurulu�unu, 1437’de ba�lay�p 1445 y�l�nda tamamlanan bir

süreç olarak görülmesini teklif eden63 J. Pelenskiy, bize göre de bu soruna en do�ru ve

tarafs�z yakla��m� sergilemi�tir.

Daha önce de temas edildi�i gibi, Saray ve K�r�m’daki hâkimiyetini kaybeden

Ulu� Muhammed Han, 1437 y�l�nda Rusya s�n�r�na do�ru yöneldi. Rusya-K�r�m

s�n�r�nda, Moskova Knezli�i’nin güneybat�s�nda bulunan Belev �ehrinin kendisine

“yurt” olarak verilmesi için II. Vasiliy’e (1425-1462) ricada bulundu. Fakat Büyük

Knez onun iste�ini reddetti ve Tatarlar�n Knezlik hudutlar�ndan uzakla�t�r�lmas� için

Moskova birliklerini Han’�n üzerine gönderdi64.

M. G. Hudyakov’a göre; II. Vasiliy’in bu tutumu o s�rada Moskova Knezli�i’nin

metbusu olan Saray Han�’n�n iste�i ile gerçekle�mi� olabilirdi65. Tatarlara kar��

gönderilen Moskova ordusu 40 bin asker ve 8 Generalden olu�uyordu66. Ordunun

komutas� ise, Galiç Knezi Yuri Dimitriyeviç’in o�ullar� �emyaka ile Dimitri Krasn�y’a

verilmi�ti67.

Ulu� Muhammed Han, yine de bar�� yanl�s� bir tutum sergileyerek II. Vasiliy’e,

Alt�n Orda içerisindeki anla�mazl�klar� körüklememesini söyleyip tarafs�z kalmas�n�

62 Jaroslav Pelenski, Russia and Kazan Conquest and Imperial Ideology (1438-1560s), Paris, 1974, s. 23. 63 Azade-Ay�e Rorlich, a.g.e., s. 68. 64 M. G. Hudyakov, a.g.e., s.24. 65 A.g.e., s. 24. 66 Kazanskaya �storiya, Yay�na Haz�rlayan: G. N. Moiseeva, Moskova-Leningrad, 1954, s. 52. 67 Edward L. Kenan, “Muscovy and Kazan: Some Introductry Remarks on Pattern of Stepe Diplomacy”,Slavic Review, Volume 26, No: 4, December 1967, s. 555.

21

önerdi. Buna kar��l�k Rusya’dan vergi almayaca��n� taahhüt etti. Ancak Ruslar, Ulu�

Muhammed Han’�n teklifini ciddiye almayarak, sorunu askerî müdahale ile çözmekte

kararl� idiler68. Sava��n kaç�n�lmaz oldu�una kanaat getiren han 3 bin ki�ilik bir ordu ile

Rusya üzerine yürüdü. Bunlar�n bin kadar�, yeterli askerî teçhizata sahip olmamalar�na

ra�men korkuya kap�l�p kalabal�k Moskova ordusundan kaçmam��lard�. “Kazanskaya

�storiya”n�n deyimi ile: “Hayatlar�ndan vazgeçip Allah’a s���nm��lard�”69.

Nihayet 5 Aral�k 1437 tarihinde Belev �ehri yak�nlar�nda yap�lan meydan

sava��n�, Rus kuvvetleri çok daha üstün olmas�na ra�men, Ulu� Muhammed Han

kazand�70.

Ancak Rus tarihçilerin pek ço�una göre; Belev sava�� ba��bozuk ve çapulcu

Tatarlara kar�� düzenlenmi� askerî bir harekât idi.

S. M. Solovyev’in konu ile ilgili olarak yazd�klar� söylediklerimizi destekler

niteliktedir: “1437 y�l�nda Tatarlar�n Ryazan bölgesine girmesine izin verildi. Fakat

ayn� y�l�n sonunda önemli bir olay ya�and�. Alt�n Orda’dan kovulan Ulu� Muhammed

Han, Rusya s�n�r�ndaki Belev’e yerle�ti. Büyük Knez, �emyaka ile Krasn�y idaresindeki

güçlü bir orduyu Tatarlara kar�� gönderdi. Ulu� Muhammed, Rus halk�n�n mallar�n�

ya�malay�p insanlara eziyet etmi�ti. Ruslar, Belev mevkiine ula�t�klar�nda han korkuya

kap�larak, Rusya’n�n tüm isteklerini kay�ts�z �arts�z yerine getirece�ini taahhüt edip

bar�� teklifinde bulundu. Ancak söyledikleri Ruslar nezdinde dikkate al�nmad�. Rus

ordusu �ehrin üzerine yürüyerek Tatarlar� yenilgiye u�ratt�. Daha sonra Tatar

Mirzalar� yeni bir öneri ile Büyük Knezli�e ba�l� Voyvodalar�n yan�na geldiler. Han,

bir Mirza ile beraber kendi o�lunu da II. Vasiliy’e rehin olarak göndermeyi ve Rus

topraklar�n�n koruyuculu�unu üstlenmeyi teklif etmi�ti. Fakat bu teklif de kabul

edilmedi. Red cevab� alan Tatar Mirzalar�, Voyvodalara dönerek; “Sizin bar��

yapmaya niyetiniz yok; art�k zaman bizi yarg�las�n!” dediler. Ve Voyvodalar bütün

Rus ordusunun Tatarlar�n elinden kaçt���na �ahit oldular…”71.

68 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 24. 69 Kazanskaya �storiya, s. 52. 70 Bu muharebede Grigoriy Protasov isimli Voyvoda’n�n haz�rlam�� oldu�u sava� stratejisinin uygulanmas�, Moskoval�lar�n hezimete u�ramas�nda önemli rol oynam��t�. Bkz. Jaroslav Pelenskiy, a.g.e., s. 24. 71 S. M. Solovyev, �storiya Rossii s Drevney�ih Vremen, Kniga II, Toma 3-4, Moskova, 1988, s. 391-392.

22

Bu devirde Ruslar�n dini bütün ve insan sevgisine sahip ki�iler olmad���n� belirten

N. M. Karamzin’e göre ise; Moskoval�lar�n bozguna u�ramas� ilahî bir cezadan ba�ka

bir �ey de�ildi72. Ruslar�n Tatarlara bak�� aç�s�n�n karakteristik örnekleri olan bu sözler,

XIX. yüzy�l koyu Rus milliyetçili�i ile Ortodoks H�ristiyan taassubunun en aç�k

ifadeleridir.

R. Bukharaev de; “Rus tarihçilerinde, Ruslar� hakl� ç�karmak için, Moskoval�lar�n

askerî giri�imlerini güneyli çapulculara kar�� yapt��� dü�üncesi hâkimdir. Sald�rganl�k,

dürüstlü�ün ihlali, ya�mac�l�k ve bunun gibi olumsuz kavramlar Ruslar�

ilgilendirmeyen; fakat güneyli ve do�ulu kom�ular�n� niteleyen özelliklermi� gibi telakki

edilmi�tir”73 diyerek bu dü�üncemizi desteklemektedir.

Belev zaferinden sonra, �til boyundaki Eski Bulgar �ehrine gelen Ulu�

Muhammed Han, buradaki mevkiini iyice sa�lamla�t�r�p, Rusya üzerinde hâkimiyet

kurmay� tasarl�yordu. Ayr�ca Moskova Büyük Knezi’nin daha önce Saray Han� Küçük

Muhammed’e ödedi�i vergiyi bundan sonra kendisi tahsil etmeyi istiyordu. Han bu

emellerine ula�mak için Moskova üzerine bir sefer düzenlemeye karar verdi. 1439

y�l�nda Nijniy Novgorod’u ele geçirerek ma�rur ve muzaffer bir �ekilde Moskova’ya

kadar ilerledi74.

Bu durumu haber alan II. Vasiliy, hükümet merkezi Moskova’y� savunmas� için

kabiliyetli bir Boyar olan amcas� Yuri Patrikyeviç’i görevlendirdi. Kendisi ise kuzeye

yönelerek �til nehrinin yukar� mecralar�na geldi ve asker toplamaya ba�lad�. Bu s�rada

�ehrin surlar�n� dövmeye ba�layan Tatarlar bir sonuç elde edemedikleri için büyük

s�k�nt�lara maruz kald�lar. 3-13 Haziran tarihleri aras�nda devam eden ku�atman�n

ba�ar�ya ula�amayaca��n� anlayarak �ehrin kenar semtlerine sald�r�p, ele geçirdikleri

ganimetler ve esirler ile birlikte geçici olarak güneye do�ru çekildiler75.

1439 y�l�ndan sonra Ruslar ile Tatarlar aras�nda k�sa süreli bir bar�� süreci

ya�and�. �ki has�m aras�nda mütecaviz hareketler de görülmedi. Moskova saray�

dikkatini dört y�l boyunca bat� ve güney s�n�rlar�na odaklad�. 1441 y�l�nda Novgorod

72 Ravil Bukharaev, Islam in Russia The Four Season, Curzon, 2000, s. 214. 73 A.g.e., s. 215. 74 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 26. 75 Gustave Alef, “The Battle of Suzdal in 1445 An Episode in Muscovite War of Succession”, Rulers and Nobles in Fifteehth Century Muscovy, London, 1983, s. 13.

23

Knezli�i’ne sald�ran II. Vasiliy, sahip oldu�u gücün büyük k�sm�n� bu askerî

harekât�nda kulland�. Büyük Orda Tatarlar�, 1442-1444 y�llar� aras�nda Moskova’n�n

güneyinde bulunan, stratejik öneme sahip Ryazan Knezli�i’ni ciddi �ekilde rahats�z

etmeye ba�lay�nca Büyük Knez, Ryazan Knezli�i’nden herhangi bir talep gelmedi�i

halde, Tatarlar� defetmek için, onlara yard�m etti. Bu s�rada Moskova Knezli�i’nin do�u

s�n�r�na yak�n bir �ehir olan Nijniy Novgorod’da bulunan Ulu� Muhammed Han ve ona

ba�l� Tatarlar da ise herhangi bir hareketlilik görülmedi76.

1443-1444 y�llar�nda Litvanya’n�n Novgorod Knezli�i üzerindeki büyük nüfuzu,

II. Vasiliy hükümetinin bat�daki tehlikeyi dikkate almas�n� zorunlu k�ld�. Moskova’n�n

tahakkümünden rahats�zl�k duyan Novgorodlu elitler, bu bask�y� k�rmak için yo�un

çaba sarf ediyorlard�. Ya�anan geli�meler Moskova Knezli�i için gerçekten tehlikeli

olmaya ba�lam��t�. Kral Kazimir’in tecavüzlerine kar�� koymaktan ba�ka çare

olmad���n� anlayan II. Vasiliy, bu tehdidi ortadan kald�rmak için haz�rlad��� orduyu iki

Tatar Hanzadesinin emrine vererek, Moskova’dan Litvanya’ya gönderdi. 1444 y�l�n�n

son aylar�nda aniden sald�r�ya geçen Tatar idaresindeki Rus ordusu, Smolensk’in77 yan�

s�ra Brianks, Viazma ve birkaç küçük kasabay� da ele geçirdi78.

Bat�da ya�anan bu geli�meleri yak�ndan takip eden Muhammed Han,

Moskova’n�n do�usundaki yerle�im birimlerine sald�rarak özellikle Murom’u bask�

alt�nda tuttu. Kar�� kar��ya kald��� bu yeni tehditten dolay� korkuya kap�lan Büyük

Knez, belki de elindeki askerî gücün tamam�n� harekete geçirdi. II. Vasiliy’in ordusu

Moskova kuvvetlerinin yan� s�ra Galiç, Mozhaisk, Vereia ve Serpuhov Knezlikleri’ne

ba�l� birliklerden olu�uyordu. Tatar kuvvetlerinin say� bak�m�ndan az olmas�na ve geni�

bir arazide da��n�k vaziyette bulunmas�na ra�men Moskova ordusu taarruz edemedi.

1444 y�l�n�n Ocak ay�ndan Mart ay�na kadar devam bu sefer sonucunda, Ulu�

Muhammed Han, Nijniy Novgorod’u elinde tutmay� ba�arm��t�79.

Kronikler bu yürüyü�te, daha kalabal�k olan Moskova ordusunun neden taarruz

etmedi�ine dair herhangi bir bilgi vermemektedirler. Bununla birlikte, Tatar tehdidi ba�

gösterince bu kez de Kral Kazimir’in ordusu, savunma zafiyeti gösteren Moskova’n�n

76 A.g.m., s. 13. 77 M. Tikhomirov, The Towns of Ancient Rus, Moskova, 1959, s. 372-381. 78 Gustave Alef, a.g.m., s. 13. 79 A.g.m., 13, 14.

24

bat� bölgelerine sald�rd�. II. Vasiliy, büyük bir sorun ile kar�� kar��ya idi. Aralar�ndaki

mesafe 250 kilometreden fazla olan iki s�n�r bölgesi, tehlikeli has�mlar� taraf�ndan

sürekli taciz ediliyordu. Moskova’n�n bat�s�nda bulunan “Udel” (yurtluk, Knez

malikânesi) arazileri Litvanyal�lar taraf�ndan ya�ma edilmi�ti. Mahalli idarecilerin de

deste�ini alamayan Büyük Knez II. Vasiliy, ya Litvanya’ya ya da Tatarlara kar��

sald�r�ya geçmek zorunda idi80.

Ancak bu a�amada II. Vasiliy’in sergiledi�i karars�zl�k, Ulu� Muhammed Han

taraf�ndan ustaca kullan�ld�. 1444 y�l�n�n sonlar�na do�ru Büyük Knez’in ordusu geri

çekilince Moskova’n�n s�n�r bölgelerinde büyük bir idarî bo�luk meydana gelmi�ti.

�lkbahar geldi�inde, Ulu� Muhammed Han bu bölgeyi ya�malamas� için o�lu

Mahmutek’i görevlendirdi. Askerî birlikleri say� bak�m�ndan yetersiz oldu�u için ba�ta

Çerkezler ve Kazaklar olmak üzere, s�n�r bölgesinde ya�ayan çok say�daki ba��bozuk

kimseyi de ordusuna dâhil etmi�ti81.

Büyük Knez II. Vasiliy, verimli ve zengin Vladimir-Suzdal bölgesinin Tatarlar

taraf�ndan ya�malanaca��n� bildi�i için oldukça tedirgindi. Bunu engellemek için

elindeki bütün kuvvetler ile birlikte 14 Haziran 1445’de Moskova’dan ayr�ld�. Ortodoks

mezhebinin dinî ritüelleri gere�i, sefer öncesinde birtak�m azizlerin mezarlar�n� ziyaret

etti. II. Vasiliy, Udel Knezleri’ne kendisine kat�lmalar� yönünde talimat verdi. Ayr�ca

hizmetinde bulunan Tatar Hanzadesi Birdidad ('*' +',/3)’a da ça�r�da bulunarak,

askerleri ile birlikte Suzdal’a gelmesini emretti. �ki hafta sonra, 29 Haziran günü

Yuryev’e ula�t���nda Nijnij Novgorod garnizonunun Tatar ku�atmas� alt�nda oldu�unu

ö�rendi. Ku�atma sonunda kale Ulu� Muhammed Han’a teslim edilmi�ti. Nihayet

Büyük Knez, 6 Temmuz günü Suzdal �ehrinde amcas� çocuklar� Mozhaisk Knezi �van,

Vereia Knezi Mihail ve kay�nbiraderi olan Serpuhov Knezi Vasiliy Yaroslaviç ile

bulu�tu. Ancak ça�r�da bulundu�u bütün Knezliklerden asker toplamak mümkün

olmam��t�. Ayr�ca Yuryev’e kadar gelen Tatar Hanzade Birdidad, Büyük Knez’e yard�m

etmekten vazgeçerek geri dönmü�tü82.

Düzenlenen seferin gidi�at� Moskova Büyük Knezi’ni s�k�nt�ya sokmu�; Nijniy

Novgorod kalesinin kaybedilmesi ise büyük hayal k�r�kl��� yaratm��t�. Art�k kendilerine 80 A.g.m., s. 14. 81 A.g.m., s. 14. 82 A.g.m., s. 14-15.

25

olan güvenleri artan Tatarlar�n üstesinden gelmek daha zordu. Ayr�ca Birdidad’�n sefere

i�tirak etmemesi ve Moskova taht�nda hak iddia eden Galiç Knezi �emyaka’n�n

tehditkâr tutumu da Moskova’n�n izledi�i sava� stratejisinin çöktü�üne i�aret

ediyordu83.

6 Temmuz gecesi, Suzdal yak�nlar�ndaki Kamenka �rma��n�n sa� taraf�nda

konaklayan Rus ordusunda, düzenlenen seferin s�radan bir askerî yürüyü� oldu�u

dü�üncesi hâkimdi. Knezler ve Boyarlar geceyi yiyip içip, e�lenerek geçirdiler. Fakat

ertesi sabah Tatarlar�n yakla�t��� haberi ula��nca ordugâhta bir hareketlilik görüldü.

Moskoval�lar, Tatar ordusunun 3500 ki�iden daha az bir süvari birli�inden olu�tu�unu

haber alm��lard�. Dolay�s�yla sava�tan vazgeçip dü�man ile anla�may� gereksiz

görmü�lerdi. Tatarlar, Ruslar�n etraf�n� ku�at�p ilk �iddetli sald�r�y� gerçekle�tirdikten

sonra uygulanan taktik gere�i geri çekilmeye ba�lad�lar. Tatarlar�n kaçt��� hissine

kap�lan Ruslar, co�kulu bir �ekilde onlar� takibe koyuldular. Ancak eski bir Türk-Mo�ol

oyununa kurban gittiklerini anlad�klar�nda art�k vakit çok geçti. Moskoval�lar� tuza�a

dü�üren Tatarlar �iddetli bir ak�na ba�lad�lar. Say�ca üstün; ancak te�kilattan yoksun

olan Moskova ordusunda kar���kl�k ba� gösterdi ve Rus askerleri kaçmaya ba�lad�lar84.

M. G. Hudyakov’un deyimi ile: “Mukadderat�n tayin edildi�i 7 Temmuz günü,

Suzdal civar�ndaki Spaso-Evfimiyeva Manast�r� (�����-�� ��� ���������)

yak�nlar�nda yap�lan meydan sava��nda Ruslar peri�an olmu�tu”85.

Bu sava�ta II. Vasiliy’in Hazinedar� Demid de ölmü�tü. Onun ta��d���, üzerinde

Yunan Güne� Tanr�s� Helios’un sembolü bulunan, II. Vasiliy’e ait mühür ise ya

kaybolmu� ya da Tatarlar�n eline geçmi�ti86.

Kaderin bir cilvesi olarak yorumlanan Rus hezimeti, Moskoval�lar aras�nda büyük

�a�k�nl��a neden olmu� ve bu utanç verici durum daha sonra korkuya dönü�mü�tü.

Felaket haberi Tatarlar�n gönderdi�i bir ulak ve sava�tan sa� kurtulanlar�n Moskova’ya

dönmesi ile çabucak yay�lm��t�. Bütün bunlar yetmezmi� gibi 14 Temmuz gecesi,

Moskova �ehri gizemli bir �ekilde yak�ld�. Bu büyük yang�ndan sonra �ehir tamamen

83 A.g.m., s. 17. 84 A.g.m., s. 17. 85 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 26, 27; �smail Aka, “Ulu� Muhammed Han”, Prof. Dr. �smail AKA Makaleler 3, Yay�na Haz�rlayanlar: E. Semih Yalç�n-�arika Gedikli, Ankara, 2005, s. 148-149. 86 Gustave Alef, a.g.m., s. 16.

26

harap oldu ve içerisinde devlet ileri gelenlerinin de bulundu�u pek çok ki�i savunmas�z

kalan �ehri terk etmeye ba�lad�87.

Sava�tan galip ayr�lan Tatarlar, üç gün boyunca bölgeyi ya�malay�p ele

geçirdikleri ganimetleri yüklendiler. Daha sonra da Nijniy Novgorod’a do�ru yola

koyuldular. Ulu� Muhammed Han, ele geçirilen esirlerin say�s�n� ö�renmek istedi�inde

Büyük Knez’in de tutsak edildi�inin fark�na vard�88. “Daha önce Saray �ehrinde

kar��la�an iki eski dost tekrar bir araya gelmi�ti”89.

Ulu� Muhammed Han, Rus Knezi’ne bütün isteklerini kabul ettirdi. Yap�lan

antla�maya göre;

� II. Vasiliy, kurtulu� akças� olarak 200 bin ruble ödemeyi kabul

etti.

� Rus �ehirlerine, vergi toplamak üzere Kazanl� memurlar�n

gönderilmesi hususunda mutabakat sa�land�.

� Birtak�m Tatar aristokrat�na baz� Rus �ehirlerinin gelir

kaynaklar�ndan hisse verilmesi kabul edildi.

� Ulu� Muhammed Han’�n talebi üzerine, Oka �rma�� k�y�s�nda

bulunan, stratejik öneme sahip Me�çerskiy Gorodok �ehri, Han’�n o�lu Kâs�m’a

yurt olarak b�rak�ld�. Böylece Moskova’n�n yan� ba��nda bir Türk-Tatar Hanl���

kurulmu� oldu90.

Rusya aç�s�ndan utanç verici olan bu antla�man�n �artlar� Moskova sakinlerine

duyurulmad�. Rus halk�na; “Ulu� Muhammed Han ve o�luna haç öptürüldü�ü ve bunun

kar��l��� olarak da mümkün oldu�unca ödeme yap�laca��” söylenmi�ti91. Gerçekte ise,

Ruslardan tahsil edilen bu yüklü miktardaki kurtulu� akças�, yeni kurulan Tatar

Hanl���’n�n geli�imine büyük katk�da bulunmu�tu92.

II. Vasiliy’in Suzdal sava��nda ma�lup olup esir dü�mesi rakibi �emyaka’y�

oldukça memnun etmi�ti.

87 A.g.m., s. 18. 88 A.g.m., s. 18. 89 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 27. 90 A.g.e., s. 27; Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 158; Zeki Velidî Togan, Türk Tatar Tarihi, Kazan, 1912, s. 202; �smail Türko�lu, “Kazan Hanl���”, D�A, C. XXV, s. 137. 91 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 27. 92 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 25.

27

XV. yüzy�l�n ba�lar�nda Dimitri Donskoy’un (1359-1389) ikinci o�lu Galiç Knezi

Yuri (�emyaka’n�n babas�), karde�i I. Vasiliy (1389-1425) öldü�ü zaman Moskova

taht�nda hak iddia etti. Ancak ye�eni II. Vasiliy taht� zorla ele geçirdi. Yuri 1434 y�l�nda

ölünce bu kez büyük o�lu Vasiliy Kosoy, babas�n�n hakk�n� aramaya ba�lad�. Fakat

1436 y�l�nda II. Vasiliy’in emri ile gözlerine mil çekilince bu arzusu gerçekle�medi.

Dimitri �emyaka ise, Knez Yuri’nin üçüncü o�luydu. 1440 y�l�nda Galiç Knezi

olmu�tu. �emyaka, Moskova Büyük Knezi’ne olan kinini 1440’l� y�llara kadar gizledi.

En az�ndan 1441-1442 y�llar�na kadar sayg�da kusur etmedi. Daha önce de belirtildi�i

üzere, Belev sava��nda Rus ordusunun kumandanlar�ndan biri �emyaka idi. Ancak 1439

y�l�nda Moskova savunmas�na kat�lmamas�, onun Büyük Knez II. Vasiliy ile aras�n�n

aç�ld���na i�aret ediyordu. 1442 y�l�nda aralar�ndaki dü�manl�k iyice su yüzüne ç�kt�.

�emyaka, Tatarlara haraç ödemeyi reddedince, Büyük Knez amcas� o�luna kar�� sava�

ilan etmekten çekinmedi. Bu sava�� önlemek için sadece Trinitiy Manast�r� Ba�rahibi

çaba gösterdi. 1442-1445 y�llar� aras�nda �emyaka, Büyük Knez’e kar��

sorumluluklar�n� yerine getirmedi. 1445 y�l�nda düzenlenen ilk sefere kat�ld�. Ancak

birkaç ay sonra güç duruma dü�en II. Vasiliy, zay�f ordusunu takviye etmek için Galiç

Knezli�i’nin askerî gücüne ihtiyaç duydu�u vakit �emyaka k�l�n� dahi k�p�rdatmad�93.

Rus Knezleri aras�ndaki ili�kiler de gittikçe gerilmeye ba�lam��t�. �emyaka

babas�n�n II. Vasiliy taraf�ndan öldürülmesini bir türlü unutam�yordu. Buna ra�men

ihtiyat� elden b�rakmayarak, Moskova taht�na ç�kmak için herhangi bir te�ebbüste

bulunmad�. �emyaka içten içe kin beslemi� olmal�yd�. Fakat kaynaklar�n�n s�n�rl� olu�u

ve müttefikinin bulunmay���, onun arzular�na ula�mas� için ciddi bir engeldi94.

Ulu� Muhammed Han, II. Vasiliy’i tutsak ettikten sonra Moskova taht�n�

�emyaka’ya sundu. Nihayet bekledi�i f�rsat� bulan Galiç Knezi bu öneriyi tereddütsüz

kabul etti. Han, Büyük Knezi tutsak etti�ini belgeleyen bir yarl��� �emyaka’ya

göndermi�ti. Fakat bu anla�man�n yürürlü�e girmesini bir kaza engelledi. �emyaka’n�n

yan�ndan Ulu� Muhammed Han’a dönen Tatar elçisi, Moskova’ya ba�l� bir askerî birlik

taraf�ndan esir al�nd�. Gönderdi�i elçi gelmeyince, Tatar Han� �üphelenmeye ba�lad�.

Muhtemelen �emyaka’n�n teklifini reddetti�ine kanaat getirerek, elindeki de�erli tutsa��

93 Gustave Alef, a.g.m., s. 18-19. 94 A.g.m., s. 19.

28

serbest b�rakmaya karar verdi. Ancak yüklü bir kurtulu� akças� almak için bu karar�n�

a�a vurmad�95.

II. Vasiliy mutlu bir �ekilde Moskova’ya dönerken, �emyaka panik içerisinde

Tver’e kaçt�. Fakat Büyük Knez’in bu mutlulu�u, kurtulu� akçesinin getirmi� oldu�u

a��r yük yüzünden k�sa sürdü. Moskova halk�n�n tepki göstermesine ra�men yap�lan

antla�man�n hükümlerini mecburen yerine getirdi96.

Rusya tarihinde önemli bir yere sahip olan Suzdal sava��n�n do�urdu�u sonuçlar

tarihçiler aras�nda da farkl� �ekillerde yorumlanm��t�.

N. M. Karamzin, Büyük Knez’in bilgi ve yeteneklerini sorgulayarak; “II. Vasiliy

dedesini örnek al�p büyük bir ordu meydana getirememi�tir. Ülkesinin nüfusu de�il

Knez’in bilgisi yetersizdir” demektedir97.

B. Spuler ise; “Ulu� Muhammed Han’�n Moskova’y� kolayca ele geçirebilecek

iken bunu yapmayarak emsalsiz bir f�rsat� tepti�ini” belirtir. G. Vernadsky, onun bu

görü�üne �iddetle kar�� ç�k�p; “Ulu� Muhammed Han, mevcut durumu XX. yüzy�l�n ak�l

hocalar�ndan daha iyi anlam�� olmal�yd�”98 diyerek onu sert bir biçimde tenkit eder.

Son olarak Ulu� Muhammed Han’�n ki�ili�ine de temas etmek gerekir. O, çok

mümtaz bir �ahsiyetti. Saray’daki saltanat� göz al�c�, Rusya üzerindeki bask�s� sa�lam

ve istikrarl� idi. Saray’dan ayr�l�nca K�r�m’da ba��ms�z bir devlet kurmay� ba�arm��t�.

�kinci kez taht�n� terk etmek zorunda kald���nda ise, umutsuzlu�a kap�lmayarak Rusya

topraklar�na girdi. Belev’de Ruslar� yendikten sonra, daha önce K�r�m’da yapt��� gibi,

Orta �til bölgesinde ba��ms�z bir devlet kurmaya karar verdi. Bu yüksek mefkûresini

ustal�kla gerçe�e dönü�türerek, cesareti sayesinde güçlü bir devlet kurdu. Hedeflerine

çetin sava�lar sonucunda ula�t�. Rusya’ya kar�� düzenledi�i iki seferden de galibiyet ile

ayr�ld�. 1439 y�l�nda Moskova’ya, 1445 y�l�nda ise Suzdal’a kadar ilerledi. Moskova

Knezi’ni tutsak etme ba�ar�s� gösterdi. Ruslara a��r sava� tazminat� ödeterek Rus

�ehirlerine Tatarlar� yerle�tirdi. Ayr�ca Rusya s�n�rlar� içerisinde yeni bir devlet kurdu.

Bu devlet o�lu Kâs�m’�n idaresindeki Kâs�m Hanl�9� idi. Son derece enerjik bir

�ahsiyet olan han gerçekten üstün yeteneklere sahipti. Rus tarihçilerin de kabul etti�i

95 A.g.m., s. 19. 96 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 27. 97 Gustave Alef, a.g.m., s. 19. 98 George Vernadsky, The Mongols and Russia, New Haven-London, 1959, s. 319.

29

gibi son derece dürüst ve mert bir insand�. 1430 y�l�nda hizmetinde bulunan Haydar

isimli bir Mirza’n�n, etti�i yemini bozarak Voyvoda Grigoriy Protasov’u tuza�a

dü�ürüp, hile yoluyla tutsak etmesini ho� kar��lamam�� ve onu serbest b�rakm��t�99. Ulu�

Muhammed Han’�n adaleti düstur edindi�i ni�an�na koydu�u �u sözlerden de aç�kça

anla��lmaktad�r: “&:; <:= >!? &:! @FJ >!”=Min adl mülk ve min zulm helâk (Adil olan

hüküm sürer, zalim olan helak olur)100.

17 y�l Saray’da, 8 y�l Kazan’da olmak üzere 25 y�l saltanat süren101 Ulu�

Muhammed Han, 1445 y�l�nda o�lu Mahmutek taraf�ndan öldürülmü�tür.

99 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 31-32. 100 Kurat, Kazan Hanl���n� Kuran…, s. 23. 101 R�zaeddin Fahreddin, a.g.e., s. 82.

30

3

KÂSIM HANLI�I’NIN KURULU�UNA KADAR

KÂSIM �EHR�

Ad�n� Kazan Han� Ulu� Muhammed’in o�lu Kâs�m’dan alan Kâs�m �ehri, Oka

�rma��n�n sol k�y�s�nda, Moskova’n�n 250 km. kadar güneydo�usu ile Kazan �ehrinin

470 km. güneybat�s�nda bulunmaktad�r102. Rus kroniklerinde, “Gorodets”, “Me�çerskiy

Gorodets”, “Me�çerskiy Gorodok”103 �ekillerinde kaydedilen �ehrin Tatarlar aras�ndaki

ad� ise; “Han Kirman”d�r104.

Kroniklerde ilk kez XII. yüzy�l�n ortalar�nda ad�na rastlanan “Gorodets” Suzdal

Knezi Yuri Dolgoruki (1120-1157) taraf�ndan 1152 y�l�nda kurulmu�105 ise de, �ehrin

bulundu�u bölgenin, bu tarihten çok daha erken vakitlerde yerle�im birimi olarak

kullan�ld��� tahmin edilmektedir106. “Gorodets” kurulurken Kiev �ehri model olarak

al�nm��t�r. Buraya “Me�çerskiy Gorodets” denilmesi bölgede ya�ayan “Mi�er” boylar�

ile ilgilidir107.

�ehir ilk kuruldu�unda, �imdiki yerinden 1-1.5 km. kadar daha güneyde Babenk

(������) �rma��n�n Oka �rma��na kar��t��� yerde bulunuyordu. �ehrin yerle�tirildi�i

alan a�açtan yap�lm�� surlar ve gözetleme kuleleri ile çevrili idi. Ayr�ca “Gorodets”in

etraf�nda 5 adet müstahkem mevki bulunuyordu. Bunlar; kuzeyde S�ntulsk (�W����X�)

kalesi, do�uda Zemlyanoy Strug ([���� \ ����]), güneyde Stolbi�çe (�� ���^�);

yine güneyde, Oka �rma��n�n kar�� k�y�s�nda Bai�evsk (������X�) ve bat�ba Babensk

(�����X�) kalelerinden müte�ekkildi108.

“Me�çerskiy Gorodets” �ehrinde, Rusya tarihi için önemli say�labilecek baz�

olaylar da gerçekle�mi�ti:

102 Re�id Rahmetî Arat, “Kas�m Hanl���”, �A, C. VI, s. 380; Ahmet Ta�a��l, “Kâs�m Hanl���”, D�A, C. XXIV, s. 543. 103 Nikolay �vanoviç �i�kin, �storiya Goroda Kas�mova s Drevney�ih Vremen, Ryazan, 1891, s. 1. 104 Aleksander Bennigsen, “Kas�mov”, The Encylopaedia of Islam, Volume IV, s. 723; �lya V. Zaitsev, “Kas�m Hanl���”, Çev: Özgür Ç�narl�, Türkler, C. VIII, s. 466. 105 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e, s. 1. 106 N. Aleksandroviç Rodin, Kas�mov, Moskova, 1976, s. 36-37. 107 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e, s. 1. 108 E. Mihaylovskiy-�. �lenko, Ryazan Kas�mov, Moskova, 1969, s. 203.

31

Örne�in, haraç ödeyip paye almak üzere Alt�n Orda hükümet merkezine giden ve

dönü� yolunda hastalanarak “Me�çerskiy Gorodets”e u�ramak zorunda kalan, Ruslar�n

büyük kahraman� Knez Aleksander Nevski’nin burada bir manast�ra kapanarak

ölmesi109, Ruslar nezdinde bu �ehre ayr� bir önem ve kutsiyet kazand�rm��t�r.

Moskova Knezi Dimitri Donskoy döneminde (1359-1389) “Me�çerskiy Gorodets”

Knezi Aleksander Ukoviç idi. Onun zaman�nda �ehir k�smen Moskova’ya ba�lanm��;

ancak Alt�n Orda Devleti bunu tasdik etmemi�ti110. Ayr�ca N. �. �i�kin’in belirtti�ine

göre; Me�çerskiy’e ait topraklar�n bir k�sm� Knez Dimitri Donskoy taraf�ndan para

kar��l��� sat�n al�nm��t�111.

Daha önce de belirtildi�i üzere; XIV. yüzy�l�n sonlar�na do�ru Alt�n Orda’da

karga�a ba� gösterince, mevcut siyasî otoritede birtak�m bo�luklar meydana geldi.

Özellikle Toktam�� Han, Timur Beg kar��s�nda zor duruma dü�ünce destek aramaya

ba�lad�. Bu amaçla 1392 y�l�nda Moskova Büyük Knezi I. Vasiliy (1389-1425) ile

görü�melerde bulundu ve anla�maya vard�. Buna göre; Rus Knezi, Toktam�� Han’a

Timur Beg ile yapaca�� zorlu sava�larda yard�m edecek; bunun kar��l���nda da

Rusya’ya ba�l� baz� bölgeler Alt�n Orda Devleti’ne haraç ödemeyecekti. Bu anla�ma

sonucunda “Me�çerskiy Gorodets” ile birlikte Murom ve Nijniy Novgorod �ehirleri de

Rusya’ya ba�land�. Moskova Knezli�i’nin güneydo�u s�n�rlar�n�n güvenli�ini

sa�lamakla görevlendirilen bu �ehir, Rusya’n�n güçlenip yay�lmac� bir siyaset

izlemesine büyük katk�da bulundu112.

109 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 2. 110 N. Aleksandroviç Rodin, a.g.e., s. 37. 111 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 3. 112 N. Aleksandroviç Rodin, a.g.e., s. 37.

32

I. BÖLÜM

KAZAN HANLARI SÜLALES�

1

KÂSIM HANLI�I’NIN KURULU�U VE KÂSIM HAN

(1445-1681)

Ulu� Muhammed Han’�n, Suzdal sava��nda Knez II. Vasiliy’i yenerek tutsak

edi�inden sonra, ileri sürdü�ü bütün �artlar� kabul ettirmek suretiyle onu serbest

b�rakt���n� daha önce de belirtmi�tik. Han ile Moskova Knezli�i aras�nda akdedilen

anla�man�n en önemli sonucu, �üphesiz Moskova Knezli�i s�n�rlar� içerisinde ba��ms�z

bir hanl�k kurularak, ba��na Ulu� Muhammed Han’�n o�lu Kâs�m’�n geçirilmesi idi113.

Yeni kurulan bu hanl���n s�n�rlar�n� kesin olarak tayin etmek mümkün olmasa da,

Oka �rma�� k�y�s�ndaki Kâs�m �ehri merkez olmak üzere, Serpuhov (���_� ��),

Zvenigorod ([����] � `�), Ka�ira (������), Yuryev (b�����) ve Surojik

(��� c���) bölgelerini kaps�yordu114. Ulu� Muhammed Han’�n Kazan Hanl��� ile

Moskova Knezli�i aras�ndaki bu stratejik bölgede bir devlet kurmas�ndaki as�l amaç,

Moskova’y� sürekli kontrol alt�nda tutarak gerekti�inde müdahale etmek idi. Ayr�ca

hanl���n ordusuna mensup askerlerin masraflar�, Rus �ehirlerinin gelir kaynaklar�ndan

sa�lanacak ve Moskova hazinesinden Kâs�m Hanl���’na her y�l belirli miktarda haraç

ödenecekti115.

“Bu suretle Ulu� Muhammed Han’�n iste�i tamamen gerçekle�mi�ti. Rus

Knezliklerinin mühim bir k�sm�, eskiden oldu�u gibi, vergiye ba�lanm��; Moskova

113 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 381; Mehmet Saray, “The Hanate of Kas�m”, A Short History of Turkish-Islamic States, Edited by E. Merçil-H. Y. Nuho�lu, Ankara, 1994, s. 267. 114 V. V. Velyaminov-Zernov, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah I, St. Petersburg, 1887, s. IV. 115 Ahmet Temir, “Kas�m Hanl���”, Türk Dünyas� El Kitab�, C. I, Ankara, 2001, s. 560; �lya V. Zaitsev, a.g.m., s. 466.

33

Knezi’nin askerî kudretine de büyük bir darbe indirilmi�ti. O zamanda böylesine parlak

bir ba�ar� elde edilmesi, Kazan Hanl���’n�n askerî gücünü ve devletin ba��nda bulunan

Ulu� Muhammed Han’�n kabiliyet ve dirayetinin derecesini gösteriyordu”116.

Suzdal sava�� sonunda yap�lan bar�� anla�mas�n�n �artlar�, Moskova halk�na

duyurulmamas�na ra�men Türk-Tatarlar ile anla�maya var�lm�� olmas� bile Ruslar

aras�nda memnuniyetsizli�e neden olmu� ve baz� bölgelerde isyan hareketleri de

görülmü�tü. Özellikle Türk-Tatarlar�n ya�ad�klar� �ehirlerde camilerin yapt�r�lmas�

Ruslar�n dinî taassubunu galeyana getirmi�ti. Anla�man�n yürürlü�e girmesinden sonra

olaylar giderek büyümü� ve 3-4 ay içerisinde Moskova Büyük Knezi II. Vasiliy

taht�ndan indirilerek gözlerine mil çekilmi�ti. Fakat Kâs�m Han, kendine ba�l� Türk-

Tatar kuvvetleri ile II. Vasiliy’i 1447 y�l�nda tekrar Moskova taht�na oturtmu� ve Büyük

Knez’in rakibi olan �emyaka’y�, 1449, 1450 ve 1452 y�llar�nda düzenledi�i seferler ile

sindirmi�ti. Ayr�ca 1449 ve 1450 y�llar�nda Rus Knezliklerine sald�ran Alt�n Orda

Tatarlar�na da önemli darbeler indirilmi�ti117.

Moskova Knezli�i’nin Ulu� Muhammed Han kar��s�nda dü�tü�ü acz ve

çaresizli�i gizleme çabas� güden daha sonraki Çarl�k dönemi Rus tarihçilerine göre ise,

Kâs�m Hanl���’n�n kurulu�u, Suzdal sava�� sonuçlar�ndan tamamen ba��ms�zd�.

V. V. Velyaminov-Zernov, hanl���n bir tesadüf eseri kuruldu�unu118 ileri

sürmekte; N. �. �i�kin, N. M. Karamzin ve A. N. Nasonov gibi tarihçiler ise,

“Me�çerskiy Gorodets”in II. Vasiliy taraf�ndan Kâs�m Han’a ba���land���n�119

savunmaktad�rlar. Kâs�m Hanl��� hakk�nda hiçbir bilgiye sahip olmayan pek çok bat�l�

tarihçi de, Çarl�k dönemi Rus milliyetçili�i duygusu ile kaleme al�nan tarih

kitaplar�ndaki sözleri tekrar etmekten ileri gidememi� ve Kâs�m Hanl���’n�n kurulu�unu

Moskova Knezi’nin bir ihsan-� �ahanesi olarak de�erlendirmi�lerdir120.

116 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 158. 117 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 381. 118 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. III. 119 A. N. Nasonov, Mongol� i Rus, Moskova, 1940, s. 29. 120 Bkz. Leo de Hartog, Russia and the Mongol Yoke The History of the Russian Principalities and the Golden Horde 1221-1502, New York-London, 1996, s. 133; Donald Ostrowski, Muscoyv and the Mongols Cross-cultural �nfulences on the Stepe Frontier 1304-1589, Cambridge, 1998, s. 54 (Ayr�ca Ostrowski, Me�çerskiy’in II. Vasiliy de9il III. �van taraf�ndan Kâs�m Han’a ba9��land�9�n� iddia etse de bu bilgi yanl��t�r); Michael T. Florinsky, Russia a History and an Interpretation, Volume I, New York, 1965, s. 68; Peter B. Golden, Türk Halklar� Tarihine Giri�, Çev: Osman Karatay, Ankara, 2002, s. 265; Jean Paul Roux, a.g.e., s. 500.

34

Eserlerinde Rus kroniklerini kullanan V. V. Velyaminov-Zernov ve N. �. �i�kin’in

belirttiklerine göre; Ulu� Muhammed Han’�n o�lu Mahmutek, 1445 y�l�nda babas�n� ve

küçük karde�i Yusuf’u121 öldürerek Kazan taht�n� ele geçirdi. Bunun üzerine han�n di�er

iki o�lu Kâs�m ve Yakub, hayatlar�ndan endi�e ederek Çerkez topraklar�na kaçt�lar. Bu

s�rada Moskova taht�n� ele geçirmek için II. Vasily ile Galiç Knezi �emyaka aras�nda

amans�z bir mücadele vard�. 1446 y�l�n�n sonlar�na do�ru Kâs�m ve Yakub, Rusya

s�n�rlar�na girerek Büyük Knezi aramaya ba�lad�lar. Gözlerine mil çekilmi� olan Knez

II. Vasiliy, Vologda’dan Moskova’ya geçerek askerlerini toplam�� ve �emyaka üzerine

yürümü�tü. Bu s�rada Kâs�m’a ba�l� Türk-Tatar kuvvetleri, II. Vasiliy’e yard�ma giden

Udel Knezlerinden, Knez Vasiliy Yaroslaviç Borovskiy, Knez Ryapolovskiy, Knez

Striga Obolenskiy ve Knez Feodor Basenok’a rastlad�. Kâs�m Han’a ba�l� askerî

birlikleri gören kalabal�k Rus ordusu, bunlar�n dü�man kuvvetleri oldu�u zann�na

kap�larak sava� durumuna geçti. Ancak olay�n gerçek yüzü k�sa süre sonra anla��ld�.

Türk-Tatar kuvvetleri, Kazan Han� Mahmutek’in �errinden kaçt�klar�n� ve Büyük

Knez’e s���nmak istediklerini bildirmi�ler; bunun üzerine Kâs�m ve Yakub karde�ler

Ruslar ile birlikte hareket ederek o s�rada Ugliç’te bulunan II. Vasiliy’in yan�na

gelmi�lerdi122.

Rus kroniklerine göre; Kâs�m ve Yakub karde�ler, II. Vasiliy’i ilk kez 1448

y�l�nda, Moskova saray�nda ziyaret etmi�lerdi. 1449 y�l�nda ise, meydana gelen iki olay

münasebetiyle onlar�n ad� kroniklerde tekrar an�lm��t�. Bunlardan ilki; yukar�da da

belirtildi�i gibi, Büyük Knez II. Vasiliy’in �emyaka’ya kar�� düzenledi�i seferde

onlar�n Moskoval�lar taraf�nda yer almalar� ile ilgili idi. �kincisi ise; Alt�n Orda Han�

Seyyid Ahmed’e ba�l� Tatarlar�n, Moskova Knezli�i s�n�rlar�na girerek etraf�

ya�malamalar� ve Kâs�m Han’�n Zvenigorod �ehrinden hareket ederek onlar�

121 A. Yu.Yakubovskiy, Ulu� Muhammed Han’�n o�ullar�ndan Yakub ile Yusuf’un ayn� ki�i oldu�unu yazm��sa da bu bilgi do�ru de�ildir. Bkz. Ayn� yazar, a.g.e., s. 211. 122 V. V. Velyaminov-Zernov ve N. �. �i�kin’in bildirdiklerine göre, iki ordu kar��la��nca aralar�nda �öyle bir konu�ma geçmi�ti: Tatarlar “Siz kimsiniz?” diye sormu�lar, onlar da: “Biz Moskoval�lar�z. Knez Vasiliy Yaroslaviç Borovskiy ile birlikte büyük Knez Vasiliy Vasilyeviç’in yan�na gidiyoruz. Onun serbest b�rak�ld�9�n� duymad�n�z m�? ” �eklinde cevap vermi�lerdi. Ruslar ise: “Peki Siz kimsiniz?” dedikleri vakit, onlar da “Biz Tatarlar�z. Çerkez topraklar�ndan gelen Muhammed’in o9ullar� Kâs�m ve Yakub karde�leriz. Han�m�z�n [Mahmutek] bize kötülük yapaca9�ndan endi�e duydu9umuz için Knez Vasiliy’in dostlu9una güvenerek yard�m talep etmek üzere onun yan�na gidiyoruz. O daha önce de bize yard�m etmi�ti” cevab�n� vermi�lerdi. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e, s. 13-16, N. �. �i�kin, a.g.e., s. 4-5.

35

durdurmas� ile alakal�d�r. Kâs�m Han, bu askerî harekat�nda Seyyid Ahmed Han’a ba�l�

Tatarlar� Pohr� (~ �W) �rma�� k�y�lar�nda bozguna u�ratarak, ya�ma ettikleri tüm

mallar� geri alm��t�123.

1450 ve 1452 y�llar�nda Kâs�m Han ve Yakub’un adlar� tekrar an�lmaktad�r. Bu

iki Tatar asilzadesi, 1450 y�l�n�n Ocak ay�nda askeri k�talar� ile birlikte II. Vasiliy’e

yard�m etmi�ler ve Galiç �ehrinde Büyük Knez’in �srarc� rakibi �emyaka’ya a��r bir

darbe indirerek, ordusunu k�l�çtan geçirmi�lerdir. Yine bu y�l�n sonbahar�nda Büyük

Knez, Mevlam Birdi O�lan ( ',/�+ [��"!] </�"! ) adl� bir Tatar asilzadesinin Moskova

topraklar�na girip etraf� ya�malad���n� haber alm�� ve durumu hâmisi Kâs�m Han’a

bildirmi�tir. Han da Kolomna Voyvodas� Bezzubtsev (���������)’i yan�na alarak

Mevlam Birdi O�lan’a ba�l� Tatarlara sald�rm�� ve Bityug (����]) �rma�� k�y�s�nda

vuku bulan çat��mada onlar� peri�an etmi�tir124.

1452 y�l�nda ise Hanzade Yakub, Büyük Knez II. Vasiliy’in o�lu ile beraber,

Galiç Knezi �emyaka’y�, Kok�eng (� ����]�)’e, Vag �rma��n�n döküldü�ü yere

kadar kadar takip etmi�tir125.

Görüldü�ü üzere, Kâs�m Hanl��� topraklar� ile beraber Moskova Knezli�i’nin

güvenli�inden de, hâmi s�fat�yla Kâs�m Han sorumlu idi. Ruslar� hem di�er Knezliklerin

sald�r�s�ndan, hem de Alt�n Orda’ya ba�l� Tatarlar�n sald�r�s�ndan o koruyordu.

Ancak Türk-Tatarlara kar�� olumsuz duygular besleyen Rus tarihçilerine göre ise;

Kâs�m Han, Büyük Knez’in emri ile bu askerî harekatlarda Ruslar�n yan�nda yer alm��

ve hizmetlerinin kar��l��� olarak da kendisine “Me�çerskiy Gorodets” ba���lanm��t�r.

V. V. Velyaminov-Zernov, II. Vasiliy’in Kazan Hanl���’ndan gelebilecek

tehlikeleri bertaraf etmek amac�yla böyle bir hanl���n kurulmas�na r�za gösterdi�ini

iddia etmektedir. Ona göre; “Kâs�m Han ve Yakub’un Moskova’ya gelmeleri hay�rl� bir

tesadüf idi. Bu durumdan faydalanmamak büyük bir hata olurdu. Büyük Knez’in Kâs�m

Han� istedi�i zaman Kazan Hanl���’na kar�� k��k�rtmas� mümkündü. Ayr�ca onun

giri�ece�i faaliyetlerden dolay� sorumluluk da kabul etmiyordu. Kâs�m Han’�n yard�m�

123 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 19-22; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 4-5. 124 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 22-23; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 4-5. 125 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 24; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 5.

36

ile Kazan Hanl���’nda ya da Türk-Tatar topraklar� üzerinde kurulan di�er hanl�klarda

karga�a ç�karmak veya iç sava� ba�latmak zor de�ildi”126.

Ancak V. V. Velyaminov-Zernov’un bu görü�leri, Kâs�m Hanl���n kurulu� amaç

ve �eklini de�il daha sonra dü�ece�i durumu tarif etmektedir.

Onun bu dayanaks�z görü�lerine antitez olu�turan M. G. Hudyakov’a göre ise;

“Kâs�m Hanl���’n�n kuruldu�u saha, Moskova Knezli�i aç�s�ndan zor �artlar alt�nda

sa�lanan bir anla�ma ile Tatarlara verilmi�ti. Hanl���n hâkimi Ulu� Muhammed

Han’�n o�lu Kâs�m idi. Bu devletin Rus Knezi’nin r�zas� ile kurulmu� olmas�

olanaks�zd�. Bilakis Ulu� Muhammed Han’�n elde etti�i büyük zaferin bir sonucu olarak

tesis olunmu�tu. Ayr�ca Rus topraklar�n�n vas�tas�z olarak idare edilmesi hususunda,

Ulu� Muhammed Han’�n giri�ti�i ilk te�ebbüstü. Rus tarihçileri genellikle bu Türk-

Tatar hanlar�n� ‘Udel Knezi’ s�fat�yla an�p, Rusya’ya hizmet eden, s�radan, önemsiz

ki�iler olarak tasvir ederler. Bu görü� Kâs�m Hanlar� için asla kabul edilemez. Öyle ki,

Kâs�m Hanlar�, Moskova Büyük Knezi’ni t�pk� Saray Hanl���’na, Kazan Hanl���’na

daha sonralar� Astarhan’a, hatta K�r�m’a ödedikleri gibi kendilerine de ‘����=v�hod

(vergi)’ ödemeye mecbur etmi�lerdi”127.

Rus kroniklerinde, 1452’den 1467 y�l�na kadar Kâs�m Han hakk�nda hiçbir kay�t

bulunmamaktad�r128. Karde�i Yakub’un akibeti hakk�nda da kesin bir �ey

bilinmemektedir129. Ancak Kara Nogay as�ll� bir �mam olan Kurbangali Halidov

(������]��� ����` �) (1846-1913)’un aktard���na göre; Kazaklar, Nogaylar ve

Kazan Tatarlar� aras�nda Ulu� Muhammed Han ile Küçük Muhammed Han’�n

mücadelesini anlatan türküler söylenmekte idi. Bu türkülerden birinin sözlerine göre;

Kazan Han� Ulu� Muhammed’in üçüncü o�lu Yakub, babas� öldükten sonra Kazan

�ehrinden ayr�larak, �til �rma��n�n a�a�� mecralar�na yerle�mi� ve Astarhan havalisinde

hayat�n� devam ettirmi�tir. Yakub, bu bölgede Kara Nogay olarak an�lm��t�r. A. B.

Bulatov, bugün Kara Nogay ad�n� ta��yan boyun “Kazan uv�l� ur�g�” (Kazan o�lu uru�u)

oldu�unu ve bunlar�n soyunun Yakub’a kadar gidebilece�ini; ancak yine de ihtiyatl�

davran�lmas�n� gerekti�ini savunur. Bu öneriyi de�erlendiren �. V. Zaitsev; “babas�

126 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 27; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 7. 127 M. G. Hudyakov, a.g.e., s. 28. 128 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 42. 129 A.g.e., s. 26.

37

öldükten sonra Yakub’un Astarhan’a gitti�ine ili�kin bu görü�ü ne reddetmek ne de teyit

etmek mümkün de�ildir”130 demektetir.

1445 y�l�nda, Mahmutek’in Kazan taht�na oturdu�u s�rada karde�leri Kâs�m ve

Yakub muhtemelen Çerkez topraklar�nda bulunuyorlard� (1445 sonbahar� ile 1446

sonbahar� aras�nda). Ulu� Muhammed Han ve o�ullar�n�n Kuzey Kafkasya ile oldukça

yak�n ili�kileri vard�. Hatta yukar�da da ifade edildi�i gibi, Ulu� Muhammed Han, 1445

ilkbahar�nda Rusya’ya kar�� sefer düzenledi�inde, Çerkez topraklar�ndan gönderilen 2

bin kadar Türk Kazak da ona kat�lm��t�. Dolay�s� ile Ulu� Muhammed Han ölüp,

karde�i Kâs�m da Kâs�m Hanl��� taht�na oturunca Yakub’un Astarhan bölgesine gidip

talihini burada aram�� olmas� mümkündür131.

1461 y�l�nda Kazan Han� Mahmutek (1445-1461) vefat edince yerini o�lu Halil

(1461-1467) ald�. Öldü�ünde erkek evlad� bulunmayan Halil Han’�n yerine ise, karde�i

�brahim (1467-1479) Kazan taht�na oturdu132. Bu s�rada Kazan’da ya�ayan Tatar

Mirzalar� aras�nda ç�kan anla�mazl�klar nedeni ile 1467 y�l�nda devlet ricalinden

Abdülmümin adl� bir zat Kâs�m Han’a, Kazan taht�na oturmas�n� teklif etti. V. V.

Velyaminov-Zernov; “Kroniklere bakarak bu teklifin hakikat mi yoksa bir tertip mi

oldu�una karar vermek zordur”133 demektedir.

Bu durumu, Kazan Hanl���’n�n iç i�lerine müdahale etmek için emsalsiz bir f�rsat

olarak de�erlendiren Moskova Knezli�i, Kâs�m Han’a destek verdi. Kâs�m Han

kendisine ba�l� Tatar kuvvetleri ve Moskova Büyük Knezi II. Vasiliy’in gönderdi�i,

ba�lar�nda Knez �van Strig Obolevsk ve Knez �van Patrikyev’in bulunduklar�, kalabal�k

Rus müfrezeleri ile birlikte 14 Eylül 1467 tarihinde Kazan �ehri üzerine yürüdü134. Z. V.

Togan’�n ifadesi ile: “Atga minse atas�n� tanum�y turgan Türkler (Tatarlar) özlerine

dü�man olmu�lard�”135. Rus birlikleri ile takviye edilmi� Kâs�m Tatarlar�, �til �rma��na

yakla�t�klar� s�rada Kazan Han� �brahim’e ba�l� kalabal�k bir ordunun, �rma��n kar��

taraf�nda kendilerini beklediklerini gördüler. Kazan Tatarlar�, �til �rma��n� yüzerek

kar��ya geçmek gibi bir hataya da dü�mediler. Taarruz etmeye cesaret edemeyen Kâs�m

130 �lya V. Zaitsev, Astrahanskoe Hanstvo, Moskova, 2004, s. 37-38. 131 A.g.e., s. 38. 132 Re�id Rahmeî Arat, a.g.m., s. 382. 133 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 53. 134 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 8. 135 Zeki Velidî Togan, Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, 1912, s. 204.

38

Han ise, Rus kuvvetleri ile beraber geri çekilmek zorunda kald�. Sefere sonbaharda

ç�k�ld��� için hava so�umu�, ya�murlar ba�lam��t�. Atlar açl�ktan ölmü�, Kâs�m Han’a

ba�l�, Tatar ve Ruslardan olu�an orduda yiyecek s�k�nt�s� ba� göstermi� ve insanlar bu

ölü atlar�n etlerini yemek zorunda kalm��lard�. Bu durum askerler aras�nda bozulmaya

neden olunca orduyu terk edip gitmeye ba�lam��lar; hatta a��rl�klar�n� bile

b�rakm��lard�. Fakat büyük bir talih sonucu kay�plar� fazla olmam��t�136.

Kâs�m Han’�n bu bencil hareketi, Kas�m Hanl���’n�n kurulu�undaki gayeyi,

dolay�s�yla hanl���n önemini hiçe indirip, siyasî dengeleri tamamen Moskova Knezli�i

lehine de�i�tirmi�ti. Art�k Kâs�m Hanl���’na, Kazan Hanl���’n�n önemli i�lerini gören

bir ileri karakol gözü ile bak�lmad��� gibi bu hanl�k Ruslar�n gözünde de arkas�nda çok

önemli bir kuvvetin bulundu�u bir öncü olmaktan ç�karak, dü�man�n iç i�lerine

müdahale etmekte kullan�labilecek bir siyasî alet haline gelmi�ti. Kâs�m Hanlar� bundan

sonra, unvanlar�n� ve hatta Moskova Knezli�i taraf�ndan kendilerine ödenen vergi

gelirlerini korumakla beraber, di�er Rus Udel Knezleri ile e�it tutulmaya

ba�lanm��lard�137.

Kâs�m Hanl��� bu tarihten itibaren Moskova’n�n yörüngesine girmeye ba�lam��t�.

Ancak Cuci soyundan geldikleri için kendilerine sayg�da kusur edilmiyordu. R. R.

Arat’�n deyimi ile: “Umûmî merasimlerde ön safta bulunmalar� ve Moskova’da

kendilerine birer müstakil hükümdar muamelesi yap�lmas�, Moskova’n�n kendi

milletta�lar�na kar�� harekette, onlar�n umûmî ve askerî bilgilerinden istifade ile

lüzumunda Türk-�slam devletlerine kar�� onlar� birer perde olarak kullanabilmesinden

ileri gelmi� olacakt�r”138.

Kazan seferinden k�sa bir süre sonra Kâs�m Han vefat etti. Ölüm tarihi kesin

olarak bilinmemekle beraber, 1469 y�l�nda vefat etmi� olmas� kuvvetle muhtemeldir.

Ayn� y�l Büyük Knez II. Vasiliy, Kâs�m Han’�n dul e�ini Türklerdeki levirat (karde�inin

dul kar�s� ile evlenme) gelene�i gere�ince, Kazan Han� �brahim’e gönderdi. V. V.

Velyaminov-Zernov’un ifadesi ile: “Elbette bu tahta oturacak o�lunun (Danyal)

annesinin nüfuzu alt�na girmesini engellemek için yap�lan bir siyasî manevra idi”139.

136 Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 8-9. 137 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m. s. 382. 138 A.g.m., s. 382. 139 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 58-59.

39

Kâs�m Han, “Me�çerskiy Gorodets”te yapt�rd��� bir cami ve büyük bir ta� saray

ile halk�n�n haf�zas�nda ya�amaya devam etti. Bu cami �ehrin meydan�nda kurulan

haftal�k pazar�n yan�nda bulunuyordu. Zamanla harap olan cami 1768 y�l�nda y�k�larak

yerine iki katl� ba�ka bir cami in�a edilmi�tir. Minaresi ise günümüze kadar varl���n�

koruyabilmi�tir. Caminin kap�s� üzerinde, duvara yerle�tirilmi� ye�il boyal� bir kitabe de

bulunmaktad�r. Bu kitabenin metni �öyledir: % ��������' ��� ��� ���� ����� � ��� �

����� ��� ���� ���� �� � � ������� ���� ������� ��� ����� ��� �!"#� �$%&���'�( �)� ��)%� *�+���� �,-�� ������� ���� ���% ��� .+�� �!- ���� ��!�'� ������ �!/� �0�12� ���� �������

���� 3+�� �!- ���� ����� �$40�1#� ���� ������� ���� ���% �$4�%�'5 67�& ���� ���� ���� 8�(�%�7�2���

(Tarih 1182’inci (1768) senede u�bu mescidni rebiülevvel ay�nda bina k�ldurdular

Bektemir Seyyid, Burhan Seyyid, �brahim Mirza Çan��if, Abdullah Mirza, Musa Seyyid,

Mustafa Seyyid, Süleyman Mirza, Temir Bulat Seyyid, Yusuf Mirza Çan��if, Murtaza

Seyyid, Muhammed Seyyid, �brahim Mirza Maksudof, Yakub Mirza, Musa Mirza Devlet

Kildiyefler, Yusuf Mirza, �brahim Mirza Maksudoflar, Mustafa Mirza, Temir Bulat

Seyyid �ahkulof)140.

1768 y�l�nda Kâs�m �ehrini ziyaret eden ünlü seyyah Pallas, harabe halindeki

caminin yerine Çar’�n buyru�u do�rultusunda yeni bir cami in�a edildi�ini

yazmaktad�r141. �ehirde bu camiden daha önce in�a edilmi� bir ta� saray da bulunmakta

idi. Günümüze kadar ula�amayan bu saray�n y�k�nt�lar� da Pallas taraf�ndan

görülmü�tü142.

“Me�çerskiy Gorodets” �ehrinin ad� Kâs�m Han’�n an�s�n� ya�atmak amac�yla

1471 y�l�nda “Kas�mov” olarak de�i�tirilmi�tir143.

140 A.g.e., s. 59; V. V. Velyaminov-Zernov’u 1861 y�l�n�n Mart ay�nda, bu kitabenin varl���ndan haberdar eden ki�i Kâs�m �ehri sakinlerinden Bahad�r Seyyid �ahkulov’dur. Kitabenin okunmas�na ise Molla Hüseyin Feyizhanî yard�mc� olmu�tur. Bir dönem V. V. Velyaminov-Zernov’un yard�mc�l���n� da yapan Feyizhanî hakk�nda ayr�nt�l� bilgi edinmek için bkz. �brahim Mara�, Türk Dünyas�nda Dinî Yenile�me (1850-1917), �stanbul, 2002, s. 95-97. 141 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 64-65. 142 A.g.e., s. 70. 143 Robert Grigoryeviç Landa, �slam v �storii Rossii, Moskova, 1995, s. 63; Nikolay �vanoviç �i�kin, a.g.e., s. 9; Leo de Hartog, Russia and the Mongol Yoke The History of the Russian Principalities and the Golden Horde.1221-1502, New York-London, 1996, s. 133.

40

2

DANYAL HAN

(1468-1486)

Kâs�m Han’�n ölümüne ve Tatar hanlar� aras�ndaki çeki�melere ra�men Moskova

Knezli�i üzerindeki Türk-Tatar egemenli�i sona ermemi�ti144. Kazan Han� �brahim’e

kar�� giri�ti�i mücadeleyi kaybeden Kâs�m Han, 1468 y�l�nda vefat edince yerini o�lu

Danyal ald�145. Kâs�m �ehrine ne zaman geldi�i kesin olarak bilinmeyen Danyal Han’�n

ad�, Rus kroniklerinde ilk kez 1471 y�l�nda, Moskova Knezi III. �van (1462-1505)’�n

Novgorod Knezli�i’ne kar�� düzenledi�i sefer dolay�s�yla an�lm��t�r146.

Danyal Han’�n Kâs�m Hanl��� taht�na oturdu�u dönemlerde, Rusya’da siyasî birlik

sa�lanamam��t�. Ayn� dili konu�an, ayn� dine mensup olan ve Knezleri ayn� sülaleden

gelen mütecanis bir Rus milleti olmas�na ra�men büyük ve küçük Knezliklere ayr�lm��

Rusya sahas�nda kar���kl�k hüküm sürmekte idi. Moskova Knezli�i ise henüz di�er

Knezliklere üstünlü�ünü kabul ettirememi�ti. Da��lmaya yüz tutan Alt�n Orda Devleti

de Rusya üzerindeki hâkimiyetini sürdürecek kudrete sahip de�ildi. Ancak yeni kurulan

Kazan ve K�r�m Hanl�klar�, Ruslar için gerçekten ciddi tehlikeydi. Bu dönemdeki siyasî

vaziyeti iyi gözlemleyen Moskova Knezi III. �van, elinde oldu�u halde Ryazan ve Tver

Knezliklerini ilhak etmemi� ve onlarla iyi ili�kiler kurmu�tu147.

Art�k Alt�n Orda Devleti’nin de zarars�z hale geldi�ini iyice anlayan III. �van,

Moskova’ya yak�n bu Knezlikler ile bar�� yap�nca, gözünü Novgorod Knezli�i

topraklar�na dikmi�ti. Esasen bu duruma Novgorodlu Boyarlar sebep olmu�tu. Öyle ki,

iktisadî güçlerine güvenen bu Boyarlar, Novgorod’un özerkli�ini savunmakta idiler. Bu

tutumlar�n�n temelinde, III. �van’�n �ahs�nda toparlanmaya ba�layan Moskova

144 Craig Gayen Kennedy, The Juchids of Muscovy: A Study of Personel Ties between Emigre Tatar Dynasts and the Muscovite Grand Princes in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, (Bas�lmam�� Doktora Tezi), Harvard University, U.S.A.,1994, s. 44. 145 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 73; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 9; Tatarlar aras�nda “ �/�*'* =Danyal” �eklinde an�lan bu han�n ad� Ruslar taraf�ndan tahrif edilerek “������=Danyar”a dönü�türülmü�tür. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 73. 146 Craig Gayen Kennedy, a.g.e., s. 44. 147 Kurat, Rusya Tarihi..., s. 109.

41

Knezli�i’ne kar�� bir denge unsuru olu�turmak gayesi yat�yordu. Amaçlar�na ula�mak

için Litvanya Dükü ve Lehistan Kral� IV. Kazimir ile anla�ma zemini aram��lar; ancak

ba�ar�l� olamam��lard�. Kral IV. Kazimir’in bu anla�maya yana�mamas�n�n sebebi,

yükselmekte olan Moskova Knezli�i’nden çekinmesi idi. Buna ra�men Novgorod

Boyar oligar�isinin özerklik yanl�s� tutumunda herhangi bir de�i�iklik görülmemi�i148.

Art�k Novgorod ile sava��n kaç�n�lmaz oldu�una kanaat getiren Büyük Knez III.

�van, bu Knezli�e kar�� sefer düzenleme hususundaki niyetini Kâs�m Han� Danyal’a da

açt�. Han’�n deste�ini alan III. �van, 1471 y�l� yaz�nda Novgorod üzerine yürüdü. Danyal

Han bu sava�a emri alt�ndaki tüm Hanzadeler, Tatar asilzadeleri ve Kazaklar ile birlikte

kat�lmay� kabul etmi�ti. 14 Temmuz günü �elon �rma�� yak�nlar�nda vuku bulan

meydan muharebesini Kâs�m Hanl���’n�n deste�ini sa�layan Moskova Knezli�i kazand�.

Sava�ta Danyal Han kendi ordusundan 40 askerini kaybetti ise de birçok tutsak ele

geçirdi. III. �van, bu Ortodoks H�ristiyan esirleri Tatarlar�n elinde b�rakmak istemedi.

Fakat sonunda bu durumu kabullenmek zorunda kald�. Ayr�ca Danyal Han’a de�erli

arma�anlar gönderdi149.

14 Temmuz 1471 tarihinde kazan�lan bu zafer Rusya tarihinin önemli k�r�lma

noktalar�ndan biri idi. Sava��n akabinde Novgorodlu Boyarlar�n ço�u III. �van

taraf�ndan gizlice idam edildi. 11 A�ustos 1471 tarihinde ise Korostin Bar�� Antla�mas�

imzaland�150. Buna göre; Novgorodlular, III. �van’a 15 bin ruble sava� taminat�

ödeyecekler ve Kral IV. Kazimir ile olan ili�kilerine son vereceklerdi151.

Bu sava� sonunda Do�u Avrupa’daki siyasî dengeler Moskova Knezli�i’nin

lehine de�i�mi�ti. III. �van’�n Novgorod gibi ekonomik hacmi son derece yüksek ve

zengin bir bölgeyi ele geçirip hâkimiyeti alt�na almas�na ne Litvanya-Lehistan ne de

Türk-Tatar Hanl�klar� engel olamam��lard�152. Elde edilen bu büyük ba�ar� Kâs�m Han�

Danyal’�n sa�lad��� destek sayesinde gerçekle�mi�ti.

148 Henrik Birnbaum, “Did the 1478 Annexation of Novgorod by Muscovy Fundamentally Change the Course of Russian History?” New Perspectives on Muscovite History Selected Papers from the Fourth World Congress for Soviet and East European Studies, Harrogate, 1990, Edited by Lindsey Huges, New York, 1993, s. 43. 149 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 74; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 9-10. 150 Henrik Birnbaum, a.g.m., s. 43. 151 Kurat, a.g.e., s. 110. 152 A.g.e., s. 112.

42

Sofiyskaya kroni�indeki kay�tlara göre; Alt�n Orda Han� Ahmed, 1472 y�l�nda

Moskova üzerine bir sefer düzenlemi� ve Rus halk�ndan pek çok ki�iyi tutsak etmi�ti153.

Daha önce Lehistan Kral� IV. Kazimir ile görü�üp anla�an Ahmed Han, Rusya’ya kar��

birlikte hareket edilmesi hususunda onunla ittifak sa�lam��t�. Ancak Ahmed Han’a ba�l�

kuvvetler Kaluga’n�n do�usundaki Aleksin �ehrine kadar ilerledikleri halde, IV.

Kazimir’den yard�m gelmemi�ti. O, Macar Karal� Mathias Korvinus (1457-1490) ile

sava�t���ndan Moskova i�lerini ihmal etmi�ti154. Kâs�m Han� Danyal ise bu s�rada

kendine ba�l� Tatar kuvvetleri ile beraber Kaluga’da bulunuyordu. Danyal Han’�n

Moskova taraf�nda yer ald���n� ö�renen Ahmed Han korkuya kap�larak geri dönmek

zorunda kald�. Alt�n Orda tehlikesini bertaraf eden Kâs�m Han� daha sonra yurduna

döndü155.

Danyal Han’�n Kâs�m �ehrindeki saltanat� hakk�nda oldukça k�s�tl� bilgilere

sahibiz. 1472’den 1477 y�l�na kadar geçen zaman aral���nda, onun ad� sadece Büyük

Knez III. �van’�n karde�leri ile yapt��� bir anla�ma münasebetiyle an�lm��t�r. Rus

Knezleri aras�ndaki bu anla�man�n metni �öyle idi:

“Danyal Han veya bu topraklarda onun yerini alacak ba�ka bir Han ile

u�ra�maya devam edece�iz. Dahas� karde�lerim, ben Büyük Knez ya da Büyük Knez

olacak o�lum H�ristiyanlarla ilgili bu sorunlara ve herhangi bir yerden gelecek ba�ka

bir Han’a tahammül etmeliyiz. Siz ben birle�erek onunla u�ra�maya devam

edece�iz”156.

Metinden de aç�kça anla��lmaktad�r ki, III. �van, Danyal Han’dan sonra Cuci

ulusuna mensup ba�ka bir asilzadenin gelece�ini önceden bilmekte157 ve bunu

kabullenmi� görünmektedir. Bu durum her ne kadar Rus Udel Knezleri aras�nda

memnuniyetsizli�e neden olsa da Moskova Büyük Knezi III. �van akl-� selim ile hareket

edip onlar� teskin etme çabas� içerisine girmi�tir. Ayr�ca bu vesika Kâs�m �ehrinin

Ruslar taraf�ndan Danyal Han’a ba���lanmad��� gerçe�ini de aç�k �ekilde gözler önüne

sermektedir.

153 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 77; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10. 154 Kurat, a.g.e., s. 112. 155 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 77; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10. 156 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 80-81, 37 nolu dipnot. 157 Craig Gayen Kennedy, a.g.e., s. 45.

43

Yine Udel Knezlerinden, Knez Boris Volotskiy ve Knez Andrey Uglitskiy

aras�nda akdedilen 13 �ubat 1473 ve 14 Eylül 1473 tarihli anla�ma belgelerinin

metinlerinde de Danyal Han’�n ad� zikredilmi�tir. Knez Boris ve Knez Andrey aras�nda

yap�lan bu anla�malara göre; III. �van ve o�lu birle�erek, Kâs�m Hanl��� topraklar�na

sald�r�rlar ise bu iki Udel Knezi tarafs�z kalacaklard�158.

1475 y�l�nda K�r�m Han� Mengli Giray, III. �van’a bir mektup yazarak, Alt�n Orda

Han� Seyyid Ahmed’e kar�� düzenleyece�i sefer için yard�m iste�inde bulundu. Mengli

Giray, Danyal Han ile Rusya hizmetinde bulunan Murtaza isimli bir Tatar Hanzadesinin

bu amaçla gönderilmesini rica etmi�; kar��l���nda da Moskova Knezli�i’nin Litvanya-

Lehistan ile yapaca�� sava�larda destek sözü vermi�ti159.

Yine bu dönemde önemli bir güç haline gelen Osmanl� Devleti, Avrupa H�ristiyan

alemini ciddi �ekilde tehdit etmeye ba�lay�nca, �talyanlar Türklere kar�� Moskova

Knezli�i ile ittifak kurma çabas�na giri�tiler. Bu amaçla Venedikli elçi Ambrogio

Contarini, �ran’dan ülkesinden dönerken 1476 y�l�nda Moskova’ya gelerek Türklere

kar�� yard�m istedi; fakat herhangi bir ba�ar� sa�layamad�160. Contarini

seyahatnamesinde, Moskova Büyük Knezi’nin her y�l geleneksel olarak Rusya

sahas�ndaki farkl� bir bölgeyi ziyaret etti�ini yazmakta ve özellikle de bir Tatar

asilzadesinin Rusya hudut bölgelerine yap�lan Tatar ak�nlar�n� önlemek için 500 atl�y�

�van’a hediye etti�ini belirtmektedir161. Büyük Knez’in 1476 y�l�nda ziyaret etti�i bu

bölge Kâs�m Hanl��� idi. Dolay�s�yla Kâs�m Hanl���’n� ilk ziyaret eden Rus Knezi de

III. �van olmu�tu162.

Daha önce de ifade edildi�i üzere; Rusya’da siyasî birli�i sa�lama yönünde

önemli ad�mlar atan Büyük Knez III. �van, 1477 y�l�nda Kâs�m Han� Danyal ve ona

ba�l� Tatarlar ile birlikte tekrar Novgorod üzerine yürüyerek163 1478 y�l�nda bu Knezli�i

tamamen ortadan kald�rd�164. III. �van, nihayet Moskova’n�n kuzeydo�usundaki Rus

158 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 80-81; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10. 159 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 81-83; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10. 160 Basil Dmytryshyn, Medieval Russia A Source Book 850-1700, Orlando, 1991, s. 237. 161 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 11; Ayr�ca bkz. Do�u’da Venedik Elçileri, Çev: Tufan Gündüz, �stanbul, 2006, s. 123. 162 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 11. 163 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 84; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 11. 164 Janet Martin, “Russian Expansion in the Far North X to mid XVI Century”, Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 38.

44

Knezliklerini egemenli�i alt�na al�p devletine canl�l�k kazand�rmay� ba�arm��t�. Bundan

sonra Moskova’n�n bat�s�nda ve do�usunda hâkimiyetini tesisi ederken de

zorlanmayacakt�. Rus halklar�n�n ya�ad��� topraklarda siyasî birli�i sa�lay�p tüm

Ortodokslar� bir araya getirdi�i için Moskova’n�n gücü epey artm��t�. Bu durum

Müslüman Kazan Hanl��� ile Katolik Litvanya-Lehistan’a kar�� üstünlük sa�lamas�

yönündeki en önemli ad�md�. Novgorod Knezli�i’nin tamamen ortadan kalkmas� ile

Büyük Knez III. �van’�n kurmu� oldu�u “Kürk �mparatorlu�u” Obi �rma��

mansab�ndan Sibirya’ya kadar geni�leyecekti165.

K�r�m Han� Mengli Giray, 1480 y�l�nda III. �van’a bir mektup daha yazarak Alt�n

Orda Devleti’ne kar�� yeniden cephe olu�turma çabas� içerisine girmi�ti. Mektupta �öyle

denilmekte idi: “E�er Ahmed Han’�n üzerine yürürsem siz karde�im Büyük Knez �van

kendinize ba�l� Hanzadelerin, Ulan [O�lan] ve Knezler ile birlikte Orda’ya

gönderilmesine izin veriniz”166.

K�r�m Han� 1475 y�l�nda III. �van’a yazd��� vakit Danyal Han ve Murtaza’n�n

adlar�n� aç�k �ekilde belirtmi� ise de, bu mektupta sadece “Hanzadeler” tabirini

kullanmakla yetinmi�tir. Ancak V. V. Velyaminov-Zernov’a göre; burada i�aret edilen

Hanzadelerin, Danyal ile Murtaza oldu�una ili�kin en küçük bir �üphe dahi

bulunmamaktad�r167

Yine Rus kroniklerinin belirtti�ine göre; 1481 y�l�nda Moskova Büyük Knezi III.

�van, Alt�n Orda Devleti’ne, Kazan Hanl���’na ve Kâs�m Hanl���’na 30 bin ruble haraç

ödemek zorunda kalm��t�168.

Kâs�m Han� Danyal’�n ad� 1477 y�l�ndan sonra Rus kroniklerinde sadece bir kez,

1483 y�l�nda an�lm��t�r. Ad�n�n an�lmas�, Moskova Büyük Knezi III. �van ve o�lu �van

�vanoviç’in Moskova Knezi’nin karde�i olan Ryazan Knezi ile 9 Haziran 1483

tarihindeki yaz��mas�yla ilgilidir. Burada Danyal Han’�n Kâs�m Hanl���’na gelerek

vergi toplad���na temas edilmi�tir169.

165 Henry R. Huttenbach, “Muscovy’s Conquest of Muslim Kazan and Astrakhan 1552-1556 The Conquest of Volga: Predule to Empire”, Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 53. 166 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 87. 167 A.g.e., s. 87. 168 A.g.e., s. 87-88. 169 A.g.e., s. 29.

45

Ayn� y�l içerisinde ilgi çekici bir olay daha meydana geldi. 1483 y�l�nda III.

�van’�n saray�nda bulunan Anton isimli bir Alman hekim, Danyar Han’a ba�l�

asilzadelerinden olan Kara Hoca (��*"� *,� = ���� � `c�) adl� Tatar Mirzas�n�

samimiyetle tedavi etmeye ba�lad� ise de, ölümcül bir hastal��a yakalanan bu zat vefat

etmekten kurtulamad�. Rus kroniklerindeki kay�tlara göre; Kara Hoca’n�n ölümünden

Alman hekimi sorumlu tutan Büyük Knez III. �van, onu ölen Tatar asilzadesinin o�luna

teslim etti. Kara Hoca’n�n o�lu da Alman hekime, diyet ödemesi halinde kendisini

serbest b�rakabilece�ini söyledi. Fakat bu duruma r�za göstermeyen III. �van, �srarla

hekimin öldürülmesini istedi. Bunun üzerine Tatarlar, Anton’u Moskova nehri

üzerindeki bir köprünün alt�na götürerek koyun gibi bo�azlad�lar170.

Bu olay�n cereyan etti�i s�rada Moskova’da bulunan Avrupal� top döküm ustas�

Aristotel, yabanc� bilginlerin Rusya’da büyük tehlikelerle kar�� kar��ya oldu�unu

görünce, korkuya kap�larak Büyük Knez’e ülkesine dönmek istedi�ini bildirdi. Ancak

III. �van buna izin vermeyerek onu daha önce Anton’un ya�ad��� kö�ke yerle�tirdi171.

1483 y�l�ndan sonra ad�na hiçbir yerde rast gelinmeyen Danyal Han’�n ölüm tarihi

kesin olarak bilinmese de, 1486 y�l�na gelindi�inde vefat etti�i ya da Kâs�m taht�ndan

indirildi�i muhakkakt�r172.

170 S. M. Solovyev, �storiya Rossii s Drevney�ih Vremen, Kniga III, Toma 5-6, Moskova, 1989, s. 176; V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 88-89; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 10-11. 171 S. M. Solovyev, a.g.e., s. 176. 172 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 89.

46

II. BÖLÜM

KIRIM HANLARI SÜLALES�

1

NUR DEVLET HAN

(1486-1491)

Danyal Han’�n ölümü ile Kâs�m Hanl���’nda Kazan Hanlar� sülalesi sona ermi� ve

K�r�m Hanlar� dönemi ba�lam��t�r.

K�r�m Hanl���’n�n kurucusu Hac� Giray Han (1440?-1466) ölünce çocuklar�

aras�nda taht kavgalar� ba�lad�173. K�r�m taht�nda hak iddia eden hanzadelerin ba��nda

Nur Devlet, Mengli Giray ve Haydar geliyordu. Bu devirde �irin boyuna mensup,

Eminek Mirza isimli bir zat hanl�kta oldukça büyük nüfuza sahipti. Eminek Mirza

ba�lang�çta Mengli Giray’� desteklemi�ti. Belki de Kefe’deki Ceneviz tüccarlar� ile

anla�arak K�r�m Hanl���’n� meydana getiren boylar�n ve yerle�ik hayata geçen K�r�ml�

unsurlar�n menfaatlerini gözetmi�ti. Babas�n�n ölümünden sonra büyük karde� s�fat�yla

tahta oturan Nur Devlet Han, K�pçak bozk�r�ndaki boylar�n deste�i sayesinde bu mevkii

elde etmi�ti. Karde�i Mengli Giray ise, Eminek Mirza’n�n yard�m� ile K�r�m’�n iç

bölgelerinde ve K�rkyer’de174 tutunabilmi�ti. Muhtemelen Cenevizlerin ve Kefe

çevresindeki Tatarlar�n deste�ini sa�layan Mengli Giray 1467 y�l�nda kendini “Han”

ilan etti. Nur Devlet ve Mengli Giray, t�pk� babalar� gibi Lehistan-Litvanya ve Moskova

Knezli�i’nden yard�m istemi�lerdi. Her ikisi de Lehistan Kral� IV. Kazimir ile Moskova

Knezi III. �van’� kendi taraf�na çekmeye çal���yorlard�. Sa�lanacak destek ayn� zamanda 173 Hac� Giray’�n kaç çocu�u oldu�una dair farkl� kay�tlar bulunmaktad�r. V. V. Velyaminov-Zernov’a göre; ( ���+*,� � �:��/! +F:� ��!  ¡":%"� ��� �F/� ��� ¢�?' �"� ��� ¢�?' ��,/3 £/%,% "3 +',�* ��3 �:¤?* ¥�� &�/�*,/#% ?* ���"¦#� ��� +*,�( ) Hac� Giray an�ng sekiz o�lu bar irdi. Bur tertib birlen; Devlet Yar, Nur Devlet

Han, Haydar Han, Kutlu� Zaman, Kildi?, Mengli Giray Han, Yamgurc�, Uztemir. Bkz. Ayn� yazar, a.g.e., s. 98, 47 nolu dipnot. Akdes Nimet Kurat ise, Han’�n on iki o�lu oldu�unu bildirmekte; fakat adlar�n� vermemektedir. Bkz. Ayn� yazar, s. 212. 174 K�rkyer için bkz. Nicole Kançal-Ferrari, K�r�m’dan Kalan Miras Hansaray, 2005, �stanbul, s. 44-46.

47

Alt�n Orda Han� Ahmed’e kar�� giri�ilecek mücadelede de yararl� olacakt�. Sonuçta

Eminek Mirza ve Cenevizlerin deste�ini sa�layan Mengli Giray Han, 1469 y�l�nda Nur

Devlet’i K�r�m Hanl���’ndan uzakla�t�r�p bölgenin tamam�n� ele geçirdi175.

Alt�n Orda Devleti’ne kar�� Lehistan ve Moskova Knezli�i ile anla�maya çal��an

Mengli Giray Han’�n 1474 y�l� sonlar�nda Cenevizliler ile aras� aç�ld�. Bu s�rada

Osmanl� Devleti ile anla�t��� iddia edilen Eminek Mirza ise, Cenevizlilerin �srar� sonucu

görevinden azledildi. Ancak boy beylerini etraf�nda toplayan Eminek Mirza isyan etti.

Kaçmak zorunda kalan Mengli Giray, Cenevizlere s���nd� ise de, onlar bu kez Nur

Devlet ile anla�t�klar� için kendisini tutuklad�lar. Nur Devlet Han ile de bozu�an Eminek

Mirza, Cenevizlere kar�� Osmanl� Devleti’ne müracaat etti. Fatih Sultan Mehmed Han,

bunu f�rsat bilerek Gedik Ahmed Pa�a’y� donanma ile K�r�m’a gönderdi. Kefe ve K�r�m

sahillerinde Cenevizlere ait bütün limanlar� ele geçirdi. Gedik Ahmed Pa�a taraf�ndan

hapisten ç�kar�lan Mengli Giray, Ceneviz dostu olan Nur Devlet’in elinden hanl���

almay� ba�ard� ve Ahmed Pa�a ile anla�arak Osmanl� Sultan�’n�n yüksek hâkimiyetini

tan�d�176.

Mengli Giray bu olaydan alt� ay sonra Sultan’a gönderdi�i mektupta; “dü�man�n

dü�man�m, dostun dostumdur” diye yazm��t�. K�r�m Hanl���’n�n Osmanl� Devleti’nin

vassal� haline gelmesi oldukça k�sa bir süre içerisinde gerçekle�mi�ti. Fatih’in elde etti�i

büyük ba�ar�, K�r�m üzerindeki iddias�ndan asla vazgeçmeyen Alt�n Orda Han� Ahmed’i

hanl��� yeniden ele geçirmek için geni� çapl� bir haz�rl��a giri�meye sevk etmi�ti.

Ahmed Han, 1476 y�l�nda bütün gücü ile K�r�m’a sald�rarak, Mengli Giray’� azledip

yeniden Nur Devlet’i tahta oturtmay� ba�ard�. Fakat bu kez hanl��� kontrol alt�nda

tutmak amac�yla valisi Can�bek’i de K�r�m’da b�rakt�. Nur Devlet’in hanl��a egemen

olmas� K�r�m ile Osmanl� Devleti aras�ndaki, ba��n k�sa süreli�ine de olsa kopmas�na

neden oldu. Ancak içerisinde Kefe’nin de bulundu�u güney sahillerindeki �ehirleri

ellerinde tutmay� ba�aran Osmanl�lar, K�r�m’daki siyasî dengenin geçici olarak

de�i�mesini kabullenmi� görünüyorlard�. �stanbul’a kaçan Mengli Giray ise, gözalt�na

al�narak Yedikule Zindanlar�na hapsedilmi�ti. Esasen Fatih Sultan Mehmed Han, Nur

175 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 211-212. 176 Halil �nalc�k, “K�r�m Hanl���”, �A, C. VI, s. 747; Muzaffer Ürekli, K�r�m Hanl���n�n Kurulu�u ve Osmanl� Himayesinde Yükseli�i (1441-1569), Ankara, 1989, s. 14-15.

48

Devlet’in tahta oturmas�ndan rahats�zl�k duymam��t�. Öyle ki, Nur Devlet �stanbul’a bir

mektup göndererek, Sultan’�n kölesi olmay� teklif etmi�ti177.

Bu karma��k olaylar silsilesinin son halkas� ise, 1477 y�l�n�n sonlar�na do�ru

gerçekle�ti. �irin Beyi Eminek Mirza, K�r�ml� asilzadelere ve boy beylerine de

dan��arak, Osmanl� Sultan�na bir mektup gönderdi. Bu mektupta Mengli Giray’�n

yeniden K�r�m taht�na oturtulmas�n� rica ediyordu. 1478 y�l� ba�lar�nda, Osmanl�

ordusunun refakatinde K�r�m’� ele geçiren Mengli Giray, Nur Devlet ve Can�bek’i

kovmay� ba�ard�178.

Tahttan indirilen Nur Devlet Han karde�i Haydar ile birlikte önce Litvanya’ya

kaçt� ise de, daha sonra Moskova’ya geçti. V. V. Velyaminov-Zernov; “III. �van’�, sahip

oldu�u topraklardan Nur Devlet ve Haydar’a s���nacak bir yer vermeye mecbur eden

sebepleri izah etmek gerçekten ilgi çekici olsa gerek”179 diyerek Nur Devlet’in

Moskova’ya geli�indeki gayenin kesin olarak bilinmedi�ine dikkat çekmektedir.

Nur Devlet ve Haydar’�n Rusya’ya gitmesi K�r�m taht�na yeniden oturan Mengli

Giray’� oldukça rahats�z etmi�ti. Moskova Büyük Knezi III. �van, Han’�n kayg�lar�n�

gidermek amac�yla 1480 y�l�nda Boyar Knez �van Zvenitsu (§��� [�����)’yu K�r�m’a

gönderdi. Mengli Giray’a sundu�u mektupta; “Büyük Knez’in samimi dostluklar�n�

kabul ediniz. Sadece sürgündeki Can�bek180 de�il, Mengli Giray’�n karde�leri Nur

Devlet ve Aydar(�����) da daha önce Litvanya’da bulunuyorlard�. Knez kendisine

zararlar� dokundu�u için onlar� zorla yan�na getirtti”181 demi�ti.

Ancak bu mektup K�r�m Han� Mengli Giray’�n tedirginli�ini giderememi�ti. Usta

bir diplomat olan III. �van 1483-1484 y�llar� aras�nda Knez �van Vladimiroviç L�kov

(���� §��� ¨��`���� ��� ©W� �) ve Knez Vasiliy Nozdrovat (¨�X���\

ª �`� ���)’� yeni bir mektup ile tekrar han�n yan�na göndererek onu yat��t�rmaya

çal��m��t�: “�van’dan Han’a, karde�leriniz Nur Devlet ve Aydar’� yan�mda, Rusya’da

tutmam esasen hazineme büyük zarar vermektedir”182.

177 Alan Fisher, The Crimean Tatars, Stanford-California, 1978, s. 10-11. 178 A.g.e., s. 11. 179 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 128-129. 180 Rus kroniklerinde [������� (Zenebek) ad� ile an�lan bu hanzadenin kim oldu�u bilinmemektedir. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 123, 50 nolu dipnot. 181 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 129-130; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12. 182 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 130; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12.

49

Bu mektuplardan anla��ld��� kadar�yla K�r�m taht�nda hak iddia eden karde�leri

Nur Devlet ve Haydar’�n, III. �van taraf�ndan al�konmas� Mengli Giray’�n en büyük

huzursuzluk kayna�� idi. Rakibi olan bu iki karde�ini kendi elinde tutmas�, K�r�m

Hanl���’n�n güvenli�inin sa�lanmas� bak�m�ndan önemliydi. Bundan dolay�,

dü�manlar�na kar�� birlikte kar�� koyma teklifi ile karde�lerini yan�na davet ediyor ve

K�r�m yurduna dönmelerini istiyordu. Fakat Mengli Giray’�n emellerini anlayan

Moskoval� diplomatlar onun bu taleplerini reddediyorlard�183.

Nur Devlet ve Haydar’�n Rusya’ya geldi�i 1480 y�l�n�n ilkbahar�nda, Nur

Devlet’in o�lu Bir Devlet (¢�?' ,/3) de babas� ile beraber gelmi�; ancak bilinmeyen bir

sebepten dolay� babas�n�n maiyetindeki Tatarlardan biri taraf�ndan öldürülmü�tü. Bunun

üzerine Nur Devlet, o�lunu öldüren bu Tatar�n ba��n� bizzat kendi eliyle kesmi�ti. Bütün

bunlar ya�an�rken III. �van, Haydar’� Vologda’ya sürgüne göndermi� ve böylece Nur

Devlet Rusya’da yaln�z kalm��t�184.

Rus kronikleri 1480 y�l� olaylar�n� anlat�rken, Alt�n Orda Han� Ahmed’in

Rusya’ya sald�rd���n� da kaydetmi�lerdir. Büyük Knez III. �van, bu Tatar ak�n�na

kar��l�k vermek için o s�rada Ugra �rma�� yak�nlar�nda bulunan Nur Devlet Han’�,

Voyvoda Knez Vasiliy Nozdrovat ile birlikte Büyük Orda’ya kar�� göndermi�tir. Ugra

�rma��n� kay�klarla geçen Nur Devlet ve beraberindekiler Saray (b��� ���W���=Yurt

Bat�ev) �ehrine girip, ihtiyar, kad�n, çocuk demeden herkesi k�l�çtan geçirip etraf�

ya�malam��lard�r. Nur Devlet bütün memleketi harabe haline getirmek istemi�se de,

kendisini tan�yan bir Tatar asilzadesi (O�lan) onu uyararak: “Hepimiz Büyük Orda’y�

meydana getiren boylara mensup Tatarlar�z. Mü�terek yurdumuzu tahrip etmek büyük

bir yan�lg�d�r” demi� ve bunun üzerine han daha ihtiyatl� davranm��t�. Ancak Saray

�ehrine yap�lan bu ba�ar�l� hücum sonunda Ahmed Han, kaçmak zorunda kalm��t�. Bu

olaylar Alt�n Orda Devleti’nin tamamen da��ld���n� aç�kça göstermekte idi185.

1479 y�l�nda Rusya’ya gelen Nur Devlet, 1486 y�l�nda Kâs�m Han� ilan

edilmi�ti186. Onun Moskova’ya geldi�i tarihten Kâs�m Hanl��� taht�na oturdu�u 1486

y�l�na kadar geçen zaman aral���nda, kendisinden önce bu mevkii i�gal eden Ulu�

183 V. E. Sroeckovsky, Muhammed Geray Han ve Vassallar�, Çev: Kemal Ortayl�, Ankara, 1978, s. 56-57. 184 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 130-131; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12. 185 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 132-138; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12. 186 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 138.

50

Muhammed Han’�n torunu Danyal Han ile görü�üp görü�medi�ine dair ne V. V.

Velyaminov-Zernov’da, ne de N. �. �i�kin’de herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r.

Nur Devlet’in Kâs�m Hanl���’ndaki faaliyetlerine ili�kin bilgilerimiz de oldukça

s�n�rl�d�r. Bu k�s�tl� bilgiler aras�ndaki en önemli kay�t ise, 1481 y�l�nda ölen Alt�n Orda

Han� Ahmed’in o�lu Murtaza Han (1481-1499) ile III. �van aras�nda yap�lan, 1487

y�l�na ait yaz��malard�r. Murtaza, K�r�m Han� Mengli Giray’�n en büyük dü�man� idi.

Amac� K�r�m Hanl���’nda istikrar�n sa�lanmas�n� engellemek ve Mengli Giray’� tahttan

indirmekti. Henüz tasar� a�amas�nda olan bu fikrini Moskova Büyük Knezi’ne

bildirmek üzere, 1487 y�l�nda �ah Behlül ( ��� �*�'9 ) ad�ndaki elçisini Rusya’ya

göndermi�ti. �ah Behlül, Büyük Knez III. �van ve Nur Devlet’e ayr� ayr� mektuplar

getirmi�ti. Murtaza, III. �van’a gönderdi�i mektupta, babas� Ahmed Han ile Nur Devlet

aras�ndaki dü�manl�ktan yak�nm�� ve K�r�m Han� Mengli Giray’� �ikâyet etmi�ti. Ayr�ca

Rusya’da rehin tutulan Nur Devlet’in e�i ile o�lunun serbest b�rak�lmas�n� istemi�;

bununla birlikte K�r�m’� tamamen ele geçirdi�i vakit onlar� tekrar Moskova’ya

gönderece�ine dair söz vermi�ti187.

Nur Devlet’e yazd��� mektupta ise, imans�zlar aras�nda ya�ad���n� ileri sürerek

onu kendi ordas�na davet etmi� ve “Bulundu�un o kötü topraklardan kurtulmak istemez

misin?” diye sormu�tu. Saray’a gelmesi halinde, Mengli Giray’� tahttan indirerek

K�r�m’� kendisine verece�ini de vaat etmi�ti188.

Alt�n Orda Devleti’nin diplomatik ili�kilerine canl�l�k kazand�rmaya çal��an

Murtaza Han, Mengli Giray’a da sitem dolu bir mektup yazm��t�. Mektubunda kendisi

ile ayn� soydan geldiklerine dikkat çeken Murtaza Han; “Babalar�m�z sava�malar�na

ra�men daha sonra bar��m��lard�. Oysa Mengli Giray yemini bozarak sava� ba�latt�”

diyerek onu ahde vefas�zl�kla itham etmi�ti189.

Alt�n Orda Han� Murtaza’n�n bu enerjik te�ebbüsleri III. �van’� pek de memnun

etmemi�ti. Öyle ki, K�r�m’da düzenin bozulmas� Alt�n Orda için büyük kazanç

sa�layacak ve bu durum Moskova Knezli�i’ne zarar verecekti. Oysa Mengli Giray ile

Ahmed Han’�n o�ullar� aras�ndaki mücadeleler Moskova’n�n yükselmesi için elveri�li

bir ortam do�urmu�tu. V. V. Velyaminov-Zernov’un ifadesi ile: “Tatarlar aras�ndaki 187 A.g.e., s. 139. 188 V. E. Sroeckovsky, a.g.e., s. 57. 189 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 139.

51

bu anla�mazl�k Alt�n Orda’y� mahvediyordu”. Rusya’n�n Alt�n Orda Devleti’ne olan

kini çok büyüktü. Büyük Knez daha önce Rusya’n�n esaret alt�nda ya�ad���n� hat�rl�yor

ve K�r�m Hanl���’n�n Alt�n Orda egemenli�ine halel getirdi�ini biliyordu. III. �van,

kendisine gelip Murtaza’n�n Mengli Giray ile ilgili teklifini ileten elçi �ah Behlül’e

verece�i cevab� kasten geciktirmi�ti. Bu s�rada Lehistan Kral� da Nur Devlet’in karde�i

Haydar’� yan�na davet etmi�ti190.

K�r�m Han� Mengli Giray ise oldukça ilginç bir teklif sunmu�tu. O, Nur Devlet’in

kendisine gönderilmesini istiyor, geçmi�te ya�ananlar� unutarak ak�ll� ve cesur karde�i

ile hanl��� payla�maya haz�r oldu�unu bildiriyordu. “Yoksa bu rakibini tuza�a dü�ürmek

için düzenlenen bir hile miydi?”. Mengli Giray, gönderdi�i mektupta Haydar ile neden

sava�mad���n�n sebeplerini de yazm��t�. Ancak Büyük Knez III. �van, Han’�n teklifine

s�cak bakmad���n� bildirdi. Dostane bir üslûp ile kaleme al�nan mektubunda, Nur

Devlet’i göndermeyip yan�nda tutaca��n� ifade etti. Görü�meler burada son bulmu�tu191.

Muhtemelen 1491 y�l�nda vefat eden Nur Devlet Han’�n ölüm sebebi

bilinmemektedir. Ayr�ca Rus kronikleri han�n 1491 y�l� ba�lar�nda, idaresindeki bir

Tatar birli�i ve o�lu Sat�lgan ile birlikte, Alt�n Orda’ya kar��, karde�i Mengli Giray’�n

yard�m�na gitti�ini kaydetmi�lerdir. Bu tarihten sonra Nur Devlet’in yerini o�lu Sat�lgan

alm��t�r192.

190 A.g.e., s. 143. 191 A.g.e., s. 143. 192 A.g.e., s. 144.

52

2

SATILGAN HAN

(1491-1506)

Nur Devlet’ten sonra Kâs�m Hanl��� taht�na oturan Sat�lgan Han’�n, 1491 y�l�nda

Moskova’n�n dostu olan Mengli Giray’a kar�� düzenlenen Alt�n Orda ak�nlar�n�

durdurmak amac�yla, babas� ile birlikte K�r�m Han�’n�n yard�m�na gitti�ini yukar�da

görmü�tük193.

1491 y�l�ndan sonra, onun ad�na ilk kez 19 A�ustos 1496 tarihinde, Büyük Knez

III. �van ile karde�i Ryazan Knezi Feodor Vasilyeviç aras�nda akdedilen bir anla�ma

belgesinde tesadüf edilmektedir. Anla�man�n metni �öyledir:

“Orda kendi iste�i ile ben Büyük Knez’e ve Hanzade Sat�lgan’a ya da onun

yerinde bulunacak ba�ka bir ki�iye “yasak”� ve “v�hod (vergi)” [toplama] imtiyaz�

vermi�tir. Hanzade defterde [belirtilen] eski vergi toplama [usulüne göre] haç� öperek

[yemin ederek] “yasak” toplayacakt�r. Bundan dolay� ben Büyük Knez, Hanzadenin

[Sat�lgan’�n] ordas�na vergi ödemeyecek [kar��l���nda da] senden [Ryazan Büyük

Knezi’nden] vergi almayaca��m”194.

Arkaik Rusça ile kaleme al�nan bu belgeden anla��ld��� üzere; Sat�lgan Han

vaktiyle Kâs�m Han, Danyal Han ve babas� Nur Devlet’in sahip oldu�u imtiyaz� elde

etmi�ti. Buradaki dikkat çekici bir husus da; Alt�n Orda Devleti’nin, da��lmaya yüz

tutmu�ken dahi, Moskova üzerindeki egemenli�inin son bulmam�� olmas�yd�. Yine bu

belgede aç�kça görülmektedir ki, Kâs�m Hanl���’n�n varl��� Rusya’n�n siyasî ve

ekonomik yap�s�n� da derinden etkilemi�ti. Öyle ki, III. �van, Kâs�m Hanl���na

ödeyece�i verginin kar��l��� olarak Ryazan bölgesinin gelirlerinden feragat etmi� ve bu

Knezli�in hâkimi olan karde�ini de kendisine ödeyece�i vergiden muaf k�lm��t�. 193 V. V. Velyaminov-Zernov, s. 144; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 12-13. � “Yasak” halktan al�nan, bir vergi türüdür. Bkz., A. Melek Özyetgin, Alt�n Ordu, K�r�m ve Kazan Sahas�na Ait Yarl�k ve Bitiklerin Dil ve Üslûp �ncelemesi, Ankara, 1996, s. 241. 194 “� «�`W ����� � ��`��� ��� ¨���� �� ���� ¬��������� X��� ����������, ��� � �� \ ¬������� ��`�� �� � � ��X��; � ����� �� � � � �W ` � ¬��������� X��� X� �� �\ ����W ����� _ X���W� `�®������, _ ���X�� �� ��� ����� � � �� �� ���� ¨�����\ �� «�`� �� `��� � ¬������� X��� � ��� � � � �� ����”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, s. 149; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 13.

53

1496 y�l�ndan sonra, Sat�lgan Han’�n ad� sekiz y�l süre ile hiçbir yerde

an�lmamaktad�r. 16 Haziran 1504 tarihinde, Büyük Knez III. �van ile Udel Knezleri olan

o�ullar� Vasiliy ve Yuri aras�nda yap�lan anla�malarda Sat�lgan’�n ad� tekrar

geçmektedir. Bu belgeler de, Kâs�m Han�’n�n Ryazan bölgesinden vergi toplad���n�

do�rular niteliktedirler195.

1505 y�l�nda, III. �van ölmeden k�sa bir süre önce, Sat�lgan Han karde�i Canay ile

birlikte Rusya’n�n Kazan Hanl���’na kar�� düzenledi�i Murom seferine kat�lm��t�. Bu

seferin yap�l�� gayesini daha iyi anlamak için öncelikle Kazan Hanl��� tarihine k�saca

göz atmak gerekmektedir196.

Kazan Han� �brahim (1467-1479) 1478 y�l�nda Vyatka üzerine ba�ar�s�z bir sefer

düzenledikten k�sa süre sonra ölmü�tü. �brahim Han’�n iki farkl� hatundan olmak üzere

be� o�lu vard�. Bunlar; Fatma Hatun’dan �lham (Ali?), Huday-Kul, Melik Tahir ve Nur

Sultan’dan Muhammed Emin ile Abdüllatif idiler. �brahim Han’�n ölümünden sonra dul

e�i Nur Sultan, K�r�m’a giderek Mengli Giray ile evlenmi�ti. Bu s�rada Kazan

Hanl���’nda ise veraset meselesi ortaya ç�km��t�. Taht için iki aday�n ad� geçmekte idi.

Adaylardan biri Fatma Hatun’un o�lu �lham di�eri ise, Nur Sultan’�n o�lu Muhammed

Emin idi. Türkistan Hanlar� ve Nogay Hanl��� ile iyi ili�kileri olan �lham, Rusya kar��t�

Kazanl�lar�n da deste�ini sa�lam��t�. Moskova Knezli�i’nin aday� ise Muhammed Emin

idi197.

�ki karde� aras�nda ya�anan çetin mücadeleyi �lham (1479-1487) kazanm��; fakat

bu durum Rusya’y� memnun etmemi�ti. III. �van 1487 y�l�nda Kazan’a sald�rarak �lham

Han� azletmi� ve Muhammed Emin’i tahta oturtmu�tu. Ailesi ile birlikte Moskova’ya

götürülen �lham ve e�i Ruslar�n sürgün yeri olan Vologda’ya; annesi, k�z karde�leri ve

erkek karde�leri Melik Tahir ile Huday-Kul ise Beloozero (Beyaz Göl) �ehrindeki

Kargolom (���] � ��)’a198 gönderilmi�lerdi199. A. N. Kurat’�n deyimi ile:

“Kazan’daki yüksek tabakan�n ve ileri gelenlerin, Ruslar taraf�ndan imhas� bu suretle

ba�lam�� oldu”. �lham Han, Vologda’da, Fatma Hatun ile Melik Tahir ise Kargolom’da

195 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 153. 196 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14. 197 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 161-162. 198 Kurat bu yerle�im birimini “Keksholm” �eklinde kaydetmi�tir. Bkz. A.g.e., s. 164. 199 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 160-167.

54

öldüler. Melik Tahir’in o�ullar� H�ristiyanl��� benimseyerek yüksek mevkiler elde

ettiler. Huday-Kul da 1505 y�l�nda H�ristiyan oldu. Onun k�zlar�, Rus aristokrat

s�n�f�ndan Mistislavsky ve �uyskiy gibi ailelerin mensuplar� ile evlendiler. Bu Tatar

asilzadelerinin küçük ya�tan itibaren Rusya’da büyümeleri ve birço�unun Mo�ollardaki

inanç olgusuna göre, dine fazla önem vermemeleri çabucak asimile olmalar�na

sebebiyet verdi200.

�lham Han devrinde cereyan eden bu olaylar, Kazan Hanl��� tarihinde bir bak�ma

dönüm noktas� idi. Hanl�k güçlü oldu�u zamanlarda Rusya için gerçekten deh�etli bir

dü�mand�. Ancak hanedan mensuplar� aras�ndaki anla�mazl�k ve düzenin bozulmas�

Kazan Hanl���’ndaki Moskova nüfuzunu artt�rm��t�. Öyle ki, Kazan Hanlar� art�k

Moskova Büyük Knezi taraf�ndan tayin ediliyorlard�. Bu devirde ba�layan iç sava� bir

daha son bulmayacak ve Kazan Hanl���’n�n istilas�na kadar devam edecekti201.

Daha önce de belirtildi�i üzere; 1487 y�l�nda III. �van’�n deste�ini sa�layarak

Kazan’� ele geçirmeyi ba�aran Muhammed Emin Han, konumunu güçlendirmi� ve 1496

y�l�na kadar hanl��a hâkim olmu�tu202. Bununla birlikte, onun döneminden itibaren

Kazan Hanl��� ile Moskova Knezli�i aras�ndaki güç dengesi bariz bir �ekilde Ruslar�n

lehine de�i�mi� ve hanl�k ba��ms�z devlet olma statüsünü tamamen kaybetmi�ti203.

Büyük Knez III. �van, Kazan üzerindeki etkisini 1487’den 1490 y�l�n�n ortalar�na

kadar korumay� ba�arm��t�. Fakat bu Muhammed Emin Han’�n birtak�m faaliyetlerine

müdahale etmekle s�n�rl�yd�. Görünü�e bak�l�rsa Kazan üzerindeki Rus bask�s� Tatarlar

aras�nda memnuniyetsizli�e neden olmu�tu. Moskova’n�n yüksek hâkimiyetini tan�mak

istemeyen Kazan milli parti mensuplar�, Sibir Konfederasyonu ve Nogay Orda ile yak�n

ili�kiler kurarak, onlarla birle�meyi arzuluyorlard�. Muhaliflerinin te�ebbüsleri kar��nda

endi�eye, hatta korkuya kap�lan Muhammed Emin Han, 1496 y�l�n�n May�s ay�nda

�ibanî Han� Mamuk’un Kazan’a kar�� sefer haz�rl�klar�na ba�lad���n� Moskova

hükümetine bildirdi. Ayr�ca Kel Ahmet, Orak, Sad�r ve A9�� adl� dört Tatar

200 Kurat, a.g.e., s. 164. 201 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 189. 202 A.g.e., 189-190. 203 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 29.

55

asilzadesinin de, Mamuk Han ile i�birli�i yaparak “devlete ihanet” ettiklerini

yazm��t�204.

Muhammed Emin Han, Mamuk’un gelmesi halinde �ehir halk�n�n kendisine kar��

cephe alaca��n�, hatta büyük ço�unlu�unun hanl��� ona teslim etmeye haz�r oldu�unu

biliyordu. Beynini kemiren bu kayg�lara daha fazla tahammül edemeyece�ini anlayan

Muhammed Emin, Moskova’ya kaçmak zorunda kald�. Mamuk Han ise Rusya’n�n

müdahalesine ra�men Kazan’� ele geçirdi ise de, burada fazla tutunamad�205.

Sert tedbirler al�p Kazan’da kendi idaresini kurmaya çal��an Mamuk Han,

yukar�da i�aret etti�imiz dört asilzadeyi hapse att�. Ayr�ca tüccarlar�n mallar�na el koyup

bölgeyi ya�malad�. Bu durum Tatar aristokrasisi aras�nda ho�nutsuzlu�a neden olunca

Seyyid Bara� adl� elçi Moskova’ya gönderildi. Kazanl�lar “uygulad��� zulüm ve

e�lerine kar�� sald�rgan tutumlar�ndan dolay�” Muhammed Emin’in gönderilmemesi

kayd�yla, Moskova taraf�ndan yeni bir han atanmas�n� talep ediyorlard�206. Tatarlar�n bu

ricas�n� kabul eden III. �van, Muhammed Emin’in küçük karde�i Abdüllatif’i “Kazan

Han�” tayin etti. Abdüllatif Han, 1497 y�l�n�n May�s ay�nda yüksek orun sahibi Rus

Knezleri Semen Holmski (����� � ��X��) ve Fedor Paletski (¯�` � ~����X��)’nin

refakatinde Kazan’a gönderilerek, düzenlenen tören ile tahta oturtuldu. Muhammed

Emin’e ise Ko�ira (� ����), Serpuhov (���_� ��) ve Hotun (� ����) �ehirleri

tahsis edildi207.

Moskova hükümeti, 1497’den 1502 y�l�na kadar Kazan taht�nda oturan Abdüllatif

Han’�n yönetiminden memnun kalmam��t�. 1502 y�l�n�n Ocak ay�nda, III. �van

taraf�ndan gönderilen memurlar vas�tas� ile Moskova’ya getirilen Abdüllatif Han,

Beloozero �ehrine, sürgüne gönderildi. Yerine ise Muhammed Emin (1502-1518) ikinci

kez tahta oturtuldu208.

Ba�lang�çta III. �van’�n egemenli�i alt�nda ya�amaktan memnun görünen

Muhammed Emin Han, Rus kroniklerinin ifadesi ile: “1505 y�l�nda verdi�i sözleri

birden bire unutmu�tu”. Bu tarihten sonra milli bir politika izleyen Muhammed Emin,

204 A.g.e., s. 29. 205 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 190. 206 Jaroslav Pelensiy, a.g.e., s. 30. 207 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 190. 208 A.g.e., s. 191.

56

Kazan Hanl��� üzerindeki Rus nüfuzunu k�rmakta kararl� idi. O, ilk tepkisini bu y�l�n

yaz�nda gösterdi. 24 Haziran 1505 tarihinde, Kazan Panay�r�’n�n aç�ld��� gün (Ioanna

Predteçi Yortusunda=�� ° c`�X�� § ���� ~��`����), her �eyi göze alarak Rus

tacirlerinden Mihail Klyapik (±���� ��_��)’in mallar�n� ya�malad�. Bir tüccar�

öldürdü; ba�ka birini ise, Nogaylara teslim etti209.

Moskoval� tüccarlar� öldüren Muhammed Emin Han, Rusya üzerine sefer

düzenlemeye karar verdi. Toplad��� ordu ile birlikte Nijniy Novgorod ve Murom

�ehirlerine sald�raca��n� söyleyerek Büyük Knez III. �van’� tehdit etti. 1505 y�l�n�n

A�ustos ay�nda Moskova’ya ula�an bu haber tela�a neden oldu. Ancak III. �van pani�e

kap�lmayarak Murom Voyvodas� Knez �van �vanoviç Gorbatov (§��� §��� ���

² ���� �) ile Knez Semen �vanoviç Vorontsov (����� §��� ��� ¨ � �� �)’u,

Muhammed Emin’e kar�� gönderdi. Birkaç gün sonra, 30 A�ustos’ta, Moskova’ya yeni

bir haber geldi. Sur �rma��n� geçen Muhammed Emin Han, Nijniy Novgorod’a 150

verst (1 verst=1067 m.) mesafede bulunuyordu210.

Bu geli�meleri yak�ndan takip eden III. �van, Kâs�m Han� Sat�lgan ve karde�i

Canay’� Murom’a gönderdi. Voyvoda Knez Vasiliy Daniloviç Holmsko (¨�X���\

����� ��� � ��X� ) da onlar�n emrine verilmi�ti. Sat�lgan Han’�n ordusunda Tatar

O�lanlar�, Knezler ve Kazaklar da bulunmakta idiler. Ancak kaynaklarda düzenlenen

seferin sonucu ile ilgili olarak, ne Sat�lgan Han ne de Knez Gorbatov ve Knez

Vorontsov hakk�nda herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r. Gönderilen askerî birlikler ya

ba�ar�s�zl��a u�ray�p geri dönmü� ya da Murom �ehrinde kalm�� olmal�d�rlar211.

Muhammed Emin Han, Eylül ay�nda Nijniy Novgorod üzerine yürüyerek �ehri

ku�att�. Fakat III. �van’�n, Novgorod Genel Valisi Habara Simska (������

���X��)’n�n kat� savunmas�, �ehir halk�n�n gayreti ve Litvanyal� tutsaklar�n yard�m�

sayesinde, Kazan Tatarlar� ku�atmadan vazgeçmek zorunda kald�klar� gibi büyük

kay�plar vererek geri çekildiler212.

Sat�lgan Han’�n ad� son kez 1506 y�l�nda, Kazan üzerine düzenlenen ba�ka bir

Rus seferi münasebetiyle an�lm��t�r. 1505 y�l�n�n Ekim ay�nda Moskova Büyük Knezi

209 A.g.e., s. 193. 210 A.g.e., s. 195-196. 211 A.g.e., s. 196. 212 A.g.e., s. 197-198.

57

III. �van ölmü� ve yerine o�lu III. Vasiliy (1505-1533) geçmi�ti. Yeni Knez tahta ç�kar

ç�kmaz ilk i� olarak, Muhammed Emin Han’�n Novgorod’a düzenledi�i sald�r�n�n

hesab�n� sormak ve intikam almak istemi�ti. Bu amaçla süvari birlikleri ve deniz

kuvvetleri olmak üzere iki ayr� askerî birlik olu�turdu. Kara kuvvetlerinin kumandas�n�

karde�i ve önde gelen Moskova Generallerinden olan Dimitri �vanoviç’e verdi. Rus

askeri birlikleri Nisan ay�nda Moskova’dan Kazan’a do�ru hareket ettiler. Nehir yolu ile

gidecek gemilerin komutas� ise, Sat�lgan Han ve karde�i Canay’da idi. Bu Tatar

asilzadelerinin emri alt�ndaki Rus gemileri 22 May�s günü Kazan’a vard�lar ise de,

büyük ço�unlu�u Muhammed Emin Han’a ba�l� kuvvetler taraf�ndan imha edildi. 25

Haziran tarihinde Kazan önlerine gelen Moskova süvari birli�i, Sat�lgan Han’�n

idaresindeki Rus ordusunun a��r bir ma�lubiyete u�rad���n� ö�rendi. Bunun üzerine

Dimitri �vanoviç ve ona ba�l� Voyvodalar Nijniy Novgorod’a çekilmek zorunda

kald�lar. Sat�lgan ve karde�i Canay ise, yine �rmak yoluyla Murom’a dönmü�lerdi. Knez

Fedor Mihayloviç Kiselev de kara yoluyla Murom’a çekilmi�ti. Ancak Muhammed

Emin Han’a ba�l� Tatarlar, Moskova kuvvetlerinin pe�ini b�rakmam��lar ve Sur

�rma��na 40 verst mesafede Knez Kiselev’e yeti�ip onu da ma�lup etmi�lerdi. V. V.

Velyaminov-Zernov’un ifadesi ile: “Yüksek rütbeli Rus kumandanlar�n�n u�rad���

felaketin boyutunu izah etmeye imkân yoktur”213.

Bu seferden sonra ad�na tesadüf edilmeyen Sat�lgan Han, 1506 y�l�nda öldü.

213 A.g.e., s. 198-199; �ibanîlerin büyük kahraman� �iban (�aybak) Han , Kazan Han� Muhammed Emin Han’�n 1505 y�l�nda Moskova Knezi ile olan bu sava�ta üstün geldi�ini ö�renince, son derece memnun olup onu gazilikle tebrik etmi�tir. Bu münasebetle yazd��� bir k�ta �iban Han’�n Divan�nda bulunmaktad�r: �slam ba��na tac-î târik bolsun Yar�n Kün Tün Tenri tebarek bolsun Urus kafirini k�rm��s�n o�lum Sana gazilik mübarek bolsun Bkz. Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türk �li (Türkistan) ve Yak�n Tarihi I, �stanbul, 1981, s. 133;Yakup Karasoy, �iban Han Dîvân� (�nceleme-Metin-Dizin-T�k�bas�m), Ankara, 1998, s. 298.

58

3

CANAY HAN

(1506-1512)

Sat�lgan Han’dan sonra Kâs�m Hanl��� taht�na oturan, Nur Devlet Han’�n ikinci

o�lu Canay214 hakk�ndaki bilgilerimiz yok denecek kadar azd�r.

Canay Han’�n Kâs�m taht�n� ele geçirdi�i tarih kesin olarak bilinmese de, büyük

bir ihtimalle a�abeyi Sat�lgan’�n ölümü üzerine, 1506 y�l�nda tahta oturmu�tur215.

Onun döneminde, 1508 y�l�n�n A�ustos ay�nda, Moskova Büyük Knezli�i ile

Lehistan-Litvanya Krall��� aras�nda sava� ç�km��t�. Knez III. Vasiliy taraf�ndan, bu

sava�a kat�lmakla görevlendirilen Kâs�m Han� Canay, yan�na Kazan Han� Muhammed

Emin’in o�lu Karaçuk Mirgen (�������� ±��]��)’i ve Kâs�m Tatarlar�n� da alarak,

Galiç ve Kostroma �ehirlerine hareket etti. Galiç’te Voyvoda Knez Vasiliy Daniloviç

Nesvitskav (¨�X���\ ����� ��� ª�X������) ile bulu�an Kâs�m Han�, Lehistan ve

Litvanya’ya kar��, Rusya ad�na mücadele etti216.

Bu olaydan k�sa süre sonra, Canay Han ve Kâs�m Tatarlar� yeniden Litvanya

bölgesine gönderildiler. Knez Vasiliy �vanoviç Obolenskiy (¨�X���\ §��� ���

«� ���X��\) ile birlikte Vyazim �ehrinden Toroptsu (� � _��)’ya hareket eden

Canay Han, burada Litvanya askerî birliklerini uzakla�t�rmak için, Knez Daniil

Vasilyeviç �çeni (������ ¨�X������� ³���)’ye yard�m edecekti217.

Canay Han döneminde, Lehistan-Litvanya Krall���na kar�� düzenlenen bu iki

askerî harekât d���nda, ilginç bir olay daha meydana gelmi�ti. Yine 1508 y�l�n�n A�ustos

ay�nda, Akkurt Akdevlet (����� ��`������=67�& :� &��( :;) isimli bir Nogay

asilzadesi Moskova’ya gelerek, Büyük Knez III. Vasiliy’e s���nm��t�. Bu hanzade

Nogay topraklar�n� ele geçirmek için Moskova’dan yard�m talep etmi�; ancak kar��l�k

bulamam��t�. Talebi reddedilen Nogayl� hanzade bu defa da, Kazan ya da Kâs�m 214 Canay ad� Rus kroniklerinde “�����\=Dzanay, ´��\=Yanay, [�`���\=Zedenay ve [�����\=Zenelay” �ekillerinde kaydedilmi�tir. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 197, 66 nolu dipnot. 215 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 210. 216 A.g.e., s. 212; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14. 217 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 213; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14.

59

Hanl���’n�n kendisine yurtluk olarak verilmesini istemi�ti. Fakat Moskoval� bürokratlar,

III. Vasiliy’in Kazan’� Muhammed Emin Han’a, Kâs�m Hanl���’n� ise Canay’a

ba���lad���n� bildirerek, ona arma�anlar verip geri göndermi�lerdir218.

Kâs�m Hanl���’n�n Canay Han’a, Moskova Büyük Knezi taraf�ndan verildi�i

do�ru ise de III. Vasiliy ile sava�arak, Rus hâkimiyetine son verip kendi egemenli�i

kuran Muhammed Emin Han, Kazan taht�nda Moskova Knezi’nin deste�i sayesinde

oturmamakta idi.

Kâs�m Hanl���’ndaki saltanat� hakk�nda ba�ka bir kay�t bulunmayan Canay

Han’�n öldü�ü tarih de tam olarak bilinmemektedir. Ancak �eyh Avliyar’�n tahta

oturdu�u 1512 y�l�nda ölmü� olmas� kuvvetle muhtemeldir219.

218 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 205-206; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14. 219 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 216; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 14.

60

III. BÖLÜM

SARAY HANLARI SÜLALES�

1

�EYH AVL�YAR HAN

(1512-1516)

Kâs�m Hanl��� tarihi, tamam� Cuci soyundan gelen bir sülaleler tarihidir. 1512

y�l�nda K�r�m Hanlar� Sülalesi’nin son temsilcisi olan Canay Han’�n ölümü ile birlikte,

hanl���n idaresi üçüncü sülale olan Saray Hanlar�’na geçmi�tir.

Acaba Kâs�m Hanl���’nda ya�anan bu sülale de�i�ikliklerinin sebebi ne idi?

Anla��ld��� kadar�yla, Moskova Knezli�i taraf�ndan Kâs�m Hanl���’na yeni bir

sülale tayin edilirken, Kara Denizin kuzeyinde bulunan Türk yurtlar�ndaki güç dengesi

ve Moskova’n�n bunlara kar�� takip etti�i politika as�l belirleyici unsur olmu�tu220.

Kâs�m Hanl���’n�n, K�r�m Hanlar�’ndan al�n�p Saray Hanlar�’na verilmesi do�al

olarak, K�r�m’da memnuniyetsizli�e sebep oldu. Çünkü 26 y�l boyunca (1486-1512)

Kâs�m taht�nda oturan K�r�m asilzadeleri, buray� kendi yurtlar� olarak kabul etmi�lerdi.

Kâs�m �ehrinin 1512 y�l�nda, Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy taraf�ndan Saray

Hanlar�na verilmesi K�r�m’da tepki ile kar��lanm��t�. K�r�m Han� Mengli Giray,

kendisini ziyaret eden Rus elçisi Mitya �vanov’a: “Oras� eskiden bizim yurdumuzdu.

Dü�manlar�m�z� adamlar�m�z�n üzerine nas�l tayin edersiniz?” diyerek serzeni�te

bulunmu�, daha sonra da Kâs�m Hanl��� üzerine asker sevk etmi�ti. Ancak V. E.

Sroeckovsky’e göre: “Bu Moskova’ya kar�� bir hareket de�ildi. Sava� �irin boyuna

yak�n bir yurdun ba��na geçen yabanc� hanzadeye kar�� aç�lm��t�”221.

220 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 382. 221 V. E. Sroeckovsky, a.g.e., s. 89-90.

61

Saray Hanlar� Sülalesi’nin ilk han� olan �eyh Avliyar, Saray (Astarhan) Han�

Bahtiyar Sultan’�n o�lu ve eski Alt�n Orda Han� Küçük Muhammed’in torunu idi222.

Rus kroniklerine göre; “�eyh Avliyar ve amcas� Yakub’un o�lu Yusuf, 1502

y�l�nda Büyük Knez’e hizmet etmek için Astarhan’dan gelmi�lerdi”223.

Ancak resmi tarih kaynaklar�na kaydedilen bu sözler gerçe�i yans�tm�yordu.

Bilindi�i üzere, Alt�n Orda Devleti 1502 y�l�nda, Rusya’n�n hararetle destekledi�i K�r�m

Han� Mengli Giray taraf�ndan tamamen ortadan kald�r�lm�� ve Moskova Knezli�i iki

as�rdan fazla, egemenli�i alt�nda ya�ad��� bu devletten kesin olarak kurtulmu�tu. Bize

göre; Saray �ehrinde ya�ayan Tatar asilzadelerinin Moskova’ya getirilip Kâs�m Han�

tayin edilmelerinin sebepleri ise daha farkl� idi. Bunlar; güç kazanan K�r�m Hanl���’na

kar�� yeni bir cephe olu�turmak, Moskova Knezli�i üzerindeki K�r�m etkisini k�rmak ve

Mengli Giray Han’�n yay�lmac� bir politika takip etmesine engel olmaktan ibaretti.

�eyh Avliyar’�n Astarhan’dan Rusya’ya geldi�i 1502 y�l�ndan Kâs�m Han� ilan

edildi�i 1512’ye kadar geçen zaman aral���ndaki faaliyetleri ve ya�ant�s� hakk�nda

oldukça s�n�rl� bilgilere sahibiz. Sadece 1508 y�l�nda Surojik (��� c��) �ehrine hâkim

oldu�unu ve ayn� y�l Moskova Büyük Knezli�i’ne ba�l� bir Voyvoda ile birlikte,

Litvanya’ya kar�� düzenlenen sefere i�tirak etti�ini biliyoruz224.

19 Aral�k 1512 tarihinde ise, Kâs�m Han� s�fat�yla, Moskova Knezi III. Vasiliy

taraf�ndan Smolensk üzerine düzenlenen sefere kat�lm��t�. Bu sefer öncesinde Mojaysk

(± c�\X��) �ehrinde bulunan �eyh Avliyar, kalabal�k bir Türk-Tatar ordusu ile

beraber III. Vasiliy’in yan�nda yer alm��t�225.

Nogay Han� �brahim’in k�z� �ah Sultan ile evli olan �eyh Avliyar’�n ad� Smolensk

seferinden sonra bir daha an�lmamaktad�r. Onun 1516 y�l�nda öldü�ü tahmin

edilmektedir226.

222 �eyh Avliyar’�n soyu hakk�nda verilen bilgiler tamamen do�rudur. Bahtiyar ve Yakup, Küçük Muhammed Han’�n o�ullar� ve Alt�n Orda Han� Ahmed’in karde�leri idiler. Dolay�s�yla �eyh Avliyar, Ahmed Han’�n ye�eni idi. Tarihi kaynaklarda verilen bilgiler de bunu do�rulamaktad�r: “ F#µ! &/�/� �!*��¶:� ��/¶$3 ��¶:� ·"¸¹� ��� F#�* ��� '"#µ! �?,% "3 +�º�º¤?* &�/� ���=Amma Kiçik Muhammed Hann�ng o9lanlar� bu turur: Mahmud Han, Ahmed Han, Yakub Sultan, Bahtiyar Sultan”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 222-224. 223 A.g.e., s. 222. 224 A.g.e., s. 244-245. 225 A.g.e., s. 217. 226 A.g.e., s. 246.

62

2

�AH AL� HAN

(1516-1519)

�eyh Avliyar’�n ölümünden sonra yerine 10 ya��ndaki o�lu �ah Ali geçti227. Bu

s�rada, 1515 y�l�nda ölen K�r�m Han� Mengli Giray’�n yerine de o�lu ve halefi olan

Mehmed (Muhammed) Giray (1515-1523) tahta oturmu�tu. Moskova Büyük Knezi III.

Vasiliy’in Mojaysk (± c�\X�) �ehrinde bulundu�u bir s�rada, K�r�m Hanl���’n�n yeni

hâkimi Mehmed Giray’�n elçisi Abdülveli �eyhzade (�&�< =�� �7�7� � �), Büyük Knez’in

yan�na gelmi� ve has�mlar� olan Saray Hanlar� Sülalesi’ne mensup �ah Ali’nin, Kâs�m

Han� olarak atanmas�ndan, K�r�m Han�’n�n duydu�u rahats�zl��� belirtmi�ti. Mehmed

Giray, Moskova Büyük Knezi’ne gönderdi�i mektupta; Kâs�m Hanl���’n�n �ah Ali’ye

verilmesinden dolay� �irin Beylerinin, Rusya ile dostluk anla�mas� yapmaya

yana�mad�klar�n� belirttikten sonra, merhum Nur Devlet Han’�n eski yurtlu�u olan bu

topraklar�n �ah Ali’den al�narak kendi o�luna ya da karde�ine verilmesini istemi�ti228.

Esasen K�r�m Han� Mehmed Giray’�n, Moskova Büyük Knezi taraf�ndan �ah

Ali’ye ba���lanan Kâs�m Hanl���’n� hangi amaçla ele geçirmeye çal��t���n� anlamak zor

de�ildi. Alt�n Orda Devleti y�k�l�ncaya kadar, K�r�m Hanlar�n� �iddetle destekleyen

Moskova Knezli�i’nin yeni ve en güçlü rakibi, yukar�da da belirtildi�i üzere K�r�m

Hanl��� olmu�tu. Dolay�s�yla K�pçak bozk�r�ndaki hâkimiyet mücadelesi devam ederken

Kâs�m Hanl���’n�, K�r�m Hanlar�’n�n en az�l� dü�manlar� olan Saray Hanlar�’na vermek

Moskova Knezli�i’nin takip etti�i siyaset aç�s�ndan son derece uygundu.

Moskova Knezli�i ile giri�ti�i diplomatik ili�kilerden bir sonuç elde edemeyen

Mehmed Giray Han, �ah Ali’ye Kâs�m Hanl���’n� b�rak�p yan�na gelmesi halinde,

227 �ah Ali’nin tahta oturdu�unda kaç ya��nda oldu�una ili�kin aç�k bir ifade bulunmasa da, N. �. �i�kin onun 1567 y�l�nda, 61 ya��nda iken öldü�ünü kaydetmi�tir. Dolay�s�yla �ah Ali’nin do�um tarihi 1506 y�l�d�r. Bkz. N. �. �i�kin, a.g.e., s. 24. A. N. Kurat ise, �ah Ali’nin ya��na dair iki farkl� bilgi vermektedir. Bunlar�n ilkinde, 1519’da �ah Ali’nin 13 ya��nda oldu�u söylenmektedir (Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 170). Bu tarih N. �. �i�kin’inki ile uyu�maktad�r; ancak daha sonra, �ah Ali’nin ikinci kez Kazan taht�na oturtuldu�u y�l olan 1546’da ise 35 ya��nda oldu�unu belirtmektedir (A.g.e., s. 178). Fakat bu ikincisi do�ru de�ildir. 228 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 247.

63

Rusya saray�n�n kendisine vermi� oldu�u unvanlardan daha yüksek payeleri

ba���layaca��n� teklif etmi�; ayr�ca Moskova üzerine birkaç sefer de düzenlemi�ti229.

K�r�m Hanl��� ile Moskova Knezli�i aras�ndaki siyasî ili�kiler giderek gerilirken,

Kazan Hanl���’ndaki Rus nüfuzu da gittikçe güçlenmekte idi. Oysa Kazan Han�

Muhammed Emin’in 1506 y�l�ndan sonraki saltanat�, hanl�ktaki milli gruplar�n güç

kazand��� bir devirdi. Fakat bu dönem oldukça k�sa sürmü� ve yine onun zaman�nda

sona ermi�ti230. V. V. Velyeminov-Zernov’un deyimi ile: “O, son dönemlerinde Rusya

ile uzla�m�� ve bizimle pekiyi geçinmeye ba�lam��t�”231.

Muhammed Emin Han, 1516 y�l�nda a��r bir hastal��a yakalanm�� ve iki y�l sonra

da, ölmü�tü. Onun ölümü ile birlikte Kazan Hanl���’nda taht veraseti sorunu ortaya

ç�km��t�. Taht�n me�ru varisi Muhammed Emin Han’�n karde�i Abdüllatif idi. Daha

önce Ruslar�n tutsa�� olan Abdüllatif 1508 y�l�nda serbest b�rak�lm��; ancak Rus

siyasetini takip etmeyip, milli hislerini gizlemedi�i için 1512 y�l�nda yeniden

tutuklanm��t�. Abdüllatif, Muhammed Emin Han ve Kazan Tatarlar�n�n �srarlar�

sonucunda, 1516 y�l�nda tekrar serbest b�rak�lm�� ve Ko�ira �ehri arpal�k olarak

kendisine verilmi�ti. Bununla birlikte Büyük Knez’in Kazan Hanl���’ndan gelen

istekleri kabul etmesi tamamen kendi tasarrufunda idi. Kazan taht�na Abdüllatif gibi

ba��ms�zl�k dü�künü ve Rus dü�man� bir kimsenin oturmas� hiçbir �ekilde Moskova’n�n

i�ine gelmezdi. Bunun için Kazan taht�na, Rus siyasetini tatbik edecek bir asilzadenin

tayin edilmesi gerekmekte idi. Aranan hanzade Kâs�m Hanl���’nda bulunmu�tu. O

s�rada henüz küçük bir çocuk olan �ah Ali’nin, Kazan taht�na oturtulmas� hanl�k

yönetiminin Ruslar�n eline geçmesi ile e�de�erdi. Üstelik bu genç asilzade tamamen

Rus kültürü ile büyüdü�ünden Moskova’ya dü�manl�k da güdemezdi. Ancak Kazan’da

tutunabilmesi için Büyük Knez III. Vasiliy’in yard�m�na muhtaç olacakt�. Moskova

Knezli�i bu tasar�y� gerçekle�tirebilmek için Abdüllatif’i ortadan kald�rmaya karar

verdi. Abdüllatif, 9 Kas�m 1518 tarihinde232 “bilinmeyen bir sebeple” Moskova’da

229 A.g.e., s. 250. 230 Kurat, a.g.e., s. 169. 231 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 250. 232 Kurat’a göre; Abdüllatif 1517’de ölmü�tü. Jaroslav Pelenski de onun 19 Kas�m 1517’de öldü�ünü bildirmekte ve Büyük Knez III. Vasiliy’in, Abdüllatif’in annesi Nur Sultan’a 30 Kas�m 1517’de o�lunun ölüm haberini bildiren bir mektup yazd���n� kaydetmektedir. Bu mektupta; “Senin o9lun ve bizim karde�imiz Abdüllatif Han bizimle birlikte ya��yordu. Ve biz onu Kazan’a gönderme arzusunda

64

ölmü�; yani Ruslar taraf�ndan öldürülmü� ve böylece �ah Ali de rakipsiz kalm��t�. Bir

ay sonra, Aral�k 1518’de Muhammed Emin Han da ölünce, Ulu� Muhammed Han

sülalesi Kâs�m Hanl���’ndan sonra Kazan’da da son bulmu� ve �ah Ali 1 Mart 1519

tarihinde Ruslar taraf�ndan Kazan Han� ilan edilmi�ti233.

�ah Ali’nin Kâs�m Hanl���’ndan al�n�p Kazan taht�na oturtulmas�nda, Kâs�m

topraklar� üzerinde hak iddia eden, K�r�m Han� Mehmed Giray’�n da tesiri olmu�tu234.

Muhammed Emin Han’�n dul e�i evlenip, karde�i Can Ali’nin de deste�ini

sa�layan235 �ah Ali konumunu güçlendirip Rusya ad�na büyük i�ler ba�aracakt�.

idik. Ve Muhammed Emin Han’�n gönderdi9i elçi karde�imiz de bu amaçla gelmi�ti. Abdüllatif i�ledi9i günahlar yüzünden bir hastal�9a yakaland� ve bu günahlar�ndan dolay� Tanr� onu dünyadan ald�… Ve Abdüllatif hasta idi. Ölmeden önce ona sizin gönderdi9iniz adamlardan Betej bak�yordu. Biz adam�n�z Betej’i size gönderiyoruz. O, Abdüllatif’in hastal�9� hakk�nda size gerekli bilgileri verecektir” denilmekte idi. (Bkz. Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 33). 233 A.g.e., s. 250-251; Kurat, a.g.e., s. 169-170. 234 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 250. 235 A.g.e., s. 251.

65

3

CAN AL� HAN

(1519-1532)

Alt�n Orda Devleti y�k�ld�ktan sonra K�pçak Bozk�r�’ndaki siyasi dengeler

tamamen de�i�mi� ve yeni kutupla�malar ba�lam��t�. Art�k Ruslar ile aras� iyice aç�lan

K�r�m Hanl���’n�n tüm itirazlar�na ra�men �ah Ali, Moskova Knezli�i taraf�ndan Kazan

Han�, karde�i Can Ali ise Kâs�m Han� ilan edilmi�ti.

Esasen �ah Ali’nin Kazan taht�na oturtulmas� Moskova’n�n diplomatik bir zaferi

idi. Fakat Kâs�m’dan sonra Kazan’�n da, Saray Hanlar� Sülalesi’ne mensup asilzadelere

verilmesi ne K�r�m Han� Mehmed Giray’�, ne de milli duygular� a��r basan Kazan

Tatarlar�n� memnun etmemi�ti. Bununla birlikte, Kazan ve Kâs�m hanl�klar�n�

egemenli�i alt�na almak isteyen Mehmed Giray Han, amans�z bir hastal��a yakalanan

Kazan Han� Muhammed Emin’in yak�n bir gelecekte ölece�ini tahmin ediyor ve karde�i

Sahib Giray’� onun yerine haz�rl�yordu. Kazan’daki milli gruplar da K�r�m Han� ile gizli

görü�melerde bulunup, �ah Ali’nin azledilerek yerine Sahib Giray’�n geçirilmesi

hususunda K�r�m Han�’na telkinlerde bulunuyorlard�. Nihayet 1521 y�l�n�n ilkbahar�nda

Sahib Giray, K�r�m ordusu ile birlikte Kazan üzerine yürüdü. �ah Ali ve dan��manl���n�

yapan Rus yetkililerin kendilerini savunacak durumlar� yoktu. Sahib Giray’a kar��

koyamayaca��n� anlayan �ah Ali, e�ini, odal���n� ve bütün mal varl���n� yan�na alarak

Moskova’ya kaçt�236. K�r�m Tatarlar� taraf�ndan ele geçirilen Kazan �ehrinde, Ruslara ve

Rus yanl�s� Kâs�m Tatarlar�na kar�� bir tasfiye hareketi ba�lat�ld�. Ruslara ait gayr-i

menkuller ya�ma edilerek sahipleri öldürüldü. �ah Ali’nin Tatar muhaf�zlar�n�n birço�u

da k�l�çtan geçirildi237. J. Pelenski’nin ifadesi ile: “�ah Ali’nin Kazan Hanl��� taht�ndan

indirilmesi Moskova Knezli�i’nin d�� siyasetine a��r bir darbe vurmu�tu”238.

�ah Ali’nin azledilmesinin ard�ndan Kazan taht�na Sahib Giray Han oturdu:

236 A.g.e., s. 256. 237 Kurat, a.g.e., s. 170. 238 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 34.

66

µ! ¾�* ¿',ÀJ @?*�*? º3 ��� <��* �#��� �*¥� ¢�:#! �F�:Á� ��� F#Ã�% ���;* ·"�?* ����F�  �¥3 Ä�

������* ��Å:� ,3 �F���¥/��� ÆÁ� ¢��? >/��% ? £À� ���Å:� +*,� £��È ¿F�,:�F:�* ¢É¤� ��Ê=*

+F/Ë#¶�*

“Ol as�rda Ulu9 Muhammed neslinden memleket-i Kazan hâkimi �çim Han

bila-varis tarik bezm-i zindegânî olub ahali-yi vilayet nesl-i Cengiziyandan bir

Sultan�n irsaline izhar-� ra9bet eylediklerinde Sahib Giray Sultan� nasb ve tayin

itmi�idi”239.

Karde�i Sahib Giray’�n Kazan’daki egemenli�ini peki�tirmek isteyen K�r�m Han�

Mehmed Giray Han, 1521 y�l�nda, daha önce Astarhan’da dört ay tutsak olarak bulunan

Zani Vasiliyev Zudov ([��� ¨�X������ [�` �) isimli bir Rus tüccar�n�, Astarhan

Han� Can�bek’e (1521-?) gönderdi240. Moskova’n�n Kazan’daki yüksek hâkimiyetini

tan�mad���n� ve bundan sonra Kazan taht�na, Ruslar taraf�ndan han tayin edilmesinin

kabul olunamayaca��n� bildiren Mehmed Giray, gönderdi�i mektupta �unlar� yazm��t�:

“Ben ve Moskova Knezi dost idik. Ancak o, bana ihanet etti. Kazan bizim

yurdumuzdu; fakat Knez kendi istedi�i adam� oraya han olarak atad�. Kazan halk� onu

istemiyordu; ancak Seyyid müstesna. Ve Kazanl�lar bana bir elçi yollayarak onlara han

göndermemi istediler. Ve ben de onlara bir han gönderdim. �imdi bütün gücümle

Moskova’ya sald�raca��m. Sen benim karde�im ve dostum olarak bana kat�lmal� ve

Moskova’ya sald�raca��m vakit bana asker göndermelisin”241.

Kazan Hanl���’nda, kendi siyasetine paralel olarak birtak�m idarî reformlar�n

yap�lmas�n� �iddetle destekleyen K�r�m Han� Mehmed Giray’�n as�l amac�; da��lan Alt�n

Orda Devleti’nin tüm ard�llar�n� kendi idaresinde birle�tirmekti. Bu emeline ula�mak

için 1523 y�l�nda, Moskova’ya kar�� arad��� deste�i vermeye yana�mayan Astarhan

Hanl���’na sald�rmaya karar verdi. Fakat Astarhan’da tutsak edilerek, o�lu ve yanda�lar�

ile birlikte Nogaylar taraf�ndan öldürüldü242.

Bütün bu geli�meler yana��rken Moskova Knezli�i, Kazan Hanl���’ndaki K�r�m

egemenli�ini kabullenmi� görünüyordu. 1523 y�l�nda Kazan Han� Sahib Giray,

K�r�m’dan sa�lad��� destek sayesinde, Kazan’da ya�ayan Ruslar� k�r�p geçirmi�ti.

239 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 262 (Es- Sebü’s Seyyar’dan naklen). 240 �lya V. Zaitsev, a.g.e., s. 83-84. 241 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 35. 242 A.g.e., s. 35.

67

Ayr�ca Moskova Knezi’nin elçisi Vasiliy Yuryeviç Pocegin (¨�X���\ b������

~ `c�]��) de öldürülenler aras�nda bulunuyordu. Rus kronikleri bu olayla ilgili

olarak: “su gibi kan akt���n�” belirtirler. �ah Ali’nin azledilmesini “beklenen bir olay”

�eklinde de�erlendiren Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy, her �eye ra�men Kazan

Hanl���’ndaki nüfuzunu kaybetmek istemiyordu. Ayr�ca Sahib Giray Han’�n

yapt�klar�ndan dolay� cezas�z b�rak�lmas�, kendini Alt�n Orda Devleti’nin as�l varisi

olarak gören, Moskova Knezli�i’nin sayg�nl���n� derinden sarsacakt�. Bütün bu

olumsuzluklar� ya�amak istemeyen III. Vasiliy, 1523 y�l�nda Kazan üzerine sefer

düzenlemeye karar verdi. Ayn� y�l�n 23 A�ustos günü Nijniy Novgorod �ehrine ula�t�.

�ah Ali’nin sembolik olarak komuta etti�i Rus ordusunu Kazan’a gönderdi. Ancak

herhangi bir ba�ar� elde edemeyen �ah Ali, 1 Eylül 1523 tarihinde Sur nehri a�z�ndaki

Vasil-gorod (¨�X��-] � `) garnizonunu in�a ettirerek, 15 Eylül günü Moskova’ya geri

döndü243.

Bu Rus müstahkem mevkiinin in�a edilmesi baz� Rus tarihçileri taraf�ndan;

“Kazan Hanl���’n�n zapt� için at�lan ilk bilinçli ad�m” olarak nitelendirilmi�tir. J.

Pelenski’ye göre ise: “ III. Vasiliy taraf�ndan Vasil-gorod’un (daha sonralar�

Vasilsursk) kurulmas�, Kazan’�n Ruslar taraf�ndan i�gali için ilk ad�m, o�lu IV. �van’�n

Sviyazska’y� (Züye) in�a ettirmesi ikinci ad�m ve hanl���n istila edilmesi de üçüncü ad�m

idi”244.

Sahib Giray Han, Rus ordusunun �iddetli bask�s�na maruz kal�nca önemli bir

diplomatik manevra yaparak kendisini Osmanl� Sultan� Muhte�em Süleyman’�n vassal�,

Kazan Hanl���’n� da onun yurdu ilan etti. III. Vasiliy, bu manevraya 1524 y�l�n�n

ilkbahar�nda, Kazan’a kar�� ikinci bir sefer düzenleyerek kar��l�k verdi. Moskova

kroniklerindeki kay�tlara göre; “Sahib Giray Han, Rus birliklerinin yakla�t�klar�n�

haber al�r almaz Kazan’dan kaçm��t�. Bunun üzerine Kazan Tatarlar�, onun ye�eni olan

Safa Giray’� (1524-1532) hanl�k makam�na oturtmak üzere �ehre davet etmi�lerdi”.

Gerçekte ise Sahib Giray Han, Kazan’dan özgür iradesi ile ayr�larak �stanbul’a gitmi�

ve K�r�m Hanl���’n� ele geçirebilmek için destek aramaya ba�lam��t�245.

243 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 263; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 16. 244 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 36. 245 �¦¶Ì* £�"! @º¸¶�* �FJ ? >¶Í ? �?,Ì �F�* �"Ê= "�3 "� ·"�* ¢!"�� �*,� ��3 Æ!�µ¶! ��!  +�*F¸! ��� Î3 +*,� £��È

/¹! +'*,�* �3 ¢!"�� �:¤�#�* &#%* Ï� �Ì?F�� ? Ð�¤*,Í ? ¥�"¹% ��*,� �ÑÈ ¿'*  ��Å:� +*,� '"#µ! +�'*,3 ��?* ¿F�¶

68

1524 y�l�nda Kazan’a kar�� düzenlenen seferde, Sviyazska �rma�� üzerinde

cereyan eden sava�� Rus ordusu kazanm��t�. Ancak Moskoval�lar, Kazan’� ele

geçirememi�lerdi. Çünkü Sviyazska seferi onlara pahal�ya mal olmu� ve büyük kay�plar

vermi�ler; dolay�s�yla da Kazan Hanl���’n�n bar�� teklifini hemen kabul etmek zorunda

kalm��lard�. Yap�lan mütareke ile ilgili olarak Rus kronikleri; “Kazanl�lar, yorgunluktan

tükendikleri için Büyük Knez’in Voyvodas�na bar�� teklifinde bulundular. Anla�ma

�artlar� tamamen Moskova Knezi’nin istekleri do�rultusunda �ekillendi” demektedirler.

Ancak J. Pelenski’ye göre ise; “Bu iddia sadece Moskova codex düzenleyicilerinin

abart�s�ndan ibaretti”. Sonuç olarak, III. Vasiliy kendi aday�n� Kazan taht�na oturtmay�

ba�aramam�� ve geçici bir süreli�ine de olsa Safa Giray Han’�n iktidar�n� tan�mak

zorunda kalm��t�246.

Bununla birlikte, birtak�m isteklerini Kazan Hanl���’na kabul ettiren Moskova

Büyük Knezi, Rusya’n�n ticaret güzergâh�n� Kazan’dan Nijniy Novgorod’a nakletmeye

karar vermi�ti. Onun bu manevras�, Kazan Hanl���’n� iktisadî aç�dan sarsm��

görünüyordu. Özellikle Kazan’da düzenlenen panay�rlar�n kald�r�lmas� hanl���n

ekonomisini mahvetmi�ti. Anla��ld��� kadar�yla, III. Vasiliy’in siyasî ba�ar�s�n�n

temelinde alm�� oldu�u iktisadî tedbirler yatmakta idi. Zira Büyük Knez, �til bölgesinde

milli ve muhafazakâr bir iktisat politikas� tatbik etmi�ti. Kazan’a yak�n bir yerde Vasil-

gorod’un kurulmas� ve Kazan panay�r�n�n Nijniy Novgorod’a nakledilmesi hadiseleri,

Moskova hükümeti taraf�ndan, Kazan üzerinde egemenlik kurmak ve akabinde de

hanl��� tamamen tasfiye etmek için önceden haz�rlanm�� tasar�lard�247.

1532 y�l�n�n ilkbahar�nda düzenlenen bir darbe hareketi ile Safa Giray, Kazan

taht�ndan indirildi248. Art�k her �ey Moskova Büyük Knezi’nin iste�ine uygun hale

gelmi�ti. Bu s�rada Nijniy Novgorod �ehrinde bulunan �ah Ali ise, Kazan taht�n� tekrar

? >!* ¿'�Ê�,� ÐF! ,3 ·"�?* +,� ����":! ¢���J ,;*¥! ¿F�?F�* ¢�'"ÉJ +��,Í �ÊÉ� ���!  ��#/:� �*F#¶�"Ì ·�3 �:/Á��Ê3+F/Ì"#�* ¢�*� Sahib Giray be� sene mikdar� zaman mütehammil-i bargiran-� hükümet olub nev-be-nev zuhur eden �ürur ve fiten ve adem-i istiklal muceb-i istiga olma9la hükümet bîiradî maiyetinde olan biraderi Mahmud Sultanzade Safa Giray’a taviz ve feragat ve kendüsi hacc itmek bahanesiyle bab-� �evketmedar-� Süleyman-� zamana cebhe fersa-y� ubudiyet oldukta müzahir-i inayet-i mülükâneleri olub bir müddet sernihade-i emin ve rahat olmu� idi). (Bkz. V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 266-267. Es- Sebü’s Seyyar’dan naklen); Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 36. 246 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 36-37. 247 A.g.e., s. 37. 248 J. L. I. Fennel, “Russia, 1462-1583”, The New Cambridge Modern History, Volume II, Cambidge, 1958, s. 549.

69

elde edebilmek için baz� faaliyetlere giri�mi� ve III. Vasiliy’in deste�ini sa�lamay� da

ba�arm��t�. Ancak Büyük Knez onu desteklemekle hata etmi�ti. Öyle ki, Kazan halk�

�ah Ali’nin hanl�k makam�na ç�kar�lmas�n� istemiyordu. Karde�i Can Ali’nin tayinine

ise, pek de olumsuz bakm�yorlard�. Büyük Knez’e gönderdikleri bir mektupta; “Safa

Giray, Kazan’dan gönderildikten sonra Knez bize ihsanda bulunmak ve Kazan

topraklar�n� korumak amac�yla �igaley’i (�������) [�ah Ali] han olarak atayaca��n�

söylüyor. Ancak �igaley Han ahlaks�z bir ki�idir. Bundan dolay� Knez’in bize

�ihavliyarov’un (���������) [�eyh Avliyar] o�lu Yanale’yi (������) [Can Ali]

göndermesini istiyoruz”249demi�lerdi.

Resmi Rus tarih yaz�c�l���n�n ürünü olan bu sözler tarafs�zl�ktan uzak olsa da,

Kazan Tatarlar�n�n �ah Ali’ye duyduklar� kini yans�tmas� bak�m�ndan ilgi çekicidir.

Esasen Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy, �ah Ali veya karde�i Can Ali’den

herhangi birisinin Kazan taht�na oturtulmas� hususunda, mutlak surette �srarc� de�ildi.

Öyle ki, ikisi de Rusya’n�n sad�k hizmetkârlar� idiler. Knez için önemli olan, Kazan

halk�n�n Moskova Knezli�i’ne itaat etmekten geri kalmamas� idi. Hal böyle olunca,

Kazan Tatarlar�n�n ricas�n� kabul ederek, zaman kaybetmeksizin Can Ali’nin han olarak

atanabilece�ini bildirmek üzere, Kâs�m �ehrine bir ulak gönderdi. Büyük Knezli�e ba�l�

üst düzey memurlardan olan Yakov Grigoryeviç Morozov (´� � ²��] ������

± � � �) ve onun yard�mc�s� Afanasiy Kurits�n (�®���X�\ �����W�)’a yeni han ile

birlikte Kazan’a giderek, onu tahta oturtma görevi verildi. Böylece 1532 y�l�nda Can

Ali, Kazan Han� ilan edildi250.

Kâs�m Hanl���’n�n Can Ali Han idaresinde oldu�u dönemde, O ve ona ba�l� Tatar

birlikleri K�r�m’a kar�� düzenlenen Putivl (~������) seferine de kat�lm��lard�. Ayr�ca

�ah Ali, �ibanl� Hanzade Akdevlet (Ò����X��] ¬������� �` �����), Kâs�m

Kazaklar�, Knez Boris Gorbatov (� ��X ² ���� �), Knez Vorontsov (¨ � �� �),

Knez Obolenskiy («� ���X��\) ve Boyarlar da bu sefere i�tirak etmi�lerdi251.

Özellikle Knez III. �van (1462-1505) döneminden itibaren Moskova Knezli�i’nin

büyük askerî ba�ar�lara imza atmaya ba�lamas�, Bat� Avrupal� seyyahlar�n ilgisini

Rusya’ya çekmi�ti. Bu seyyahlardan en önemlisi, 1517 ve 1526 y�llar�nda olmak üzere, 249 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 268-269. 250 A.g.e., s. 269. 251 A.g.e., s. 272-273.

70

iki kez Rusya’y� ziyaret eden Kutsal Roma Germen �mparatorlu�u’nun elçisi Baron

Sigismund Von Herberstein idi252. O, 1526 y�l�ndaki ikinci ziyaretinde Kâs�m

Hanl���’na da u�ram�� ve burada ya�ayan Türk-Tatar toplumu hakk�nda ilgi çekici

bilgiler vermi�tir. Herberstein’in belirtti�ine göre; “Kâs�m Tatarlar� ayaklar�na karalar

sürer ve devaml� ba�lar� aç�k ve saçlar� da��n�k gezerlermi�”253.

Can Ali’nin saltanat� s�ras�nda, Kazan Hanl���’ndaki Rus nüfuzu çok güçlü hale

gelmi�ti. Öyle ki, han�n evlendirilmesi için seçilen aday hakk�nda Moskova’n�n

görü�ünü alma zorunlulu�u vard�. Can Ali, Nogay Han� Yusuf’un k�z� Süyün Bike254

ile evlenecekti. Bu izdivaç Moskova taraf�ndan çok uygun görülmese de, Knez III.

Vasiliy, Can Ali Han’�n Süyün Bike ile evlenmesine izin vermi�ti255.

Can Ali, Kazan taht�na oturunca Kâs�m �ehrinde ya�ayan Tatarlar�n büyük k�sm�

da onuna beraber gitmi�ti. Rus kronikleri, bu s�rada Kutlu Bulat ( ":%"�Ó�"3 ) ad�ndaki bir

ki�inin Kâs�m Hanl���’n�n idaresinden sorumlu oldu�unu kaydetmi�lerdir256.

1533 y�l�nda Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy ölünce, Kazan’daki Ruslara kar��

dü�manca hareketlerde art�� görüldü. Moskova temsilcisi say�lan Can Ali, 25 Eylül

1533 tarihinde ayaklanan Kazan halk� taraf�ndan öldürüldü. Kazan Hanl��� tarihinde ilk

ve son defa olarak bir han kendi tebaas� taraf�ndan katledilmi�ti257. Can Ali öldürüldü�ü

zaman 18 ya��nda idi258.

252 Basil Dnytryshyn, a.g.e., s. 261. 253 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 16. 254 “��/3 �"/�=Süyün Bike” ad�, “Süyün” ve “Bike” sözlerinin birle�mesinden olu�mu�tur. Bu kelimelerden ilki olan “Süyün”, sevinmek mastar�n�n emir kipinin ikinci �ahsa göre kullan�m�d�r. “Bike” ise, “evli han�m, Bek kar�s�” anlamlar�na gelmektedir. Nogay erkeklerinin aras�nda “Süyün Bik” �eklinde adland�r�lan erkekler de vard�r. “Bek” sözü Eski Türkçe de “ulu, buyruk sahibi, ba�bu9” anlamlar�na gelmektedir. Bunlar�n kad�nlar�na, k�zlar�na da “Bike” denilmektedir. Türkçe kelimelerde müennes-müzekker kural� olmasa da, “Bike” sözü “Bek” kelimesinin müennesi durumundad�r. (Bkz. Hadi Atlasî, Kazan Hanl���’n�n Çökü�ü ve Süyün Bike, Çev: Hakan Co�kunarslan, Konya, 2004, s. 17). 255 Kurat, a.g.e., s. 176. 256 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 274. 257 Kurat, a.g.e., s. 176. 258 Hadi Atlasî, a.g.e., s. 21.

71

4

�AH AL�’N�N �K�NC� VE ÜÇÜNCÜ

DEFA TAHTA ÇIKI�I

(1537-1551 VE 1552-1567)

1532 y�l�nda Can Ali, Kazan Hanl���’n�n ba��na geçirilince Kâs�m taht� 1537’ye

kadar, be� y�l süreyle yöneticisiz kalm��t�. 1521 y�l�nda Kazan’dan sürülen �ah Ali ise,

Rusya’da ya��yor ve Büyük Knez taraf�ndan çe�itli i�lerde kullan�l�yordu. Örne�in,

1523-1524 y�llar�nda Moskova ad�na, Kazan Hanl���’na kar�� sava�m��; 1528 y�l�nda ise

Litvanya seferine kat�lm��t�259.

�ah Ali, 1531’in sonlar� ve 1532 y�l�n�n ba�lar�na do�ru Novgorod’da

bulunuyordu. Ancak onun Rusya’da herhangi bir bölgeye sahip olup olmad��� ve sürekli

ayn� yerde ikâmet edip etmedi�ine ili�kin kesin bilgilere sahip de�iliz. Bununla birlikte

V. V. Velyaminov-Zernov’a göre; “�ah Ali’nin 1521’den 1532’ye kadar, 11 y�l

boyunca, Moskova’da serbest bir hayat ya�ay�p, bu süre içinde hissesine dü�en

seferlere ve sava�lara i�tirak etmi� olmas� pek muhtemeldir”. Ayr�ca daha önce ad�n�

and���m�z Alman seyyah Herberstein, 1526 y�l�ndaki ikinci ziyaretinde, Moskova

Büyük Knezi’nin maiyeti aras�nda �ah Ali’yi de görmü�tü. Herberstein, onun herhangi

bir �ehre sahip olmad���n� ve Tatarlar taraf�ndan Kazan’dan kovulup Moskova’da

misafir olarak tutuldu�unu bildirmektedir260.

Esasen Can Ali’nin 1532 y�l�nda Kazan taht�na oturtulmas�, muhteris bir �ahsiyet

olan �ah Ali’yi pek de memnun etmemi�ti. Onun bu ho�nutsuzlu�unu gidermeye

çal��an Moskova Büyük Knezi III. Vasiliy, ayn� y�l�n Eylül ay�nda Ko�ira ve Serpuhov

�ehirlerini arpal�k olarak �ah Ali’ye ba���lam�� ve vakit geçirmeksizin, 21 Eylül günü

onu yeni yurtlu�una göndermi�ti. Fakat burada da huzursuzluk ç�karmaya devam eden

�ah Ali, Ko�ira ve Serpuhov’da fazla kalamam��t�. V. V. Velyaminov-Zernov’un

ifadesi ile: “Burada üç aydan fazla tutunamamas� kendi kabahati idi”. Ayr�ca �ah

259 V.V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 277. 260 A.g.e., s. 277.

72

Ali’nin, Kazan’da ve ba�ka yerlerde i�ledi�i suçlar ile gizli kapakl� temaslar� ortaya

ç�k�nca takibata da u�ram��t�. Onu memnun edemeyece�ini anlayan Büyük Knez, daha

önce kendisine tahsis etmi� oldu�u udeli elinden alarak, �ah Ali ‘yi 1533 y�l�n�n Ocak

ay�nda e�i ile birlikte Beloozero �ehrine sürgüne gönderdi. Han’�n emri alt�ndaki Tatar

O�lanlar, Mirzalar ve Knezler ise, Tver, Novgorod ve Pskov261 gibi �ehirlere

da��t�ld�lar. Daha önce Kâs�m ve Kazan hanl�klar�n� idare eden �ah Ali, 1535 y�l�na

kadar sürgün hayat� ya�ad�. “E�er onunla birlikte kendisine ba�l� Tatar asilzadeleri de

sürgüne gönderilmeseydi, daha uzun süre bu duruma katlanmak zorunda kalacakt�.

Zindanlara at�lan bu tutsaklar orada açl�k ve sefalet içerisinde �st�rap çekiyorlard�. Bir

k�sm�n�n e�leri ve çocuklar� zorla H�ristiyanla�t�r�lm�� ve böylece ac� çekip i�kencelere

katlanmaktan kurtulmu�lard�”262.

�ah Ali, 1532 y�l�n�n sonbahar�ndan 1535’e kadar önce Ko�ira ve Serpuhov’da

ikâmet etmi� ve daha sonra da Beloozero’da sürgün hayat� ya�am��t�. O halde bu

dönemde Kâs�m Hanl���’n� kim idare etmi�ti? Elbette Kâs�m Tatarlar�, Rus hükümeti

taraf�ndan kendi ba�lar�na b�rak�lmam��t�. Ruslar�n sad�k hizmetkârlar� olan Kâs�ml�lar,

Moskova Knezi’nin, dü�manlar�na kar�� düzenledi�i seferlere kat�lm��lard�. Ayr�ca

d��ardan gelebilecek sald�r�lar� engellemek amac�yla �til �rma�� boylar�na

yerle�tirilmi�lerdi. Burada ya�ayan Kâs�m Tatarlar�ndan en fazla zarar gören topluluk

Nogaylard�. Bu dönemde Nogay Han� olan Seyyidek (ÄF/�) (Ruslar

“ÒW\`��=��ydyak” �eklinde telaffuz etmi�lerdir) ve onun emri alt�ndaki Mirzalar,

Kâs�m Tatarlar�n�n kendilerine rahat vermeyip, hayvanlar�n� ve mallar�n�

ya�malad�klar�ndan �ikâyet etmekte idiler. Ayr�ca Kâs�m Tatarlar� ele geçirmi�

olduklar� Nogayl� tutsaklar�n bir k�sm�n� Moskova’ya ve Kâs�m �ehrine; halk aras�ndaki

rivayetlere göre, bir bölümünü de Kazan’a göndermi�lerdi. Moskova Büyük Knezi’ne

müracaat eden Nogayl� asilzadeler bu tutsaklar�n iadesini talep ediyorlard�. Hatta

söylentiye göre; Kâs�m Tatarlar�, Nogay Han� Seyyidek’in o�lu Suyunduk Mirza’y�

(* ,! Ä?F�"/�=����`�� ±����) dahi tutsak ederek öldürmü�lerdi.263.

261 Pskov �ehri için bkz. Gertrud Pickhan, “Incorporation of Gospodin Pskov into the Moscovite State”, New Perspectives on Muscovite History Selected Papers from the Fourth World Congress for Soviet and East Europen Studies, Harrogate 1990, Edited by Lindsey Hughes, New York, 1993, s. 51-58. 262 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 279-282. 263 Ancak V. V. Velyaminov-Zernov, bu iddian�n do�ru olmad���n� bildirmektedir. Bkz. A.g.e., s. 285-290.

73

Öyle görünüyor ki, Moskova hükümeti Kâs�m Tatarlar�n� hem düzenledi�i askerî

harekâtlarda, hem de diplomatik ili�kilerde kullan�yordu. Örne�in 1535 y�l�n�n May�s

ay�nda, Rus ajan� Danil Gubin (����� ²����)’in, Nogay Ulus’tan gönderdi�i raporu

Moskova’ya, Can Bulat (Ó�"3 ���=�c��� ������) ad�ndaki bir Kâs�m Tatar�

getirmi�ti. Yine 1535 y�l�n�n A�ustos ay�nda, �ir Hoca �lyaso�lu ( ,/Ì�:¤?* Õ�/�* ��*"� )

ad�ndaki, Rus dostu Kâs�m Tatar�, Nogaylara elçi olarak gönderilmi� ve Aral�k ay�nda

Rusya’ya geri dönmü�tü264.

1532-1537 y�llar� aras� Kâs�m Hanl���’nda fetret devri idi. Rus kroniklerinin bu

dönemle ilgili kay�tlar� oldukça ilginçtir. Ancak kronikler, bu s�rada neden Kâs�m

Hanl���’n�n ortadan kald�r�lmad��� sorusunu cevaps�z b�rakm��lard�r265. Bize göre,

bunun iki farkl� sebebi vard�: Birincisi Kazan ve Astarhan hanl�klar�n�n istilas�

öncesinde Kâs�m Hanl���’na ve Kâs�m Tatarlar�na duyulan ihtiyaçt�. �kincisi ise, birçok

kola ayr�l�p, ba��ms�z devletler halinde varl���n� devam ettiren Türk-Tatar

topluluklar�n�n tepkisinden duyulan endi�e ve bunlar�n Rusya’ya kar�� birle�mesi

ihtimali idi.

Rus kronikleri, 1534 y�l�nda Moskova Knezli�i ile Lehistan Kral� Sigizmund

aras�nda patlak veren sava�tan bahsederlerken, bu y�l�n sonlar�na do�ru Rus

Voyvodalar�n�n, komutalar� alt�ndaki askerî birlikler ile beraber Litvanya’ya do�ru

hareket ettiklerini bildirirler. Bu askerî birliklerden biri, Moskova’dan giden Knez

Mihail Vasilyeviç Gorbatov (±���� ¨�X������� ² ���� �) ve Nikita Vasilyeviç

Obolenskiy (ª����� ¨�X������� «� ���X��\)’in kumandas� alt�ndaki ordu idi.

Yine Novgorod ve Pskov �ehirlerinden, Knez Boris �vanoviç Gorbatov (� ��X

§��� ��� ² ���� �) ve Vasiliy Andreyeviç �eremetev (¨�X���\ ��`������

��������) de bu sefere kat�lm��lard�. Bunlara ek olarak, Rus ordusunda Kanber

Mirza (������� ±������) ad�ndaki bir Tatar asilzadesinin o�lu ile Kâs�m Tatarlar� da

bulunmakta idiler. Aç�k bir delil bulunmasa da, �ah Ali’nin de bu sefere i�tirak etti�i

anla��lmaktad�r266.

Daha önce de ifade edildi�i gibi, 3 Aral�k 1533 tarihinde Moskova Büyük Knezi

III. Vasiliy ölmü�tü. Bu s�rada o�lu ve yasal halefi olan IV. �van henüz küçük ya�ta 264 A.g.e., s. 290-291. 265 A.g.e., s. 291. 266 A.g.e., s. 291-297.

74

oldu�u için, devletin idaresi III. Vasiliy’in e�i Elena ile Boyarlar�n eline geçmi�ti.

Rusya’da siyasî aç�dan kar���kl�klar�n ya�and��� bu dönemde, Kâs�m Hanl���’na

çabucak bir han tayin edilmesi uygun görülmü�tü. 1535 y�l�nda özgürlü�üne kavu�an

�ah Ali, bu durumu f�rsat bilerek Rusya’ya hizmet etmesi için kendisine bir �ans daha

verilmesini rica etti. Safa Giray Han’�n Kazan taht�na oturmas� da Moskova’y�

kayg�land�rm��t�. �ah Ali’nin muhalifi olan Kazanl� yurtseverler bu durumdan memnun

görünüyorlard�. Kazan Hanl���’na kar�� bir cephe olu�turmak isteyen Büyük

Knyaginya267 Elena (¨����� ��]�� ×����), Boyarlar ile fikir al�� veri�inde

bulunduktan sonra sürgünde bulunan �ah Ali’yi, Moskova saray�na davet etmeye karar

verdi. Bu amaçla 10 Aral�k 1535 tarihinde Knez Nikita Borisoviç Turenin (ª�����

� ��X ��� �������)’i bir Boyar�n o�lu ile birlikte Beloozero �ehrine gönderdi268.

E�i Fat�ma ile beraber Moskova’ya gelen �ah Ali, ihti�aml� bir törenle kar��land�

ve saray ricali nezdinde büyük sayg� gördü. �ah Ali ve e�inin saraya kabulü hakk�nda

Rus kroniklerinde ayr�nt�l� bilgi bulunmaktad�r. Bu y�ll�klardaki kay�tlara göre; �ah Ali,

genç ya�taki Büyük Knez’in huzuruna ç�kt��� vakit, önünde diz çökerek �unlar�

söylemi�ti:

“Baban�z, Benim Hükümdar�m, Bütün Rusya’n�n Büyük Knezi Vasiliy �vanoviç,

beni henüz küçük bir çocuk iken yan�na al�p, kendi o�luymu�um gibi ihsanda bulundu

ve Kazan’� bana ba���layarak han olmam� sa�lad�. Ancak benim Kazan’da i�ledi�im

kabahatler ve Kazan halk� ile aram�zdaki fikir ayr�l�klar� Knez’e ula��nca tekrar

hükümdar�m�n, baban�z�n, yan�na Moskova’ya döndüm. Ve baban�z, hükümdar�m, bana

kendisine ait topraklardan �ehirler bah�etti. Ben ise nefsime uyup, istedi�im gibi

davranarak kabahat i�ledim ve hükümdar�m�n nazar�nda büyük bir suçlu durumuna

dü�tüm. Ve �eytana uyup suç i�ledi�im için Tanr�n�n gazab�na u�rad�m. Ve baban�z,

hükümdar�m, bundan dolay� beni cezaland�rd�. Ve ben de kaderime boyun e�ip cezam�

çektim. �imdi ise siz, hükümdar�m, baban�z gibi beni taltif ediyor ve Tanr�n�n kalbinize

yerle�tirdi�i merhamet sayesinde beni affedip ödüllendiriyorsunuz”269.

Genç Büyük Knez IV. �van, �ah Ali’nin söylevini dinledikten sonra onu selamlad�

ve kendisine ikamet edebilece�i bir yer tahsis edilmesini buyurdu. Ayr�ca ona bir kürk 267 “Knyaginya”, Bayan Knez anlam�ndad�r. 268 A.g.e., s. 297-299. 269 A.g.e., s. 300-301.

75

hediye edip, Moskova’da kalaca�� saraya gönderilmesini emretti. Vedala��rken �ah Ali,

kendisini Büyük Knyaginya Elena’ya takdim etmek için ricada bulundu. Bu görü�me

talebini, Boyarlar ile görü�üp de�erlendiren Elena, �ah Ali’nin ricas�n� kabul ederek 9

Ocak 1536 tarihinde han�n huzura kabul edilmesi yönünde talimat verdi. Belirlenen gün

�ah Ali, Moskova saray�na gelerek Boyar Knez Vasiliy Vasilyeviç �uyskiy (¨�X���\

¨�X������� Ò�\X��\), Boyar Knez �van Fedoroviç Telepnev (§��� ¯�` � ���

����_����), Diyakoz [Papaz Çömezi] Fedor Mi�urin (¯�` �� ±������) ve

Men�oy Putyatin (±���� \ ~������) ile görü�tü. �ah Ali beklerken, IV. �van ve

annesi Elena da sarayda bulunuyorlard�. Büyük Knyaginya’n�n yan�nda Boyar Fedor

Mihayloviç Mstislavskiy (¯�` �� ±��\� ��� ±X��X���X��\)’in e�i Knyaginya

Nastasya (��]�� ª�X��X�), Petro �brahimoviç (~��� §���]�� ���)’in k�z�,

�van Andreyeviç’in e�i Elena, Vasiliy Andreyeviç’in e�i Agrafena (�]��®���) ve

birçok Boyar bulunuyordu. �ah Ali, arz odas�na al�n�p IV. �van’�n huzuruna

ç�kar�ld���nda, Büyük Knez onu Boyarlar ile tan��t�rd�. Daha sonra �ah Ali, Knez IV.

�van ile birlikte Büyük Knyaginya Elena’n�n huzuruna ç�kt�. Tatar Han�, Elena’ya

yakla�arak önünde yüz sürüp onu selamlad�ktan sonra, daha önce o�lu �van’a

söylediklerinin benzerini tekrarlad�. Konu�mas� biter bitmez Büyük Knez IV. �van, �ah

Ali’ye oturmas�n� buyurdu. Büyük Knyaginya Elena, sözcüsü Fedor Karpov (¯�` ��

���_ �) arac�l��� ile �unlar� söyledi:

“Bütün Rusya’n�n Büyük Knezi Vasiliy �vanoviç [III. Vasiliy], öfkelenerek sizi

cezaland�rm��t�. Ve o�lumuz Bütün Rusya’n�n Büyük Knezi �van Vasilyeviç [IV. �van] ve

biz size merhamet ederek sizi ba���lad�k. Ve siz çok büyük ac�lar çektiniz. �imdi ise,

geçmi�te ya�ananlar� unutup gelece�e bakmam�z gerekmektedir. Biz size ihsanlarda

bulunup, sizi himayemiz alt�na almay� vaat ediyoruz”270.

Bu sözler üzerine �ah Ali, Büyük Knez IV. �van ve annesi Elena’n�n huzurunda

bir kez daha e�ilerek yüz sürdü. Büyük Knez de, �ah Ali’ye hediye edilen sarayda

kendisine ihtiram gösterilip, sayg�da kusur edilmemesi için Boyarlara talimat verdi. �ah

Ali’den k�sa bir süre sonra e�i Fat�ma da kendini Elena’ya takdim etmi�ti271.

270 A.g.e., s. 301-305. 271 A.g.e., s. 305.

76

�üphesiz sürgünden kurtulan �ah Ali, Moskova’ya geri dönüp e�i ile birlikte

kendisine tahsis edilen sarayda ya�amay� memnuniyetle kar��lam��t�. Ruslar�n, �ah

Ali’yi öz karde�i Can Ali’nin ölümüne sebep olan Kazan Han� Safa Giray’a kar��

k��k�rtarak burada kar���kl�k ç�karmas� ve �ah Ali’yi Kazan taht�na oturtmas�

mümkündü. Ancak bu tasar� dü�ünceden fiiliyata dönü�türülememi� ve Moskova

dü�man� Safa Giray, Kazan taht�nda tutunmay� ba�arm��t�272.

1537 y�l�na gelindi�inde �ah Ali ikinci kez Kâs�m taht�na oturtulmu� ve böylece

hanl�ktaki be� y�ll�k fetret devri sona ermi�ti273. �ah Ali, yine bu y�l içerisinde Büyük

Knezli�e ba�l� Vladimir Voyvodas� ile beraber Kazan s�n�r boylar�nda görev alarak

Moskova’y� savundu. 1539 y�l�n�n sonbahar�nda ise, Knez Fedor Mihayloviç

Mstislavskiy ile birlikte, Murom ve Kostroma �ehirleri yak�nlar�nda Kazan Tatarlar�n�

bozguna u�ratt�274.

Esasen Kâs�m Tatarlar� fetret devrinde de kendi soyda�lar�na kar�� sava�m��lard�.

Özellikle Nogaylar, �til �rma�� boylar�n� savunup, ya�ma ak�nlar� düzenleyen Kâs�m

Tatarlar�n�n geri çekilmemelerinden �ikâyetçi idiler. Hatta yap�lan bu ya�ma

ak�nlar�ndan birisi hakk�nda ayr�nt�l� bilgiye de sahibiz. 1536 y�l�nda, Kâs�m Tatarlar�na

mensup Kildi Mirza (* ,! +F:/�) ad�ndaki bir asilzade, 500 ki�ilik süvari birli�i ile

beraber �til �rma��na do�ru gönderilmi� ve 23 Haziran günü Kazan Tatarlar�ndan olu�an

kalabal�k bir orduyu ma�lup ederek, Tenebek O9lan (�º¤* &É�%) ad�ndaki Tatar

mirzas�n� tutsak edip Moskova’ya getirmi�ti. Ayr�ca Tenebek O�lan ile birlikte Kazan

Tatarlar�ndan 14 ki�i daha tutsak edilmi�ti275.

�ah Ali, 1540 y�l�nda Kâs�m Han� s�fat�yla siyaset sahnesindeki yerini

peki�tirmi�ti. Bu y�l�n sonuna do�ru, 18 Aral�k tarihinde, Kazan, K�r�m ve Nogay

Tatarlar�ndan olu�an bir ordunun ba��na geçen Kazan Han� Safa Giray (1533-1546),

Murom �ehri üzerine yürümü�tü. Seferi haber alan Vladimir Voyvodalar�, vakit

geçirmeksizin �ehrin müdafaas�na yard�m etmek amac�yla bölgeye gelmi�lerdi. K�sa

süre sonra Moskova Knezi taraf�ndan, Kâs�m �ehrinde bulunan �ah Ali’ye de acilen

Murom’a gitmesi yönünde emir verildi. �ah Ali emri alt�ndaki Tatarlar ile birlikte

272 A.g.e., s. 308. 273 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 17. 274 V. V. Velyamin�v-Zernov, a.g.e., s. 309. 275 A.ge.e., s. 312-313.

77

kat�ld��� bu seferde yararl�l�k gösterip büyük ba�ar�lar kazand�. Ayr�ca Kâs�m �ehrinde

ya�ayan Nogayl�lar� k�l�çtan geçirerek, mallar�n� ya�malad�. Bu sefer sonucunda

Nogaylar�n büyük k�sm�n� öldüren Kâs�m Tatarlar�, sa� kalanlar� da tutsak ederek geri

döndüler. �ah Ali, daha sonra ele geçirdi�i bu esirlerin bir k�sm�n� Moskova’ya

göndererek, Büyük Knez’e hediye etti276.

1541 y�l� yaz�nda, K�r�m Han� Sahib Giray (1532-1551), Rusya’ya kar�� yeni bir

sefer düzenledi. Han�n Moskova’ya do�ru ilerledi�ini haber alan Rusya hükümeti bu

sald�r�y� engellemek için haz�rl�klara ba�lad�. Kâs�m Han� �ah Ali de kendi

hizmetindeki Knezler, Mirzalar ve askerler ile birlikte, Kazan Tatarlar�n�n yürüyü�ünü

takip etmek üzere Vladimir �ehrine gönderildi. Ancak k�sa süre sonra K�r�m Han� Sahip

Giray’�n, Moskova s�n�r boylar�n� ya�malay�p etraf� yak�p y�kmaya ba�lamas� Ruslar

aras�nda �iddetli korkuya neden oldu ve halk deh�et içerisine dü�tü. Bu ciddi tehlike

kar��s�nda Metropolit Iosaf (§ X�®�), Boyarlar ile bir araya gelerek durum

de�erlendirmesi yapt�. Büyük Knez IV. �van’�n Moskova’y� terk etmesi dahi önerildi.

Ancak daha sonra, �ah Ali ve bütün Kâs�m Tatarlar�n�n da dâhil oldu�u kalabal�k bir

ordunun, Moskova’n�n güvenli�inin sa�lanmas� için, Vladimir’e gönderilmesine karar

verildi ve nihayet tehlike atlat�labildi277.

1542 y�l�nda Moskova elçisi Fedor Nevejin (¯�` �� ª���c���), Astarhan

Hanl���’na gönderilmi� ve 8 Temmuz günü oradan ayr�lm��t�. Bu diplomatik temas

sonucunda Astarhan hanzadelerinden Yadigâr, Moskova Büyük Knezi’nin hizmetine

girmi� ve Kâs�m Hanl���’na, �ah Ali’nin yan�na, yerle�tirilmi�tir. Ayr�ca Rus

Knezlerinden �van �vanoviç Bezzubtsev (§��� §��� ��� ���������) ve Vasiliy

Timofyeviç Zam�tskiy (¨�X���\ ��� ®����� [��W���\) de 1542 y�l� k���n� �ah

Ali’nin yan�nda geçirerek, Kâs�m Hanl���’nda kalm��lard�278.

Rus kroniklerinde, 1543-1546 y�llar� aras�nda, ne Kâs�m Hanl���’na ne de, Kâs�m

Tatarlar�na ili�kin herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r279.

Moskova hükümeti, 17 Ocak 1546 tarihinde Kazan Han� Safa Giray’�n, Tatar

asilzadeleri ve yerel güçler taraf�ndan düzenlenen gizli bir darbe harekât� sonucunda

276 A.g.e., s. 308-309. 277 A.g.e., s. 314-315. 278 A.g.e., s. 315-317. 279 A.g.e., s. 319.

78

tahttan indirildi�ini ö�rendi. Darbeyi düzenleyenler gönderdikleri elçiler arac�l���yla

Moskova Büyük Knezi ile anla�maya haz�r olduklar�n� bildirdiler. Safa Giray’�n

azledilmesi yeni bir Moskova-Kazan sava��na neden oldu ve bu sava� aral�klarla dört y�l

devam etti. Seyyid Buyurgan, Hanzade Kat�� ve Çora Nar�k’a ba�l� bir grup Kazanl�

asilzade, Moskova Knezi’nden �ah Ali’nin Kazan Hanl��� makam�na atanmas� ricas�nda

bulundu. �ah Ali 1546 y�l�n�n Haziran ay�nda yeniden Kazan taht�na oturtuldu. Bu olgu,

Kazan Hanl��� üzerinde Rus egemenli�inin yeniden kuruldu�una i�aret etmekte idi280.

Ancak �ah Ali yeni görevinde bir aydan fazla tutunamayarak kaçmak zorunda kald�.

Rus kronikleri �ah Ali’nin Kazan’dan kaç��� hakk�nda ayr�nt�l� bilgi vermektedirler: “O,

�til �rma��n� yüzerek geçmi� ve orada ya�ayan Kâs�m Tatarlar�ndan bir at temin ederek

Kâs�m �ehrine ula�m��t�”281.

1547 y�l�nda Moskova’da da önemli geli�meler olmu�tu. IV. �van’�n “Bütün

Rusya’n�n Çar�” unvan�n� almas�yla Rusya’da Çarl�k idaresi kurulmu�tu282. “Genç Çar

etraf�ndaki muhteris mü�avirlerin ve Papazlar�n te�vikiyle hemen Kazan Hal���’na kar��

istila siyasetine giri�ti”283. Çar unvan�n� ald��� y�l�n sonbahar�na do�ru Kazan üzerine

sefere ç�kan IV. �van, �ah Ali ve Knez Vladimir Vorot�nskiy (¨��`����

¨ � �W�X��\) ile birlikte di�er Voyvodalara da, Ts�vili (¬W����) �rma�� a�z�na

gelerek burada kendi kumandas� alt�ndaki orduya kat�lmalar� yönünde talimat verdi. �ah

Ali, Kâs�m �ehrinde bulunan Hanzade Yadigâr ve Tatar kuvvetleri ile beraber

kararla�t�r�lan yere geldi. Han�n yan�na Knez Fedor Andreyeviç Prozorovskiy (¯�` ��

��`������ ~� � � �X��\), Yadigâr’�n yan�na ise, Knez �van Mihayloviç

Hvorostinin (±��\� ���� �� � X������) yerle�tirildi. Ancak düzenlenen seferde

hiçbir kazan�m elde edilemedi284.

25 Mart 1549 tarihinde, Kazan Han� Safa Giray’�n öldü�ü ve iki ya��ndaki o�lu

Ötemi� Giray’�n tahta oturtuldu�u haberi Moskova’ya ula�t�285. J. Martin’in ifadesi ile:

“Bu Rusya için bulunmaz bir f�rsatt�”286. Ayn� y�l�n sonlar�na do�ru IV. �van, Kazan

280 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 41. 281 V. V. Velyamin�v-Zernov, a.g.e., s. 319. 282 Kurat, Rusya Tarihi, s. 145; Janet Martin, Medieval Russia 980-1584, Cambridge, 1995, s. 351-352. 283 Kurat, Türkiye ve �dil Boyu, Ankara, 1966, s. 75. 284 V. V. Velyamin�v-Zernov, a.g.e., s. 327. 285 A.g.e., s. 335. 286 Janet Martin, a.g.e., s. 352.

79

Hanl���’na sava� ilan etti. Rus hükümeti çocuk ya�taki han� himayesi alt�na al�p, Tatar

hanl���n� tamamen ortadan kald�rma niyetinde oldu�unu aç�kça ifade ediyordu.

Düzenlenecek sefere kat�lmas� için Rus Voyvodalar� ile birlikte �ah Ali’ye de celpname

gönderildi. �ah Ali, Aral�k ay�n�n sonlar�na do�ru Hanzade Yadigâr’� da yan�na alarak

harekete geçti. Vladimir �ehrinde bulunan Çar IV. �van, orduyu düzene sokmak için

Nijnij Novgorod’da toplan�lmas� emrini verdi. 1550 y�l�n�n Ocak ay� sonunda, Rus Çar�

kalabal�k bir ordu ile buradan yürüyü�e geçti�i vakit Kâs�m Han� �ah Ali ve Hanzade

Yadigâr da kendisine refakat ediyordu. �ah Ali’nin yan�nda Mihail Mihayloviç

Troekurov (±���� ±��\� ���� �� ���� ��), hanzadenin yan�nda ise, Knez

Yuri Grigoryeviç Me�çerskov (b��\ ²��] ������� ±�^��X� ��) bulunuyordu.

Rus ordusundaki Tatar askerleri de Grigoriy Mihayloviç �estov’un (²��] ��\

±��\� ���� Ò�X� �) idaresinde idiler. 1550 y�l�nda düzenlenen bu sefer çok büyük

öneme sahipti. Ruslar 11 gün boyunca Kazan �ehrini ku�atma alt�nda tutmalar�na

ra�men �iddetli ya�mur sonucu buzlar�n erimesi yüzünden, 25 �ubat günü ku�atmay�

kald�rmak zorunda kald�lar. Fakat ku�atma kald�r�l�rken, �ah Ali’nin telkinleri sonucu

Sviyazska (Züye) �rma�� a�z�nda bir kale kurulmas�na karar verildi287.

Daha önce Vasil-gorod (Vasilsursk) kalesini in�a eden Ruslar, Sviyazska kalesini

de onun kar��s�na dikmi�lerdi. Bu durum Moskova’n�n gücünü önemli ölçüde

artt�rm��t�. Rusya bu kaleleri in�a ederek, her y�l güney bozk�rlar�na do�ru geni�liyor ve

Türk-Tatar topraklar�n� i�gal ediyordu. Esasen takip etti�i bu yay�lmac� siyasetin as�l

amac�, bütün bozk�r sahas�n� egemenli�i alt�na almakt�. Ortodoks kilisesinin �slah�na ve

yap�lan reformlara, bölgenin do�al kaynaklar�ndan elde edilen gelirler de eklenince

Rusya’da iktisadî aç�dan büyük bir at�l�m görülmü�tü. Yaya askerlerin modernize

edilmesi, süvari birliklerinin aristokrat s�n�f taraf�ndan desteklenmesi ve Avrupa

teknolojisi ile birlikte gelen yeni sava� taktikleri, Moskova ordusunu Kazan Tatarlar�na

kar�� oldukça üstün bir duruma getirmi�ti288.

Kazan Hanl���’n�n son dönemlerde ya�ad��� iç kar���kl�klar ve Moskova

Knezli�i’nin artan bask�s�, Tatarlar� bir anla�ma zemini aramaya sevk etti. Bunun

sonucu olarak, Çar IV. �van’�n yüksek hâkimiyeti kabul edildi. Rus siyasetini Kazan 287 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 337-345. 288 Alexander Yanov, The Origins of Autocracy Ivan the Terrible in Russian History, Translated by Stephen Dunn, London, 1981, s. 205-206.

80

Hanl���’nda tatbik etmeye haz�r olan Moskova taraftar� Kazanl�lar�n önde gelenlerinden

Molla Kul �erif ile Hanzade Beybars Rast, �ah Ali’nin Kazan taht�na oturtulmas�n�

memnuniyetle kar��lam��lard�289.

Kazanl� elitler, 1551 y�l�n�n A�ustos ay�nda hanlar� Ötemi� Giray (1549-1551) ile

Tatarlar aras�nda ba��ms�zl�k sembolü haline gelen annesi Süyün Bike’yi, Ruslara

göndemeyi kabul ettiler290. Moskova Çar�na tutsak olarak gönderilece�ini ö�renince

yaln�z Süyün Bike de�il, Kazan Tatarlar� da bedbaht olup gözya�lar�na bo�uldular.

Sadece kendi halk�na sitem eden Süyün Bike, umutsuzca eski e�i Safa Giray’�n

mezar�na kapanarak sükûnet içerisinde ona s���nmaktan ba�ka bir �ey yapamam��t�291.

Yeniden Kazan taht�na tayin edilen �ah Ali, 16 A�ustos 1551 tarihinde

Sviyazska’dan Kazan’a hareket etti. Yan�nda Tatar Beg ve Mirzalar�ndan olu�an 300

ki�ilik bir grup ile 200 Rus askeri de bulunmaktayd�. Ayr�ca �ah Ali’ye ba�l� Tatar

asilzadelerinden olan �ahbaz Bik (&/3  �ÉÊÌ) ile Bitike Bik (&/3 ��/¶/3), sarayda gerekli

düzenlemeleri yapmak ve yeni han�n tahta ç�kaca��n� halka duyurmak üzere üç gün

önceden Kazan’a gönderilmi�lerdi292.

�ah Ali 1551 y�l�nda üçüncü ve son kez Kazan taht�na oturtulmu�tu. Ancak

hanl���n sahip oldu�u topraklar�n neredeyse yar�s� Ruslara teslim edilmi� ve bu durum

�ah Ali’yi bile rahats�z etmi�ti. Kazan hakl� ise, Rus istilas�n�n �ah Ali’nin bilgisi

dâhilinde gerçekle�ti�ini dü�ünüyor ve bundan rahats�zl�k duydu�unu aç�kça dile

getiriyordu. �ah Ali’yi ho� tutmak isteyen Rus hükümeti onu hem Kazan hem de Kâs�m

Han� olarak tan�m��t�. Bununla birlikte Ruslar, �ah Ali’ye s�k� s�k�ya tembih ederek

Kâs�m Hanl���’nda oldu�u gibi Kazan Hanl���’nda da, kay�ts�z �arts�z Moskova

Çar�’n�n egemenli�ini kabullenmesini telkin ediyorlard�293.

Kazan Hanl���’n�n k�smen de olsa istila edilmesi ve Moskova birliklerinin

Kazan’a yerle�tirilmesi, hanl�k içerisindeki karga�an�n had safhaya ç�kmas�na sebep

olmu�tu. �ah Ali, 1551 y�l�n�n Ekim ay�nda Karaçi Beyi ve �irin Hanzadesi Nur Ali,

Hanzade Bulat, �avas Sam ve Bah�� Abdullah gibi yüksek payeli devlet ricalinden

289 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 43. 290 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 347. 291 N. M. Karamzin, �storiya Gosudarstva Rossiiskogo II, Moskova, 2004, s. 509. 292 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 350. 293 A.g.e., s. 352-353.

81

olu�an bir Tatar elçi heyetini Moskova’ya gönderdi. Bu heyet i�gal edilen da�l�k

bölgenin iadesini talep etti ise de, Çar IV. �van bunun asla mümkün olmayaca��n�

bildirdi. Art�k �ah Ali’nin Kazan taht�nda tutunabilmesi oldukça zordu. Kas�m ay�na

gelindi�inde, �ah Ali’ye ve Kazan’daki Rus temsilcisine kar�� bir darbe giri�imine

te�ebbüs edildi. Bütün bu Moskova kar��t� faaliyetler, daha önce Ruslara yak�nl�k

gösteren Sibirli Hanzade Beybars Rast taraf�ndan idare ediliyordu. Ayr�ca düzenlenecek

suikast için Nogay Orda’dan yard�m talebinde de bulunulmu�tu. �ah Ali’yi öldürmeye

karar veren muhalifleri bir ziyafet verecekler ve Beybars Rast, yanda�lar� ile birlikte

onu hançerleyerek öldürecekti. Ancak suikast plan� ba�ar�s�zl�kla sonuçland�294. Bu

durumu ö�renen �ah Ali’nin tepkisi ise oldukça sert oldu. Han, Kazan Tatar

aristokrasisine mensup Beg, Mirza ve O�lanlarladan toplam 70 ki�iyi öldürdü. Bunlar�n

katledilmesi i�inde Kazan’da bulunan Rus birlikleri aktif rol oynad�lar. Oysa izlenen bu

�iddet yanl�s� siyaset, sadece �ah Ali’ye kar�� kin besleyen Kazan halk�n�n öfkesini

artt�rm��t�295.

Kazan Hanl���’ndaki bu gerginli�in uzun süre devam edemeyece�i a�ikârd�.

Nitekim 1552 y�l� ba�lar�nda yeni geli�meler ya�and�. Çar IV. �van, rejim muhalifi baz�

Kazanl� asilzadelere, �ah Ali’yi tahttan indirmelerini teklif etti. Onun yerine

Moskova’dan bir Genel Vali tayin edecekti. Kazanl�lar bu teklifi kabul edince, IV.

�van’�n gönderdi�i Genel Vali Aleksey Ada�ev (����X�\ �`����), �ah Ali’ye taht�n�

b�rak�p �ehri kendisine devretmesini söyledi. Kazan Han� da, Rus Çar�’n�n bu iste�ine

itiraz etmeyerek mevkiinden feragat etti. �ah Ali, 6 Mart 1552 tarihinde, Ruslar�n

refakatinde Kazan’dan ayr�l�rken Kazanl� asilzadeler ve Kâs�m Tatarlar�, “gölde bal�k

avlayacaklar� bahanesiyle” onu u�urlamad�lar. �ah Ali ise, �ehri terk ederken bunun

tamamen Çar’�n iste�i do�rultusunda gerçekle�ti�ini söylemi�ti296.

1551 y�l�n�n A�ustos ay�ndan 1552’nin Mart ay�na kadar Kazan Hanl���’n� idare

eden �ah Ali, Sviyazska kalesine geri döndü. Bu s�rada Kâs�m Hanl���’nda kayda de�er

bir olay meydana gelmemi�ti. �ah Ali, ilkbahar� Sviyazska’da geçirmek niyetinde idi.

Ancak Kazan’da ya�anan karga�a nedeniyle endi�eye kap�lan Çar IV. �van, onu

294 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 45. 295 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 354. 296 A.g.e., s. 355-356.

82

Vladimir Morozov (¨��`���� ± � � �) ile birlikte Kâs�m �ehrine gönderdi.

Anla��lan Rus Çar�, Kâs�m Hanl���’n� yeniden �ah Ali’ye ba���lam��t�297.

1552 y�l� May�s ay�nda Çar IV. �van, �ah Ali’yi Moskova’ya davet etti ise de, pek

s�cak kar��lamad�. �ah Ali, Safa Giray’�n dul e�i Süyün Bike ile evlendirildi. Ayn� y�l

Moskova hükümeti, Kazan taht�nda oturan Yâdigâr Muhammed’e (Astarhan

sülalesinden) kar�� düzenlenecek seferin haz�rl�klar�na ba�lam��t�. Moskova’da toplanan

harp divan�nda �ah Ali de haz�r bulunuyordu. IV. �van, seferin düzenlenece�i zaman ve

takip edilecek güzergâh hakk�nda onun fikrini alm��t�. �ah Ali, k�� mevsimi bittikten

sonra sefere ç�k�lmas�n� tavsiye ediyordu; ancak Çar IV. �van derhal Kolomna-Murom

yoluyla Sviyazska’ya hareket edilmesi için emir verdi. �ah Ali de yedek kuvvetler ile

birlikte Moskova’dan Sviyazka’ya hareket etti298.

Bu s�rada Oka �rma��na kadar ilerleyip Rusya’ya sald�ran K�r�m Han� Devlet

Giray (1551-1577) herhangi bir ba�ar� elde edememi�ti299. K�r�m Tatarlar�n�n

taarruzundan sa� salim kurtulan Ruslar, Kazan’a do�ru harekete geçmi� ve hiçbir

zorlukla kar��la�madan 13 Temmuz günü Murom’a ula�m��lard�. Burada elçi olarak �ah

Ali’ye Fedor �vanoviç Umnov (¯�` �� §��� ��� Ø�� �)’u gönderen IV. �van,

han�n da kendine kat�lmas�n� istedi. �ah Ali, bir Boyar çocu�u olan Voyvoda Knez Petr

Andreyeviç Bulgakov (~���� ��`������� ���]�� ��) ile birlikte, Kazan

yak�nlar�nda Çar’�n yan�na ula�t�. �ah Ali’den k�sa bir süre sonra Kâs�m �ehrinden �eref

Seyyid’in (F/� Ù,Ì) o�lu Ak Seyyid (F/� ¡*) ile birlikte, Kâs�ml� Begler, Mirzalar ve

Tatar askerleri de Rus ordusuna intikal ettiler. Çar IV. �van, Pyan (~��) �rma��na

yakla��nca, Ak Seyyid’i bu �rma��n üzerine bir köprü in�a etmesi için görevlendirdi.

Böylece �ah Ali ve Kâs�m Tatarlar�, kendilerini Kazan’a kar�� sefer düzenleyen

Moskova ordusunun içerisinde buldular300. 13 A�ustos günü Sviyazska kalesine ula�an Çar IV. �van, fikir al�� veri�inde

bulunmak üzere �ah Ali’yi yan�na davet etti. Yap�lan görü�menin sonunda, vakit

kaybetmeksizin Kazan üzerine yürünmesi yönünde karar al�nd�. Ayr�ca Yadigâr

Muhammed Han’a bir ö�üt mektubu yaz�lmas� da uygun görüldü. Çar, �ah Ali’yi bu

297 A.g.e., s. 356-362; N. �. �i�kin, A.g.e., s. 19. 298 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 20. 299 Özalp Gökbilgin, 1532-1577 Y�llar� Aras�nda K�r�m Hanl���’n�n Siyasî Durumu, Ankara, 1973, s. 42. 300 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 378-379.

83

mektubu yazmakla görevlendirdi. O, soyda��na yazaca�� mektupta gönül r�zas�yla

Ruslara teslim olmas�n� tavsiye edecekti. �ah Ali’nin yazd��� mektup, 15 A�ustos günü

bir Tacik elçi arac�l��� ile gönderildi. Ayr�ca Moskova ordusu �til �rma��na ula�t���nda

�ah Ali ile beraber, Boyar Mihail Yakovleviç Morozov (±���� ´� ������

± � � �) ve Diyakoz [Papaz Çömezi] �van V�rodkov (§��� ¨W� `� ��), Çar IV.

�van’dan ald�klar� emir üzerine, Gostin (² X���) adas�na geçip buradaki silah ve

ku�atma aletlerini nakletmekle görevlendirilmi�lerdi. Bu arada gönderilen Tacik elçi

birkaç gün sonra Yadigâr Muhammed’in verdi�i yan�t mektubu ile birlikte geri

dönmü�tü. O, Ruslar�n bak�� aç�s�na göre, küstahça yaz�lm�� mektubunda a��r hakaretler

etmi�, H�ristiyanl��a ve Çar IV. �van’a küfürler ya�d�rm��t�. Ayr�ca yapt�klar�ndan

dolay� �ah Ali’ye de sitemde bulunmu�tu301.

IV. �van, Kazan’�n i�galinden bir gün önce, 1 Ekim günü, Rus ordusunun idaresini

�ah Ali ile birlikte Kâs�m Tatarlar�ndan ba�ka birine devretmi�ti. �ah Ali, yap�lacak

hücumun ertelenmesi için �van’a müracaat etti; fakat teklifi kabul edilmedi. V. V.

Velyaminov-Zernov’a göre; “�ah Ali, olas� bir kar�� sald�r�da ya dü�man saflar�na

geçecek ya da kaçacakt�”302. Gerçekte ise, �ah Ali’nin sava� meydan�nda Tatarlara

m�zrak att��� dahi bilinmekte idi.

Kazan’� ku�atan Rus ordusu yakla��k 150 bin ki�i idi. Ayr�ca orduda 150 adet a��r

top bulunuyordu. Moskoval�lar 30 bin Tatar�n savundu�u Kazan �ehrinin surlar�n�

dövmeye ba�lam��lard�303. Her taraftan ku�at�lan �ehrin direnci giderek k�r�lm�� ve açl�k

tehlikesi ba� göstermi�ti304. Nihayet 2 Ekim günü Rus ordusundaki �ngiliz mühendis

Butler’in kazd�rd��� la��ma 30 f�ç� barut yerle�tirilmi� ve ate�e verilince surlar�n bir

k�sm� y�k�lm��t�. Kitleler halinde �ehre giren Rus birlikleri toplu k�y�ma

ba�lam��lard�305.

301 A.g.e., s. 379-384. 302 A.g.e., s. 389-390. 303 Jaroslav Pelenski, a.g.e., s. 48; Bu s�rada �ehrin toplam nüfusu 35 bin kadard�. Bkz. N. F. Katanov, “Skazaniya �nostrantsev o Kazani”, Tipo-Litografiya �mperatorskago Kazanskago Universiteta, Kazan, 1903, s. 3. 304 Paul Dukes, A History of Russia Medieval, Modern, Contemporary, Singapore, 1990, s. 51. 305 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 188-189.

84

1552 y�l�nda düzenlenen üç ayl�k sefer sonucunda Kazan Hanl���’na kesin olarak

son verilmi� ve buras� Genel Valili�e dönü�türülmü�tü306. Kazan ve Astarhan

hanl�klar�n�n dü�mesi sonucunda, Sibirya yolunun Moskova’ya aç�lmas� hem Rus hem

de dünya tarihi aç�s�ndan önemli geli�melere sebebiyet verecekti307.

Kazan’�n istilas�ndan sonra �ah Ali, Kâs�m �ehrine geri döndü. 1553 y�l�n�n

Temmuz ay�nda, K�r�m Han� Devlet Giray’�n Rusya s�n�r bölgelerine ak�n düzenlemek

için haz�rl�klara ba�lad��� haberi geldi. Çar IV. �van olas� bir sald�r�y� engellemek için

kalabal�k bir ordu ile Kolomna’ya do�ru ilerlemeye ba�lad�. Kâs�m Han� �ah Ali’nin

yan� s�ra, Yuryev’den davet edilen Ak Kubek (��� �����) Han’�n o�lu Astarhanl�

Hanzade Abdullah ve Astarhan Han� Dervi� Ali de bu sefere i�tirak edenler aras�nda

idiler. Kroniklerin ifadesine göre; K�r�m tehlikesi atlat�lm�� ve Çar, A�ustos ay�nda

Moskova’ya dönmü�tü. Kendisi ile birlikte sefere kat�lan han ve hanzadeler ise,

yurtluklar�na geri gönderilmi�lerdi308.

1553 y�l�nda, �ah Ali’nin IV. �van’dan ald��� emir üzerine, Süyün Bike’ye i�kence

edip burnunu kesti�i ve daha sonra da öldürdü�ü yönünde söylentiler ç�kt�. Nogay Han�

Yusuf Mirza, k�z� hakk�ndaki bu söylentinin do�ru olup olmad���n� ö�renmek için

Kâs�m �ehrine bir elçi gönderdi. �ah Ali’nin Süyün Bike’ye kötü davrand��� bilinen bir

gerçekti. Ancak onu öldürdü�ü yolundaki iddialar�n as�ls�z oldu�u k�sa sürede

anla��ld�309.

1553 ve 1554 y�llar�nda Kazan �ehrinde iki ayr� isyan ç�kt�. Bu isyanlar�n

bast�r�lmas� görevi, Kazan Genel Valisi Semen �vanoviç Mikulinskiy ile birlikte �ah Ali

ve Kâs�m Tatarlar�na verilmi�ti. Ayr�ca Rus Voyvoda Fedor �vanoviç Tatev (¯�` ��

§��� ��� �����) de, �ah Ali’nin yan�nda bulunuyordu. IV. �van’�n verdi�i görev

ba�ar�yla yerine getirilmi�ti. Kâs�m Tatarlar� 1554 ve 1555 Çirmi� isyan hareketlerinin

bast�r�lmas� için düzenlenen askerî operasyonlara da kat�ld�lar. Birincisinde, Knez Fedor

Vasilyeviç Siseyev (¯�` �� ¨�X������� ��X���) ve Ak Seyyid; ikincisinde ise,

306 V. O. Klyuçevskiy, Russkaya �storiya, Moskova, 2003, s. 586. 307 Henry R. Huttenbach, “Muscovy’s Penetration of Siberia The Colonization Process 1555-1689” Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 75. 308 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 391. 309 A.g.e., s. 399-404; Bu konuda ayr�nt�l� bilgi için bk. Hadi Atlasî, a.g.e., s. 69-74.

85

Knez �van Fedoroviç Mstislavskiy (§��� ¯�` � ��� ±X��X���X��\) onlara refakat

etmi�ti310.

1555 y�l� sonunda, Astarhanl� Hanzade Abdullah b. Ak Kubek’in kumandas�

alt�ndaki Kâs�m Tatarlar�, Rus ordusu ile birlikte �sveç ‘e kar�� harekete geçtiler.

~��X���=Pristav [Eski Rusya’da Vilayet Polis Komiseri] rütbeli Efim �gnatyev

Salt�kov (×®�� §]������ ����W� �) da, Abdullah’�n yan�nda bulunuyordu. 1556

y�l� ilkbahar�na kadar devam eden bu seferde, Kâs�m Tatarlar�, Ruslar ad�na V�borg

�ehrinde �sveçliler ile sava�m��lard�311.

1556 yaz�nda K�r�m Tatarlar�n�n, Rusya’ya sald�raca�� söylentisi yay�ld�. Bunun

üzerine Çar IV. �van, ordunun toplanmas� için ferman ç�kard�. Knez Vladimir

Andreyeviç, Semen Kazanskiy (����� �����X��\), Boyarlar ve Voyvodalar kalabal�k

birlikler ile Serpuhov’da bir araya geldiler. K�sa bir süre önce �sveç seferinden dönen

Hanzade Abdullah da kumandas� alt�ndaki Kâs�m Tatarlar� ile birlikte Serpuhov’a

gelerek, K�r�m ordusunu kar��lamak üzere Tarus (����X�)’a yerle�tirildi. Abdullah’�n

yan�nda Rus asilzadelerinden L�kov’un o�lu Mihail Matveyev (±���� ±������) de

bulunuyordu. Kâs�m Tatarlar�n�n bir k�sm� Dimitri Grigoryeviç Ple�çeyev (�������

²��] ������ ~��^���)’in emrine verilmi�; fakat bu seferde kayda de�er bir olay

ya�anmam��t�312.

IV. �van’�n uygulam�� oldu�u “Anti-Tatar” strateji, titiz ve zahmetli çal��malar

sonucunda ba�ar�ya ula�m��t�. Ancak bu yeterli de�ildi. Çünkü Avrasya siyasetinde söz

sahibi bir Rusya yaratmak için bir Avrupa devleti olan Livonya’ya hâkim olmak

gerekiyordu313. Bugünkü Estonya ve Letonya topraklar�n� içine alan Livonya ele

geçirilir ise, Moskova Devleti s�n�rlar�n� Batl�k Denizine do�ru geni�letebilirdi314.

Ayr�ca Kuzey Avrupa’ya giden ticaret yollar�n�n kesi�ti�i bir kav�ak nokta olan bu

bölge istila edilirse, Livonya ticaret �ehirleri ve limanlar� Rus kontrolüne girecekti.

Böylece Kazan ve Astarhan hanl�klar�ndan sonra Livaonya da ele geçirilecek ve Hazar

Denizi ile Batl�k Denizi aras�ndaki tüm ticaret yollar�n�n tek hâkimi Rusya olacakt�.

310 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., 404-408. 311 A.g.e., s. 411. 312 A.g.e., s. 415; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 22. 313 Alexander Yanov, a.g.e., s. 211. 314 Charles E. Ziegler, The History of Russia, London, 1999, s. 32.

86

Verimli tar�m arazilerine sahip Livonya, Rusya Çarl���’n�n üretim kapasitesini

yükseltmekle kalmay�p, bölgenin do�al kaynaklar�n�n kullan�m hakk�n� Moskova’ya

açacak ve Rus ordusunun asker ihtiyac�n� da kar��layacakt�315.

Güçlü Kazan Hanl���n� istila eden Ruslar, Livonya’y� da rahatl�kla ele

geçirebileceklerini dü�ünüyorlard�. Livonya siyasî yönden Patriklik Arazisi ve Otonom

�ehir Devletleri olmak üzere ikiye bölünmü�tü. Aristokrat s�n�f ise, “Lutheranism”in

tesiri alt�nda kald��� için Katolik ruhanîlerden iyice uzakla�m��t�316.

Kazan Hanl���’n�n Rus egemenli�ine girmesinde önemli rol oynayan �ah Ali,

1557 y�l� sonlar�nda Livonya sava�lar� için yeniden sahnede idi. Kâs�m Han�, IV. �van

taraf�ndan Livonya’ya gönderilen Moskova ordusunun ba��na geçirilmi�ti. Rus

kroniklerinin ifadesine göre; bu orduda Kâs�m Hanl���’na mensup Seyyidler dahi görev

alm��t�. Ayr�ca Yuri Repnin (b��� °�_���) ve Abdullah b. Ak Kubek de onlarla

birlikte gelmi�ti. Yine Toktam�� ad�ndaki bir Tatar Hanzadesi de bu orduda görev

alanlar aras�ndayd�. �ah Ali’nin yan�na Knez �van Mihayloviç Hvorostinin (§���

±��\� ��� �� � X�����), Abdullah’�n yan�na Mihail �vanoviç Salt�kov ve

Toktam��’�n yan�na ise, Dimitri Grigoryeviç Ple�çeyev yerle�tirilmi�ti317.

�ah Ali, 1558 y�l�nda ba�lay�p 25 y�l süren Livonya sava�lar�n�n (1558-1583)

hepsine kat�lmam��t�. Fakat onun ya�ad��� dönemde düzenlenen seferlerden bir tanesi

çok önemli idi. Öyle ki, �ah Ali bu sava�ta gösterdi�i kahramanl�k ile sivrilmi�ti. Onun

idaresinde, 1558 y�l� Ocak ay�nda Livonya’ya giren Rus ordusu deh�et saç�p etraf�

ya�malam��t�. �ah Ali, Reval ve Riga yak�nlar�ndaki Dorpat �ehrinde Livonyal�lar�

birkaç kez ma�lup ederek insanlar� k�l�çtan geçirip, etraf� kan gölüne çevirmi� ve �ubat

ay� sonlar�na do�ru Rusya’ya geri dönmü�tü. Livonyal�lar peri�an edilip

cezaland�r�ld�ktan sonra Çar IV. �van, �ah Ali ve Moskova Ba� Voyvodas�n� elçi olarak

onlara göndermi�ti. IV. �van gönderdi�i mektupta, Livonyal�lar�n i�ledikleri günahlar

yüzünden zarar gördüklerini belirtmi� ve Rus Çar�’na boyun e�melerini emretmi�ti.

Bunun kar��l���nda kendilerine �efaat edilece�i ve bu durumun Livonya’ya fayda

sa�layaca�� da yaz�lm��t�. Ayr�ca 1558 Livonya seferi sonucunda elde edilen ba�ar� �ah

Ali ile birlikte Hanzade Abdullah, Hanzade Toktam��, Knez Kanberov (���� 315 Janet Martin, a.g.e., s. 358. 316 A.g.e., s. 358. 317 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 419.

87

������ ��), Say�n Mirza (����� ±����), Knez Vasiliy �vanoviç Barba�in (¨�X���\

§�� ���� ���������) ve Okçuba�� Timofey �vanov Teterin (��� ®�\ §��� ��

��������)’e de büyük ün kazand�rm��t�318.

1558 Livonya seferine temas eden dönemin Alman kroniklerinde, �ah Ali’nin

karakteri ve faaliyetleri hakk�nda ilgi çekici kay�tlar bulunmaktad�r. Ancak bu

kroniklerde �ah Ali’nin yapt�klar�na ili�kin çeli�kili bilgiler de vard�r. Bunlardan bir

tanesi Kâs�m Han�’n�n son derece gaddar ve merhametsiz oldurdu�unu bildirmektedir.

Livonya Magisteri Ketler’in dostu ve silah arkada�� Salomon Genning (1528-1589),

onu �iddet yanl�s� ve insanl�ktan nasibini almayan birisi olarak tasvir etmi�tir. Genning,

“Lifflendische Churlendische Chronica (Scriptores Rerum Livonicarum II, s. 222, 223)”

da �unlar� yazm��t�r:

“Bu seferin Ba�komutan� olan �ah Ali, düzenledi�i ak�nlarda her türlü

ac�mas�zl��� sergiledi. Hamile kad�nlar� öldürüp, kar�nlar�ndaki ceninleri ç�kartarak

kaz�klara geçirdi. Ya�l�, genç tüm insanlar�n kar�nlar�n� yard�rd� ve bu zavall� insanlara

hiç merhamet göstermeden, yard�rd��� kar�nlar�na barut doldurtup ate�e verdirerek

onlar� paramparça ettirdi. Ayr�ca birçok insan�n boynunu yar�s�na kadar kestirip, yar�

kesik ba�lar� ile kendi kanlar�nda bo�ulup ruhlar�n� teslim edinceye kadar öylece

b�rakt�. Bir k�sm�n�n da vücutlar�n� ya�a bulatarak, kaz�klara ba�latt� ve canl� canl�

yakt�rd�. Köpekler gibi, genç k�zlara ve kad�nlara tecavüz edip onlar� öldürdüler. Sa�

kalanlar� da hayvan sürüleri gibi götürüp köle olarak satt�lar. Daha sonra, henüz sütten

kesilmemi� bebekleri annelerinin sinelerinden kopararak, el, ayak ve ba�lar�n� kesip iç

organlar�n� ç�kard�lar. Kalan gövde k�sm�n� ise, �i�lere geçirip pi�irerek yediler. Kana

susayan �eytanî ruhlar�n� böylece teskin ettiler. Sonuç olarak, Tatarlar�n yapt��� bu

mezalimi anlatmaya insan yüre�i dayanmaz. Ayr�ca döndükten sonra Moskova’dan

Lifliandia [Livonya’da bir �ehir]’ya bir ferman gönderildi. Samimiyetten uzak ve

Lifliandial�lar� aldatmak için yaz�lan bu mektupta; Çar, av�n� öldürüp gözya�� döken

Timsah edas�yla ya�anan katliamdan dolay� üzgün oldu�unu belirtmi�ti.

Lifliandial�lara, Tanr�n�n yeryüzündeki gölgesi olan Çar’a kar�� geldikleri için Tanr�n�n

gazab�na u�rad�klar� söylenmi� ve bundan dolay� Çar’a boyun e�erek vergi ödemeleri

318 A.g.e., s. 428-429.

88

ve af dilemeleri tavsiye edilmi�ti. E�er söylenenler yerine getirilir ise, Çar’�n öfkesi

diner ve yeniden bar�� tesis edilebilirdi”319.

Livonya seferine �ahit olan Bredenbah adl� kronik yazar� da, �ah Ali hakk�nda

bilgi vermi�tir. Han�n son derece çirkin oldu�unu kaydeden Alman yazar, onu Rus

ordusunun ba�komutan� olarak anm��t�r320.

Di�er Alman yazarlar�n Kâs�m Han� �ah Ali hakk�ndaki kay�tlar� Genning ve

Bredenbah’�n yazd�klar� kadar sert ve ac�mas�z de�ildir. Reval �ehrinin Protestan

Papaz� Baltazar Russov (ölüm: 1600 Reval) da, 1558 y�l�n�n Ocak ve �ubat aylar�nda

cereyan eden Livonya sava��nda, Rus ordusunun �ah Ali taraf�ndan komuta edildi�ini

bildirir. Han�n �ehri harap etti�ini belirtse de, �iddet yanl�s� olup katliamlar yapt���n�

iddia etmez321.

Bütün bunlara kar��l�k Riga �ehremini Frantz Nienschtedt (1540-1622),

“Livlandicche Chronik (Monumenta Livoniae Antique II, s. 48)” adl� esrinde, �ah

Ali’den övgü ile bahsedip, ona ba�l� askerlerin gayet iyi davrand�klar�n� yazar:

“Büyük Knez Pleskov [Pskov]’da kalabal�k bir ordu toplayarak, ba��na Zaer

Zigalla [�ah Ali Han] ad�ndaki Tatar komutan� geçirdi. Bu zat görünü� itibar�yla

gösteri�li ve güçlü bir adamd�. Ayn� zamanda sayg�n ve bilgili idi. 25 Ocak 1558

319 Arkaik Almanca ile kaleme al�nan bu metnin orijinali �öyledir: “Nendt sich ein Tartarischen Keyser Zerzigaley, welcher gar Tyrannisch vnd getobd. Denn er Schwangere fraven voneinander gehawen, vnd die frucht jhres leibes, wie auch andere geborne junge Kinderlein mehr, an die Zaunstecken gespisset, Alte vnd junge leute nidergeworffen, sie in den seiten auffgeschnitten, Büchsenpuluer darein gestrewet, das angestecket, vnd die arme leute, ohn einig erbarmen von einander gesprenget. Item vielen vnzelichen, die Halssknochen an den Gurgeln entzwey gehawen, vnd sie so mit halb ab gehawenen helsen liegen lassen, biss sie mit grosser angst vnnd schmertzen, in jrem Blut ersticket, vnd also dem lieben Gott jhre Selen auffgeopffert. Sie haben jhrer auch viel mit fettem Kyen oder Pergel holtz gespicket, gebunden, vnd so Todt verbrennen lassen. Frawen vnd Jungfern, wie Hunde, nacheinander geschendet, die daruon nicht Todt blieben, sein gefenglich vnd jemmerlich, vnwerder als das Viehe weg geschleppet, zum theil zur schande, zum theil den Tattern zuuerkeuffen behalten vnd verwahret worden. Die junge seugende Kinder, den Müttern von den Brüsten gerissen, Hende, Füsse vnd Köpffe abgehawen, Das Eingeweyde aus jhnen genommen, Die Leichnam an die Spiesse gesteckt, gebraten oder gekochet, vnd also jhren Teuffelischen blutdürstigen hunger gestillet. Suma wer kan vor hertzleid alle grausamkeit desselben Tartarischen Wüterichts erzelen, vnangesehen, dz er hernacher aus der Mosskaw an die Liefflendische Stende geschrieben, mehr aus betrug, als aus guter meinung, Instar Crocodili, Es were jhme, was in Lieffland geschehen, leid. Sie solten gedencken, das sie Gott also vmb jrer Sünden willen geschlagen, weil sie seinem Herrn, dem Grossfürsten, vorgelogen. Sie solten sich demütigen, jhr Heupt schlagen, den Tribut bringen, vnd vmb gnade bitten. So wolt er verhoffen, durch sein vorbitt des Grossfürsten Zorn zustillen, vnd wider friede zumachen”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 431-432. 320 A.g.e., s. 435. 321 A.g.e., s. 439.

89

tarihinde, ordusunu üç kola ay�rarak, 40 bin asker ile beraber Lifliandia üzerine

yürüdü. S�n�r� geçer geçmez, k�l�çlar, baltalar havada uçu�tu. �nsanlar ile birlikte

hayvanlar�n da can verdi�i bu sava�ta, köy ve kasabalar ya�malan�p yak�ld�. Bütün

ülkeyi ba�tan sona yerle bir etti. Daha sonra tekrar Pleskov’a döndü. Buradan Dorpat

�ehrinin Ba�piskoposu Herman’a bir mektup yazarak, onlar� ak�ls�zca davranmakla

suçlad�. Büyük Knez’in gazab�na u�ramalar�n�n sebebi olarak da bunu gösterdi.

Ak�s�zl�klar� yüzünden ülkelerine büyük zararlar verdiklerini ve ellerinde güç ile

kendilerine kar�� koymalar�n�n mümkün olmad���n� söyledi. Onlara, daha büyük

felaketlere maruz kalmamalar� için hemen Büyük Knez’in huzuruna ç�karak, yalvar�p

merhamet dilenmelerini ö�ütledi. Söyledikleri yap�l�r ise, Knez onlar� ba���lar ve

böylece yeniden bar�� ve huzur içinde ya�ayabilirlerdi”322.

Görüldü�ü üzere, Alman kronik yazarlar�n�n �ah Ali hakk�ndaki kay�tlar� farkl�l�k

göstermektedir. V. V. Velyaminov-Zernov’un ifadesi ile: “Han’�n 1558 Livonya seferi

müddetince, iyi ya da kötü davrand���na dair kesin bir yarg�da bulunmak zordur”.

Bununla birlikte, �ah Ali kumandas�ndaki Rus ordusunun Livonya’y� müthi� bir

tahribata u�ratt���na �üphe yoktur. Ayr�ca bu gerçekler Rus kroniklerinde de inkâr

edilmemi�tir. Fakat �ah Ali’nin böylesine gaddarca emirler vermi� olmas�na inanmak

güçtür. Genning ve Bredenbah gibi kronik yazarlar�n�n, Ruslar�n küstahça ve insanl�k

d��� hareketler sergilediklerini kaydetmeleri de mazur görülebilir; çünkü bu dönemde

Livonya’da Moskova’ya kar�� oldukça güçlü bir dü�manl�k mevcuttu. Dolay�s�yla

322 “Da versammlte der Grossfürst zu Plescow ein gross Herr, vnd setzete zum obersten Feldherren einen Tartarischen Herren mit Nahmen Zaer Zigalle. Dieser war ein ansehnlicher, grosser Mann von Persohn, vnd auch verstanding vnd bescheiden. Er zog Anno 1558 den 25. Januarii mit 40, 000 Mann in Liefflandt, vnd theilete das Herr in drey Hauffen. Sobald sie vber die Grentze kahmen, da mussten die Sabel vnd Beile blencken vnd schneiden, da ward niedergehauen beyde Menschen vnd Viehe, alle Höffe vnd Baeurkahten verbrandt, vnd mehrentheils das gantze Landt durchgestreiffet vnd verheeret. Darnach zog er wieder zurücke nach Plescow. Von der Plescov schrieb er einen Brieff an den Bischoff Herrmann zu Dörpt, vnd beschuldigte ihren Unverstand, dass sie sich so vbel vorgesehen, vnd den Grossfürsten zu solchem Zorn bewogen hetten, wodurch so grosser Schaden den Landen geschehen were, vnd da sie doch sehen, dass sie mit ihrer Macht dem Grossfürsten keinesweges widerstreben könnten, wolte er ihnen wolhmeynende gerahten haben, sie sollten noch bey Zeiten grösserem Vnglücke zuvorkommen vnd ihre Bohten an den Grossfürsten je eher je lieber senden, vnd ihr Haupt vor ihm schlagen. Er wollte gerne mit seiner Fürbitte zu Hülffe kommen, damit der Grossfürst möchte versöhnet werden vnd sie wieder Frieden erlangen”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 441-442.

90

Alman kronikçiler, Rus ordusunun yapt��� fenal�klar� oldukça abartm�� ve özellikle de

Türk-Tatarlar hakk�nda acayip hikâyeler uydurmu�lard�r323.

Yine bu dönemde Venator ad�ndaki Livonyal� bir �ah�s, Kral’a sunulmak üzere

Lifliandia �ehrinin durumunu ve halk�n u�rad��� felaketin boyutunu anlatan bir rapor

haz�rlam��t�r. Bu rapor onun, “Historischer Bericht von dem Marianisch-Teutscher

Ritter-Orden” adl� eserinin 325-327. sayfalar�nda kay�tl�d�r. Venator, Lifliandia’ya

gitmi� ve haz�rlad��� raporu, 1560 y�l�n�n Ekim ay�nda Speyer �ehrine göndermi�tir.

“Venator Raporu” ad� ile an�lan bu belge, Ruslar�n e�i görülmemi� katliamlar

yapt�klar�n�n iddia edildi�i vesikalar aras�nda en çok itibar görenidir. Bu raporda,

Moskova ordusunda bulunan Rus ve Tatarlar�n halk� tutsak etti�i ifade edilmektedir.

Raporun Türkçesi �öyledir:

“Moskova Büyük Knezi, Dorpat ve Venden �ehirlerini ele geçirerek, buradaki pek

çok sayg�n ailenin varl���na son verdi. Daha sonra buraya kendi halk�n� yerle�tirdi.

Han [�ah Ali], ruhanîleri üç y�l boyunca sürekli tehdit edip korkuttu. Onlara kar�� sert,

hatta barbarca davrand�. Ülkenin her taraf�n� dola�arak, kad�n-erkek demeden halk�

tutsak etti. Hayvanlar�n� ve mallar�n� ya�malad�. Beraberinde götürmedi�i ya da

götürmek istemedi�i insanlar� ac�mas�zca öldürdü. Çok say�daki güvenilir görgü

tan���n�n ifadesine göre; küçük çocuklara i�kence edilmi� ve vücutlar� parçalara

ayr�lm��t�. Sokaklarda say�s�z kesilmi� insan ba��, kollar ve bacaklar görülmekte idi. Ele

geçirilen Moskoval� tutsaklar da Türk-Tatarlar�n, küçük çocuklar� ve insanlar� yiyecek

olarak kulland�klar�n� söylüyorlard�. Tutsak edilen hamile kad�nlar�n gözleri önünde,

kocalar�n�n üreme organlar� kopar�lm��t�. Sergilenen barbarl�k, dü�mana bile

yap�lmayacak türdendi”324.

323 A.g.e., s. 442. 324 “Hat er (der Gross-Fürst in Moscau) folgends die Stadt und das Haus Döpten, auch hernachmals Mariaeburg und viel andere ansehentliche Hauser, Vesten, Stadt und Flecken erobert, eingenommen, mit Volk besetzt, und aus denselben den Meister, Orden und Stande, bis ins dritte Jahr, für und für, unablaslich, mit grausamer unerhörter Tyranney, über die massen hart betrangt und beangstiget, das Land an allen Orten mehr dann einmal durchstreiffet, unzahlich viel Volcks von Mann -und Weibs- Personen, Viehe und andere Güter mit sich nicht wegbringen können, dasselb erbarmlich getödtet, verbrannt und umbracht, un, wie viel beglaubte Leut in der Nachjagt selbst gesehen, haben sie die kleine Kinder in Stücken zerhauen und zerschnitten, dass mana uf den Strassen Haupt, Arm, Bein und Stück vom Leib hin und wider zerstreuet, in grosser Anzahl gefunden, und haben die gefangene Moscowitter bekannt und ausgesagt, dass die Türkische Tartarn, so der Moscowitter zu diesem Krieg braucht, die kleine Kinder, und ander Menschenfleisch zu ihrer Speis brauchten, gefangenen schwangern Frauen in Gegenwart ihrer

91

Latince kaleme al�nan eserlerde de, Kâs�m Tatarlar� hakk�nda bilgiler

bulunmaktad�r. “Germanicarum Rerum Scriptores (s. 499)” adl� eserinde, 1550’den

1561 y�l�na kadar cereyan eden olaylar� anlatan Joachim Camerarius, Ruslar ile

Tatarlar�n 1558 y�l�nda Livonya’ya sald�rd�klar�n� ve aralar�nda kad�n sava�ç�lar�n da

bulundu�unu kaydetmi�tir. Ayr�ca bu kad�nlar�n büyük k�sm�n�n atl� oldu�unu, bir

bölümünün de Tatar süvarilerinin arkas�nda oturarak sava�t���n� belirtmi�tir.

Camerarius’un bu sefer hakk�ndaki kay�tlar� �öyledir:

“Moskoval�lar�n Tatar Ba�bu�u birkaç bin adam� ile beraber Livonya’ya

gönderildi ise de, buras�n� ele geçiremedi. Bununla birlikte, ülkenin büyük k�sm� tahrip

edildi. Talih umuldu�undan çok daha iyi tecelli etti… Livonyal�lar, Tatarlar ile sürekli

sava�malar�na ra�men hiçbir zaman üstünlük sa�layamad�lar. Tatarlar asker say�s�

bak�m�ndan çok kalabal�kt�. Bundan dolay� Livonyal�lar�n kar�� koyabilmeleri mümkün

de�ildi. Tatar ordusunda kad�n sava�ç�lar da bulunuyordu. Onlar�n bir k�sm�n�n

kendilerine ait atlar� vard�. Baz�lar� da sava� esnas�nda Tatar atl�lar�n�n terkisinde

oturuyorlard�. Birço�unun ya�� oldukça ilerlemi�ti. Bu kad�nlar�n çok merhametiz

olduklar� ve vah�ice katliam yapt�klar� bilinmekte idi”325.

Bütün bu kay�tlardan da anla��ld��� üzere, Rus ordusunun Ba�komutan� olan �ah

Ali, 1558 Livonya sava��nda oldukça gaddar bir tav�r sergilemi�ti. Ancak sava�

s�ras�nda yap�lan zulümlerin tümünü ona yüklemek do�ru de�ildir. Unutmamak gerekir

ki, Kâs�m Han�’n�n emri alt�nda birçok Rus Voyvodas� vard�. V. V. Velyaminov-

Zernov’un ifadesi ile: “�ah Ali sadece Rus Çar�’n�n emirlerini yerine getirmi�ti.

Voyvodalara, merhametsizce davran�p insanlara zulmetmelerini o ö�ütlememi�ti”326.

Rus kroniklerine göre; kendisine verilen görevi ba�ar�yla yerine getiren �ah Ali,

Livonya seferinden sonra bir süre Rus s�n�r bölgesinde konaklam��t�. Bu s�rada, 1 Mart Ehe-Manner die Frucht aus dem Leib schneiden, und so unchristlich und unmenschlich mit ihnen umgehen, dergleichen kein Feind jemals geübt oder gethan haben mag”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 442-444. 325 “Mosschobitarum Princeps Tartarorum aliquot millia in Livoniam, non tam quod confideret occupari ilam posse, quam ut praedae in finibus maximae agerentur. Sed fortuna fuit melior expectatione ipsius… Conflixere saepe Livonienses cum Tartaris, non etiam nunquam superiores fuere. Sed copia et multitudine ingente Tartarorum factum est, ut defendere sua non possent. Constat in exercitu Tartarorum foeminas belletrices fuisse, quarum aliquae ipsae equites essent, aliquae tergis equorum quos viri agitarent insidentes in plaelia proveherentur, manga ex parte aetate provectae. Et has crudelissime et saevissime caedes fecisse compertum est”. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 444-445. 326 A.g.e., s. 445.

92

1558 tarihinde, Livonya Magisteri, �ah Ali’ye bir mektup göndermi�ti. Bu mektubun

içeri�i hakk�nda herhangi bir kay�t bulunmasa da, Kâs�m Han�’n�n buna cevap verdi�i

bilinmektedir. Daha sonra Rus Çar� IV. �van taraf�ndan Moskova’ya davet edilen �ah

Ali, Ruslar nezdinde büyük sayg�nl�k kazanm�� ve tantanal� bir törenle kar��lanm��t�.

�ah Ali’nin hangi tarihte Moskova’ya geldi�i bilinmemektedir; ancak 1 Eylül 1558

tarihine kadar burada kald��� kesindir. Rus kroniklerinde, �ah Ali’nin Moskova’ya

geli�ine ili�kin �u kay�tlar bulunmaktad�r:

“Çar IV. �van 7066 [1558] y�l�nda, �egaley �igavlyayaroviç (�������

����������") [�eyh Avliyar o�lu �ah Ali]’in yan�na gelerek huzuruna ç�kmas�n� ve

daha sonra da Boyarlar ile görü�mesini istedi. �lk görü�me Boyar Knez Yuri �vanoviç

Ka�in (#��� $����"� %�&���) ile yap�ld�. Yan�nda Silahdar Lev Andreyeviç

Salt�kov ('�� �������"� �����*��) da vard�. �kinci görü�me, Boyar Knez Andrey

�vanoviç Kavt�rev Rostovskiy (������ $����"� %������ +�����*��) ve Boyar

Knez Vasiliy Semenoviç Serebren (,������ �� ����"� ����.���) ile yap�ld�.

Üçüncü büyük görü�me, Knez �van Mihayloviç �uyskiy ($��� ��������"�

�/��*��) ve Boyar Knez Petr Mihayloviç �çenyatev (0���� ��������"�

1������) ile yap�ld�. Yanlar�nda Knez Dav�d Fedoroviç Paletskiy (2����

3������" 0���4*��) de bulunuyordu”327.

Bu s�rada Balt�k Denizi’nden, Hazar Denizi ve Buhara’ya ula��p, Hindistan’a yol

araryan “Russia Company” nin temsilcisi Anthony Jenkinson328, 1558 y�l�nda Kâs�m

Hanl���’n� ziyaret etti. Jenkinson, bu y�l�n May�s ay� ba�lar�nda Kâs�m �ehrinde

bulunuyordu. O, Moskova’dan Kolomna, Pervitesk (~������X��), Eski Ryazan,

Terehov Manast�r� (���� �� ± ��X�W��), Kâs�m, Murom, Nijniy Novgorod, Kazan

ve Astarhan yoluyla Buhara’ya vard�. Maalesef, Kâs�m �ehri hakk�nda kayda de�er bir

�ey bildirmeyen Jenkinson, sadece bu �ehirden geçti�ini yazar ve buran�n ¨����

[�] ���� (�ah Ali Han) ad�ndaki bir Tatat asilzadesi taraf�ndan idare edildi�ini belirtir.

Daha önce Kazan Han� olan bu �ahs�n sonradan Rus Çar�’n�n egemenli�ini tan�d���n� da

kaydetmi�tir. Jenkinson’un aktard�klar� �öyledir:

327 A.g.e., s. 445-446; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 23. 328 Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yak�n Tarihi I, �stanbul, 1981, s. 115; George Vernadsky, A History of Russis, New Haven, 1969, s. 101.

93

“1558 y�l�n�n 23 Nisan günü. (Baz� Krallar ve Prenslerin egemenlikleri alt�ndaki

topraklardan serbestçe geçebilmem için Rusya �mparatorundan ferman ald�m). Mosco

[=Moskova]’dan nehir yoluyla ayr�ld�m. Yan�mda sizin hizmetkârlar�n�z Richard

Johnson ve Robert Johnson ile beraber bir de Tatar Tolmach [dilmaç=tercüman] var.

Envanterde kay�tl� çe�itli e�yalar da yan�m�zda. 28. gün Mosco’dan 20 fersah uzakta

bulunan Collom [=Kolomna] isimli bir �ehre geldik ve Collom’dan 1 fersah sonra da,

Mosco �rma��na kar��an Occa [=Oka] suyuna ula�t�k. Occa �rma��nda 8 fersah yol

ald�ktan sonra “Terreuettiska” adl� kaleye geldik. Bu kale sa� taraf�m�zda kal�yordu.

�leriye do�ru devam edip 8 fersah gittikten sonra, 2 May�s günü Peroslaue

[=Pereyeslavl] denilen ve sa� taraf�m�zda kalan ba�ka bir kaleye vard�k. Üçüncü gün

Eski Rezan [=Ryazan]’a ula�t�k. Oldukça geni� bir sahay� kaplayan ve harabeye dönen

bu �ehir Peroslaue’den 6 fersah uzaktad�r. Dördüncü gün Rezan’dan 12 fersah

uzaktaki Terrecouia [=Terehov Manast�r�]’ya ula�t�k. Ve Alt�nc� gün Vtzar Zegoline

[=5ah Ali Han] isimli bir Tatar Prensin idaresindeki Cassim [=Kâs�m] denilen ba�ka

bir kaleye geldik. Bir zamanlar zengin Cazan [=Kazan] �ehrinin Han� olan bu zat

�imdilerde Rusya �mparatorunun tabiiyeti alt�ndad�r. Sol taraf�m�zda kalan Cassim’den

ayr�ld�k. 8. gün Cassim’den 20 fersah uzaktaki bir panay�r �ehri olan ve Morom

[=Murom] ad� ile an�lan �ehre geldik. Güne� ���nlar�na göre konumumuzu tayin ettik.

Bu �ehir 56. enlemdedir. �leriye do�ru yol al�nca, 11. gün ba�ka bir panay�r �ehri olan

Nyse Nouogrod [=Nijnij Novgorod]’a ula�t�k. Daha önce ad�n� zikretti�im Occa

�rma��n�n Volga’ya döküldü�ü yerde, Morom’dan 25 fersah uzakta ve 56� 18�

enleminde bulunan bu �ehrin bir de kalesi vard�. Rezan’dan Nyse Nouogrod’a kadar,

Occa �rma��n�n her iki taraf�nda, bütün Rusya sahas�n�n en büyük balmumu ve bal

satan dükkânlar� yükseliyordu”329.

329 “The 23. day of April, in teh yeere 1558. (hauing obtained the Emperor of Russia his letters, directed vnto sundry king and princes, by whose dominions I should passe) I deperted from Mosco by water, hauing with me two of youy seruants, namely, Richard Ionson, & Robert Ionson, and a Tartar Tolmach, with diuers parcels of wares, as by the inuentory appeareth: and the 28. day we came to a town called Collom, distant from teh Mosco 20. leagues, & passing one league beyond the saide Collom, we came vnto a riuer called Occa, into the which the riuer Mosco falleth, and looseth his name: and passing downe the said riuer Occa 8. leagues, we came vnto a casstle called Terreuettisko, which we left vpon our right hand, and proceeding forward, the second day of May, we came vnto another castle Peroslaue, distant 8. leagues, leauing it also on our right hand. The third day we came vnto the place where olde Rezan was situate, beeing now most of it ruined and ouergrowen, and distant from the said Peroslaue, 6. leagues: the 4. day we passed by a casttle called

94

Livonya seferinden sonra Moskova’ya giden �ah Ali, orada uzun süre kalmad�.

1558 y�l�n�n Kas�m ay�nda, kendi hükümet merkezi olan Kâs�m �ehrine döndü. 23

Kas�m 1558’de Nogay Han� �smail Mirza ve o�lu Muhammed Mirza’n�n gönderdi�i

elçiler Kâs�m �ehrine gelerek �ah Ali ile görü�tüler330.

Kâs�m �ehrine geri dönen �ah Ali burada sakin ve huzurlu bir ya�am sürdürdü.

1562 y�l�n�n ba��na kadar hanl�k merkezinde kald� ve neredeyse hiç ayr�lmad�. 1558’den

1562’ye kadar geçen zaman aral���nda sadece Moskova’ya birkaç kez ulak gönderdi.

Ayr�ca 14 Haziran 1559, 25 A�ustos 1559 ve 9 Eylül 1560 tarihlerinde, Nogay

Ulusu’ndan �smail Mirza’n�n gönderdi�i raporlar� Moskova saray�na iletti331.

1559-1562 y�llar� aras�nda Livonya’ya kar�� birçok sefer düzenlenmi� ve bunlar�n

tamam�na Kâs�m Tatarlar� da kat�lm��t�. �ah Ali’nin i�tirak etmedi�i bu seferlerin ilki

1559 k���nda gerlekle�ti. Hanzade Toktam�� ve Knez Semen �vanoviç Mikulinskiy

idaresindeki Moskova ordusu, Riga’ya kadar ilerleyip buradan Kurlandia �ehrine geçti

ve elde edilen yüklü ganimetle Opoçka («_ ���)’ya dönüldü. Sefer sonunda Hanzade

Toktam��, Mirza Say�n’�; Knez Mikulinskiy ise, Fedor Andrey Karpov’u Rus Çar�’na

göndererek sonucu bildirdiler332.

1560 y�l� ilkbahar�nda düzenlenen Livonya seferinde, Kâs�m Tatarlar�n�n idaresi

Knez Andrey Mihayloviç Kurbskov (��`��\ ±��\� ���� ����X� �)’a verilmi�ti

Bu seferde, Moskova ordusundaki görev da��l�m� Rus kroniklerinde �öyle anlat�l�r:

“Çar, 7068 [1560] y�l�n�n ilkbahar�nda Andrey Kurbskov’a bir ordu toplamas�n�

emretti ve onu arkada�lar� ile birlikte, bu ordunun ba��nda Alman topraklar�na

gönderdi. As�l orduyu Knez Andrey Mihayloviç Kurbskov ve Danil Fedoroviç Ada�ev

Terrecouia, from Rezan 12. leagues, & the 6. day we came to another casttle called Cassim, vnder the gouernment of a Tartat Prince named Vtzar Zegoline, sometime Emperour of the worthy citie of Cazan, and now subiect vnto the Emperour of Russia. But leauing Cassim on our left hand, the 8. day we came vnto a faire town called Morom, from Cassim 20. leagues, where we took the sone, and found the latitude 56. degrees: and proceeding forward the 11. day, we came vnto another faire town & casttle Nyse Nouogrod, situated at the falling of the foresaid riuer Occa into the worthie riuer of Volga, distant from the saide Morom 25. leagues, latitude of 56.degrees 18. minutes. From Rezan to this Nyse Nouogrod, on both sides the said riuer of Occa, is raised the greatest store of waxe and hony in all the land of Russia ”. Bkz. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 446-448 (“Merhants of London of the Moscouie”, Hakluyt’s Collection of the Early Voyages, Travels, Discoveries of English Nations, Vol. I, London, 1809, s. 362’den naklen). 330 A.g.e., s. 448. 331 A.g.e., s. 448-449. 332 A.g.e., s. 449.

95

(2���� 3������"� ���&��) idare ediyordu. Öncü birlikler Voyvoda Knez Pert

�vanoviç Gorenskov (0���� $����"� 6�����*�) ve Pu�kin o�lu Dimitri Fedorov

(2� ���� 3����) taraf�ndan yönetiliyordu. Knez Andreyeviç Zolotov (�������"�

7�����) da, �ah Ali’nin tebaas� olan Kâs�m halk� ile birlikte öncü kuvvetlere dâhil

edilmi�ti. Sol kanatta Voyvoda Knez Grigoryev Fedoroviç Me�çerskov (6������

3������"� ��8���*�) bulunuyordu. Muhaf�z birlikleri ise, Voyvoda Knez Fedor

�vanoviç Troekurov (3����� $����"� 9���*/���) ve Buturlin o�lu �van

Andreyeviç’ten olu�uyordu. �htiyaç duyulmas� halinde, Voyvoda Afanasiy Mihayloviç

Buturlin (�������� ��������"� :/�/�����) de, Yuryev’den Knez Andrey

Kurbskov’a i�tirak edecekti”333.

Kâs�m Tatarlar�n�n aktif rol aynad�klar� 1560 Rus-Livonya sava��nda, Moskova

ordusu önemli ba�ar�lar elde etti. Bu sefer Çar IV. �van’a büyük �öhret kazand�rd�.

Ruslar kar��s�nda a��r bir ma�lubiyete u�rayan Livonyal�lar�n ço�u tutsak edilmi�ti.

Hatta esir dü�enler aras�nda, Livonya Magisteri Wilhelm von Fürstenberg de

bulunmakta idi334.

Kâs�m Tatarlar�n�n i�tirak etti�i bir di�er Livonya seferi ise, 1561 y�l�n�n Temmuz

ay�nda düzenlendi:

“Çar bu y�l�n (7069=1561) Temmuz ay�nda ordunun ba��na geçirdi�i

Voyvodalar�, Almanlara kar�� Livonya’ya gönderdi. As�l orduyu Boyar ve Voyvoda

Knez Petr Andreyeviç Bulgakov Kurakin (0���� �������"� :/���*�� %/��*���)

ve �van Vasilyeviç �eremetev ($��� ,�������"� ���� ����) idare ediyordu.

Öncü birlikler Knez �van, Urazl� Ahmametev Kanberov (<��>�� �� � ����

%��.����) ve Afanasiy Mihayloviç Buturlin (�������� ��������"� :/�/�����)

taraf�ndan yönetiliyordu. Sa� kanatta Voyvoda Knez Grigoryev Andreyeviç Bulgakov

Kurakin (6������ �������"� :/���*�� %/��*���) ve Grigoryev Fedoroviç

Me�çerskov (6������ 3������"� ��8���*�) bulunuyordu. Sol kanata ise, Knez

Danil Borisoviç Pryimkov (2���� :������"� 0��� *�) ve Karpov’un o�lu Mihail

Andreyeviç yerle�tirilmi�ti. Muhaf�z birlikleri, �van �vanoviç Oçin Ple�çeyev ($���

$����"� ?"��� 0��8�� ) ve Zabolotskiy (7�.���4*��)’in o�lu Pavel Petrov’dan

333 A.g.e., s. 453-454. 334 A.g.e., s. 454.

96

olu�uyordu. Kâs�ml� begler, Mirzalar ve Tatarlar ise, Vasiliy Volk Rostosvskiy

(,������ ,��*� +�����*��) ile birlikte gelmi�lerdi”335.

Üç y�ll�k bir aradan sonra, 1562 y�l� ba��nda, �ah Ali yeniden silah ku�and�. Çar

IV. �van, Lehistan Kral� Sigizmund ile yapaca�� sava�ta ona ihtiyaç duymu�tu.

Sigizmund, 1561 y�l�n�n Eylül ay�nda Livonya’n�n Tarvast (�����X��) �ehrini

zaptedince sava� ba�lad�. Rus Çar�, Lehistan Kral�’na kar�� ç�k�lacak seferde, ordunun

ba��na geçirilecek en uygun ki�inin �ah Ali oldu�unu dü�ünmü�tü. Kâs�m Han�, Rus

Voyvodalar� ile birlikte çabucak Smolensk’e gönderilmi�ti. �ah Ali’nin görevi, bu �ehre

yap�lacak dü�man sald�r�lar�n� püskürtmekti. Mihail Vasilyeviç Godunov (±����

¨�X�������� ² `�� ��) da, onun emrine verilmi�ti. Ayr�ca Hanzade Toktam�� ile

�bak (§����) ve Bik Bulat (����-������) adl� iki Tatar asilzadesi de �ah Ali’nin

komutas� alt�nda idi. Kâs�ml� Seyyidler dahi bu sefere kat�lm��t�. �ah Ali, Smolensk’i

ba�ar�yla savunmu� ve buran�n Rus egemenli�inde kalmas�n� sa�lam��t�336.

Çar IV. �van, 1562 y�l� sonunda Polotsk �ehrine sefer düzenleyerek, 15 �ubat 1563

tarihinde buras�n� ele geçirmi�; ancak bu sefere �ah Ali kat�lmam��t�337.

1563-1567 y�llar� aras�nda, �ah Ali ve Kâs�m Tatarlar�na ilki�kin haberler oldukça

k�s�tl�d�r. Sadece 1563 y�l�nda, �van Godunov’un kumandas� alt�nda, Livonya’ya kar��

sava�an Rus ordusuna kat�lmalar� emredilmi�tir. Ayr�ca 26 Ocak 1564 tahihinde, Knez

�uyskiy (�\X��\) ile beraber Rusya ad�na sava�m��lard�r. Ancak bu seferler

hakk�nda ayr�nt�l� bilgi bulunmamaktad�r338.

�ah Ali, yine 1564-1565 y�l�nda kumandas� alt�ndaki Çar Semen Kasayeviç

(¬��� ����� ��X������), Hanzade Abdullah, Hanzade �bak ve daha ba�ka

Voyvodalar ile birlikte Vyazim �ehrinde bulunuyordu. Çar IV. �van’�n emri üzerine

Eylül ay�nda Velikiye Luki (¨������ ©���) kalesine giden �ah Ali, bir y�l kadar

burada kald�:

“Bu y�lda (7073=1565) ordumuz Litvanya ile sava�mak üzere Velikiye Luki’ye

gönderildi. As�l orduda �ah Ali Han ve Boyar Knez �van Dimitriyeviç bulunuyordu. Sa�

kanatta Çar Simeon (eski Kazan Han� Yadigâr) ve Danil Romanoviç (2����

335 A.g.e., s. 454-455. 336 A.g.e., s. 455-456. 337 A.g.e., s. 460-461. 338 A.g.e., s. 461-462.

97

+� ����"�) vard�. Öncü birlikler Hanzade �bak ve Knez Andrey Petroviç Telyatevskiy

(������ 0�����"� 9������*��)’in komutas�nda idi. Muhaf�z birlikleri Hanzade

Kaybula (%��./��) ve Vasiliy Andreyeviç Buturlin (,������ �������"�

:/�/�����)’e ba�l� idi. Sol kanatta ise, Petr Vasilyeviç Morozov (0���� ,������"�

����>�), Boyar Petr �vanoviç Gorenskiy (0���� $����"� 6�����*��) ve Knez

David Gondurov (2���� 6���/���) bulunmakta idi”339.

Rus kroniklerinde, �ah Ali’nin son dönemlerine ait Nogaylar ile ilgili kay�tlarda

bulunmaktad�r. Örne�in Nogay Han� �smail Mirza, 1563 y�l�nda Rus Çar� IV. �van’a bir

mektup yazarak, Kâs�m Hanl���’nda ve Rusya sahas�nda, Nogay Tatarlar�ndan

gere�inden fazla tamga vergisi al�nd���ndan �ikayet etmektedir. Nogaylarla ilgili ba�ka

bir haber de, 1564 y�l�na aittir. Bu y�lda �smail Mirza’n�n o�lu Din Ahmed ( >�' F#�* ),

IV. �van’a bir mektup göndererek babas�n�n öldü�ünü ve kendisinin tahta oturdu�unu

bildirmektedir. Bu mektupta, Kâs�m Han� �ah Ali’nin ad� da zikredilmi�tir340.

Son olarak �ah Ali’nin fizikî görüntüsüne ve ki�ili�ine de temas etmek gerekir.

N. �. �i�kin’in ifadesi ile: “�ah Ali’nin sefere ç�kmaktan aciz bir vücut yap�s� vard�. O,

fevkalade �i�man ve çirkindi. Kocaman ve sark�k bir göbe�i, seyrek sakallar� ve kad�ns�

bir yüzü vard�. Ancak asil bir ruha ve özgün bir karaktere sahipti. Zira 1552 y�l�nda,

Kazan Hanl���’n� Ruslara teslim etmi� veMoskova’n�n egemenli�ini tan�m��t�”341.

20 Nisan 1567 tarinde ölen �ah Ali, vasiyeti üzerine Kâs�m �ehrinde yapt�rd���

türbeye defnedilmi�tir342. Bu türbe günümüze kadar varl���n� korumu�tur.

339 A.g.e., s. 464-470; N. �. �i�kin, s. 24-25. 340 Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 471-472. 341 N. �. �i�kin. a.g.e., s. 25. 342 Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 483.

98

5

SAYIN BULAT HAN (S�MEON B�KBULATOV�Ç)

(1567-1573)

Halef b�rakmadan 1567 y�l�nda ölen �ah Ali’den sonra, Kâs�m Hanl��� taht�na

Say�n Bulat oturdu. Onun 1567’de mi yoksa bundan birkaç y�l sonra m� Kâs�m’a

gönderildi�i kesin olarak bilinmemektedir. Erken ya�lardan itibaren Rus kültürü ile

büyütülen Say�n Bulat’�n babas� Bik Bulat (���� �����) adl� bir Tatar asilzadesi idi.

Ancak Rus tarihçi Rodoslovnov’un “Büyük Orda Hanlar�n�n Soyu (° `� � ���� c�

«�`W ¬���\)” isimli eserinde, Say�n Bulat’�n soy kütü�üne dair farkl� bilgiler

verilmi�tir. Buna göre; “Bagatur Sultan’�n (Alt�n Orda Han� Ahmed’in o�lu Bagatur

Sultan) o�ullar�: Murtaza Han ve Arslan Han ve Kaptyan Sultan ve Kam Bulat

Sultan’d�r. Kam Bulat’�n o�lu ise Çar Simeon [Say�n Bulat]’dur”343. Fakat

Rodoslovnov’un eserinin çeli�kiler ve yanl��l�klar ile dolu oldu�unu bildiren, V. V.

Velyaminov-Zernov’a göre, Say�n Bulat’�n babas�n�n Bik Bulat oldu�una �üphe

yoktur344.

Kâs�m Hanl��� taht�na oturduktan sonra, Say�n Bulat’�n ad�na ilk kez 1570 y�l�

ba�lar�nda tesadüf edilmektedir. �stanbul’a, Osmanl� Sultan� II. Selim’e, gönderilen Rus

elçisi �van Novosiltsev (§��� ª � X������), bu y�lda onun ad�n� Kâs�m hâkimi

olarak anmaktad�r345. Astarhan seferinden tam üç ay sonra �stanbul’a gönderilen bu

elçinin as�l görevi, Osmanl� Sultan�’n�n öfkesini yat��t�rmakt�346.

A. N. Kurat’�n ifadesi ile: “1569 y�l� seferinde Osmanl� kuvvetlerinin ba�ar�s�zl��a

u�ramas�na ra�men, Korkunç �van, Osmanl� �mparatorlu�u’na kar�� duramayaca��n�

gayet iyi biliyordu. Bundan ötürü Türk Sultan�’n� mümkün mertebe yumu�atmak ve

343 � � � ]��W�� ������� (�.�. ��]�`��-X������, XW�� ���`� ��� [ � � \ «�`W) `���; ±��� �� ¬��� `� ��X���� (��X����) ¬��� `� ��_��� �������, `� ��� ����� �������; � � ��� ������ ������� XW�� ���� � ¬���. Bkz. V. V. Velyaminov-Zernov, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah II, St. Petersburg, 1864, s. 1-9. 344 A.g.e., s. 9. 345 N. �. �i�kin, a.g.e, s. 26. 346 Daniel Chester Matuszewski, The Otoman Example and the Muscovite State, (Bas�lmam�� Doktora Tezi), University of Washington, 1972, s. 93.

99

Türkiye’ye kar�� uysal bir siyaset takip etmeyi uygun buldu. Osmanl� Padi�ah�na arka

arkaya elçiler ve nameler göndermesi bu siyasetin aç�k bir ifadesini te�kil etmekte idi.

Çar IV. �van’�n bu s�radaki siyaseti �u noktalarda toplanm��t�: Osmanl�

Padi�ah�n� teskin etmek, Türklerin taleplerinin asgarisini yerine getirmek suretiyle

Moskova’ya kar�� yöneltilen �üpheleri gidermek ve elde mevcut bütün imkânlarla

Türklerin yeni bir Astarhan seferi açmalar�n� önlemekti. Bunlar�n gerçekle�tirilmesi

yolunda çar IV. �van bilhassa diplomatik usullere önem vermi� ve bütün kurnazl���n�

kullanarak, göz önünde tuttu�u amaçlar�n hiç olmazsa büyük bir k�sm�n� elde etmeye

çal��m��t�r. Çar, 1569 seferini resmen bilmemezlikten gelerek, sefer henüz sona

ermemi�ken, �stanbul’a bir elçi gönderme haz�rl�klar�na ba�lam��t�. Yollanacak elçinin

gayesi sözde II. Selim’in tahta ç�k���n� tebrik etmekti; fakat as�l maksat: Astarhan seferi

ile has�l olan durumu ayd�nlatmak ve ortaya ç�kan anla�mazl�klar� halletmekti. Elçi

olarak �van Novosiltsev adl� çok kabiliyetli biri tayin edildi.

�van Novosiltsev, 23 Ocak 1570 tarihinde Moskova’dan hareket ederek 12 May�s

1570’de �stanbul’a vard�. 16 May�s tarihinde de Vezir-i Azam Sokulu Mehmed Pa�a

taraf�ndan kabul edildi; aradan epey bir zaman geçtikten sonra, yani 30 Temmuz

1570’de Sultan II. Selim’in huzuruna ç�kar�ld�. Huzura kabulün geciktirilmesi Çar’a

kar�� dostluk ifadesi say�lmazd�”347.

Rus Çar�’n�n gönderdi�i mektup, çok nazik bir dille kaleme al�nm�� diplomatik bir

yaz� idi:

“Benim hükümdar�m�n Müslümanlara kar�� bir husumeti yoktur. Kas�m �ehrinde

Say�n Bulat, Yuryev’de Hanzade Kaybula, Surojik’te �bak ve Romanov’da Nogaylar bu

dine hizmet etmektedirler. Bunlar�n hepsi kendi topraklar�ndaki camilerde serbestçe

ibadet edip �slam dinini ululamaktad�rlar. Zira herkes kendi dini inançlar�

do�rultusunda ya�amakta özgürdür. Kazan ve Me�çerskiy �ehirlerinde de �slami

yasalar hüküm sürmektedir”348.

347 Kurat, Türkiye ve �dil Boyu, s. 148-149. 348 N. �. �i�kin’in eserinde bulunan, Rus Elçi �van Novosiltsev’in Osmanl� Sultan� II. Selim’e sundu�u bu mektubun orijinal metni �öyledir: “± \ ² X�`��� �� �X�� ���]� ��X������X� \ ���W; X��]� �] ,���� ��\��-������, ] X_ `X����� �� ��X�� ��, �������� ��\���� �� b�����, §���� �� ��� c���, ���� ª ]�\X��\ �� ° ��� ��; �X� �� X� � `� � � �c�X����� X����� ±�] ���� �� X� �� ������; �� � ��X� �X��\ �� ������ c����� �� X� �\ ����. ¨� ������, �� ±�^��� �� ]�� _������W� ��`� ��X������X��] ��� ��” (Bkz. N. �. �ikin, a.g.e., s.

100

Say�n Bulat’�n hanl�k taht�na oturmadan önceki hayat� ile ilgili hiçbir kay�t

bulunmamaktad�r. Rus kroniklerinde, 1571 y�l�nda ad� an�lan Kâs�m Han�, bu tarihte

Rusya’n�n �sveç’e kar�� düzenledi�i sefere i�tirak etmi�ti. 24 Aral�k 1571 tarihinde

Novgorod’a gelen Rus Çar� IV. �van, k�sa bir süre sonra, 5 Ocak 1572 tarihinde,

maiyetindeki Tatar askerleri ile birlikte kendisine kat�lan Say�n Bulat’�, Novgorod’u

savunmakla görevlendirmi�; ancak daha sonra �sveç’in V�borg �ehri üzerine

göndermi�ti. Fakat ordunun ileri harekât�ndan birkaç gün sonra mütareke yap�l�nca, Rus

Çar� 18 Ocak günü Moskova’ya dönmek için yola koyulmu�tu. Daha önce kendisine

ba�l� kuvvetler ile birlikte V�borg’a gönderilen Say�n Bulat’a da geri dönmesi yönünde

talimat verilmi�ti. Kâs�m Han� bu emri al�r almaz Novgorod’a dönmü� ve ikinci bir

emre kadar burada beklemi�ti. Bu sefer büyük bir ihtimalle Say�n Bulat Han’�n ilk

askerî deneyimi idi349.

1572 sonlar� ile 1573 y�l� ba�lar�nda, yine �sveç’e kar�� düzenlenen Rus seferine

Say�n Bulat da kat�ld�. Bu seferde Moskova ordusunun kumandas�n� bizzat Çar IV.

�van’�n kendisi üstlenmi�ti. Novgorod’a do�ru hareket eden Rus Çar�, buradan

Estonya’ya geçti. Düzenlenen askerî yürüyü�te Kâs�m Han� Say�n Bulat da, komutas�

alt�ndaki Tatar kuvvetleri ile beraber, IV. �van’�n yan�nda bulunuyordu. Ruslar, 1 Ocak

1573 tarihinde Vitten�tayn (¨��������\�) kalesini ele geçirdiler. IV. �van buradan

Novgorod’a geri dönerken, Say�n Bulat da Magnus Dükü ile beraber sefere devam etti.

Bunlar�n her ikisinin de kendilerine ba�l� askerî kuvvetleri bulunmas�na ra�men

26). Abdullah Gündo�du ise, kaleme ald���, “Kas�m Hanl��� ve Say�n Bulat (Simeon Begbulatoviç) Han” (Modern Türklük Ara�t�rmalar� Dergisi, C. II, S. 3, Eylül 2005, s. 21-30) adl� makalesinin 27. sayfas�nda bu mektubun metnini �u �ekilde vermektedir: “Benim efendim, Muhammed dininin bir dü�man� de�ildir, onun vassallar�n�n pek ço�u peygamberlerinin takipçisidirler ve camilerinde ona ibadet etmektedirler. Kas�mof’taki Han Say�n Bulat, Yurief’teki �ehzade Kaybula, Surayek’teki �bak ve Nogay o�lanlar� böyledirler, Rusya’daki her biri özgürce dininin gereklerini yerine getirebilir, Meçera’n�n eyaleti olan Kadom’da han�n çe�itli görevlileri Müslümanlard�r. 5u do�rudur ki, son Kazan Han� Simeon ve �ehzadesi Murtaza hristiyan olmu�lard�r, ancak bu onlar�n kendi tercihidir”. H. Henri Howorth’un, History of the Mongols (Part II/1, Taipei, 1970, s. 435) adl� eserinden al�nan bu paragrafta geçen yer ve �ah�s isimleri yanl��t�r. Örne�in Yurief=Yuryev, Surayek=Surojik, Meçera=Me�çerskiy, Novossilzof=Novosiltsev �eklinde yaz�lmal�d�r. Daha da önemlisi, Abdullah Gündo�du’nun verdi�i mektup metninin koyu harfler ile belirtilen son cümlesi Novosiltsev’in sundu�u namede bulunmamaktad�r. Bu cümle, N. �. �i�kin’in eserinde verilen mektup metninden sonra gelen ilk cümledir. Sonuç olarak H. Henri Howorth, N. �. �i�kin veya daha ba�ka Rusça kaynaklar� kullan�rken, bir hata sonucu bu cümleyi de mektuba dahil etmi�tir. Dolay�s�yla, Rusça kaynaklar� görmeyip, Howorth’un eserini esas alan Abdullah Gündo�du da bu yan�lg�ya dü�mekten kurtulamam��t�r. Ayr�ca Novosiltsev’in sundu�u mektup için bk. Robert Grigoryeviç Landa, a.g.e., s. 72. 349 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 11-12.

101

ordunun komutas� Say�n Bulat’a verilmi�ti. Han, Ropoyu (° _ �) çiftli�ini ele geçirip

Lode (Koloveri) [© `� (� � ����)] saray�na do�ru ilerlemi�ti. Fakat yap�lan sava�ta

a��r bir yenilgiye u�ray�nca Novgorod’a geri dönmü�tü350.

Say�n Bulat Han, Kâs�m Hanl��� taht�nda uzun süre kalamad�. Çünkü 1573 y�l�n�n

ortalar�na do�ru H�ristiyanl��� benimsedi ve vaftiz edildi. 15 Temmuz 1573 tarihinde

ise, ad� Simeon Bikbulatoviç olarak de�i�tirildi. Uzun süre �slam dinine ba�l� kalan

Say�n Bulat’�n tanassur etmesinde alm�� oldu�u Rus terbiyesi etkili olmu�tu351.

1574 y�l�nda, belki de Rusya tarihinin en ilgi çekici olaylar�ndan biri meydana

gelmi�ti. Ülkesini Opriçnina ve Zem�çina olmak üzere iki k�s�ma ay�ran Çar IV. �van,

eski Kâs�m Han� Simeon Bikbulatoviç’e, ¬��� � ¨�����\ ���� �X� °�X�\ (=Çar

ve Bütün Rusya’n�n Büyük Knezi) unvan�n� verip kendisini ise, sade bir �ekilde

“Moskova Knezi” olarak nitelendirdi:352

“Bu s�rada Çar �van Vasilyeviç, Simeon Bikbulatoviç’i tahta ç�kard� ve

Moskova’da hükümdarl�k tac� ile taçland�rd�. Kendisini ise (mutevaz� bir �ekilde)

Moskova Knezi olarak tan�t�p, Moskova’dan ayr�larak Petrovka’da ya�amaya ba�lad�.

Çarl���n bütün kurumlar� Simeon’un eline geçti. �van ise s�radan bir Boyar gibi sade

ya�am sürdü. O, ne zaman Çar Simeon’un yan�na gelse, taht�ndan uzak bir yerde,

Boyarlar ile birlikte otururdu”353.

Simeon’un Rus taht�na Çar olarak oturdu�una, �ngiliz elçi Daniell Silvester ve

Kutsal Roma Germen �mparatoru II. Maximilian’�n elçisi Daniel Printz de �ahit

olmu�tu. Simeon’un Çarl�k makam�na yükseldi�i, dönemin yerli ve yabanc�

kaynaklar�nca da kaydedilmi�tir. Hatta IV. �van mektuplar�n�n bir tanesinde Simeon’a

�öyle hitap etmektedir: “�van Vasilyeviç, çocuklar� �van ve Feodor ile birlikte, sizi ba�

e�erek selamlar”354.

350 A.g.e., s. 15. 351 A.g.e., s. 24; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 27. 352 Jesse D. Clarkson, A History of Russia, New York, 1966, s. 117; Robert O. Crummey, “Ivan IV: Reformer or Tyrant?”, Reinterpreting Russian History Readings, 860-1860s, Compiled and Edited by Daniel H. Kaiser and Garry Marker, New York-Oxford, 1994, s. 162. 353 Omeljan Pritsak, “Moscov, The Golden Horde and The Kazan Khanate from a Polycultural Point of Wiev”, Slavic Review, Vol. 26, No: 4 (Dec., 1967), s. 577 (Rus kroniklerinden naklen). 354 A.g.m., s. 577.

102

Daniel Printz, 1575 y�l�n�n Kas�m ay�nda Moskova’ya ula�t��� zaman, yerel bir

Boyar olan dönemin Moskova Metropoliti August’tan, Simeon’un resmen Çar ilan

edildi�ini ö�rendi355.

Acaba Simeon’un tahta oturtulmas�n�n alt�nda yatan gizli gerçekler ne idi? Bu

konuda farkl� görü�ler ileri sürülmü�tür:

A. N. Kurat’a göre: “Bütün bunlar�n ancak siyasî bir maskaral�k oldu�u

muhakkakt�r ve kimse taraf�ndan ciddi telakki edilmedi�i de a�ikârd�r. Bu durumun iki

y�ldan fazla sürmedi�i nazar� itibara al�n�rsa, �van’�n bu i�i ciddi telakki etmedi�i

meydandad�r”356.

Omeljan Pritsak ise, ça�da� tarihçilerin �imdiye kadar bu durumu izah

edemediklerini savunur: “Birçok tarihçiye göre bu olay sadece bir gösteri�ten ibaretti.

Oysa IV. �van 1565 y�l�nda ünlü reformlar�na ba�lad� ve ülke topraklar�n� Opriçnina ve

Zem�çina olmak üzere ikiye böldü. Bu reformlar ile mülk sisteminden kalan topraklar

birle�tirilerek, yeni kurulan ba��ms�z Moskova Devleti için sa�lam bir dayanak noktas�

vücuda getirilmek isteniyordu. Fakat �van’�n bu giri�imi Boyarlar taraf�ndan vatana

ihanet olarak de�erlendirildi. Ayr�ca Moskova ordusu Livonya önlerinden geri çekilmek

zorunda kalm��t�. Bunun üzerine IV. �van, 1569 y�l�nda sert tedbirlere ba�vurarak

has�mlar�n� ortadan kald�rma yolunu seçti ve bu te�ebbüs 1574 y�l�nda yap�lan infazlar

ile sona erdi. Rus Çar� “topraklar� ve halk� ar�nd�rma” görevini tamamlarken, Simeon

Bikbulatoviç’i kulland�”357.

Rus Çar� IV. �van’�n gerçekle�tirdi�i infazlar ile Simeon Bikbulatoviç’in Moskova

taht�na oturmas� aras�nda bir ba� kuran J. M. Culpepper’in bu konu ile ilgili dü�ünceleri

de dikkate de�erdir: “Simeon’un tahta oturtuldu�u y�l, Moskova’daki Uspenskiy

Katedraline yak�n bir meydanda infazlar gerçekle�ti. Uspenskiy Katedrali havalisindeki

bu meydanda, Çar’�n gözünden dü�en, Kremlin mensubu birçok yüksek rütbeli �ahsiyet

idam edildi. As�lanlar aras�nda Boyar Knez Petr Kurakin, Novgorod Ba�piskoposu

Protasiy Yuryev, Archangelsk Katedrali’nin Ba�papaz� �van Buturlin, �udov

Manast�r�’n�n Ba�ke�i�i Nikita Borozdin ve daha ba�kalar� bulunuyordu. �dam

355 A.g.m., s. 577. 356 Kurat, Rusya Tarihi, s. 150. 357 Pritsak, a.g.m., s. 577-578.

103

edilenlerin kesik ba�lar� Knez �van Mstislavsky, Metropolit �van �eremetev, Andrey

Shchelkalov ve di�erlerinin bahçesine at�ld�”358.

Yukar�da da ifade edildi�i üzere, 1575 y�l�ndaki infazlar ile ilgili olarak Daniel

Printz’in raporunda da bilgi verilmektedir. Printz, Çar’�n yan�na varmadan k�sa bir süre

önce, kimli�i bizce malum olmayan bir �ah�stan, Moskova’da �üpheli görülen yakla��k

40 asilzadenin öldürüldü�ünü ö�renmi�ti. �üphe yok ki, bunlar Moskova kroniklerinde

zikredilen kurbanlard�. Printz’in verdi�i bilgilere göre, IV. �van devlete ihanet edenlere

tepkisini göstermek amac�yla sözüm ona Simeon Bikbulatoviç lehine tahttan feragat

etmi� ve onun yüksek hâkimiyetini tan�m��t�. Ancak bu durum Simeon’un

kayg�lanmas�na neden olmu�tu. Zira IV. �van onu istedi�i zaman taht�ndan

azledebilirdi359.

Yine �ngiliz elçisi Daniell Silvester’in kay�tlar� da, Moskova’daki cinayetler ile

Simeon Bikbulatoviç’in tahta ç�kar�lmas� aras�nda yak�n bir ili�kinin bulundu�unu

aç�kça göstermektedir. Ayr�ca onun raporu ile Rus kaynaklar� da mutabakat halindedir.

Dolay�s�yla tüm kay�tlar, Simeon’un tahta oturtulmas� ile yap�lan infazlar�n ili�kili

oldu�unu teyit etmektedir. Sonuç olarak IV. �van’�n, devlet ricalini öldürmesinin as�l

sebebi kendi hayat�ndan duydu�u endi�edir. Bunu engellemek için Simeon’un tahta

ç�kar�lmas�n�n Çar’� has�mlar�ndan koruyup korumad��� ise, kesin olarak

bilinmemektedir360.

Simeon Bikbulatoviç’in tahta ç�k���yla ilgili farkl� bir görü� de, D. C.

Matuszewski’ye aittir:

“IV. �van’�n bu s�ra d��� manevray� yapmaktaki amac�; Do�u �slam Dünyas� ve

özelliklede Osmanl� Devleti ile ili�kilerini geli�tirmekti. Bikbulatoviç daha sonra Tver

Knezli�i’ne tayin edildi. IV. �van bu hareketi ile �stanbul’un öfkesini yat��t�rmaya

çal��m��t�. Ayr�ca Çar’�n Tver Knezli�i’nin önemini vurgulamas� ve idaresinin ilk

dönemlerinden beri, Rus Knezliklerinin devlet yönetimine ortak oldu�unu hat�rlatmas�,

358 Jack M. Culpepper, “The Kremlin Execute of 1575 and the Enthronement of Simeon Bekbulatoviç”, Slavic Rewiev, Vol. 24, No: 3 (Sep., 1965), s. 503 (Rus kroniklerinden naklen). 359 A.g.e., s. 505. 360 A.g.e., s. 506.

104

yukar�da da söyledi�imiz gibi, Osmanl� Devleti’nin kayg�lar�n� gidermeye yönelik bir

hareketti”361.

Kâs�m taht�ndan indirildikten sonra bir manast�ra kapanan Simeon Bikbulatoviç,

Rahip Stefan ad�n� alarak 1616 y�l�nda öldü362.

361 Daniel Chester Matuszewski, a.g.e., s. 108. 362 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 24.

105

6

MUSTAFA AL� HAN

(1573-1600)

Say�n Bulat (Simeon Bikbulatoviç)’tan sonra Kâs�m Hanl��� taht�na, yine Saray

Hanlar� Sülalesi’ne mensup, Sultan Abdullah Ak Kubek’in o�lu Mustafa Ali oturdu363.

Rus kroniklerinde, Kâs�m Han� olarak, ad� ilk kez 1577 y�l�nda zikredilen Mustafa

Ali, bu y�lda Rus Çar� IV. �van’�n Litvanya’ya kar�� düzenleyece�i sefere kat�lm��t�.

Ayr�ca, Buda Ali (�:J *'"3=��`���) ad�ndaki karde�i ile beraber, Kâs�m Hanl��� saray

erkân� ve 100 kadar Tatar asilzadesi de Mustafa Ali’nin yan�nda, Rus ordusu içerisinde,

yer almakta idi. Bu asilzedeler a��rl�kl� olarak, Mustafa Ali’nin emri alt�ndaki Kazak

Mirzalar� ve Beglerinden olu�uyordu. Moskova kroniklerinin ifadesine göre; bu

Tatarlar�n yan� s�ra 4227 Çirmi� askeri de Litvanya seferine i�tirak etmi�ti364.

Litvanya seferinden bir y�l sonra Mustafa Ali Han’�n ad� tekrar an�lmaktad�r. 1578

y�l�n�n sonlar�na do�ru, Leh Kral� Stefan Bathory’in �iddetli sald�r�lar� ile sars�lan ve

Komutan Vendemon (¨��`�� �) kar��s�nda Ruslar�n hezimete u�rayacaklar�ndan

kayg�lanan Çar IV. �van, 1579 y�l�n�n ba�lar�nda Pskov ve Novgorod bölgelerinde

kalabal�k bir ordu olu�turulmas�n� emretti. IV. �van, bu ordu ile Livonya ve Litvanya

sahas�na a��r bir darbe indirmeyi tasarl�yordu. De�i�ik Tatar topluluklar�ndan meydana

gelen Rus askerî birliklerinin bir k�sm�n� da Kâs�m Tatarlar� te�kil ediyordu.

Novgorod’a gelmesi yönünde Çar IV. �van’dan buyruk alan Mustafa Ali Han, bu sefere

muhtemelen iki karde�i ile beraber kat�lm��t�. Bunlar, yukar�da ad�n� zikretti�imiz Buda

Ali ile Arslan Ali ( �º��*�:J ) idiler. Ayr�ca Moskova ve Rusya’n�n çe�itli bölgelerinden

Hristiyanl��� henüz kabul etmi� insanlar da bu sefere kat�lm��t�. Moskova kroniklerine

göre, sefere i�tirak edenler �unlard�:

“Hanzade Buda Ali ile Mustafa Ali ve ona ba�l� Tatarlar. Nogay Tatarlar� ile

birlikte Romanov, Kuçukov, �evkalskiy ve arkada�lar�. Çar’�n saray�ndan Knezler,

Mirzalar ve Kazaklar. Kadom Knezi, Mirzalar, Kazaklar, Mordvalar ve Bortnikov.

363 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 27. 364 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 27.

106

Tsnenskiy halk� ve Mordvalar. Ve Arzamaskiy Mirzas� ve Kazaklar. Ve Alatorsk

Mordvalar� ve Hristiyanl��� yeni kabul edenler. Ve Kazan Tatarlar�. Ve Nogay Tatar

halk�. Ve yeni H�ristiyan olanlar ile Tatarlar�n tamam� 6461 ki�i idi”365.

Çar IV. �van, 1579 y�l�n�n Temmuz ay�nda Moskova’dan, ordusunun toplanaca��

yer olan, Novgorod’a hareket etti. Daha sonra da Pskov �ehrine geldi. Fakat yap�lan

sava� Moskova’n�n aleyhine sonuçland� ve Ruslar için tam bir felaket oldu. Bu sefere

kat�lan Tatarlar�n say�s� yukar�da belirtilmi�se de, bunlardan kaç�n�n Kâs�m Tatar�

oldu�u hakk�nda kesin bir kay�t bulunmamaktad�r366.

Mustafa Ali Han’�n ad�, üçüncü kez 1584 y�l�nda an�lmaktad�r. Bu y�l�n Temmuz

ay�nda Rus Çar� IV. �van’�n ölümü üzerine Rusya taht�na oturan Fedor �vanoviç (1584-

1598)’in cülûsunu bildirmek için, Boris Petroviç Blagov (� ��X� ~��� ����

���] ��) ad�ndaki Rus elçisi �stanbul’a gönderildi ve Osmanl� Sultan� III. Murad’�n

huzuruna ç�karak �unlar� söyledi:

“Rusya’daki Müslümanlar inançlar� do�rultusunda ya�ay�p, ibadetlerini rahatça

yapabilmektedirler. Moskova’n�n merkezi ile Kâs�m �ehrindeki camiler ve

Müslümanlara ait yap�lar oldu�u gibi durmaktad�r. �ah Ali ve Hanzade Abdullah’�n

[türbeleri bunlara birer örnektir]. Tver Büyük Knezi Say�n Bulat, �imdiki Simeon, kendi

iste�i ile H�ristiyanl��� kabul etmi�tir. �slamî kurallar (7�*��� ���� ���) gere�ince,

onun yerine Mustafa Ali, Kâs�m Han� olmu�tur”367.

Say�n Bulat Han’�n Kâs�m �ehrini terk etti�i 1573 y�l�ndan sonra, Mustafa Ali’nin

hemen tahta oturup oturmad��� hakk�nda da kesin bir kay�t bulunmamaktad�r. V. V.

Velyaminov-Zernov’a göre; “Hanl�k bir süre yöneticisiz kalm�� olabilir”. Ancak

Mustafa Ali’nin 1583 y�l�nda ölen karde�i Buda Ali’nin mezar ta��ndan anla��ld���

üzere, Mustafa Ali bu y�lda kesin olarak Kâs�m Hanl��� taht�na oturmu� bulunuyordu368.

Rus kroniklerinden anla��ld��� kadar�yla Mustafa Ali Han’�n, Buda Ali, Arslan

Ali, Say�n Bulat ve Murtaza Ali (�:J �à%,!) isimlerini ta��yan dört karde�i vard�.

Bunlardan Buda Ali, 1583 y�l�n�n Ocak ay�nda, 25 ya��nda iken ölmü�tü. Arslan Ali,

uzun süre ya�ay�p, özellikle Uraz Muhammed döneminde Moskova’ya önemli

365 A.g.e., s. 80-81. 366 A.g.e., s. 81. 367 A.g.e., s. 83-84. 368 A.g.e., s. 84-85.

107

hizmetlerde bulunmu�tu. 1585 y�l�nda ad� sadece bir kez zikredilen Say�n Bulat

hakk�nda ise, herhangi bir kay�t bulunmamaktad�r. �smini bildi�imiz son karde�i

Murtaza Ali de, 1575 y�l�nda vaftiz edilerek Mihail ad�n� alm��t�. Bu karde�lerin ya�

s�ras� tam olarak bilinmemekle beraber, Arslan Ali’nin Mustafa Ali Han’dan küçük

olmas� büyük bir olas�l�kt�r. Fakat Buda Ali’nin Mustafa Ali’den büyük oldu�una �üphe

yoktur. Öyle ki, mezar ta��nda Mustafa Ali’nin a�as� (�¦J) oldu�u aç�kça

belirtilmektedir369.

Oldukça k�s�tl� bilgilere sahip oldu�umuz Mustafa Ali Han döneminde, Lehistan

elçisi Mihail Garaburd (±���� ²������`�), Moskova saray�n� ziyaret etmi� ve onun

kabul töreninde Kâs�m Han� s�fat�yla, Mustafa Ali de sarayda haz�r bulunmu�tu:

“Çar’�n yan�nda K�r�ml� Hanzade Murad Giray (Muhammed Giray’�n o�lu ve

Devlet Giray’�n torunu), Kâs�m Han� Mustafa Ali ve Sibirli Hanzade Muhammed Kuli

(�:� F#µ!) bulunuyordu. K�r�ml� Hanzade, Çar’dan iki sajen� ötede büyük bir taht

üzerinde, kap�n�n kar��s�nda oturuyordu. Ondan yar�m sajen ötede ise, bir Boyar

bulunuyordu. Mustafa Ali Han, ba�ka bir taht üzerinde oturuyordu. Onun da yar�m

sajen ötesinde bir Boyar vard�. Sibirli Hanzade ise kö�ede, Knez Tumenskiy, Knez

Çerkaskiy ve daha ba�ka üst düzey memurlar ile birlikte oturuyordu”370.

Esasen 1586 y�l�ndan sonra hakk�nda hiçbir kay�t bulunmayan, Kâs�m Han�

Mustafa Ali’nin hangi y�lda öldü�ü de tart��mal� bir konudur. Ancak Mustafa Ali’nin

1590 y�l�ndan önce ölmü� olmas� mümkün de�ildir. Çünkü Han’�n, 1608 y�l�n�n Haziran

(Rebiülevvel 1017) ay�nda ölen k�z� Tak Bildi (���� �W��`W), vefat etti�inde 17

ya��nda idi371.

1586-1600 y�llar� aras�ndaki devir, genellikle Kâs�m Hanl���’n�n karanl�k ça��

olarak kabul edilir. Bu döneme ait belge niteli�i ta��yan sadece iki bulguya tesadüf

edilmi�tir. Bunlardan ilki, V. V. Velyaminov-Zernov’un 1863 y�l�nda Kâs�m �ehrinde

ya�ayan Seyyid Hudaydad Ebubekirov �akulov (���`� ��`�\-`�`� ���-����� ��

Ò���� ��) adl� bir Tatarda tesadüf eseri buldu�u, 1587 y�l�na ait, Rus Çar� Fedor

369 A.g.e., s. 85-87. � Çarl�k Rusyas�nda 2, 13 m. uzunlu�undaki ölçü birimi. 370 A.g.e., s. 91-92; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 28. 371 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 92.

108

�vanoviç’in Kâs�m Hanl���’nda ya�ayan baz� asilzadelere verdi�i imtiyazlar ile ilgili

önemsiz bir belgedir372.

�kincisi ise, 1594 y�l�na ait Yah��l�k Hani� ( :/Ë$�Î/��� á ) adl� bir Tatar han�m�n�n

mezar ta��d�r. 1860 y�l�nda Molla Hüseyin Feyizhanî taraf�ndan, Kâs�m �ehri

mezarl���nda bulunan373 bu mezar ta��nda, Kur’an-� Kerim’den bir ayetin tamam� (Al-i

�mran, 59), iki ayetten parçalar (Ankebût, 57 ve Lokman, 34), bir hadis-i �erif ve

merhumenin ad� ile öldü�ü tarih yaz�l�d�r:

�Á/J ÆË! �* ���¹% ? Ä��É% ã* @��// :� �'* ÆË#� ã* F�J �¸>�/Í >� �� @�� <å ·*,% >! // ���µÉ� ã* @��

æ *è éÑ� Æ� ���¹% ?�êÐ"#�* // Ð"#% ë�* +�3 ���¹% ? Ä��É% ã* @�� // �* �/:J �É��* @�� J�¥! �/�F�* �ºÁê

,��*ì// �"� �É�Ì?' *,��?* &�/� ��* �,µ! *' í?* *' &�/! ï���% // ���/J * ,! �*F�* � �?* Î/��� á:/Ë$

�¶�// +F:/� ¢:�� �¤�¸É�* �*' >�'��Ñ�* �*' ¿F�/Ì��

“Allah Tebarek ve Teala buyurdu ki, Allah nezdinde �sa’n�n durumu, Adem’in

durumu gibidir. Allah onu topraktan yaratt�. Sonra ona “Ol” dedi ve oluverdi. Allah

Sübhan ve Teala buyurdu ki, her canl� ölümü tadacakt�r. Allah Tebarek ve Teala

buyurdu ki, hiç kimse nerede ölece�ini bilemez. Peygamber A. S. buyurdu ki, bu dünya

ahiretin tarlas�d�r. Tarih mingde üçde [1003] Muharrem ay�n�ng evvelinde dü�enbe gün

Aydar [Haydar] Mirza iyali Yah��l�k Hani� on yetti ya��nda darü’l fenadin darü’l

bekaga r�hlet k�ld�”374.

372 A.g.e., s. 93. 373 A.g.e., s. 95. 374 A.g.e., s. 95.

109

IV. BÖLÜM

KAZAK HANLARI SÜLALES�

1

URAZ MUHAMMED HAN

(1600-1610)

Mustafa Ali Han’�n ölümü ile Kâs�m Hanl���’nda Saray hanlar�n�n saltanat� sona

ermi� ve Uraz Muhammed’in tahta oturmas�yla, yönetim Kazak Hanlar� Sülalesi’ne

geçmi�tir. Uraz Muhammed, K�rg�z-Kazak Hanlar�’ndan Ondan Sultan’�n o�lu ve 1594

y�l�nda, Kazaklar� Rus egemenli�ine sokan Æ�"% Tevkel (Tevekkel)’in ye�enidir.

Rusya’ya büyük hizmetlerde bulununan Tevkel, N. �. �i�kin’in deyimi ile: “Öylesine

mükemmel bir �ahsiyet idi ki, Kazak halk�n� 1594 y�l�nda Rusya’ya getirmi� ve onlar�n

Rusla�mas�n� sa�lam��t�”375.

Uraz Muhammed’in soykütü�ü, Rus Akademisi Asya Müzesinde bulunan, H.

1012 (M. 1603) tarihli 71 zolotnik� a��rl���ndaki gümü� bir Kur’an-� Kerim mahfazas�

üzerine yaz�lm��t�r. Bursa (���X�)’da imal edilen bu mahfazan�n üzerindeki yaz�

�öyledir:

��� Õ?�?*

,�"� F�?��� &/ð?

���� F�? ��� ¡*,3 F�?

��� &�'�� F�? ��� &/3

F�? ��� +�¦/Ì F�?

F�? ��Å:� �*F�?*

��� F#µ!  *�?*

375 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 30. � 1 zolotnik=4, 26 gr.

110

“Urus Han o�lu Kuyurcuk Han o�lu Barak Han o�lu Can�bik Han o�lu Yadik Han

o�lu ��gay Han o�lu Ondan Sultan o�lu Uraz Muhammed Han”376.

Rus kroniklerinde, Uraz Muhammed’in Kâs�m Han� ilan edilmeden önceki

hayat�na ili�kin birtak�m bilgiler bulunmaktad�r. Uraz Muhammed, 1588 y�l�nda

Moskova’ya gelerek Ruslar�n hizmetine girmi� ve Çar Fedor �vanoviç’in iste�i üzerine

1590 y�l�nda �sveç’e kar�� düzenlenen sefere kat�lm��t�. 1597 y�l�nda Moskova’da

bulunan Uraz Muhammed, 22 May�s 1597 tarihinde, Rus Çar�’na gönderilen, Kutsal

Roma Germen �mparatoru’nun elçisi Burggraf Donavskiy (���]]��® � ���X��\)’in

kabul töreninde, “K�rg�z-Kazak Orda Han�” s�fat�yla haz�r bulunmu�tu. 1598 y�l�nda

Rusya taht�na oturan Çar Boris Fedoroviç Godunov (1598-1605) ’un, bu y�lda K�r�m

Hanl���’na kar�� düzenledi�i sefere i�tirak eden güzide Rus Knezleri aras�nda Uraz

Muhammed de bulunuyordu377.

Rus Çar�, 20 Mart 1600 (5 Ramazan 1008)378 tarihinde Kâs�m Hanl���’n� tüm gelir

kaynaklar� ile birlikte Uraz Muhammed’e ba���lad�:

“7108 y�l�nda Çar Boris, Kâs�m Hanl���’n� Kazak Orda Hanlar�’ndan Uraz

Muhammed’e ba���lad�. Onu tahta Nikifor Trahaniotov (B�*����� 9����������)

yerle�tirdi ve kendisi de Kâs�m �ehrinde Boyar olarak görev yapt�. Çar Boris’in

gönderdi�i hanzadeyi, Knez Fedor Andreyeviç Nogotkov (3����� �������"�

B����*��), �van Mihayloviç Buturlin ($��� ��������"� :/�/�����) ve Papaz

Sapun Abramov (���/�� �.�� �) kar��lad�. Boyar Knez Timofey Romanoviç

Trubetskiy (9� ���� +� ����"� 9�/.�4*��), Knez Fedor Andreyeviç, Papaz Sapun

Abramov ve Bogdan Vlasev (:������ ,������) onu bir keçenin üstünde saraya

götürdüler”379.

Kâs�m taht�na oturmadan önce Moskova’da ya�ayan Uraz Muhammed, 28 Nisan

1600 tarihinde, Rus Çar� taraf�ndan Kâs�m’a gönderilmi� ve cülûs töreni 12 Haziran

günü yap�lm��t�. Bu törene Kâs�m �ehrinde ya�ayan genç ya�l�, Tatar ve Ruslar�n

376 V. V.Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 111-112. N. � �i�kin H. 1012 y�l�na ait bu mahfazan�n imal tarihi olarak M. 1634 y�l�n� vermi�tir. Muhtemelen Hicrî takvimi Miladî takvime çevirmeyi bilmedi�inden 1012 rakam�na 622 eklemi� ve 1634 sonucuna ula�m��t�r. (Bkz. N. �. �i�kin, a.g.e., s. 30). Re�id Rahmetî Arat da, �i�kin’i esas alarak ayn� yan�lg�ya dü�mü�tür (Bkz. Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 383). 377 N. � �i�kin, a.g.e., s. 30. 378 V. V.Velyaminov-Zernov, M. 20 Mart 1600 tarihini H. 15 Ramazan 1008 olarak hesaplam��sa da bu tarih do�ru de�ildir. 379 A.g.e., s. 30-31.

111

tamam� kat�lm��; dolay�s�yla muazzam bir kalabal�k olu�mu�tu. Mollalar, Dani�mendler,

Haf�zlar, Begler ve Mirzalar�n hepsi camide toplanm��lard�. Burada Alt�n i�lemeli bir

keçe serilerek, Çar Boris Fedoroviç Godunov’un ferman� okunmu�tu. Daha sonra

Kâs�m ulemas�n�n en k�demlisi olan Bulyak Seyyid (����� ���`�), Uraz Muhammed

ad�na hutbe okuyarak dualar etmi�ti. Hutbenin ard�ndan Kâs�m Tatarlar�na mensup dört

ki�i, Türk töresi gere�ince yeni han� alt�n i�lemeli keçenin üzerine yat�rarak, sevinç

ç��l�klar� aras�nda havaya f�rlatm��lar ve görevlerini anlat�p uzun ömür dilemi�lerdi380.

Daha sonra Kap�c�, Atal�k, �milda� (§����`��=sütkarde�) gibi üst düzey devlet

ricali, han�n üzerine para saçm�� ve onu tebrik etmi�lerdir. Ayr�ca yeni han�n �erefine

bir toy tertip edilmi� ve bizzat Uraz Muhammed’in kendisi de bu e�lencelere kat�lm��t�r.

Düzenlenen toyda s�n�rs�z bal �arab� ve votka tüketilmi�, çok say�da at, koyun ve o�lak

kesilmi�tir. Bu kalabal�k i�ret meclisinde birtak�m gösteriler yap�lm�� ve misafirler

kendilerine tahsis edilen yerlerde düzenlenen gösterileri izlemi�lerdi. Ayr�ca Molla ve

haf�zlar�n fetvalar� üzerine, fakir, yetim ve dullara saç� da��t�lm�� ve Uraz

Muhammed’in iradesi ile çok say�da mahkûm ba���lanarak azat edilmi�ti. Uraz

Muhammed Han tahta oturdu�unda 28 ya��nda idi381.

Kâs�m Hanl��� taht�na oturduktan sonra, ad�na ilk kez 1601 y�l�nda tesadüf

etti�imiz Uraz Muhammed bu tarihte Moskova’ya gönderilen Lehistan elçisi Leva

Sapeg (©��� ��_�])’in kabul töreninde, Kâs�m Han� s�fat�yla haz�r bulunmu� ve

ba��ms�z bir hükümdar muamelesi görmü�tür. Moskova’da bir hafta kalan Uraz

Muhammed, daha sonra Rus s�n�r bölgelerine yap�lan K�r�m Tatar ak�nlar�n� önlemekle

380 Türk bozk�r gelene�inin bir parças� olan bu tören en eski zamanlardan beri yap�lmakta idi. Örne�in Göktürk Devleti ça��nda hükümdarlar� bir keçe içine koyarak 9 defa döndürürlerdi. Bahaeddin Ögel’in ifadesi ile: “Yeni bir hükümdar seçilece�i zaman, devletin ileri gelenleri onu bir keçe içine koyarak, yeni yerine getirilerdi. Güne�in gezindi�i yönü takip ederek, onu 9 defa çeviriler ve her çevirili�te de, ona tâbi olan herkes sayg� ile e�ilir ve onu selamlard�. Bu �ekilde çevirmelerden ve sayg� duru�lar�ndan sonra vezirler onun ata binmesine yard�m eder ve yürütürlerdi. Ondan sonra b�ynuna bir ipek iplik geçirip bo�az�n� s�karlard�. O kadar s�karlard� ki, bayg�n birhale gelir ve ipli�i gev�eterek ona �öyle sorarlard�: -Kaç y�l bizim ka�an�m�z olacaks�n? Bayg�n olan Ka�an konu�amaz ve ancak m�r�ldan�rd�. Bu m�r�ldanmalardan mana ç�kararak, kaç sene ka�anl�k yapaca��n� anlarlard�…”. Bkz. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi I, Ankara, 2003, s. 294; Ayn� Yazar, Türklerde Devlet Anlay��� (13. Yüzy�l Sonlar�na Kadar), Ankara, 1982, s. 65. Yine, M. S. 532 y�l�nda T’o-pa (Tabgaç) Ka�an� tahta otururken ayn� muamele ona da yap�lm��t�. Bkz. A. Alföldi, “Türklerde Çifte Krall�k”, II. TTKB, �stanbul, 1943, s. 516. 381 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 31.

112

görevlendirilmi� ve 18 Nisan günü bir Rus Knezi ile beraber hudut boylar�na

gönderilmi�tir382.

1602 y�l�nda Boris Domojirov (� ��X� � � c�� ��) isimli Rus bürokrat,

“Kâs�m Voyvodas�” tayin edilmi�383 ve bu tarihten sonra Kâs�m Hanl���’ndaki Rus

nüfuzu daha da belirgin bir hal alm��t�r.

1603 y�l�nda Rus Çar� IV. �van’�n o�lu oldu�unu iddia eden I. Sahte Dimitri

(©c�-������\ I) ortaya ç�kt�. Bu �ahs�n 30 Aral�k 1605 tarihinde Kâs�m Tatarlar�na

bir ba��� belgesi sundu�u bilinse de384 Kâs�m halk�n�n ona kar�� tak�nd��� tav�r hakk�nda

kesin bir bilgi bulunmamaktad�r.

I. Sahte Dimitri tehlikesi bertaraf edildikten sonra, II. Sahte Dimitri vakas� ortaya

ç�kt�. Bu yeni Düzmece, 1608 yaz�nda Moskova üzerine yürümeye ba�lad�. Kazaklar,

Lehliler ve daha ba�ka yabanc�lar� da etraf�nda toplayan II. Sahte Dimitri, kendisine

dayanak yeri olarak Moskova’n�n 11 km. uza��ndaki, co�rafî konumu sebebiyle ele

geçirilmesi oldukça zor bir mevki olan, Tu�ino köyünü seçti385. Tarihte Tu�ino H�rs�z�

(�����X���� ¨ � ��) ad� ile an�lan II. Sahte Dimitri isyan� patlak verince Kâs�m

Han� Uraz Muhammed ve Kâs�m halk� aç�kça onun yan�nda yer ald�386.

Uraz Muhammed Han’�n, Tu�ino H�rs�z�’n�n yan�nda yer ald���n� kan�tlayan, 1609

y�l�nda kaleme al�nm�� üç adet mektup günümüze kadar gelmi�tir. Kâs�m Han� bu

mektuplar�, II. Sahte Dimitri’nin Voyvodal���n� yapan Leh Hetman� Jan Sapieha ’ya

göndermi�tir. Ayr�ca II. Sahte Dimitri’nin karargâh�na gelen Uraz Muhammed Han, bir

süre Tu�ino’da ya�am��t�r. Jan Sapieha’ya gönderilen 2 Mart 1609 tarihli ilk mektupta;

Tu�ino’dan Temnikov’a güvenli bir �ekilde geçebilmek için kendisine serbest geçi�

hakk� tan�nd���na ili�kin bir belgenin gönderilmesi rica edilmi�tir. 7 Mart 1609 tarihli

ikinci mektup, Yaroslav �ehrinde bulunan Uraz Muhammed’e ait malikâne arazisinin

güvenli�i ile ilgilidir. Üçüncü mektup ise, 7 May�s 1609 tarihlidir. Burada Yuryev

�ehrinin gösterdi�i mukavemet söz konusu edilmi�tir387.

382 A.g.e., s. 34. 383 A.g.e., s. 34. 384 A.g.e., s. 34. 385 Kurat, Rusya Tarihi, s. 200; Kezban Acar, Ba�lang�çtan 1917 Bol�evik Devrimi’ne Kadar Rusya Tarihi, Ankara, 2004, s. 84. 386 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 35. 387 A.g.e., s. 36-38.

113

Kâs�m Tatarlar�n�n neden II. Sahte Dimitri taraf�nda yer ald�klar� aç�k olarak

bilinmemektedir388. Tu�ino H�rs�z� 1606 y�l�nda Kâs�m �ehrine gelmi� ve Alat�r

(����W�), Kurm�� (����W�), Yadrina (´`����), Arzamas (������X) ve Temnikov

gibi çevre illerden gelen, Çar kar��t� insanlar da kendisine kat�lm��t�. Bu asi topluluk,

1609 y�l� ba�lar�nda Kazan’�n Sviyazska bölgesini ele geçirmeyi ba�arm��; ancak

Kazan’a gönderilen Rus birlikleri kar��s�nda tutunamayarak da��lm��t�r389.

Bu olaydan k�sa süre sonra, Rus Çar� IV. Vasiliy �uyskiy (1606-1610), Boyar

Fedor �vanoviç �eremetev (¯�` �� §��� ���� Ò���������)’in kumandas�

alt�ndaki Moskova ordusu ile Kâs�m �ehrinde bulunan II. Sahte Dimitri’yi ku�atma

alt�na ald�. Kâs�m Tatarlar�n�n �iddetli mukavemetine ra�men yap�lan savunman�n nafile

oldu�u k�sa sürede anla��ld�. �ehir Ruslar�n eline geçince, Kâs�m Tatarlar�n�n büyük

ço�unlu�u katledildi. Geri kalanlar ise, tutsak edilerek hapse at�ld�. Çar taraftar� olup da

z�ndanlarda i�kence görenler serbest b�rak�ld�. Çar’�n Kâs�m �ehrini ele geçiri�i Rus

kroniklerinde �u sözlerle ifade edilmi�tir:

“Nijniy’den Boyar Fedor �vanoviç, Murom önlerine geldi. O, Murom’a gelmeden

önce Çar Vasiliy haç� öptü. Murom’dan Kâs�m’a gitti�inde muhasara ba�lam��; ancak

sert bir direni� ile kar��la��lm��t�. Çar Vasiliy �ehrin üzerine yürümedi. Boyar, Kâs�m

�ehrini ele geçirdi ve birçok h�rs�z� öldürdü. Halk� tutsak etti. Zindanlarda i�kence

gören Çar Vasiliy yanda�lar�n� ise serbest b�rakt�”390.

1610 y�l�nda Moskova’y� ele geçirme te�ebbüsü ba�ar�s�zl�kla sonuçlanan II. Sahte

Dimitri, daha önce ya�ad��� �ehir olan Kaluga’ya geri döndü. Yanda�lar�n�n bir k�sm�,

Uraz Muhammed Han ile o�lu ve Hanzade Petr Urusov (~���� ��X ��)391 da onun

yan�nda bulunuyordu. Bu s�rada Uraz Muhammed Han’�n, II. Sahte Dimitri’yi

öldürmeyi tasarlad��� söylentisi ç�kt� ve Tu�eno H�rs�z� bu durumdan haberdar oldu392.

Esasen bu iddia as�ls�z olmas�na ra�men393 II. Sahte Dimitri, Kâs�m Han�’n� pusuya

dü�ürmek için onu düzenledi�i bir av �ölenine davet etti. Uraz Muhammed Han, bu

388 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m. s. 384. 389 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 39. 390 A.g.e., s. 39. 391 As�l ad� Urak olan Petr Urusov, Nogay Tatarlar�ndand�. Vaftiz edilen bu Tatar asilzadesinin babas� Mirza Can Arslan, dedesi ise Nogay Han� �smail idi (Bkz. N. �.�i�kin, a.g.e., s. 41. 1 nolu dipnot). 392 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 40-41. 393 Re�id Rahmetî Arat, a.g.e., s. 384.

114

davetten ku�kulanmayarak yan�na ald��� iki adam� ile birlikte Düzmece’ye kat�ld� ve

Oka �rma�� k�y�lar�nda avlanmaya ba�lad�lar. II. Sahte Dimitri kimseye belli etmeden

Uraz Muhammed Han ve onun sad�k adamlar� Mihail Buturlin (±���� ���������)

ile �gnati Mihnyev (§]����\ ±�����)’i gruptan kopararak kasten geride kald�.

Askerleri ile birlikte Kâs�m Han� ve yan�ndaki iki adam�na sald�ran II. Sahte Dimitri,

onlar� öldürerek cesetlerini Oka nehrine att�. Daha sonra ise, i�ledi�i cinayeti örtbas

etmek için Uraz Muhammed’in kendisini öldürmek istedi�ini ve elinden güçlükle

kurtulabildi�ini söyledi. Ancak i�lemi� oldu�u bu cinayet II. Sahte Dimitri’nin ölümüne

sebep olacakt�. Öyle ki, Hanzade Petr Urusov, Uraz Muhammed Han’�n Düzmece

taraf�ndan öldürüldü�ünü ö�renmi�ti. Urusov bildiklerini Kâs�m Tatarlar�na anlat�nca,

onlar�n içinde hanlar�n�n intikam�n� almak için bir arzu uyanm��t�. Petr Urusov, Uraz

Muhammed’in o�lunun kendi babas�n� II. Sahte Dimitri’ye kas�tl� olarak ihbar etti�ini

dü�ünüyor ve onu öldürmek için f�rsat kolluyordu. Uraz Muhammed’in o�lu, birgün

babas�n�n katili II. Sahte Dimitri’nin yan�ndan dönerken, Hanzade Urusov bu tasar�s�n�

gerçekle�tirmek istedi ve onu öldürdü. Ancak Urusov yan�lm��t�; çünkü öldürdü�ü ki�i

Uraz Muhammed’in o�lu gibi giyinmi� ba�ka bir Tatar idi. Bu olaydan sonra Urusov ve

Kâs�m Tatarlar�ndan 50 ki�i, II. Sahte Dimitri’nin muhalifi olduklar� gerekçesiyle göz

alt�na al�nd�. Ancak birkaç günlük soru�turman�n ard�ndan hem Urusov hem de di�erleri

serbest b�rak�ld�. Düzmece taraf�ndan kazan�lmak istenen bu Tatar toplulu�u, Lehistan

s�n�r�na yak�n baz� yerle�im birimlerini ya�malamakla görevlendirildi. Bununla birlikte,

Kâs�m Tatarlar� hanlar�n�n öldürülmesini ve kendilerine yap�lan hakaretleri

unutmam��lar; fakat intikam duygular�n� iki ay boyunca maharetle saklamay�

ba�arm��lard�. Kaluga’da bulunan II. Sahte Dimitri, her gece uyumaya giderken yan�nda

10-12 Lehistanl� muhaf�z bulundururdu. Bir tüccar�n yard�m� ile Düzmece’ye pusu

kuran Kâs�m Tatarlar�, onu tuza�a dü�ürüp, muhaf�zlar� ile birlikte öldürdüler.

Düzmece’nin cesedini köpeklere yediren Kâs�m Tatarlar�, öldürdükleri muhaf�zlar�n

cans�z bedenlerini ise, Oka �rma��na att�lar. Böylece hanlar�n�n intikam�n� alan Tatarlar,

Pelnska (~����X��) yolu ile Kaluga’ya gidip bütün �ehri yak�p y�kt�lar. Fakat toplarla

destekli Rus ordusunun �ehre yakla�t���n� haber al�nca korkuya kap�l�p kaçt�lar.

115

Kaluga’ya ula�an Rus ordusu Tatarlar� takip etti ise de, onlar� yakalamak için art�k çok

geçti. Sadece at� olmayan birkaç Tatar� yakalay�p öldürdüler394.

Uraz Muhammed Han’�n mezar� da Kâs�m �ehrinde bulunmaktad�r. 1860 y�l�nda

Molla Hüseyin Feyizhanî taraf�ndan bulunan mezar ta��, okunarak Rusça’ya tercüme

edilmi�tir. Öldürüldükten sonra Oka �rma��na at�lan Uraz Muhammed’in cesedinin

gerçekten bu mezarda bulunup bulunmad��� ise, tart��ma konusudur. Han�n mezar

ta��nda da Kur’an-� Kerim’den üç ayet (Al-i �mran, 59; Ankebût, 57 ve Lokman, 34) ile

beraber üç de hadis-i �erif bulunmaktad�r. Ayr�ca han�n ölüm tarihi ve babas�n�n ismi de

belirtilmi�tir:

�Á/J ÆË! �* ���¹% ? Ä��É% ã* @�� // �'* ÆË#� ã* F�J �"�/Í >� �� @�� <å ·*,% >! �¸:� // ã* @��

æ *è éÑ� Æ� ���¹% ? ���µÉ��ê�"¹�,% ��/�* <å Ð"#�* // ã* @�� Ð"#% ë�* +�3 ���¹% ? ���µÉ� </:J ã* �*

,/É�// � �/�F�* �ºÁ�* �/:J �É��* @��J�êJ�ñ �Ê:¹òÍ ê //J*�¥! �/�F�* �ºÁ�* �/:J �É��* @��ê,ò�* ì * @�� //�� �É

¦/� �/�F�* �ºÁ�* �/:Jêã* @"�' ¡FÈ ·º� �ÊÉ��ñ ? // �?* &�/! ï���% �?* &�/� +* ��à!� *F:/�  "�"%

�"Á:/� ¢#�� ���¹% á� +F:/� Ƹ� >�'�/�' ��� F#µ!  *�?* �:¤?* ��Å:� �*F�?* �"� �ò�¶�*

“Allah Tebarek ve Teala buyurdu ki, Allah nezdinde �sa’n�n durumu, Adem’in

durumu gibidir. Allah onu topraktan yaratt�. Sonra ona “Ol” dedi ve oluverdi. Allah

Sübhan ve Teala buyurdu ki, her canl� ölümü tadacakt�r ve sonunda bize

döndürüleceksiniz. Allah Sübhan ve Teala buyurdu ki, bir kimse nerede ölece�ini

bilemez. �üphesiz Allah her �eyi bilendir, her �eyden haberdard�r. Peygamber A. S.

buyurdu ki, dünya hayat� gelip geçicidir onu Allah’a itaat ederek harcay�n. Peygamber

A. S. buyurdu ki, bu dünya ahiretin tarlas�d�r. Peygamber A. S. buyurdu ki, bu dünya bir

le� onu arzulayanlar ise, köpek gibidir. Tarih ming on tokuz y�lda Ramazan ay�n�ng

onalt�nc� gün Ondan Sultan o�lu Uraz Muhammed Han dünyadin nakl k�ld�. Hak Teala

rahmet k�lsun395.

394 N. �.�i�kin, a.g.e., s. 41-42. 395 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., s. 486-487.

116

V. BÖLÜM

S�B�RYA HANLARI SÜLALES�

1

ARSLAN HAN

(1614-1627)

Uraz Muhammed Han’�n ölümünün ard�ndan 1611-1614 y�llar� aras�nda, Kâs�m

Hanl���’nda yeni bir fetret dönemi ya�and�396. Bu y�llar aras�nda Moskova hükümeti

taraf�ndan Kâs�m Hanl��� taht�na bir han atanamamas�, büyük bir olas�l�kla Rusya’da

hüküm süren siyasî istikrars�zl�k ve 1613 y�l�nda ya�anan hanedan de�i�ikli�i ile

yak�ndan ilgili idi.

Kazak Hanlar� Sülalesi’nin tek temsilcisi olan Uraz Muhammed’in ölümü ile

Kâs�m Hanl���’n�n idaresi, be�inci ve son sülale olan Sibirya Hanlar�’n�n eline geçti. 2

May�s 1613 tarihinde Rusya taht�na oturan, Romanov hanedan�n�n ilk Çar� Mihail

Fedoroviç (1613-1645), 1614 y�l�n�n A�ustos ay�nda Sibir Han� Küçüm’ün torunu,

Ali’nin o�lu Arslan’�, Kâs�m Han� ilan etti:

“7122 (1614) y�l�nda A�ustos ay�n�n�n 6. günününde, Bütün Rusya’n�n

Hükümdar�, Çar ve Büyük Knez Mihail Fedoroviç, Kâs�m Hanl���’n� Sibirya Hanl���

asilzadelerinden Arslan Alyeviç (������ �����")’e tevcih edip cülus etmesini

buyurdu. Çar, elçi olarak Fedor Vasilyeviç Golovin (3����� ,�������"� 6������)

ve Papaz Sava Romançukov (��� +� ��"D*��)’u Arslan’�n yan�na gönderip,

hanl��� kendisine ba���lad���n� bildirmelerini emretti. Bütün Rusya’n�n Hükümdar�, Çar

ve Büyük Knez Mihail Fedoroviç, Kâs�m Han�’na 7 A�ustos günü yan�na gelmesi için

haber gönderdi. Arslan, elçiler Fedor Vasilyeviç Golovin ve Papaz Sava Romançukov

ile birlikte �ehre geldi. Burada bir tören düzenlendi. Han, gözya�lar� içinde

396 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 43.

117

merdivenlerden yukar� ç�k�p Çar’a do�ru ilerlerken bir taraftan da kilisenin çanlar�

çal�yordu. Çar, onu Kâs�m Han� olarak kar��lam��t�…”397.

Kâs�m Hanl��� taht�na oturmadan önceki hayat� hakk�nda herhangi bir bilgi

bulunmayan Arslan Han, 1598 y�l�nda Obi �rma�� boylar�nda yap�lan bir sava�

sonucunda Ruslar taraf�ndan tutsak edilen Küçüm Han’�n ailesi ile birlikte Rusya’ya

getirilmi�; bunlar�n bir k�sm� Moskova’ya, içerisinde Arslan’�n da bulundu�u di�er

k�sm� ise Kâs�m �ehrine, Uraz Muhammed Han’�n yan�na yerle�tirilmi�ti398.

Henüz Kâs�m taht�na oturtulmadan, 1612 y�l�nda Rus Çar� ile birlikte Litvanya

seferine kat�lan Arslan, 1616 y�l�nda Moskova’y� ziyaret eden �ngiliz elçisi John

Merik’in kabul töreninde haz�r bulunmu� ve Rus saray�nda ba��ms�z bir han muamelesi

görmü�tür399.

Kâs�m Han� Arslan, 1617 y�l�nda Moskova’ya gelen �ranl� elçilerin kabul

töreninde de Rus Çar� Mihail Fedoroviç’in yan�nda bulunuyordu:

“Bu y�l�n (7126) 18 Kas�m�nda, �ran ve �irvan �ah� Abbas’�n elçileri Koya Sultan

(%��-�������) ve Bulan Bek (:/����-:�*�) geldiler. Elçiler, Bütün Rusya’n�n

Hükümdar� Çar ve Büyük Knez Mihail Fedoroviç’in huzuruna ç�kt�klar�nda, Kâs�m

Han� Arslan Alyeviç, Çar’�n sa��nda oturuyordu. Çar, onlara oturmalar� için izin verdi.

Çar, Kâs�m Han�’ndan daha yüksekte idi. Kap�n�n yan�nda ise Semen Vasilyeviç

Golovin (�� ��� ,�������"� 6������) ve Papaz Mihail bulunuyordu. Kâs�m

Han�’n�n yan�nda Bezobrazov (:�>�.��>��)’un o�lu �van Romanov ($���

+� ����) vard�. Hükümdar�n sol taraf�nda Boyar Knez Fedor �vanoviç Mstislavskiy

(3����� $����"� ��������*��) bulunuyordu. Çar’�n sa��nda oturan Kâs�m

Han�’ndan biraz ötede ise, Boyar Knez �van Borisoviç ($��� :������"�) ve

arkada�lar� duruyordu. Bunlar�n yan�nda da Moskoval� Dvoryanlar bulunmakta

idiler”400.

1623 y�l�nda üçüncü kez Moskova saray�na gelen Arslan Han, burada Çar Mihail

Fedoroviç ve Patrik Filaret Nikitiç (¯������ ª�������) ile görü�melerde bulundu401.

397 V. V. Velyaminov-Zernov, �zsledovania Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah III, St. Petersburg, 1866, s. 1-2; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 44. 398 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e, s. 2. 399 A.g.e, s. 16; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 44. 400 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 45. 401 A.g.e., s. 45.

118

Kâs�m Han� Arslan dönemindeki en ilgi çekici olaylardan birisi de, onun

zaman�nda Rusya’n�n düzenledi�i seferlere Kâs�m Tatarlar�n�n kat�lmamas� idi. Halbuki

Arslan Han’�n saltanat�na kadar bütün Kâs�m hanlar�, Rusya’n�n dü�manlar�na kar��

sava�may� daima görev addetmi�lerdi402. Anla��ld��� kadar�yla Sibirya Hanlar�

zaman�nda Rus-Tatar ili�kileri iyice gerilmi� ve bu durum hanl���n y�k�l���na kadar

devam etmi�ti.

Arslan Han döneminden itibaren Kâs�m hanlar�n�n görev ve yetkileri de büyük

ölçüde s�n�rland�r�lm��t�. Rus Çar�’n�n 16 Ekim 1621 tarihli ferman� ile Kâs�m

Hanl���’nda görev yapacak Voyvodalar� bundan sonra Moskova hükümeti atayacakt�.

Rusya taraf�ndan tayin edilen bu Voyvodalar, hanl���n iç i�lerine müdahele etme

yetkisini ellerinde bulunduruyorlard�. Bu fermana göre; ya�ma ve çapulculuk yaparken

yakalanan Tatarlar hakk�ndaki hükmü Moskova’dan gönderilen Voyvodalar verecekti.

Ayr�ca halktan toplanan aynî ve nakdî vergiler de onlara teslim edilecekti. Yine Kâs�m

�ehrindeki bütün kaza ve nahiyelerde ya�ayan insanlar, Boyar çocuklar�, Kâs�m �ehir

merkezindeki arabac�lar, gayr-� meskun ve tenha yerlerdeki Papazlar ve Papaz çocuklar�

ve Arslan Han’�n saray ricali de, Rus Voyvodas�n�n emirlerine itaat ederek vergi

ödeyeceklerdi. Arslan Han, hanl���n ba��nda bulunmaya devam edecek; fakat kanunlar�

yaln�z ba��na de�il, o s�rada Voyvoda olarak görev yapan Rus yetkili ile birlikte icra

edecekti. Han’�n verdi�i adlî hükümlere itiraz edilebilecekti. Küçük davalar Voyvoda

taraf�ndan görülecek, büyük davalar ise Moskova’ya gönderilecekti403.

Görüldü�ü üzere, Arslan Han döneminde Kâs�m Hanl��� iyice zay�flam��t�. Uraz

Muhammed zaman�nda, Kâs�m �ehrinde görev yapan Rus Voyvodalar� seçme yetkisi

Tatarlara aitti. Ayr�ca Knezler, Mirzalar ve Seyyidler de Uraz Muhammed’e ba�l�

insanlard�. Ancak 1621 ferman� ile bu durum tamamen de�i�mi�ti. N. �. �i�kin’in

deyimi ile: “Bu idare tarz�n�n daha erken vakitlerde ilga edilmemi� olmas� manas�zd�.

Rus hükümeti, Kâs�m Han�’n�n izledi�i politikaya göre düzenlemelere gidiyor ve

görünü�e bak�l�rsa, Tatarlara günden güne yeni k�s�tlamalar getiriliyordu. Kâs�m

402 A.g.e., s. 45. 403 A.g.e., s. 46-47.

119

�ehrine atanan Voyvodalar�n görevi, han�n yak�n çevresi ile iyi ili�kiler kurup onlar�n

tüm faaliyetlerini Moskova’ya bildirmekti”404.

Esasen Arslan Han dönemi, Kâs�m Hanl���’n�n Rus egemenli�ine tedricî geçi�

sürecinin k�r�lma noktas� idi. Kâs�m Han� Arslan ve tebaas� olan Türk-Tatarlar, her an

Rus hükümetinin �iddetli takibat�na u�ruyorlard�. Moskova saray�n�n izni olmaks�z�n

Müslüman devletler ile temasa geçmeleri kesinlikle yasakt�. 12 Kas�m 1621 tarihinde

Kâs�m Hanl���’na gelen Nogay elçisi Mirza Baybek Tançurin (��\���� ���������),

ünlü Rus Voyvodas� Lad�jenskiy (©�`Wc��Xó�\) taraf�ndan Moskova’ya getirilip

sorguya çekilmi�ti405.

Arslan Han döneminde Kâs�m Hanl���’nda görev yapan Rus Voyvodalar�n

kronolojik listesi �u �ekildedir:

1614-1615 Knez Semen Grigoryev Zvenigorodskiy

(������ ²��] ����� [����] � `X��\)

1616-1618 Grigoriy �vanov Fefilatyev

(²��] ��\ §��� �� ¯�®��������)

1619 �van Gavriylov Bobri�çev-Pu�kin

(§���� ²����\� �� � ���^���-~������)

1620-1621 �van Gavriylov Bobri�çev-Pu�kin ve Nikita Grigoryev Poltev

(§���� ²����\� �� � ���^���-~������ � ª�����

²��] ����� ~ �����)

1623-1624 �van Konstantinov �etnev

(§���� � �X������ �� Ò������)

1624 Obrosim �vanov Lad�jenskiy

(«�� X��� §��� �� ©�`Wc��Xó�\)

1625 �van Konstantinov �etnev ve Aleksey Terentev Çubarov

(§���� � �X������ �� Ò������ � ����X�\ ����������

����� ��)

1626 Aleksey Terentev Çubarov (����X�\ ���������� ����� ��)

404 A.g.e., s. 47. 405 A.g.e., s. 48.

120

Kâs�m Han� Arslan, Seyyid �akulov [�ahkul]’un soyundan gelen Bulyak Seyyid

(����� ���`�)’in torunu ve Ak Muhammed Seyyid’in k�z� Fat�ma Sultan ile

evlenmi�ti. 1627 y�l�nda ölen Arslan Han, Kâs�m �ehrindeki Fat�ma Sultan Tekkesi’ne

defnedilmi�tir406.

406 A.g.e., s. 67.

121

2

SEYY�D BURHAN HAN (VAS�L�Y ARSLANOV�Ç)

(1627-1679)

Arslan Han’dan sonra Kâs�m Hanl��� taht�na üç ya��ndaki o�lu Seyyid Burhan

oturtuldu. Ancak henüz çocuk ya�ta olmas�ndan dolay� Seyyid Burhan’�n vesayeti

annesi Fat�ma Sultan ile dedesi Seyyid Ak Muhammed �akulov’a verildi. Moskova

hükümeti, bu çocu�u Rus geleneklerine göre yeti�tirip H�ristiyanla�t�rmak için birtak�m

giri�imlerde bulundu. Seyyid Burhan’�, Rus Çar�’n�n k�z� ile evlendireceklerini vaat

eden Rus diplomatlar onun Moskova saray�na gönderilmesini teklif ettiler. Ancak

annesi Fat�ma Sultan ile dedesi Ak Muhammed, Seyyid Burhan’�n bu konuda karar

verebilecek bir ya�ta bulunmad���n� ileri sürerek, Ruslar�n teklifini kibarca reddettiler.

Kâs�m �ehrinde görevli Rus Voyvodas�n�n ifadelerinden anla��ld��� kadar�yla, Moskova

hükümetinin as�l kayg�s�, Kâs�m Tatarlar�n�n ve dolay�s�yla Seyyid Burhan’�n

Müslüman Türk devletler ile temasa geçmesi ihtimali idi. Rus diplomatlar bu olas�l���

ortadan kald�rmak için Seyyid Burhan ve vasilerini sürekli göz hapsinde tutuyor ve

Kâs�m Tatarlar�na kar�� sert yapt�r�mlara ba� vuruyorlard�. N. �. �i�kin’in ifadesi ile:

“Seyyid Ak Muhammed ve Fat�ma Sultan’a duyulan güvensizlik büyüktü. Öyle ki, Seyyid

Burhan’� diledikleri �ekilde yeti�tirebilirlerdi”407.

Kayg�lar�ndan bir türlü kurtulamayan Rus Çar� Mihail Fedoroviç, 2 Mart 1633

tarihinde, Kâs�m Voyvodas�na gönderdi�i bir emir ile Seyyid Burhan’� Moskova’ya

getirtmi� ve bir süre yan�nda tutmu�tu:

“Bütün Rusya’n�n Çar� ve Büyük Knezi Mihail Fedoroviç’ten Kâs�m �ehri

Voyvodas�na, Hanzade Seyyid Burhan’� buraya gönderiniz. Buyru�umuz odur ki, onu

Moskova’da, yan�m�zda görmek isteriz. Emrimizi yerine getirirken, Hanzade Seyyid

Burhan’� Moskova’ya, yan�m�za gönderirken, ihtiyatl� davran�n. Onu Moskova’dan

yollad���m�z Dvoryan ile birlikte gönderiniz. Bu mektup elinize ula�t���nda göndermi�

407 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 68-69.

122

oldu�umuz Dvoryan da Kâs�m �ehrine varm�� olacakt�r. Siz, Seyyid Burhan’� Kâs�m

�ehrinden bize, Moskova’ya, gönderin.

Bu bizim Seyyid Burhan hakk�ndaki ferman�m�zd�r. 2 Mart 1633 tarihinde

Moskova’da yaz�ld�”408.

Rus Çar� Mihail Fedoroviç, 16 Nisan 1643 tarihli ba�ka bir ferman�yla, Kâs�m

Hanl��� s�n�rlar� içerisindeki tacirlere birtak�m ayr�cal�klar tan�m�� ve daha önce Kâs�m

Hanlar�’na vermi� oldu�u imtiyazlar� Seyyid Burhan Han döneminde de geçerli

k�lm��t�r409.

Rusya üzerinden �ran’a giden ünlü Alman seyyah Adam Olearius410, 1636 y�l�nda

Kâs�m �ehrini de ziyaret etmi� ve hanl�k hakk�nda ilgi çekici bilgiler vermi�tir:

“Nihayet 7 Temmuz günü ak�ama do�ru Oka �rma��na ula�t�k ve 3 verst sonra da

Kâs�m �ehrine vard�k. Irmak sol taraf�m�zda kal�yordu. Bu Tatar �ehri Kâs�m hanlar�na

aittir. �ehirde ta�tan yap�lm�� ve zamana yenik dü�memi� bir saray vard�r. Burada +���

%�"�=Res Kiçi� [Küçük Reis] ad�n� ta��yan bir Tatar han�, annesi ve dedesi ile birlikte

ya�amaktad�r. Hanl�k birkaç y�l önce Büyük Knez taraf�ndan ona verilmi� ve egemenli�i

tan�nm��t�r. Biz, Müslümanlara ait bir ibadethaneye ilk kez burada rastlad�k.

Anlat�lanlara göre, Ruslar, Genç Han’a Büyük Knez’in yan�na gelip H�ristiyan olmas�n�

teklif etmi�ler ve kabul etmesi halinde Büyük Knez’in onu kendi o�lu sayaca��n�

bildirmi�lerdir. Ancak vasileri onun ya��n�n henüz çok küçük oldu�unu (1636 y�l�nda

henüz 12 ya��nda idi) gerekçe göstererek, büyüyüp rü�tünü ispatlad��� zaman buna hür

iradesi ile karar vermesinin daha isabetli olaca��n� söylemi�lerdir. Han’�n huzuruna

ç�k�p sayg�lar�m�z� sunmak istedi�imizi bildirdi�imizde bize hediye olarak, bir miktar

tütün ve bir �i�e Frans�z Votkas� (3���4/>�*�� ��*�) gönderdiler. Gönderilen

hediyelerden dolay� �ükranlar�m�z� ilettik. Ayr�ca bizi misafir edip a��rlamak arzusunda

olduklar�n� söyledilerse de, özür dileyerek kalmam�z�n mümkün olmad���n� bildirdik.

Rusya’n�n �ehirdeki temsilcisi olan Voyvoda ise, bu ziyaretten dolay� çok öfkelenmi�ti.

Öyle ki, onlar�n yabanc�lar ile temas kurmas�ndan rahats�zl�k duyuyorlard�. Buna

408 A.g.e., s. 70-71. 409 A.g.e., s. 71-73. 410 John Emerson, “Adam Olearius and the Literature of the Schlesw�g-Holstein Mission to Russia and Iran, 1633-1639”, Etudes Safavides, Ed. Jean Calmard, Paris-Teheran, 1993, s. 31-64. � Seyyid Burhan’�n Tatarlar aras�ndaki lakab�.

123

ra�men Kâs�m Han�, �ranl�lar ile ileti�im kurabilmemiz için Tatarlar aras�nda Farsça

bilen bir tercüman� bize tahsis etti. Ayr�ca iki tane koyun, bal ve iki f�ç� bira gönderdi.

Yine votka, birkaç parça buz, yo�urt, taze ya� ve kaymak getirdiler. Hizmetkârlar�n

belirttiklerine göre; bunlar� han�n annesi kendi elleri ile haz�rlam��t�”411.

Çok ilginçtir ki, Rus kronikleri 1651 y�l�na kadar Seyyid Burhan’�n ad�n�

zikretmemektedirler. Bununla birlikte, 11 temmuz 1651 tarihinde Rus Çar� Aleksey

Mihayloviç (1645-1676)’in Kâs�m Voyvodas� �van Litvinov’a gönderdi�i fermanda

onun ad� yeniden an�lmaktad�r. Bu belge 1636 y�l�nda Adam Olearius’un yazd�klar�n�

do�rular niteliktedir. Ruslar, Kâs�m Tatarlar�n�n, Müslüman devletler ile temas

kurmalar�na �iddetle kar�� ç�k�yorlar ve olas� bir münasebetten büyük endi�e

duyuyorlard�. Yine Rus Çar�’n�n, �van Litvinov’a gönderdi�i bu fermandan anla��ld���

kadar�yla, Seyyid Burhan Han ve Kâs�m Hanl��� saray ricalinin s�k� �ekilde göz

hapsinde tutulmas� isteniyordu. Rus Çar�’na göre: “Onlara her zaman ku�ku ile

yakla��lmal�; ancak han ho� tutulup ürkütülmemeli idi”. Fermanda, Kâs�m Han�’n�n,

Nogaylar ve Çirmi�ler ile olan ili�kilerinin ö�renilmesi, han�n yak�n çevresinde bulunan

Rus kar��t� Tatar asilzadelerinin gerekti�inde göz alt�na al�nmas� ve bunlar�n kim

olduklar� hakk�nda Moskova’ya bilgi verilmesi isteniyordu. Ayr�ca Çar’�n yan�na,

Moskova’ya, gelip buradan Oka �rma�� yoluyla Kâs�m �ehrine ula�an K�z�lba�lar�n

(���������X���), Buharal�lar�n, Nogaylar�n ve yabanc� elçilerin, ellerinde Moskova

saray�ndan al�nm�� izin belgesi bulunmadan, Seyyid Burhan Han ile görü�melerine

kesinlikle müsaade edilmemesi emredilmi�ti412.

Seyyid Burhan Han, 1653 y�l�nda dedesi Ali Altanaev Küçümoviç (���

�������� ����� ����) (baba taraf�ndan) ve onun iki o�lu ile birlikte Moskova’ya

gelerek Rus Çar�’n� ziyeret etmi�ti. 2 A�ustos 1653 tarihinde, Moskova saray�nda Rus

Çar� ile görü�en Seyyid Burhan, bugün Moskova Silah Müzesinde muhafaza edilen,

üzerinde alt�n i�lemeler bulunan, zümrüt ve yakut gibi de�erli ta�larla süslenmi� bir kab�

da Çar’a arma�an etti413.

411 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 93-94. 412 A.g.e., s. 94-95. 413 A.g.e., s. 96-97.

124

Bu ziyaretten k�sa bir süre sonra Seyyid Burhan Han, Ortodokslu�u benimseyerek

vaftiz edilmi� ve Vasiliy ad�n� alm��t�r414. Kâs�m Han�’n� H�ristiyan olmaya zorlayan

sebepler kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Rus hükümetinin kat� müeyyideler

uygulad���na �üphe yoktur. Moskoval� diplomatlar, Seyyid Burhan’a, Rus hanedan

ailesine mensup bir k�z ile evlendirilece�i hususunda söz vererek onu ikna etmi�lerdir.

Hatta Rus Çar� Aleksey, H�ristiyan olduktan sonra Seyyid Burhan’� kendi k�zkarde�i ile

evlendirmek istemi�tir. Bununla birlikte, her iki taraf�n da evlili�e s�cak bakmas�na

ra�men bilinmeyen bir sebepten dolay� bu izdivaç gerçekle�memi�tir415.

Tanassur eden Seyyid Burhan (Vasiliy Arslanoviç) ayn� y�l Rus elitlerinden Boyar

Ple�çeyev Nikifor Yuryeviç (~��^��� ª���® � b�������)’in k�z� Maria

Nikiforovna (±���� ª���® � ���) ile evlendi. Bu s�rada devam eden Moskova-

Lehistan sava��nda, Kâs�m Tatarlar� da Rusya’n�n yan�nda sava�a i�tirak edip, harbin

Moskova lehine sonuçlanmas�nda etkili oldular416.

Babas� Arslan Han döneminde oldu�u gibi Vasiliy zaman�nda da Kâs�m

Hanl���’nda görev yapan Rus Voyvodalar oldukça etkili idiler. 1627’den 1655 y�l�na

kadar görev yapan baz� Voyvodalar�n isimleri �öyledir:

1627 �van Gavriylov Bobri�çev-Pu�kin

(§���� ²����\� �� � ���^���-~������)

1628 �van Gavriylov Bobri�çev-Pu�kin ve Zahar Grigoryev

(§���� ²����\� �� � ���^���-~������ � [����

²��] �����)

1629-1630 Zahar Grigoryev

([���� ²��] �����)

1631-1633 Artemiy Osipov

(������\ «X�_ ��)

414 Rus kroniklerinde Seyyid Burhan’�n vaftiz edilmesi ile ilgili olarak �unlar yaz�l�d�r: “1653 y�l�nda Sibir Han� Altanaev (�������)’in büyük o�lu iman ederek H�ristiyanl��� benimsedi ve vaftiz edildi. Altanaev Han’�n küçük o�lu ise H�ristiyanl��� kabul etmi� ve vaftiz olunmak üzere manast�ra gönderilmi�ti. Kâs�m Han� Seyyid Burhan da H�ristiyanl��� kabul etti ve Patrik Nikon taraf�ndan vaftiz edilerek günahlar�ndan ar�nd�. Ad� ise Vasiliy olarak de�i�tirildi. Onu da manast�ra göndermek istediler, ancak kabul etmedi”. Bkz. A.g.e., s. 97-98. 415 A.g.e., s. 97. 416 A.g.e., s. 98.

125

1636 �van Andreyev

(§���� ��`�����)

1649 Yuri Naumov

(b��\ª��� ��)

1650 Dimitriy �vanoviç

(�������\ §��� ����)

1651 Dimitriy �vanoviç ve �van Prokopyev Litvinov

(�������\ §��� ���� � §���� ~� � _���� ©����� ��)

1653 �van Prokopyev Litvinov

(§���� ~� � _���� ©����� ��)417.

Vasiliy Arslanoviç döneminin en belirgin özelli�i, Kâs�m Hanl���’ndaki

misyonerlik faaliyetlerinin h�z kazanm�� olmas� idi. Rusla�t�rma ve H�ristiyanla�t�rma

politikas�n�n öne ç�kt��� Arslan Han (1624-1627) döneminden sonra bu giri�imler

zirveye ula�m��t�. Vasiliy Arslanoviç zaman�nda Ortodokslar ile H�ristiyan olmayan

unsurlar aras�ndaki mücadele de �iddetlenmi�ti. Rus Çarl���’n�n, Türk-Tatarlar� ve

özellikle pagan Mordvalar� H�ristiyanla�t�rmak için önlemler ald���n� kaydeden V. V.

Velyaminov-Zernov, Kâs�m Hanl���’n�n Rusya ile birle�mesinin ilk ad�m�n� bu

faaliyetlerin te�kil etti�ine dikkatleri çekmi�tir. Hanl�ktaki H�ristiyanla�t�rma

politikas�n� ayr�nt�l� olarak inceleyen bu tarihçiye göre; misyonerlik faaliyetleri baz�

bölgelerde �iddete dayansa da, Rus hükümeti Kâs�m �ehrinde temkinli davran�p itidal

ile hareket etmi�tir418.

Türk-�slam devlet anlay���na göre, H�ristiyanl��� kabul eden bir han devleti idare

edemezdi. Ancak Seyyid Burhan, tanassur etmi� olmas�na ra�men Moskova

hükümetinin deste�i ile tahttan indirilmedi. Böylece Vasiliy ad�n� alan bu Tatar

asilzadesi, Müslüman Kâs�m Hanl���’n�n ilk ve tek H�ristiyan han� oldu.

Esasen daha önce Say�n Bulat Han da vaftiz edilmi�ti. Ancak Kâs�m Hanl���

taht�ndan ayr�lmak zorunda kalm��t�. Anla��lan bu defa durum oldukça farkl�yd�. N. �.

�i�kin’in ifadesi ile: “Bu çok mühim ve �imdiye kadar görülmemi� bir hadise idi. Öyle

ki, �imdiye kadar Kâs�m Hanl���’n� idare eden bütün hanlar �slam dinine mensuptu”. �ki 417 A.g.e., s. 98-99. 418 Firdevs Kalimullina, “V. V. Velyaminov-Zernov’un Rusya Müslümanlar� Tarihinin �ncelenmesine Katk�s�”, Modern Türklük Ara�t�rmalar� Dergisi, C. II, S. 2, Haziran 2005, s. 88-89.

126

yüz y�l� a�k�n bir süre Moskova’ya büyük s�k�nt�lar ya�atan Kâs�m Hanl���, bu tarihten

sonra resmen olmasa da fiilen Rusya’n�n bir parças� olmu�tu419. Yine N. �. �i�kin’in

deyimi ile: “Rus topraklar�n� gereksiz yere taksim ederek onlarla birlikte ya�amak bize

gerçekten pahal�ya mal olmu�tu”420.

Kâs�m Han� Seyyid Burhan’�n H�ristiyanl��� kabul etmesi Müslüman Türk-Tatar

halk taraf�ndan ho� kar��lanmam�� hatta isyana sebep olmu�tu. Ancak Rus hükümeti

olas� ayaklanmalar� engellemek için gerekli önlemleri alm�� ve XVII. yüzy�l�n ilk

çeyre�inden itibaren Kâs�m Hanl��� üzerindeki siyasî bask�s�n� artt�rarak yay�lmac� bir

politika izlemeye ba�lam��t�. Moskoval� diplomatlar, Kâs�m �ehrini Türk-Tatarlardan

ar�nd�rmak için hummal� bir çal��ma içerisine girmi�lerdi. Esasen bunu

gerçekle�tirmeye çal���rken çok da zorlanmam��lard�. 1621 y�l�nda, Arslan Han

döneminde, Kâs�m Hanl���’na idarî yetkilerin kullan�m� aç�s�ndan ciddi k�s�tlamalar�n

getirildi�ine yukar�da da temas etmi�tik. Ayr�ca hanl�k içerisindeki Voyvodal�k

müessesinin tamamen Moskova hükümetinin tasarrufuna girmesi devletin düalist bir

yap�ya bürünmesine sebep olmu� ve 1627 y�l�nda çocuk ya�ta bir han�n tahta

oturtulmas� Kâs�m Hanl���’ndaki Rus nüfuzunu daha da artt�rm��t�. Bütün bunlara

Seyyid Burhan’�n vaftiz edilmesi de eklenince, hanl�k üzerindeki Rus egemenli�inin

peki�mesi yönündeki son ad�m da at�lm�� oldu. Vasiliy’in idaresinde, arzulanan hedefe

ula�mak Moskova için art�k daha kolayd�. Ruslar, Kâs�m Hanl���’n� kesin olarak

ortadan kald�rmak ve topraklar�n� Rusya’ya dâhil etmek için çok önceden haz�rl�klara

ba�lam��lard�. Seyyid Burhan’�n vaftiz edili�inde birtak�m zahmetlere katlan�lm�� ise de,

çok büyük s�k�nt�lar çekilmemi�ti. Ancak onun H�ristiyanl��� kabulü, Kâs�m

Hanl���’nda iç sava�a neden olmu� ve bölgedeki Ortodokslar ile gayr-� H�ristiyan

unsurlar aras�nda çat��malar ba�lam��t�. Fakat Rus hükümeti, daha Tatar han� vaftiz

edilmeden önce Müslümanlara ve özellikle de pagan Mordvalara kar�� gereken

önlemleri alm��t�. Kâs�m �ehir halk� ve aristokrat s�n�f�n büyük ço�unlu�u Rus bask�s�na

fazla tahammül edemeyip H�ristiyanl��� kabul etmek zorunda kald�. Ba�lang��ta inatla

mukavemet göstermelerine ra�men köylüler de “gönüllü olarak” Ortodokslu�u

419 Michael Rywkin, “Russian Central Colonial Administration From Prikaz of Kazan to the XIX. Century, a Survey”, Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1998, s. 10. 420 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 104.

127

benimsedi. Bu insanlar�n H�ristiyanla�t�r�lm�� olmas�n�n Kâs�m Hanl��� tarihindeki

önemi hakikaten çok büyüktü. Öyle ki, Rusla�t�rmak ile ayn� anlama gelen

Ortodoksla�t�rmak, Moskova’n�n en büyük hayali ve siyasî hedeflerinden biri idi. Rus

Çarl��� bu amac�na ula�mak için gayr-� ahlakî yollara ba�vurmaktan çekinmemi�, hatta

tanassur eden ahaliye para ödeyip, hayvanlar� için yem dahi da��tm��t�. N. �. �i�kin

eserinde, Rus Çar� taraf�ndan 10 Haziran 1647 tarihinde, Kâs�m Tatarlar�na

H�ristiyanl��� kabul ettikleri için para da��t�lmas�na ili�kin, bir ferman�n yay�nland���n�

haber vermektedir421.

Kâs�m Tatarlar�n� H�ristiyanla�t�rmak için büyük gayret sarfedenlerin ba��nda

Ryazan Ba�piskoposu Misail (±�X����) geliyordu. O, 13 Nisan 1651 tarihinde,

“Novogorodskago Drevniyatskago Manast�r� (ª �] � `X��] ����������]

± ��X�W�)”n�n rahibi iken Ryazan Ba�piskoposlu�una getirildi. Ayn� y�l göreve

ba�layan Misail, Kâs�m �ehri ve yak�n çevresinde halka �ncil da��t�p, H�ristiyanl�k

propagandas� yapmaya ba�lad�. Tambov (���� ��) �ehri ile �atsk (����) ve Kadom

(��` ��) kazalar�na giderek dinini yaymaya çal��an Misail, ilk olarak �atsk kazas�n�n

Konobev (� � ����) köyünü ziyaret etti. Konobev, Yaltunov (´���� ��), Ustyah

(ØX���) ve Yanbirin (´�������) gibi putperesler ile meskûn köylerde 316 ki�iyi

e�leri ve çocuklar� ile birlikte Ortodoks yapt�. Ancam Berezov (����� ��), �nin

(§����) kasabalar� ile Aglamazov (�]����� ��), Rakovskih (°�� �X���) ve Ernev

(×�����) köylerini H�ristiyanla�t�rmak Konobev kadar kolay de�ildi. Ba�piskopos

Misail buralarda �iddetli bir direni� ile kar��la�t�. �nin kasabas� yak�nlar�nda, Çar

muhalifi 200 ki�ilik asi bir toplulukla kar��la�t�. Tamam� atl� olan bu asilerin ellerinde

ok, yay ve balta gibi silahlar bulunuyordu. Misail ile görü�en grup liderleri, Rus

Çar�’n�n kendilerini ba���lay�p bir f�rsat vermesi halinde Ortodokslu�u

benimseyeceklerini bildirdiler. Ba�piskopos vakit geçirmeden bu teklifi Moskova’ya

iletti ve onlar�n affedilmesini sa�lad�. 18 Mart 1651 tarihinde Moskova’dan Tambov

�ehrinin Verhotsenskiy (¨�� ���X��\) beldesine giden Misail burada ya�ayan

insanlardan H�ristiyan olmalar�n� istedi. Ba�piskopos’un gayretleri sonucunda �atsk ve

421 A.g.e. s. 104.

128

Tambov bölgesinde, Mordvalardan yakla��k 1200 ki�i tanassur etti. Bu �ehir ve

kazalarda Ortodokslu�u kabul etmeyenlerin say�s� ise yakla��k olarak 6000 kadard�422.

Kâs�m Hanl��� topraklar�nda misyonerlik faaliyetlerine devam eden Ba�piskopos

Misail, 1656 y�l�n�n ilkbahar�nda sert tepkiler almaya ba�lad�. Misail, Türk-Tatarlar�n

ayak direyip kendisini ölümle tehdit ettiklerini Moskova’ya iletince Rus Çar�, Dvoryan

Mityu�kin (±��������) ile bir ferman göndererek, yan�na birkaç güvenilir adam al�p

faaliyetlerine devam etmesini emretti. Bu s�rada Türk-Tatarlar ve Mordval�lardan olu�an

500 ki�ilik silahl� bir grup, Mordva köylerinden Yanbirin’e giderek Ba�piskopos

Misail’i beklemeye ba�lad�. Sad�k adamlar�ndan, bir Boyar çocu�u olan Akindin

Baholdin (����`��� �� �`���) ile birlikte bu köye yakla�an Misail’in etraf�n�

ku�atan topluluk sald�r�ya geçti ise de, Ba�piskopos ve beraberindekiler kaçarak bir at

ah�r�na s���nmaya muvaffak oldular. Ancak ya�anan arbede s�ras�nda at�lan bir ok

Misail’in sol kolunu delerek kalbine isabet etmi� ve onu a��r �ekilde yaralam��t�.

Tatarlardan kaçmay� ba�aran adamlar� Ba�piskoposu bir k�za�a yat�rarak Aglamazov

köyüne götürdüler. K�zakta iken günah ç�karmaya ba�layan Misail, gözya�lar�na

bo�ulup yan�ndaki mukaddes emanetleri adamlar�na teslim etti. 10 Nisan günü

yaralanan Misail, 19 Nisan 1656 tarihinde öldü. Ba�piskopos, Türk-Tatarlar taraf�ndan

öldürüldü ise de, faaliyetlerinin getirisi Rusya için büyük oldu. Öyle ki, o öldü�ü vakit

Kâs�m Hanl���’nda H�ristiyanl�k epey yay�lm�� bulunuyordu423.

Anla��ld��� kadar�yla bu dönemde Ruslar, din de�i�tirmeleri için Müslümanlara

kar�� sert yapt�r�mlar uygulam��lar; Tatarlar ise H�ristiyanl�k probagandas� ve bask�lar

kar��s�nda inançlar�n� koruduklar�n� ifade etmek için çe�itli yollara ba�vurmu�lard�.

R. R. Arat’a göre; “Kâs�m türbelerindeki bir mezar ta��na yaz�lm�� olan �u ayet, bu

devirde Müslümanlar�n maruz kald�klar� i�kence ve buna kar�� onlar�n aksülamelini

göstermesi bak�m�ndan kayda de�erdir: Vaktâ ki, �sa onlarda dinsizlik hissetti, dedi ki:

Allah için benim yard�mc�lar�m kimlerdir? Havâriler dediler ki: Biz Allah’�n

yard�mc�lar�y�z, Allah’a iman ettik ve �ahit ol ki, bizler �üphesiz Müslümanlar�z”.

(Al-i �mran, 52)”424.

422 A.g.e., s. 105-106. 423 A.g.e, s. 107-109. 424 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 384-385.

129

Vasiliy Arslanoviç, Rus Çar� ile birlikte iki kez sefere kat�ld�. Bunlardan ilki; Çar

Aleksey’in 1656 y�l�nda �sveç’e kar�� düzenledi�i ünlü Riga seferidir. �kincisi ise; 1678

y�l� ilkbahar�nda, Çihrin’i ku�atan Osmanl� ordusuna kar�� yap�lan savunma seferidir.

Çihrin seferinde Rus Çar� III. Fedor Alekseyeviç (1676-1682)’in yan�nda, Kâs�m Han�

s�fat�yla Vasiliy Arslanoviç de bulunuyordu. Ayr�ca Grigor Grigoryeviç

Romodanovskiy (²��] �� ²��] ������� ° � `�� �X��\) ve �van Samoyloviç

(§���� ��� \� ����) isimli Knezler de bu sefere i�tirak etmi�; ancak sava� Rus

ordusunun aleyhine sonuçlanm��t�. Kâs�m Han� Vasiliy ise, sonbaharda kendisine ba�l�

Tatarlar ile birlikte payitaht�na geri dönmü�tü425.

Çihrin seferinden bir y�l sonra Vasiliy Arslanoviç, e�i Maria Nikiforovna ile

birlikte, Moskova saray�nda Rus Çar�’n� ziyaret etti. Kâs�m Han�’n�n o�ullar� Vasiliy

Vasilyeviç ve Mihail Vasilyeviç de babalar� ile beraber Moskova’ya gelmi�lerdi. Ayr�ca

bu sonuncunun e�i Anna Grigoryevna da Tatar heyetinde idi. Kâs�m Han� Vasiliy

Arslanoviç’in alt�s� erkek ikisi k�z olmak üzere toplam sekiz çocu�u vard�. H�ristiyan

inançlar�na göre büyütülen bu çocuklar�n isimleri; Vasiliy (¨�X���\), Mihail

(±�����), Yakov (´� ��), Nikifor (ª���® ��), �van (§����), Semen (������),

Evdokiya (�` ��) ve Domna (� ���) idi426.

1661-1662 y�llar�nda Avrupal� seyyah Meyerberg (±�\�����]�) Kâs�m �ehrini

ziyaret etmi� ve gözlemlerini �u �ekilde aktarm��t�r:

“E�er Murom’dan Oka �rma��n�n yukar�s�na do�ru gidilirse Çar Godunov’un

Tatar Han�’na ba���lad��� Kâs�m �ehri görülür. Buras� Çar’a tâbidir. Tatar Han�

Moskova’da vaftiz edilmi�tir. S�radan bir Tatar asilzadesi olan bu zat büyük ve

görkemli bir unvan olan “Çar” payesini ta��maktad�r. Hatta çevresindeki dalkavuklar

ona “�mparator” �eklinde hitap etmektedirler”427.

1669 y�l�nda Kâs�m �ehrini ziyaret eden bir di�er Avrupal� seyyah Stryuis

(�����X�) ise hanl�kla ilgili �unlar� yazm��t�r:

“22 May�s günü küçük bir �ehir olan Kas�mogorod’a yakla��p demir att�k. Burada

annesi ile birlikte ya�ayan hanzadenin ad� Res Kiçi (Vasiliy ya da Seyyid Burhan)’dir.

Kaptan�m�z ve tayfalar huzura ç�k�p kendilerini takdim etmek istedilerse de, onlar�n 425 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 109. 426 A.g.e, s. 110. 427 A.g.e., s. 111.

130

Moskova’ya gittiklerini ö�rendiler. Daha sonra saray görevlilerinden biri bizi ö�len

yeme�ine davet etti. Yemekte k�zarm�� bal�k, ya�, bal ve votka vard�. Bizler de

memnuniyetimizin göstergesi olarak onlara tütün ve ba�ka �eyler hediye ettik. Daha

önce Tatar egemenli�inde olan �ehir �imdilerde Ruslara tâbidir. Res Kiçi ise 12 ya��na

kadar Çar’�n himayesinde kalm��t�r”428.

N. �. �i�kin’e göre; bu iki seyyah�n verdi�i bilgilerde yanl��l�klar vard�r. Örne�in

Meyerberg, Kâs�m Hanl���’n�n Seyyid Burhan’a, Rus Çar� Boris Godunov (1598-1605)

taraf�ndan ba���land���n� iddia etmektedir. Fakat hanl���n ona Çar Mihail Fedoroviç

zaman�nda verildi�i bilinmektedir. Stryuis ise, Kâs�m Han�’n�n küçük bir çocuk

oldu�unu ve Res Kiçi ad�yla an�ld���n� belirtmektedir. Ancak onun ziyareti s�ras�nda

Kâs�m Han� Vasiliy Arslanoviç’in ya�� art�k ilerlemi�ti. Dolay�s�yla, N. �. �i�kin’in de

çok do�ru bir �ekilde belitti�i üzere, Stryuis bu bilgileri daha önce Kâs�m �ehrini ziyeret

eden Adam Olearius’tan alm��t�429.

3 Haziran 1679 tarihinde Kâs�m �ehrinde büyük bir yang�n ç�km�� ve kenti adeta

harabe haline getirmi�tir. Bu yang�nda, �ehrin ah�ap surlar� ile beraber üç adet kilise de

tamamen yok olmu�tur. Kâs�m Han� Vasiliy Arslanoviç ise, ayn� y�l içerisinde

ölmü�tür430.

428 A.g.e., s. 111. 429 A.g.e., s. 111-112. 430 A.g.e., s. 114-118.

131

3

FATIMA SULTAN B�KE

(1679-1681)

Vasiliy Arslanoviç (Seyyid Burhan)’in ölümünden sonra Rus hükümeti, Kâs�m

Hanl���’n� tamamen ortadan kald�rmaya karar verdi. Zaten bunun için gerekli olan tüm

haz�rl�klar da yap�lm��t�. Ancak son Kâs�m Han� Vasiliy öldü�ünde annesi Fat�ma

Sultan Bike, Arslan Han’�n dul e�i, henüz hayatta idi. Seyyid soyundan gelen bu han�m,

Rus Çar�’na ba�vurarak o�lunun yasal halefi oldu�u iddias�yla, Kâs�m taht�na

oturtulmas�n� talep etti. Moskova hükümeti de ya�� oldukça ilerlemi� olan Fat�ma Sultan

Bike’yi k�rmamak ad�na onu resmen Kâs�m Hanl���’n�n ba��na geçirdi (1679)431.

R. R. Arat’�n hakl� olarak belirtti�i üzere; “Seyyid Burhan’�n ölümünden sonra

annesi Fat�ma Sultan Bike tahta geçmi�tir. Fakat bu bir hanl�k olmaktan ziyade, han

sülalesinin son mümessiline gösterilen bir nezaket hareketinden ba�ka bir �ey de�ildi.

Fat�ma Sultan Bike’nin 1681’de ölümü ile mühim bir gaye ile tesis edilen, fakat

sonralar� Türklerin aleyhine kullan�lm�� olan ileri bir Türk kalesinin 236 y�ll�k tarihi

sona ermi�tir”432.

Fat�ma Sultan Bike’nin ölümünün ard�ndan, Kâs�m Hanl��� ile birlikte Tatar

aristokrasisinin sahip oldu�u “Han” ve “Hanzade” gibi unvanlar�n kullan�m�na da son

verilmi� ve Kâs�m Hanl��� tamamen Rusya’n�n bir parças� olmu�tur. N. �. �i�kin’in

eserinde, Kâs�m Hanl��� ile ilgili 1688 y�l�na ait oldukça ilginç bir kay�t bulunmaktad�r.

Bu y�lda Kâs�m �ehrindeki bir manast�r�n Ba�rahibi olan Petro Alekseyeviç (~���

����X������) k�zkarde�i ile birlikte Rus Çar�’na müracaat ederek �unlar� söylemi�tir:

“Kâs�m Hanl���’na Seyyid Burhan Arslanoviç ve annesi Çariçe Fat�ma Sultan’�n

hâkim oldu�u dönemlerde, onlar bize yiyecek ve giyecek veriyorlard�. Ancak Hanzade

ve Sultan ölüp Kâs�m �ehri, Moskova hükümetinin eline geçince hiç kimse bize para ve

ekmek vermedi”433.

431 A.g.e., s. 118. 432 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m. s. 385. 433 A.g.e., s. 128.

132

Bu kay�t Tatar hanlar�n�n din fark� gözetmeksizin, ruhanîlere gösterdi�i sayg�y�

yans�tmas� bak�m�ndan ilgi çekicidir.

Son olarak Rus hükümetinin, Fat�ma Sultan’�n an�s�n� ya�atmak ad�na, Kâs�m

�ehri yak�nlar�ndaki küçük bir göl ile ormanl�k bir alana onun ismini verdi�ini belirtmek

gerekir434.

434 A.g.e., s. 128.

133

VI. BÖLÜM

KÂSIM HANLI�I’NDA TE�K�LAT, �KT�SADÎ YAPI

VE SOSYAL DURUM

Kâs�m Hanl���’n�n yönetim �ekli hakk�nda dönemin kaynaklar�na dayanan toplu

bir bilgi bulunmamaktad�r. Fakat da��n�k kay�tlardan buradaki idarî te�kilat�n di�er

Türk-Tatar devletlerindeki usule ve geleneklere uygun oldu�u neticesine varmak

mümkündür435. Esasen Cengiz Han’�n mirasç�lar� olan bütün Türk-Tatar hanl�klar� gibi

Kâs�m Hanl��� da, diplomatik geleneklerini ve devlet yap�lanmas�n� Alt�n Orda

Devleti’nden tevarüs etmi�ti. Fakat bu hanl�klar�n, Osmanl� Devleti ve Moskova

Knezli�i ile yak�n ili�kiler içerisine girmesi, s�n�rl� da olsa, siyasî kurumlar�n�n

�ekillenmesinde etkili olmu�tu. Dolay�s�yla Alt�n Orda Devleti ile ard�llar� olan

hanl�klar aras�nda, yönetim tarz� bak�m�ndan baz� küçük farkl�l�klar�n bulundu�unu

söylemek mümkündür436.

Cuci soyundan gelip, Kâs�m Hanl���’nda saltanat süren Türk-Tatar asilzadeleri

“Han” unvan� ta��rlard�. Ancak hanl���n kuruldu�u tarihten itibaren, Moskova

Knezli�i’ne tâbi vassal bir devlet statüsünde oldu�unu iddia eden V. V. Velyaminov-

Zernov ve N. �. �i�kin gibi tarihçilere göre, Kâs�m Hanl��� hâkimleri

“¬�������=Tsareviç” (Hanzade) unvan� ile an�l�yorlard�. Kendisini Kâs�m

Hanl���’n�n metbuu sayan Moskova Knezli�i’nin anlay���na göre, hanl���n ba��nda

bulunan ki�inin “¬���=Tsar” (Han) unvan�n� kullanabilmesi için K�r�m, Kazan ya da

Astarhan hanl�klar�n�n taht�nda oturmu� olmas� gerekirdi437. Bunun içindir ki, Ruslar

sadece, K�r�m Han� iken karde�i ile giri�ti�i taht mücadelesini kaybedip daha sonra

Kâs�m Hanl��� taht�na oturan Nur Devlet Han (1486-1491) ile bir ara Kazan taht�n� ele

geçiren �ah Ali (1516-1519, 1537-1551, 1552-1567)’yi “Han” olarak kabul etmi�lerdir.

435 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 385. 436 Uli Schamiloglu, “The Qaraç� Beys of the Later Golden Horde: Notes on the Organization of the Mongol Empire”, Archivum Eurasiae Medii Aevi, IV, Wiesbaden, 1984, s. 283. 437 V. V. Velyaminov-Zernov , a.g.e., C. II, s. 25; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 26.

134

“Bütün Rusya’n�n Çar� ve Büyük Knezi” unvan�yla taltif edilen Say�n Bulat Han (1567-

1573)’�n durumu ise, yukar�da da ifade edildi�i üzere, türü kendine özgü bir olay

sonucunda �ekillenmi�ti.

Teorik olarak “Han” olmadan devlet olamazd�. Bu mevkii i�gal eden ki�inin

Cengiz Han soyundan gelmesi gerekli idi. Han olman�n gerekleri, diplomatik ili�kileri

yönlendirmek, adalet da��tmak ve sava�ç�l�ktan ibaretti. Bununla birlikte tahta oturacak

ki�i, halk taraf�ndan kabul görmeli ve törenin bir �art� olarak hanl�k makam�na davet

edilmeli idi438.

Kâs�m Hanl���’nda Cuci soyundan gelen be� fakl� sülale saltanat sürmü� olsa da,

irsî aristokrasiye dayanan bir taht tevarüs sistemi vard�. Hanedan mensubu her �ah�s

sonuçlar�na katlanmak suretiyle tahtta hak iddia edebilirdi. Sonuçta ise Tanr� taraf�ndan

kutlu k�l�nan ki�i bu yüce mevkiyi ele geçirirdi.

Kâs�m Hanl��� devlet ricalinin en üst tabakas�n� olu�turan dört boy beyine “Karaçi

Beyler”439 denilirdi. Hanl�k te�kilat� içerisinde en fazla dikkat çeken ve bir tür devlet

meclisi (council of state) görevini üstlenen Karaçi Beyler, Cengiz Han yasas� ile

belirlenmi� esaslara ba�l� olarak, halk�n ç�karlar�n� gözetmekle mükellef idiler. Kâs�m

Hanl���’n�n içi�lerinde önemli görevler üstlenen Karaçi Beyler, hana kar�� muhalif

tav�rlar sergileyebilirlerdi. Ayr�ca Cengiz Han soyundan gelmesi kayd�yla herhangi bir

asilzadeyi hanl�k taht�na davet edebilir ya da mevcut han�n siyasî mevkiinden

uzakla�t�r�lmas�n� sa�layabilirlerdi440. A. A. Rorlich’in ifadesi ile: “Karaçi Beyler, Ulu

Karaçi’nin önderlik etti�i aristokrasinin dört büyük üyesinden olu�an nevi �ahs�na

münhas�r bir krall�k konseyi idi”441.

Karaçi Beyler, K�r�m Hanl��� devlet te�kilat�nda da önemli bir yer i�gal

ediyorlard�. Burada �irin boyu ba�ta olmak üzere s�ras� ile Arg�n, Bar�n ve K�pçak

boylar�n�n beyleri “Dört Karaçi Beyi”ni te�kil ediyorlard�. �irin Beyi, K�r�m 438 Edward Louis Keenan, “Muscovy and Kazan…”, s. 551. 439 Karaçi> Xaracu> Xaracud: “Avam, avamdan ç�kma adamlar” dan müte�ekkildi. Bu tabakaya mensup olanlar�n itaat alt�na al�nm�� boy ve kabilelerden ç�kma oldu�unu söylemek mümkündür. Cengiz Han’a atfedilen �u sözlerden anla��ld��� kadar�yla Karaçi Beyler, �ahsi mülke de sahiptiler: “Âdi adam, yani avamdan biri içkiye fazla müptela olursa at�n�, sürüsünü ve bütün emlak�n� yitirip fakir dü�er”. Ayr�ca “Karaçi” kelimesi ile sadece asilzadelerin z�dd� olan “avam” de�il, Han ve hanedan mensuplar� d���ndaki di�er sosyal gruplar da kastedilmi�tir. Bkz. B. Y. Vladimirtsov, Mo�ollar�n �çtimaî Te�kilat�, Çev: Abdülkadir �nan, Ankara, 1987, s. 176. 440 Uli Schamiloglu, a.g.m., s. 283-284. 441 Azade-Ay�e Rorlich, a.g.e., s. 75.

135

Hanl���’nda te�rifat bak�m�ndan daima en üst mevkide bulunuyordu. Bu Bey “Ba�

Karaçi” ya da “Ba� Bey” unvan�n� ta��r, han sülalesinden k�zlar ile evlenirdi. Kural

olarak boylar, bey ailesi içerisinde ya� bak�m�ndan en büyük olan ki�iyi seçerler ve bu

ki�i han taraf�ndan da kabul edilirdi. Han, onu azletme yetkisine sahip de�ildi. Boylar,

Beyleri vas�tas�yla han�n otoritesini tan�rlard�. Bey isyan ederse boy da isyan ederdi442.

Kâs�m Hanl���’ndaki Karaçi Beylerin mensup olduklar� boylar K�r�m

Hanl���’ndakinden farkl� idi. Dönemin kaynaklar�nda, Uraz Muhammed Han devrindeki

Karaçi Beylerin isimleri ve hangi boydan geldikleri aç�kça belirtilmi�tir. Buna göre,

Uraz Muhammed Han’�n tahta ç�k�� töreninde, sa� taraf�nda ��bay-Mang�t boyundan

Samanay Bek (&/3 +��#å) ve Celayir buyundan Kadir Ali Bek (&/3 �:J �'��); sol

tatarf�nda ise, Arg�n boyundan Çe� Bek (&/3 Îð) ile K�pçak boyundan Tukay Bek

(&/3 +��"%) bulunmakta idi443. Görüldü�ü üzere, her iki hanl�kta da Karaçi Beylerin

ikisini Arg�n ve K�pçak boylar�n�n Beyleri olu�turuyordu. K�r�m Hanl���’ndaki �irin

boyunun Kâs�m Hanl���’ndaki muadili ise, ��bay-Mang�t kabilesi idi.

Karaçi Beyler, mevcut siyasî düzeni korumak ve yasay� icra etmek görevlerini

üstlenmi�lerdi. H. �nalc�k’�n deyimi ile: “Karaçi Beyleri, Cengiz Han yasas�n�n, daha

do�rusu Alt�n Orda ananelerinin mutaass�p müdafileri s�fat� ile bu te�kilat� bozabilecek

her yenili�e �iddetle kar�� koymakta, kendi imtiyazlar� hususunda çok hassas

bulunmakta idiler”444.

Kâs�m Hanlar� ile düzenli olarak fikir al��veri�inde bulunan Karaçi Beyler, han�n

divan�nda otururlard�. Onlar�n r�zas� olmadan hiçbir önemli mesele karara ba�lan�p

tasdik edilemezdi. Yabanc� devletler ile yap�lan antla�malar�n yürürlü�e girmesi için

Karaçi Beylerin yan� s�ra, han�n karde�lerinin, o�ullar�n�n, dinî liderlerin ve di�er

yüksek rütbeli asilzadelerin de onay� gerekli idi445.

Karaçi Beylerden sonra gelen en önemli asilzadeler, Hanzade, Bek ve Mirzalard�.

Kâs�m Hanl��� yönetici s�n�f� içerisinde, meratib silsilesi bak�m�ndan en yüksek

442 Halil �nalc�k, “K�r�m Hanl���”, �A, s. 753-754; Ayn� yazar, “The Khan and Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate under Sahib Giray I”, Harvard Ukrainian Studies, Volume III/IV, 1979-1980 Part 1, s. 447. 443 V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., C. II, s. 403-407; N. �. �i�kin, a.g.e., s. 32. 444 Halil �nalc�k, “K�r�m Hanl���”, �A, s. 754. 445 Donald Ostrowski, “Kazan Hanl���’nda �darî Yap�”, Çev: Özgür Ç�narl�/Mustafa Cankal, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 453-454.

136

makamlardan birisi de, hanlar�n çocuklar�n� yeti�tirip, e�itimleri ile ilgilenen “Atal�k”

idi. Ruslar bu görevliyi “�`��=Dyadka” ad� ile anarlard�. Hanedan mensuplar�

aras�nda ya� bak�m�ndan han�n emsali olup da ona arkada�l�k eden ki�iye

“§����`��=�milda�” denilirdi. Bu kelime ayn� zamanda “sütkarde�” anlam�na

gelmekteydi. Hz. Muhammed’in soyundan gelen Seyyidler de oldukça sayg�n bir yere

sahiptiler. Seyyidlere hürmet gösterilmesi hususunda Peygamberin vasiyeti vard�.

Müslüman Türk-Tatarlar�n egemenli�i alt�nda bulunan Kâs�m Hanl���’nda, Seyyidlerin

say�s� oldukça kabar�kt�. Seyyid ayn� zamanda bütün ruhanîlerin lideri durumundayd�.

Ak Seyyid ve Ka�ki Seyyid, Rus kroniklerinde isimleri zikredilen Kâs�m Hanl���

Seyyidleri idiler. Bunlardan ikincisi, 1587 y�l�nda Rus Çar� Fedor �vanoviç ile de

görü�mü�tü. Kâs�m Hanl���’nda, hanlar gibi Seyyidlerin de kendilerine ait saraylar� ve

muhaf�z bilikleri bulunmaktayd�. Uraz Muhammed Han zaman�nda Kâs�m Hanl���’n�n

dinî i�leri, Seyyid Bulyak taraf�ndan idare ediliyordu. Han�n taht tevarüs töreni ifa

edilirken hutbeyi de O, okumu�tu446.

1526 y�l�nda Kâs�m Hanl���’n� ziyaret eden Alman seyyah Herberstein, Seyyidler

ile ilgili olarak �unlar� yazmaktad�r:

“Seyyid, hanl�ktaki ruhanîler aras�nda en sayg�n olan ki�idir. Büyük nüfuz sahibi

olan bu zat halk aras�nda yüksek itibar görür. Hatta hanlar ona rastlad�klar�nda

ba�lar�n� e�erek selam verirler ve atlar�ndan inerek ellerini s�karlar. Bu ayr�cal�k

sadece hanlara aittir. Üst düzey devlet ricali dahi, Seyyid’e selam verip elini s�kamaz;

fakat dizlerine kapanabilirlerdi. Daha alt seviyedeki soylular ise, ancak elbisesine ya da

at�na el sürerlerdi”447.

�slamî devlet hiyerar�isi içerisinde ruhanîlerin önderi konumunda olan Seyyidler,

hanl���n içi�lerine müdahale edip, en önemli diplomatik temaslarda ciddi roller

üstlenirlerdi. Hanlar �ehir merkezindeki camide Seyyid’in okudu�u hutbe ile tahta

otururlard�. Hanl�ktaki di�er önemli ruhaniler ise; �eyhler, Mollalar, �mamlar, Haf�zlar,

Hac�lar ve Dani�mendler’den olu�uyordu. Ayr�ca “��W�=Ab�z (Haf�z)” ad�n� ta��yan

din âlimleri de vard�448. Bu ruhanîlerin tamam� düzenlenen kurultaylara kat�l�p, devlet

yönetimi ile ilgili en önemli konularda fikir beyan edip, al�nan kararlarda etkili 446 N. �. �i�kin, a.g.e., s. 33. 447 Ravil Bukharaev, a.g.e., s. 225. 448 Farida �arifullina, Kas�movskie Tatar�, Kazan, 1991, s. 17.

137

olurlard�. Dinî otoritenin temsilcileri olan bu ruhanîler zamanla giderek

yükselebilirlerdi. Ulema büyük topraklara sahip bulunuyordu. Sadece vak�f arazileri

de�il, getirisi yüksek malikâneler de onlar�n elindeydi. Ayr�ca bu s�n�f birçok vergiden

muaft�. Din adamlar�n�n sahip olduklar� imtiyazlar Alt�n Orda Devleti’nden beri

süregelen bir gelenekti. K�r�m ve Kazan hanl�klar�nda, uleman�n sahip oldu�u

ayr�cal�klar Kâs�m Hanl���’ndakinden daha fazla idi. Oralarda din adamlar� i�leyecekleri

on iki suçtan muaf tutulmu�lard�. Ayr�ca asker bulundurup vergi toplama yetkileri de

vard�449.

Hanl�ktaki camiler, ayn� zamanda birer e�itim kurumuydu. Buralarda dinî ve

be�erî ilimlerin yan� s�ra Arap dili de ö�retilirdi. Büyük kasaba ve köylerdeki camiler de

ayn� i�leve sahipti. Sosyal hayat bu camilerin etraf�nda yo�unla�m��t�450.

Türk-Tatar diplomat ve din adamlar�, Moskoval� H�ristiyanlar ile yak�n ili�kiler

kurmu�lard�. Rus kronikleri ve ar�iv belgeleri, her ikisi de semavî olmakla beraber,

farkl� dinlere mensup bu iki toplulu�un aras�nda, dinî dü�manl�ktan uzak, bar��ç�l

münasebetlerin varl���n� kan�tlar niteliktedirler. Ancak E. L. Keenan’�n deyimi ile: “Bu

durum, Rus kroniklerinin Müslümanlara kar�� hakaretamiz sözler sarfetmekten

sak�nd�klar� manas�na gelmemektedir”451. Türk-Tatar ve Rus diplomatlar kültürel ve

dinî farkl�l�klar� kolayca göz ard� etmez; fakat bir çözüm bulmak için mevcut sorunlar

ile do�rudan yüzle�me yoluna giderlerdi. Türk-Tatarlar ile Ruslar�n, birbirlerinin dinî

inaçlar�na kar�� sayg�l� davrand�klar� hakikati ilk bak��ta, inan�lmas� güç bir olay gibi

alg�nabilir. Fakat iki devlet aras�nda yap�lan anla�malarda, Türk-Tatarlar�n Kur’an-�

Kerim, Moskoval�lar�n ise, �ncil üzerine yemin ettikleri gerçe�i unutulmamal�d�r.

Ruslar�n bu amaçla, Kremlin saray�nda her zaman bir Kur’an-� Kerim bulundurduklar�

da bilinmektedir. Türk-Tatarlar, özellikle de Nogaylar, �ncil’i okumas�n� bilir ve uyumlu

ili�kilerin nas�l olmas� gerekti�ine dair verilen ö�ütleri takdir ederlerdi. Kazan

Hanl���’na kar�� düzenlenen bir Rus seferine, Moskova Knezli�i’nin yan�nda i�tirak

eden Nogaylar, 1549 y�l�n�n Ekim ay�nda, Moskova saray�na gönderdikleri bir mektupta

�öyle demekte idiler:

449 Ravil Bukharaev, a.g.e., s. 226. 450 A.g.e., s. 227. 451 Edward Louis Keenan, a.g.m., s. 553.

138

“Nogaylar�n atas� Edigey ile siz Ruslar�n atas� Vasiliy devrinde, aram�zda dostluk

ve karde�likten ba�ka bir �ey yoktu. Bu dünya gelip geçicidir; birileri do�arken, birileri

ölür. Kur’an-� Kerim’de belirtildi�i ve Peygamberimizin ifade etti�i üzere; her canl�

ölümü tadacakt�r. Ayn� hakikatler �ncil’de de yazmakta ve sizin Peygamberiniz

taraf�ndan da vurgulanmaktad�r. Ayr�ca bilginleriniz, hayat�n gelip geçici oldu�unu

idrak etmi�lerdir. Ancak dünyadan göçüp gidilse de, iyi ad�n bâki kalaca��n� sizler de

çok iyi bilmektesiniz. �yi bir kimse ölse de, ad� an�ld���nda hem Müslüman hem de

H�ristiyan hükümdarlar onu sayg�yla yâd edip hat�ras�na hürmet gösterirler”452.

Kâs�m Hanl���’n�n askerî te�kilat�, Alt�n Orda Devleti ve Kazan Hanl���’n�n

nizam�na göre düzenlenmi�ti. Ordunun esas kitlesini atl� birlikleri meydana getiriyordu.

Askerlerin kulland�klar� ba�l�ca silahlar, ok, k�l�ç ve m�zraktan ibaretti453. Ruslar�n

yüzy�llar boyunca, Tatarlar�n kar��s�nda veya onlarla birlikte mücadele etmeleri

Moskova sava� sanat�n�n �ekillenmesinde etkili olmu�tu. XVI. yüzy�lda Moskova

ordusu, t�pk� Türk-Tatarlar da oldu�u gibi, ok, yay, k�l�ç ve m�zrak kullanan atl�lardan

olu�uyordu454.

Di�er Türk-�slam devletlerinde oldu�u gibi, Kâs�m Hanl���’n�n topraklar� da han

ve ailesine aitti. Yurtluk arazilere sahip olanlar sadece bu topraklar�n kullanma hakk�n�

ellerinde bulunduruyorlard�. Dolay�s�yla herhangi bir aidiyet söz konusu de�ildi.

Köyler, otlaklar, ormanlar, göller, �rmaklar ve ar�c�l�k yapmaya elveri�li sahalar hanedan

mensuplar�n�n gelir kaynaklar� aras�nda idi. Ayr�ca Türk-Tatarlar d���nda, bölgede

ya�ayan Mi�er ve Mordvalar da yasak vergisi öderlerdi. Kâs�m Hanlar�, hanl�k s�n�rlar�

içerisinde ya�ayan Ruslar�n, topraklar�n� miras yoluyla ard�llar�na b�rakmalar�na

müsaade ederlerdi455.

Hanl���n iktisadî yap�s� di�er Türk-Tatar hanl�klar� ile benzerlik göstermesine

ra�men Moskova Knezli�i ile tesis edilen yak�n ili�kiler, devletin kendine has bir

ekonomik modele sahip olmas�n� sa�lam��t�. Bölge halk�n�n as�l geçim kayna��

hayvanc�l�kt�. Oka �rma�� k�y�s�ndaki geni� otlaklar hayvanc�l���n geli�imini olumlu

452 A.g.m., s. 553. 453 Kurat, Kara Denizin Kuzeyindeki…, s. 197. 454 Valentine Tschebotarioff-Bill, “The Circular Frontier of Muscovy”, Russian Review, Vol. 9, No: 1, Jan. 1950, s. 51. 455 Farida �arifullina, a.g.e., s. 17.

139

yönde etkilemi�ti. Ar�c�l���n ekonomiye sa�lad��� katk� oldukça büyüktü. Kâs�m

Hanl���’ndaki yurtluklarda ar�c�l�kla u�ra�an 40 ki�i vard�. Bunlar kovan vergisi olarak,

y�lda 4 pud [1 pud=16,3 kg] bal verirlerdi. Kâs�m Tatarlar� avc�l�kla, özellikle de kürk

hayvanlar�n�n avc�l��� ile u�ra��rlard�. Çok say�daki göl ve �rmaklarda yap�lan bal�kç�l�k,

hanl�k ekonomisinde önemli bir yer i�gal ediyordu. Oka �rma��nda bal�k avlama

imtiyaz� sadece Kâs�m hanlar�na aitti. Kâs�m Tatar aristokrasisinin yurtluklar� aras�nda

olan Erahtur (×�����) köyü sakinlerine, bölgede bulunan çok say�daki gölde bal�k

avlama hakk� tan�nm��t�. Erahtur köylüleri bunun kar��l���nda, Kâs�m Hanlar�, Arslan

Han ve Seyyid Burhan Han’a y�lda 30-40 ruble vergi öderlerdi. Oka �rma��nda bal�k

avlama yetkisini tekelinde bulunduran Kâs�m Hanlar�, bunu da iltizama vermi�lerdi.

Burada avc�l�k yapan bal�kç�lardan y�lda 7 ruble vergi al�n�rd�. Bu vergi aynî olarak da

tahsil edilebilirdi. Ayr�ca bal�kç�lar ödedikleri verginin d���nda, avlad�klar� her alt�

bal�ktan birini, Kâs�m Hanlar�’na vermek zorunda idiler. Kâs�m Tatarlar� bunu

“� �W� �=Bob�koyu” olarak adland�r�rlard�. Hanl�k, mültezimleri vas�tas�yla

bal�kç�l�ktan büyük gelir elde ediyordu456.

Kâs�m Hanl���’nda oldukça geni� bir alana yay�lm�� çe�itli zanaat erbab�

bulunuyordu. Ta� ustalar�, dülgerler ve sarraflar, Türk-Tatar toplumunun ihtiyaçlar�n�

kar��l�yorlard�. Ayr�ca bu zanaatkârlar ürettikleri mallar� Rus �ehirlerinde de satarlard�.

Kâs�ml� zanaatkârlar, debba�l�k, dokumac�l�k, demircilik ve ta� i�lemecili�indeki

maharetleri ile ün kazanm��lard�. Tekstil sanayi ve silah imalat� da oldukça geli�mi�ti457.

Hanl���n en önemli iktisadî faaliyetlerinden birisi de ticaretti. Kara ve suyollar�n�n

kav�ak noktas�nda bulunmas� ve co�rafi konumunun elveri�lili�i, ticaretin geli�mesi

için uygun bir zemin haz�rlam��t�. XV. yüzy�l�n ikinci yar�s�nda, Nijniy Novgorod ve

Murom gibi Rus �ehirlerine gelen Türk-Tatar tüccarlardan oldukça yüksek gümrük

resmi al�n�rd�. Ticaret potansiyelinin büyük k�sm� yerli Türk-Tatar tacirlerin ellerinde

bulunuyordu. Ruslar�n hizmetine girmi� Türk-Tatar tüccarlara birtak�m imtiyazlar

tan�nm�� ve baz� vergilerden muaf tutulmu�lard�. Kâs�m Tatarlar�n�n en önemli ticaret

456 A.g.e., s. 18; V. V. Velyaminov-Zernov, a.g.e., C. III, s. 169. 457 Farida �arifullina, a.g.e., s. 18.

140

mallar� ise, ekmek, bal, canl� hayvan, kürk, deri, kösele, çanak-çömlek ve ayakkab�

idi458.

Rusya’n�n at gereksinimi de Türk-Tatarlar taraf�ndan kar��lan�yordu. Stratejik

öneme sahip bu sava� araçlar�n�n ba�ka yerden temini neredeyse imkâns�zd�. Özellikle

Moskova Knezli�i’nin kuzeybat�ya düzenleyece�i seferler öncesinde, sava�a haz�rl�k

yapmak amac�yla Nogaylardan 30-40 bin civar�nda at sat�n al�n�rd�459. Ayr�ca her y�l

Astarhan’dan, Kâs�m �ehri yoluyla Moskova’ya y�lk� sürüleri getirilir ve burada

sat�l�rd�460.

Kâs�m Hanl���’nda, hanlar ad�na sikke kestirilmi� olup. 1553 y�l�nda, �ah Ali’nin

ad�na bast�r�lan gümü� sikkeler bulunmu�tur461. Hanl���n malî yap�lanmas�na ili�kin

ayr�nt�l� bilgi yoktur. Fakat Daruga ve Hazinedar (�������=Kaznaçi) gibi memurlar�n

varl��� bilinmektedir462.

Kâs�m Hanl���, Rusya d���nda di�er ülkelerle de ekonomik ili�kilerini geli�tirmek

için gayret göstermi�; ancak bu giri�imlerden büyük kazan�mlar elde edememi�ti. Rus

kültürüne çok büyük katk�larda bulunan Kâs�m Tatarlar�, ayn� �ekilde Ruslar�n baz�

âdetlerini de benimsemi�lerdi. Onlar�n dilinde, özellikle iktisat terminolojisine ait,

Rusça’dan al�nm�� pek çok unsur vard�. Kâs�m Tatarlar� erken dönemlerden itibaren

Rusça konu�may� ve yazmay� da ö�renmi�lerdi463.

Hanl���n etnik yap�s� gayr-� mütecanis olmas�na ra�men, halk�n�n büyük

ço�unlu�u Türk-Tatar ve Türkle�mi� Fin kavimlerinden olu�uyordu. Slav kökenli

olanlar�n say�s� ise, oldukça azd�. Alt�n Orda bakiyesi Türkçe konu�an topluluklar da

burada ya�amaktayd�. Hanl�kta ya�ayan bu topluluklardan biri, muhtemelen Kafkas

as�ll�yd� ya da �ber-Kafkas dillerinin etkisine maruz kalm��t�. Bu topluluk, Kâs�m

Han’�n Çerkez topraklar�nda bulundu�u s�rada, XV. yüzy�l�n ortalar�nda, onunla birlikte

458 A.g.e., s. 19. 459 Edward Louis Keenan, a.g.m., s. 552. 460 N. �. �i�kin, a.g.e, s. 115. 461 Re�id Rahmetî Arat, a.g.m., s. 385. 462 Farida �arifullina, a.g.e., s. 17. 463 A.g.e., s. 19.

141

Kâs�m �ehrine gelmi� olmal�yd�. Bu Türk boyunun kulland��� dilin Nogayca’ya k�smen

de Kumukça’ya yak�n oldu�una dair emareler vard�r464.

Sunnî Müslüman olan Kâs�m Tatarlar�, Alt�n Orda Devleti’nin tüm ard�llar� gibi

Hanefî mezhebine mensuptu. Onlar�n ya�ad�klar� topraklar daha sonra Rusya

Müslümanlar�n�n önemli kültür merkezlerinden biri haline gelmi�ti465.

464 A.g.e., s. 20-21. 465 �lya V. Zaitsev, a.g.m., s. 469.

142

SONUÇ

1445 y�l�nda kurulan Kâs�m Hanl���, Ruslar�n iddia etti�i gibi Moskova Büyük

Knezi’nin Ryazan bölgesini Türk-Tatarlara ba���lamas� sonucunda de�il, Kazan Han�

Ulu� Muhammed’in Suzdal sava��nda elde etti�i ba�ar�n�n ard�ndan, Moskova

Knezli�i’ni bask� alt�nda tutup, Kazan Hanl���’n�n bat� s�n�rlar�n�n güvenli�ini sa�lamak

ve bu bölgede �slamiyeti yaymak amac�yla kurulmu�tu. Ancak Ulu� Muhammed Han’�n

ölümünden sonra Rus nüfuzu alt�na girmeye ba�layan Kâs�m Hanl���, Moskova

Knezli�i’nin bozk�r sahas�n� ele geçirmek için kulland��� bir s�çrama tahtas�na

dönü�mü�tü.

Kâs�m Han döneminin sonlar�na do�ru hanl�k üzerindeki Rus egemenli�i giderek

güçlenmeye ba�lam�� ve özellikle Moskova Knezli�i’nin, Kazan Hanl���’na kar��

düzenledi�i seferlerde Kâs�m Tatarlar�, Ruslar taraf�ndan ustaca kullan�lm��t�r. Kâs�m

Han’�n o�lu Danyal döneminde önemli bir olay ya�anmam��, ancak onun ölümü ile

birlikte Ulu� Muhammed Han’�n soyundan gelen Kazan Hanlar� Sülalesi sona ermi�tir.

XV. yüzy�l�n son çeyre�inde, K�r�m Hanl���’nda ya�anan taht kavgalar�nda bir

ba�ar� elde edemeyen Nur Devlet Han, Ruslar�n deste�i ile Kâs�m Hanl��� taht�na

oturtulmu� ve böylece hanl�k, K�r�m Hanlar� Sülalesi’nin hâkimiyetine girmi�tir. Nur

Devlet Han’�n, Rus egemenli�ini tan�mas� K�r�m Hanl���’nda tepkiye neden olmu�sa da,

Moskoval� diplomatlar K�r�m Han� Mengli Giray’� yat��t�rmay� ba�arm��lard�r. Nur

Devlet Han’dan sonra yerine s�ras� ile o�ullar� Sat�lgan ve Canay geçmi�tir. Fakat bu iki

han dönemine ait bilgilerimiz oldukça s�n�rl�d�r.

1502 y�l�nda Alt�n Orda Devleti’nin kesin olarak son bulmas�yla, Kâs�m Hanl���

bölge siyasetinde önemli güç haline gelmeye ba�layan K�r�m Hanlar� Sülalesi’nden

al�n�p, 1512 y�l�nda Saray Hanlar�’na teslim edilmi�tir. Bu sülalenin ilk han� olan �eyh

Avliyar’�n ölümü ile birlikte, 1516 y�l�nda, Rus kültürü ile yeti�tirilmi� olan �ah Ali

Kâs�m Hanl��� taht�na oturtulmu� ve üç y�ll�k k�sa saltanat�n�n ard�ndan yerini karde�i

143

Can Ali’ye b�rakm��t�r. 1537 y�l�nda yeniden hanl���n idaresini ele geçiren �ah Ali, bir

ara taht�ndan azledilmi�se de, otuz y�l boyunca Kâs�m Hanl���’n� idare etmi�tir. O,

sadece Kazan Hanl���’n� ortadan kald�rmakla kalmam��, Livonya sava�lar�nda Moskova

ordusunun ba��na geçip, Ruslar ad�na önemli ba�ar�lar elde etmi�tir. Say�n Bulat

(Simeon Bikbulatoviç) ve Mustafa Ali Han dönemlerinin ard�ndan, Saray Hanlar�

Sülalesi de son bulmu�tur.

1600 y�l�nda Kâs�m Hanl��� taht�na Uraz Muhammed Han oturtulmu�tur. Kazak

Hanlar� Sülalesi’nin tek temsilcisi olan bu han�n döneminde, Rusya’da isyan hareketleri

görülmü� ve ya�anan iç sava�ta Kâs�m Han� aç�kça Moskova hükümetinin kar��s�nda

yer alm��t�r.

Kâs�m Hanl���’n� idare eden be�inci ve son hanedan ise, Sibirya Hanlar�

Sülalesi’dir. Bu sülale mensuplar�n�n hanl�k makam�na atanmas� Ruslar�n, Sibirya’y�

i�gali ile yak�ndan ilgilidir. Ayr�ca bu dönemde, yukar�da da temas edildi�i üzere,

Voyvodal�k müessesesinin kurulmas�yla, Kâs�m Hanl���’ndaki Rus egemenli�i daha da

güçlenmi�tir. Arslan Han’�n 1627 y�l�nda ölmesi ile birlikte yerine çocuk ya�taki o�lu

Seyyid Burhan (Vasiliy Arslanoviç) getirilmi� ve onun 52 y�l süren uzun saltanat�ndan

sonra annesi Fat�ma Sultan-Bike, Kâs�m Hanl��� taht�na oturtulmu�tur. 1681 y�l�nda

Fat�ma Sultan-Bike ölmü� ve hanl��a resmen son verilmi�tir.

VI. bölümde de ifade edildi�i gibi, Kâs�m Hanl���’nda yönetim tarz�, te�kilat,

iktisadî yap� ve sosyal hayat ile ilgili bilgi k�r�nt�lar� bulunsa da, bunlar tatmin edici

de�ildir.

Bu Türk-Tatar Hanl���’n�n en önemli özelli�i �slam dinini Moskova’n�n

yan�ba��na kadar götürüp yaymas� ve kuruldu�u sahada ya�ayan Fin kavimlerini

Türkle�tirmi� olmas�d�r. Ruslar taraf�ndan hanl���n daha erken dönemlerde ortadan

kald�r�lmamas�n�n nedenleri ise, Türk-Tatarlar�n tekrar birle�erek büyük bir devlet

kurmalar�ndan duyulan kayg�d�r. Ayr�ca Kâs�m Hanl���’nda yürütülen misyonerlik

faaliyetlerinin ba�ar�ya ula�mas�n� arzulayan Rus hükümeti, Kâs�m Tatarlar�n� ho�

tutmaya çal��m��t�r.

144

1552 y�l�nda Kazan, ard�ndan 1556 y�l�nda Astarhan hanl�klar�n�n varl���na Ruslar

taraf�ndan son verilmesi Kâs�m Hanl���’n�n da kaderini belirlemi�ti. Kuruldu�u s�rada

Moskova Rusyas�na kar�� ileri bir karakol durumunda olan bu hanl�k, Kazan

Hanl���’n�n sona ermesinden sonra, uzun süre varl���n� sürdürmesine ra�men Ruslar�n

adeta kuklas� durumuna dü�mekten kurtulamam��t�r.

145

B�BL�YOGRAFYA

ACAR, Kezban, Ba�lang�çtan 1917 Bol�evik Devrimi’ne Kadar Rusya Tarihi, Ankara,

2004.

AKA, �smail, Timur ve Devleti, Ankara, 1991.

AKA, �smail, “Ulu� Muhammed Han”, Prof. Dr. �smail AKA Makaleler 3, Yay�na

Haz�rlayanlar: E. Semih Yalç�n-�arika Gedikli, Ankara, 2005, s. 147-

149.

ALAADD�N ATA MEL�K CÜVEYNÎ, Tarih-i Cihangü�a, Çev: Mürsel Öztürk,

Ankara, 1999.

ALEF, GUSTAVE, “The Battle of Suzdal in 1445 An Episode in Muscovite War of

Succession”, Rulers and Nobles in Fifteenth Century Musvovy,

London, 1983, s. 11-20.

ALFÖLD�, A., “Türklerde Çifte Krall�k”, II. TTKB, �stanbul, 1943, s. 507-519.

ARAT, RE��D RAHMETÎ, “Kâs�m Hanl���”, �A, C. VI, s. 380-386.

ARAT, RE��D RAHMETÎ, “Kazan”, �A, C. VI, s. 505-522.

ATLASÎ, HAD�, Kazan Hanl���, Kazan, 1914.

ATLASÎ, HAD�, Kazan Hanl���’n�n Çökü�ü ve Süyün Bike, Çev: Hakan Co�kunarslan,

Konya, 2004.

AYKUT, ALTAN, “Batu Han’�n Rusya Seferi ile �lgili Ryazan’�n Batu Han Taraf�ndan

Yak�l�p Y�k�lmas� Hikayesi”, Ankara Üniversitesi DTCFD, XXXI, S.

1-2, 1987, s. 1-13.

BARTHOLD, W., “Saray”, �A, C. X, S. 206-207.

146

BARTHOLD, W.-BENN�GSEN ALEKSANDER, “Kazan”, The Encyclopaedia of

Islam, Vol. IV, s. 849-850.

BARTHOLD, W.-KÖPRÜLÜ, M. FUAD, “Cengiz Han”, �A, C. III, s. 91-100.

BASKAKOV, N. A., Türk Kökenli Rus Soyadlar�, Çev: Samir Kâz�mo�lu, Ankara,

1997

BENN�GSEN ALEKSANDER, “Kas�mov”, The Encyclopaedia of Islam, Vol. IV,

s. 723-724.

B�RNBAUM, HENR�K, “Did the 1478 Annexation of Novgorod by Muscovy

Fundamentally Change the Course of Russian History?”, New

Perspectives on the Muscovite History Selected Papers from the

Fourth World Congress for Soviet and East European Studies,

Harrogate 1990, Edited by Lindsey Hughes, New York, 1993, s. 37-50.

BUKHARAEV, RAV�L, Islam �n Russia The Four Season, Curzon, 2000.

CARM�CHAEL, JOEL, A History of Russia, New York, 1990.

CLARKSON, JESSE D., A History of Russia, New York, 1966.

CROSKEY, ROBERT M., “The Diplomatic Forms of Ivan III’s Relationship with the

Crimean Khan”, Slavic Review, Vol. 43, No: 2, Summer 1984, s. 257-

269.

CRUMMEY, ROBERT O., “Ivan IV: Reformer or Tyrant?”, Reinterpreting Russian

History Readings 860-1860’s, Compiled and Edited by Daniel H.

Kaiser and Garry Marker, New York-Oxford, 1994, s. 158-163.

CULPEPPER, JACK M., “The Kremlin Execute of 1575 and the Enthronement of

Simeon Bekbulatovic”, Slavic Review, Vol. 24, No: 3, Sep. 1965, s.

503-506.

147

DE HARTOG, LEO, Russia and the Mongol Yoke The History of Russian Principalities

and the Golden Horde, New York-London, 1996.

DE T�ESENHAUSEN, W., Alt�n Ordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Çev: �smail Hakk�

�zmirli, �stanbul, 1941.

DEVLET, NAD�R, Empires in Eurasia From Chinghis Khan to 20th Century, �stanbul,

2002.

DEVLET, NAD�R, “Alt�n Ordu”, Do�u�tan Günümüze Büyük �slam Tarihi, C. IX,

�stanbul, 1992, s. 103-123.

DMYTRYSHYN, BAS�L, Medieval Russia A Source Book 850-1700, Orlando, 1991.

DO�U’DA VENED�K ELÇ�LER�, Çev: Tufan Gündüz, �stanbul, 2006.

DUKES, PAUL, A History of Russia Medieval, Modern, Contemporary, Singapore,

1990.

EBU ABDULLAH MUHAMMED �BN BATTÛTA TANCÎ, �bn Battûta

Seyahatnamesi I, Çev: Sait Aykut, �stanbul, 2000.

EMERSON, JOHN, “Adam Olearius and the Literature of the Schlesw�g-Holstein

Mission to Russia and Iran, 1633-1639”, Etudes Safavides, Edited by

Jean Calmard, Paris-Teheran, 1933, s. 31-64.

FENNEL, J. L. I., “Russia, 1462-1583”, The Cambridge Modern History, Vol. II,

Cambridge, 1958, s. 534-561.

FISHER, ALAN, The Crimean Tatars, Stanford-California, 1978.

FLOR�NSKY, M�CHAEL T., Russia a History and a Interpretation, Vol. I, New York,

1965.

148

FRIAR GIOVANNI DI PLANO CARPINI, The Story of the Mongols whom We Call

the Tatars, Translated with an Introduction by Erik Hildinger, Boston,

1996.

FUKS, KARL, Kazanskie Tatar� Kratkaya �storiya Goroda Kazani, Kazan, 1991.

GOLDEN, PETER B., Türk Halklar� Tarihine Giri�, Çev: Osman Karatay, Ankara,

2002.

GÖKB�LG�N, ÖZALP, 1532-1577 Y�llar� Aras�nda K�r�m Hanl���’n�n Siyasî Durumu,

Ankara, 1973.

GROUSSET, RENE, Bozk�r �mparatorlu�u Attila-Cengiz Han-Timur, Çev: Re�at

Uzmen, �stanbul, 1999.

GÜNDO�DU, ABDULLAH, “Kâs�m Hanl��� ve Say�n Bulat (Simeon Begbulatoviç)

Han”, Modern Türklük Ara�t�rmalar� Dergisi, C. II, S. 3, Eylül 2005, s.

21-30.

HAL�KOV, A. H., Rus Tan�nan 500 Bulgar-Tatar Türk As�ll� Sülale, Çev: Mustafa

Öner, �stanbul, 1995

HALPER�N, CHARLES J., “Russia in the Mongol empire in Comparative

Perspective”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 43, No: 1, June

1983, s. 239-261.

HUDYAKOV, M. G., Oçerki po �storii Kazanskogo Hantsvo, Moskova, 1991.

HUTTENBACH, HENRY R., “Muscovy’s Conquest of Muslim Kazan and Astrakhan

1552-1556 The Conquest of Volga: Predule to Empire”, Russian

Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin, Hardcover,

1988, s. 45-69.

149

HUTTENBACH, HENRY R., “Muscovy’s Penetration of Siberia The Colonization

Process 1555-1689”, Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by

Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 70-102.

�NALCIK, HAL�L, “The Khan and the Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate under

Sahib Giray I”, Harvard Ukrainian Studies, Vol. III/IV, Part 1, 1979-

1980, s. 445-466.

�NALCIK, HAL�L, “K�r�m Hanl���”, �A, C. VI, s. 746-756.

KAFALI, MUSTAFA, Alt�n Orda Hanl���n�n Kurulu�u ve Yükseli� Devirleri, �stanbul,

1976.

KAFALI, MUSTAFA, “Alt�n Orda Hanl���”, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 397-

411.

KAL�MULL�NA, F�RDEVS, “V. V. Velyaminov-Zernov’un Rusya Müslümanlar�

Tarihinin �ncelenmesine Katk�s�”, Modern Türklük Ara�t�rmalar�

Dergisi, C. II, S. 2, Haziran 2005, s. 82-91.

KANÇAL-FERRAR�, N�COLE, K�r�m’dan Kalan Miras Hansaray, �stanbul, 2005.

KARAMZ�N, N. M., �storiya Gosudartsva Rossiiskogo, C. II, Moskova, 2004.

KARASOY, YAKUP, �iban Han Dîvân� (�nceleme-Metin-Dizin-T�pk�bas�m), Ankara,

1998.

KATANOV, N. F., “Skazaniye �nostrantsev o Kazani”, Tipo-Litografiya

�mperatorskago Kazanskago Universiteta, 1903, s. 1-9.

KAZANSKAYA �STOR�YA, Yay�na Haz�rlayan: G. N. Moiseeva, Moskova-

Leningrad, 1954.

KEENAN, EDWARD L., “Muscovy and Kazan: Some Introductry Remarks on Patterns

of Steppe Diplomacy”, Slavic Review, Vol. 26, No: 4, Dec. 1967, s.

548-558.

150

KEENAN, EDWARD L., “Kazan-‘The Bend’”, Harvard Ukrainian Studies, Vol.

III/IV, Part 1, 1979-1980, s. 484-496.

KENNEDY, CRA�G GAYEN, The Juchids of Muscovy: A Study of Personal Ties

between Emigre Tatar Dynasts and the Muscovite Grand Princes in the

Fifteenth and the Sixteenth Centuries, (Bas�lmam�� Doktora Tezi),

Harvard University, 1994.

KLYUÇEVSK�Y, V. O., Russkaya �storiya, Moskova, 2003.

KÖPRÜLÜ, M. FUAD, “Alt�n Ordu’ya Ait Yeni Ara�t�rmalar”, Belleten, C. V., S. 19,

Ankara, 1941, s. 397-436.

KURAT, AKDES N�MET, IV-XVIII. Yüzy�llarda Kara Deniz’in Kuzeyindeki Türk

Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1992.

KURAT, AKDES N�MET, Rusya Tarihi Ba�lang�çtan 1917’ye Kadar, Ankara, 1999.

KURAT, AKDES N�MET, Türkiye ve �dil Boyu, Ankara, 1966.

KURAT, AKDES N�MET, Kazan Hanl���’n� Kuran Ulu� Muhammed Han’�n Yarl���,

�stanbul, 1937.

KURAT, AKDES N�MET, Topkap� Saray Müzesi Ar�ivindeki Alt�n Ordu, K�r�m ve

Türkistan Hanl�klar�na Ait Yarl�k ve Bitikler, �stanbul, 1940.

KURAT, AKDES N�MET, “Kazan Hanl��� (1437-1556)”, Türkler, C. VIII, Ankara,

2002, s. 441-452.

KURAT, AKDES N�MET, “Alt�n Ordu Hanl���”, Türk Dünyas� El Kitab�, C. I, Ankara,

2001, s. 539-550.

LANDA, ROBERT GR�GORYEV�Ç, �slam v �storii Rossii, Moskova, 1995.

MARA�, �BRAH�M, Türk Dünyas�nda Dinî Yenile�me (1850-1917), �stanbul, 2002.

151

MART�N, JANET, Medieval Russia 980-1584, Cambridge, 1995.

MART�N, JANET, “The Land of Darkness and the Golden Horde The Fur Trade under

the Mongols XIII-XIVth Centuries”, Chaiers du Monde Russe et

Sovietique, XIX, s. 401-421.

MART�N, JANET, “Russian Expansion in the Far North X to mid XVI Century”,

Russian Colonial Expansion to 1917, Edited by Michael Rywkin,

Hardcover, 1988, s. 23-43.

MATUSZEWSKI, DANIEL CHESTER, The Ottoman Example and the Muscovite

State, (Bas�lmam�� Doktora Tezi), University of Washington, 1972.

M�HAYLOVSK�Y, E.-�LENKO �., Ryazan Kas�mov, Moskova, 1969.

MO�OLLARIN G�ZL� TAR�H� “MONGHOL-UN N�UÇA TOBÇA’AN (YÜAN-

CH’AO P�-SH�)”, Çev: Ahmet Temir, Ankara, 1995.

MORGAN, DAV�D, The Mongols, USA, 2003.

NASONOV, A. N., Mongol� i Rus, Moskova, 1940.

OSTROWSKI, DONALD, Muscovy and the Mongols Cross-Cultural Infulences on the

Steppe Frontier 1340-1589, Cambridge, 1998.

OSTROWSKI, DONALD, “The Mongol Origins of Muscovite Political Institutions”,

Slavic Review, Vol. 49, No: 4, Winter 1990, s. 525-542.

OSTROWSKI, DONALD, “Kazan Hanl���’nda �darî Yap�”, Çev: Özgür

Ç�narl�/Mustafa Cankal, Türkler, C. VIII, Ankara, 2002, s. 453-459.

ÖGEL, BAHAEDD�N, Türk Mitolojisi I, Ankara, 2003.

ÖGEL, BAHAEDD�N, Türklerde Devlet Anlay��� (13. Yüzy�l Sonlar�na Kadar),

Ankara, 1982.

152

PELENSK�, JAROSLAV, Russia and Kazan Conquest and Imperial Ideology (1438-

1560s), Paris, 1974.

PICKHAN, GERTRUD, “The Incorporation of Gospodin Pskov into the Muscovite

State”, New Perspectives on the Muscovite History Selected Papers

from the Fourth World Congress for Soviet and East European Studies,

Harrogate 1990, Edited by Lindsey Hughes, New York, 1993, s. 51-58.

PRITSAK, OMELJAN, “Moscov, The Golden Horde and The Kazan Khanate from a

Polycultural Point of Wiev”, Slavic Review, Vol. 26, No: 4, Dec. 1967,

s. 577-583.

PROKOFYEV, N., �storiya Kazani i Pokoreniya Kazanskago Tsarstva, Kazan, 1904.

RATCHNEVSKY, PAUL, Gengh�s Khan His Life and Legacy, Translated and Edited

by Thomas Haining, USA, 2003.

RIBU�K�N, M�HA�L, Kratkaya �storiya Goroda Kazani I, Kazan, 1848.

RIZAEDD�N FAHREDD�N, Alt�n Orda ve Kazan Hanlar�, Çev: �lyas Kamalov,

�stanbul, 2003.

RICHARD, JEAN, “Berke Han’�n �slama Giri�i ve Alt�nordu Hanl���nda �slamiyetin

Yay�l���”, Çev: Abdülkadir Yuval�, TK., S. 306, 1988, s. 634-642.

ROD�N, N�KOLAY ALEKSANDROV�Ç, Kas�mov, Moskova, 1976.

RORL�CH, AZADE-AY�E, Volga Tatarlar�, Çev: Mehmet Süreyya Er, �stanbul, 2000.

ROUX, JEAN PAUL, Mo�ol �mparatorlu�u Tarihi, Çev: Aykut Kazanc�gil-Ay�e

Bereket, �stanbul, 2002.

RYWKIN, MICHAEL, “Russian Central Colonial Administration from Prikaz of Kazan

to the XIX Century, a Survey”, Russian Colonial Expansion to 1917,

Edited by Michael Rywkin, Hardcover, 1988, s. 8-22.

153

SARAY, MEHMET, “Alt�n Orda Hanl���”, D�A, C. II, s. 538-540.

SARAY, MEHMET, “The Hanate of Kas�m”, A Short History of Turkish-Islamic

States, Edited by E. Merçil- H. Y. Nuho�lu, Ankara, 1994, s. 267-268.

SARAY, MEHMET, “The Hanate of Kazan”, A Short History of Turkish-Islamic States,

Edited by E. Merçil- H. Y. Nuho�lu, Ankara, 1994, s. 263-266.

SCHAM�LOGLU, UL�, “The Qaraç� Beys of Later Golden Horde: Notes on the

Organization of the Mongol World Empire” Archivum Euraiae Medii

Aevi, IV, Wiesbaden, 1984, s. 283-297.

SCHAM�LOGLU, UL�, “Alt�n Ordu”, Çev: Bülent Kene�, Türkler, C. VIII, Ankara,

2002, s. 412-428.

SOLOVYEV, S. M., �storiya Rossii s Drevney�ih Vremen, Kniga II, Toma 3-4,

Moskova, 1988.

SOLOVYEV, S. M., �storiya Rossii s Drevney�ih Vremen, Kniga III, Toma 5-6,

Moskova, 1989.

SROECKOVSKY, V. E., Muhammed Geray Han ve Vassallar�, Çev: Kemal Ortayl�,

Ankara, 1978.

�AR�FULL�NA, FAR�DA, Kas�movskie Tatar�, Kazan, 1991.

�EHABEDD�N MERCANÎ, Müstefad’ül Ahbar Fi Ahval-i Kazan ve Bulgar, Kazan,

1897 (T�pk�bas�m Ankara, 1997).

���K�N, N�KOLAY �VANOV�Ç, �storiya Goroda Kas�mova s Drevney�ih Vremen,

Ryazan, 1891.

TA�A�IL, AHMET, “Kâs�m Hanl���”, D�A, C. XXIV, s. 543-544.

TAYMAS, ABDULLAH BATTAL, Kazan Türkleri: Türk Tarihinin Hazin Yapraklar�,

Ankara, 1966.

154

TEM�R, AHMET, “Kâs�m Hanl���”, Türk Dünyas� El Kitab�, C. I, Ankara, 2001,

s. 560-563.

TIKHOMIROV, M., The Towns of Ancient Rus, Moskova, 1959.

TOGAN, ZEK� VEL�DÎ, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yak�n Tarihi, C. I, �stanbul,

1981.

TOGAN, ZEK� VEL�DÎ, Umumî Türk Tarihine Giri�, �stanbul, 1981.

TOGAN, ZEK� VEL�DÎ, Türk ve Tatar Tarihi, Kazan, 1912.

TOGAN, ZEK� VEL�DÎ, “Kazan Hanl���nda �slam Kültürü”, �TED, C. III, S. 3-4,

1959-1960, �stanbul, 1966, s. 179-204.

TSCHEBOTAR�OFF-B�LL, VALENT�NE, “The Circular Frontier of Muscovy”,

Russian Review, Vol. 9, No: 1, Jan. 1950, s. 45-52.

TÜRKO�LU, �SMA�L, “Kazan”, D�A, C. XXV, s. 134-136.

TÜRKO�LU, �SMA�L, “Kazan Hanl���”, D�A, C. XXV, s. 136-138.

ÜREKL�, MUZAFFER, K�r�m Hanl���’n�n Kurulu�u ve Osmanl� Himayesinde Yükseli�i

(1441-1569), Ankara, 1989.

VELYAM�NOV-ZERNOV, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah I,

St. Petersburg, 1887 (�lk bask� 1863).

VELYAM�NOV-ZERNOV, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah II,

St. Petersburg, 1864.

VELYAM�NOV-ZERNOV, �zsledovanie o Kas�movskih Tsaryah i Tsareviçah III,

St. Petersburg, 1866.

VERNADSKY, GEORGE, The Mongols and Russia”, New Haven-London, 1959.

VERNADSKY, GEORGE, A History of Russia”, New Haven, 1969.

155

VLAD�M�RTSOV, B. Y., Mo�ollar�n �çtimaî Te�kilat�, Çev: Abdülkadir �nan, Ankara,

1987.

YAKUBOVSK�Y, A. YU., Alt�n Ordu ve Çökü�ü, Çev: Hasan Eren, Ankara, 2000.

YANOV, ALEXANDER, The Origins of Autocracy Ivan the Terrible in Russian

History, Translated by Stephen Dunn, London, 1981.

YAPP, M. E., “The Golden Horde and Its Successors”, The Cambridge History of

Islam, Vol. I, Cambridge, 1970, s. 495-502.

ZA�TSEV, �LYA V., Astrahanskoe Hantsvo, Moskova, 2004.

ZA�TSEV, �LYA V., “Kâs�m Hanl���”, Çev: Özgür Ç�narl�, Türkler, C. VIII, s. 466-

471.

Z�EGLER, CHARLES E., The History of Russia, London, 1999.

156

Harita 1: Kâs�m Hanl�9�

Har

ita 2

: Ada

m O

lear

ius'

un S

eyah

at G

üzer

gah�

Res

im 1

: Kâs

�m �

ehri

Res

im 2

: Mur

om �

ehri

Res

im 3

: Nijn

iy N

ovgo

rod

�ehr

i

Res

im 4

: Kaz

an �

ehri

Res

im 5

: Ast

arha

n �e

hri

Res

im 6

: Ada

m O

lear

ius'

un H

arita

s�

Res

im 7

: Ant

hony

Jen

kins

on'u

n H

arita

s�

Res

im 8

: Tat

arla

r

Res

im 9

: Tat

ar A

sker

leri

ÖZGEÇM��

Soyad�: ACAR Ad�: Serkan Do9um Tarihi: 12.12.1980 Do9um Yeri: Elaz�� Adres: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 35100-Bornova/�ZM�R E9itim: 1986-1991 �stiklal �lk Okulu- Elaz�� 1991-1994 100. Y�l Orta Okulu- Elaz�� 1994-1997 Kor. Gen. Hulusi Say�n Lisesi- Elaz�� 2000-2001 Ege Üniversitesi �ngilizce Haz�rl�k S�n�f�- �zmir 2001-2005 Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü- �zmir 2005-2007 Ege Üniversitesi Türk Dünyas� Ara�t�rmalar� Enstitüsü Türk Tarihi

Anabilim Dal�nda “Kâs�m Hanl��� (1445-1681)” ba�l�kl� tezi haz�rlayarak Yüksek Lisan E�itimini tamamlad�.

Profesyonel Tecrübeleri: 2006 y�l� A�ustos ay�ndan beri Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde Ara�t�rma Görevlisi olarak çal��maktad�r. Bilimsel �lgi ve Çal��ma Alanlar�: Kâs�m Hanl���, Kazan Hanl���, Rusya Tarihi ve Kültürü,

Rusya Sahas�nda Kurulan Türk Devletleri Bildi9i Diller: �ngilizce, Rusça Ö9renmekte Oldu9u Diller: Farsça

TÜRKÇE ABSTRAKT :

Kâs�m Hanl���, Moskova’n�n yan� ba��nda, Rus topraklar�n�n ortas�nda kurulan bir Türk-

Tatar devletidir. Kazan Han� Ulu� Muhammed’in o�lu Kâs�m taraf�ndan kurulan hanl�k, 236 y�l boyunca varl���n� sürdürmü� ve Moskova Knezli�i ile yak�n ili�kiler içerisine girmi�tir. Cengiz Han’�n mirasç�lar� olan bütün Tatar hanl�klar� gibi Kâs�m Hanl��� da, diplomatik gelenekleri ve devlet te�kilat�n� Alt�n Orda Devleti’nden tevarüs etmi�ti. Fakat bu Türk-Tatar devletinin, Moskova Knezli�i ile s�k� münasebetler tesis etmesi, s�n�rl� da olsa, siyasî kurumlar�n�n �ekillenmesinde etkili olmu�tu.

Önemli ticaret yollar�n�n kav�ak noktas�nda bulunan Kâs�m Hanl���’nda ekonomik faaliyetler de oldukça canl�yd�. Halk�n en önemli geçim kayna�� hayvanc�l�kt�. Ayr�ca oldukça geni� bir alana yay�lm�� çe�itli meslek gruplar� Türk-Tatar toplumunun ve Ruslar�n ihtiyaçlar�n� kar��l�yorlard�.

.

�NG�L�ZCE ABSTRAKT :

Khanate of Qasim was a Turco-Tatar state which was established by Moscow, in the middle of the Russian territory. The khanate which was established by Kas�m, the son of the Kazan Khan Olug Muxammat, survived for 236 years and developed close relationships with the Moscow Principality. Like all Turco-Tatar Kahantes which were the heirs of Genghis Khan, Khanate of Qasim inherited its diplomatic conventions and state organization from Golden Horde State. Yet the Turco-Tatar State’s close relationships with the Moscow Principality, though limited, influenced the formation of political institutions. In the Khanate of Qasim, which was positioned on the intersection point of the important commercial routes, the economic activity, also, had a dynamic nature. The most important mainstay of the Khanate was stockbreeding. Besides, various professions catered the needs of the Turco-Tatar and the Russian community