Sahib! Prof. Dr. A. Feyzi BiNGOL Flrat Oniversitesi RektOrii

EditOrler Prof. Dr. Mustafa OZTDRK Orta Doifu Ara$tlrmalan Merkezi Mildiirfl

Prof. Dr. Enver QAKAR lnsani ve Sosyal Bilimler Fakiiltesi Tarih BiJliimil

Bilim Kurulu

Prof. Dr. Mustafa OZTDRK Orta Dogu Ara$1lrmalan Merkezi Miidilrii

Prof. Dr. M. Be~ir A$AN Tarih Subesi Miidiirii

Prof. Dr. Saadettin TONBUL CograJYa :)ubesr Miidiirii

Prof. Dr. Ali YILDIRIM Dil ve Edebiyat $ubesi Madura

Prof. Dr. Cemalettin QOPUROGLU Sosyoloji $ubesi MiidiirU

Prof. Dr. Abdtilhalik BAKIR Terciime $ubesi Madara Prof. Dr. Esma $iM$EK Halk Kiiltiirii $ubesi Madara

Bu Saymm Hakem Heyeti Prof. Dr. Haydar QAKMAK (Gazi Un.) Prof. Dr. Mehmet QELIK (Celal Bayar Dn.) Prof. Dr. Tayyar ARI (Uiudag Dn.) Prof. Dr. Abdulkadir YUV ALI (Brei yes Dn.) Prof. Dr. Cahit GUNBATTI (Ankara Dn.) Prof. Dr. Salim COHQE (lniinii Dn.) Prof. Dr. Mustafa OZTDRK (Frrat Dn.) Prof. Dr. ibrahim YILMAZQELiK (Firat Dn.) Prof. Dr. Enver QAKAR (Frrat Dn.) Prof. Dr. Erda! AQIKSES (Frrat Dn.) Do>. Dr. Nuri YAVUZ (Gazi Dn.) Yrd. Do>. Dr. F. Gtil KOQSOY (Frrat Dn.)

T.C. FIRAT UNiVERSiTESi

ORTADOGU ARA$TIRMALARI

MERKEZi

ORTA DOGU

ARA~TIRMAL.ARI

DERGiSi

TEMMUZ2008

Cilt: VI

ISSN: 1303-9075

Elaz1g

2010

F1rat Oniversitesi Orta Do{fu Arast1rmalan Dergisi Cilt: VI Savz:2. Elazzlf. 2010 1

Ji:RAN Ji:SLAM ClJMHUR.iYETi: TARiHi, Sli:YASETJi: VE DEMOKRASisli:

. ' N asu NIRA Y Didem DENiz** OZET

Ortadogu iilkelerinin bir9ogunda oldugu gibi iran' da da siyasal anlarnda yalkantJlar ya~anrnaktadrr. islam'! on plana qkaran ve devlet yonetirn biyimini ~er-i hiikttrnlere dayandrran iran, adun, Ban diinyasrnda, son on )'lllardrr teror ve insan haklanrnn ihlali konulannda duyurmaktadrr. Bnnun yam ma islam Cumhuriyeti olarak yonetilen iran'm demokratik olup olmadrgr da tartr~rlmaktadrr. Bu 9ah~manm amacr iran'm demokrasi yolunda hangi a~amada oldugunu incelemek ve bugiinkii iran'r olu~tnran temel ogeleri ortaya koyarak han islam Cumhuriyeti 'nin siyasal kiiltiir yaprsmr incelemektir.

Bu 9ah~mada ilk olarak iran islam Cumhuriyeti'nin temelini ol~tnran siyasal, sosyal, kiiltiirel ve emik fakt6rler; tarihsel boyutlarryla incelenecek, daha sonra iran'm 30 yrllrk Cumhuriyet hayatJ degerlendirilecektir.

Anahtar Kelimclcr: Demokratikle~me, iran islam Cumhuriyeti, iran islam Devrimi

ABSTRACT

As much of the Middle East Countries, political tnrbulences are also occured in Iran. Iran which brings Islam in ihe foreground and leans state adminisn·ation type on Islamic judgement, has announced its name in the western world on terrorism and violation of human rights in the last decades. Furthermore it's also discussed that Iran which is administered by Islamic Republic is democratic or not. The aim of this paper is to examine which level does Iran in democracy way and search ihe form of political cultnre oflran by bringing up basic elements ihat creates today's Iran.

First, in this paper, political, social, cultnral, and ethnical factors that underlying of Islamic Republic of Iran will be examined with historical dimensions, then thirty years of republic life will be evaluated.

Keywords: Democratization, Islamic Republic of Iran, The Islamic revolution in Iran

*Prof. Dr., Ege Dniversitesi, ileti~im Faki.iltesi, Gazetecilik BOliimii. ** Ar~. GOr., Ege Oniversitesi, ileti~im Fakiiltesi, Gazeteci1ik BOliimi.i.

2 Nas1r NiRAY~Didem DENiZ iran islam Cumhuriveti: Tarihi Siyaseti ve Demokrasisi

GiRi$ iran, dtinya basmm gtindeminden dti~meyen ve 9ogu zaman da adz Ulke

iyi karga~a ve terorle amlan bir Ulke olarak kar~zmzza yzlanaktadzr. iran'm "Hurmiiz Bogazz 'nz denetleyen stratejik konumu, Hazar Havzasz ve Basra Korfezi 'nde sahip oldugu zen gin hidrokarbon rezervleri, onderligini yaptzgz $ii islam ideolojisi ve kokten dinci radikal orgiitlerle siirdiirdiigu yakm ili§kiler nedeniyle Orta Dogu, Orta Asya ve Kajkasya denge/erinde agzrhgz hissedilen bir iilke"1 olmasz onun tlim dtinya ivin onemini de vurgulamaktadzr. Bu kadar zengin petrol ve dogalgaz rezervine sahip olan ve Ortadogu'da onemli bir dinsel onderlik listlenen bu Ulkenin son giinlerde de nlikleer silahlarla ve cumhurba~kanhgz seyimleriyle glindeme gelmesi bu Ulkeyi Tlirkiye'nin oldugu kadar Ortadogu'nun ABD'nin ve AB'nin de ilgi odagz haline gelmesine yol ayml~tlr.

Gi.inlimlizde iran'm son yiizyzldaki siyasal yapzsz, agzrhkh olarak, bilimsel ara~tzrmalara "Pehlevi Hanedanhgz Donemi" ve "islam Cumhuriyeti" olarak iki ayn donem yeryevesinden konu olmaktadzr. Her iki donem de kendine ait karakteristik ozellikler ta~zmakla birlikte birvok anlamda birbirinden farkh uygulamalann ve sosyal kimliklerin ya~andzgz donemler olarak irdelenebilirler. Gene! kam devrimden sonra iran'm, monar~ik yonetimden Cumhuriyete geymesine ragmen, demokratikle~me ayzsmdan 90k fazla ileriye gidemedigidir. Bunun temel sebepleri arasmda Devrimin bir islam devrimi olmas1 ve temelini $er'i hliklimlere dayandzrmasz ile Devrim'in muhafaza edilmesi adma katz ve 9ogu zaman kanh onlemlerin almmas1 6nemli yer tutmaktadzr.

Karma~zk bir yapzya ve geymi~e sahip olan iran 'm etnik niifusu da oldukva 9e~itlilik gostermektedir. 1956'da yapzlan etnik sayzmlara gore iran'da Fars, Azerbaycan Tlirkii, Kenger Tlirkii, KUrt, Ti.irkmen, Arap, Beluy, Ermeni, Lor, Baha!, Zerd(i~t, Assuri ve Yahudi topluluklan ya~amaktadzr2 • Toplam nlifusun %50'sini Farslar olu~tururken %30 oranmda TUrk bulunmaktadzr. Kiirt niifusu ise %10 civarmdadzr. Azeri Ti.irklerin yogunlugu $ii olmasma kar~m Kiirtlerin yogzmlugu Siinni'dir3• Ulkenin btiyiik bir kzsmmz $ii nlifus olu~tursa da bu kadar ye~itliligi tek bir mezhep ivinde toplamak, zaman zaman iran'a asimilasyon suylamalanm

1 Kemal Turan, "iran Niikleer Krizinde Bu;ak S1rtmda Siyaset", Giivenlik Stratejileri Dergisi, Haziran 2008, Say1 7, s. 39-40.

2 Cavid Veliev, ''iran 1m Etnik YaplSl", Cumhuriyet Strateji, 27 Haziran 2005, Sayt:52, s. 9.

~Hal is C';evik, Uluslararasl Politikada Ortadojju, NKM yaymc1hk, Konya, 2005, s. 56-57.

Ftrat Oniversitesi Orta Doftu Arasllrmalan Dergisi Cilt: VI. SaVl:2 Elazz{f. 2010 3

yoneltmektedir. Bu yiizden, iran'm bugiinku uygulamalanm degerlendinneden once nasrl bir tarihsel devlet kiiltiiriine sahip oldugunu ve bunu neyin bivimlendirdigini incelemek ~imdiye r~rk tutmak ayrsmdan onemli goriinmektedir.

iran'm demoktasisini ele almadan once Kr~lah'nm da belirttigi gibi demokrasinin olu~umunda yer alan 3 ogeden bahsetmekte fayda vardrr. Bunlardan ilki seyim, ikincisi ozgiirliik, iiviincusii ise bagrmsrz yargrdrr. Tiim bunlann eksiksiz olarak saglanmasr demokrasinin varhgr ve siirdiiriilebilirligi aylSlndan onemlidir. Bu sistemde muhalefetin ozgiirlugii ve bu ozgiirliigiiniin yasal olarak korunmasr oldukva onemlidir. Ozgiirliigtm ve yargr giivencesinin olmadrgr bir ortamda yaprlan seyim, ancak yogunlugun diktasJYla sonuvlanabilmektedir. Aynca, demokrasinin i~lenmesi ayrsmdan, haber alma, dii~unce ve orgiitlenme ozgiirliikleri onemli bir oncelige sahiptir. Dii~tmme ozgiirliigii, oncelikle yonetenlerden farklr d%iinebilme ozgiirliigiidiir4 Bu sebeple iran'da demokrasiyi ele ahrken iran'da sadece seyimlerin yaprhp yaprlmadrgr degil aym zamanda iilkenin ozgiir ve bagrmsrz olup olmadrgr da incelenmelidir. Ozgiir dii~tmce, muhalif sesler ve bu muhalifligin kendine ya~ama alam bulabilmesi iran'm demokratik olabilmesi ivin onemli faktorlerdir. Bu yiizdcn iran'daki demokrasiyi bu noktalarmdan da incelemek daha saghkh sonuylarm ortaya 91kmasmr saglayacakt!r.

A. MONARSiDEN DEVRiME iRAN'IN DEMOKRATiKLE$ME MACERASI

1. Tarihsel Artalan

iran, tUm Ortadogu iilkeleri arasmda ve tUm diinya iyin onemli bir konjonktiire sahiptir. Zengin petrol ve dogalgaz yataklan biiyiik bir ekonomik gucu ifade ederken bulundugu havza ve niifusunun niteligilniceligi ayrsmdan da onemli bir jeopolitik yaprya sahiptir. Hem soguk sava~ doneminde hem de sonrasmda iran biiyiik devletlerin goz hapsinde olmu~, bazen bu giiylerin giidiimiinde bazen de bu giiylerin bir tanesine dayanarak diger giiylere kafa tutarak diinya giindeminde yerini korumu~tur. Bunun yam srra iran, son yiizyrlda ingiliz ve Ruslar tarafmdan Almanya 'nm yanmda olmasr gerekyesiyle i~gal edilse de, yogu zaman fiziki bagrmsrzhgmr koruyan nadir Ortadogu devletlerinden biri olm~tur. iran'm temel siyasal ideolojisi diger islam iilkelerinde de oldugu gibi dinsel bir ten1ele sahiptir. Din, devlet ideolojisini belirleyen en biiyiik faktiirdfu. Ancak

4 Ahmet Taner K!.~lall, Siyasal Sistemler Siyasal (:att~ma ve Uzla§ma, imge Kitabevi, Ankara, 2003, s.244-245.

4 Nastr NiRAY-Didem DENiZ. iran islam Cumhuriveti." Tarihi. Sivaseti ve Demokrasisi

iran diger bir9ok islam lilkesinden farkh olarak Slinni mezhebine gore degil ~ii mezhebine gore yonetilmektedir. Bu da iran'! bolgedeki diger ~ii nlifusa sahip lilkeler tarafmdan tehlikeli bir lilke yapmakiad1r.

Buglinkli iran'm dinsel ve siyasal boyutunda onemli bir yere sahip olan Safeviler'in kokeni 13. Ylizy1la kadar dayanmaktad1r. Safeviler iran Azerbaycan'1 denilen bolgede bir grup aile tarafmdan kurulmu~tur bu tarikat, ylizy1hn sonuna dogru bir ~ii tarikatma di:inli~mii~!Ur5 Safevi Hanedanhg1 uzun bir slire bu bi:ilgeyi yonetse de 18. Ylizy1lm ortalanna dogru zay1flamaya ba~lam1~ ve nihayetinde de ylktlml~tlr. Safevi Hanedanhgm1 y1kan en onemli etmen iran' daki kabileler aras1 yat1~mad1r. Bu 9at1~malar tilkede bliylik kan~1khkiar 91kanm~, bolgede 1794 'e kadar istikrarh bir hliklimet kurulamam1~t1r. Bu tarihte bir Tlirk kabilesi olan Ka9arlar, iran' da denetimi ele ge9inni~ ve merkezi bir hliklimet kurm~lard1r. 20. ylizy!lm ilk 9eyregine kadar devam eden bu egemenlik R1za ~ah tarafmdan sona erdirilmi~tir6 .

Ka9arlar, Safevilerden farkh bir din ve idare anlay1~ma sahiptirler. Oncelikle Safevilerin aksine Ka9arlar kendilerini Kay1p imam'm temsilcisi olarak gonnemi~lerdir. Bunun yanmda din i~lerini de tamamen ulemalara b!rakml~lard1r. Ancak, dini devletin denetimi d1~mda tutmalan, ~iiligin daha da geli~mesinde neden olmu~tur. ~ii ulemalar1 ozellikle egitim ve hukuk alamnda onemli yerlere gelirken i9tihat yapma konumuna da sahip olmalan, yani 'mliytehit' olmalan, bu ulemalann ozellikle hukuk alanmda gli9lli bir pozisyonda olmalanm saglam1~l!r. 19. ylizyJ!a dogru mliytehitlerin say1lan olduk9a fazlala~m1~ ve bu durum aralannda bir hiyerar~inin dogmasma neden olmu~tur. Bu hiyerar~ide daha yetkili olanlar 'Ayetullah'' olarak amlm1~ttr. Dinin devletten bag1ms1z bir konuma gelmesi ile saygmhklan artan bu grubun kararlan, halk tarafmdan ~ah'm kararlanna tercih edilmeye b~lanmas1 bu grubun ne kadar gliylli oldugunun a91k9a bir gostergesidir7

iran, Kayarlar doneminde d1~ politikada bir9ok sorun ya~am1~llr. 19. ylizyJlm ortalanndan itibaren ingiltere ve Rusya'nm bu bolge iizerinde etkisi oldugu gorulmektedir. Rusya'nni yeni yeni gli9 kazanmas1 ingiltere'nin ise bu glicii dengelemek istemesi iran'! kuzeyden Rusya'nm glineyden ingiltere'nin basktsma maruz lnrakm!~llr. iran adeta bu iki iilke arasmda bir "tampon bolge" haline gelmi~tir. I. Dlinya Sava~1 ile birlikte bu tampon

5 Tayyar An) Ge9mi$len GUniimilze Ortadojju Siyaset, Sava$ ve Diplomasi, Alfa Yaymlan, istanbul, 2007, s. 82.

6 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, imge Kitabevi, Ankara,l996, s. 78. * Ayetullah "Allah 'm i~areti" anlammdadtr. 7 An, Get;mi$fen Giinilmiize .... , s. 86-87

Flrat Oniversitesi Orta Doifu Arasttrmalan Dergisi Ci/t: VI. SaVL:2. Elazif!. 2010 5

biilge, ingiltere ve Rusya tarafmdan payla~tlsa da 1917 Bol~evik Devrimi 'ndcn sonra (yapttklan devrimin oztinden otiirii) Ruslann biilgeyi terk ettnesi ile birlikte iran tamamen ingiltere 'nin etkisi altma girmi~tir8 •

iran'da, ytizythn ba~mda, ingiliz- Rus 9eki~mesi devam ederken; din smtfmm da btiytik rol oynadtgt bir anayasal devrim ger9ekle~mi~tir. Bu devrim iran'm siyasi tarihinde onemli bir yer te~kil ettnekle beraber aynt zamanda siyasal yaptsmda da koklti degi~ikliklere yo! aymt~ttr. Bu devrime kadar ge9en donemi ozetleyeeek olursak iran'm islamiyet'ten sonra bir9ok hanedanhgm himayesinde yonetildigini ancak bu hanedanhklann kabile sava~lan sebebiyle stirekliligini devam ettireeek bir tilke yaptsma ge9emedikleri goriilmektedir. Bunun dt~mda iran'm tarihiyle ilgili en onemli noktalardan biri iran'm ~iilik anlayt~mdan ve ulemalann etkisinden hi9bir donemde aynlmamt~ olmastdtr. Dinin devletten baiitmstzla~tmldtlit Kayarlar doneminde bile ~iiligin ytikseli~i devam etmi~tir. Mtiytehitlere geni~ olanaklar tanmmast; belki de iran'm bugtinkti siyasal ktiltiiriinti olu~tttran temel faktorlerden biri olmu~tur.

2. Me~ruti Devrim Diinemi

20. ytizythn ba~larmda iran toplumunda Batt kaynakh (insan haklan, halka dayah htiktimet gibi) kavramlar yaygmla~tp sorgulanmaya ba~lamt~ttr. Halk saraytn iyi yonetilememesi, dtizenin ba~tbozuklugu, yabanet gti9lerin iran'daki etkisi sebebiyle 9e~itli hareketlenmelere sebep olmu~tur. Bu hareketlenmelerin en onemli nedenlerden biri, ulemalan fazlastyla klzdtrmt~ olan, dini kurulu~lann mal ve mtilktintin kamula~tmlmast ile ilgilidir. ~ah'm ltikse dti~ktin bir hayat ya~amast ve borylart kapattnak adma ingilizlere petrol imtiyazlan tantmast, halkt iyiee ~ah'a kar~t kt~ktrttnt~ttr. Petroltin tizerinde denetim saglayan ingiltere ise Ortadogu politikasmt bunun tizerine kurup bu denetimin devamhhgmt saglamaya yah~mt~ttr. Nitekim ~ii din adamlannm onderliginde Ba~kentte gosteriler ba~lamt~ttr. ~ah'm askerlerine kar~t 10.000 kadar iranh ingiliz btiytikelyiligine stgmmt~ttr. Btiytikelyiligin arabulueulugu ile ~ah hem bir kurueu meelisin kurulmasma hem de anayasamn yaptlmasma razt gelmi~ti:r". ingilizlerin bu anla~maet tavrt iran'da ba~a gelebilecek her tiirlti otoriteyi kontrol altma almak istemesinin de a91k bir omegidir. Nitekim ileriki donemlerde de gortileeegi gibi hem ingiltere hem ABD iran'm siyasal yaptsmda oldukya onemli rol oynayacakttr.

8 Sander, a.g.e., s. 78-79. 9 An, Ger;mi9ten GiiniimUze ... ,s.89, Sander, a.g.e., s.78-79.

6 Naslr NjRAY-Didem DENjz jran jsJam Cumhuriveti: Tarihi Siyaseti ve Demokrasisi

Aslmda iran' da muhalif hareketi ba~latanlar Laik entelektuellerdir. Siyasi yapmm katihmc1 bir bi9im kazanmas1m isteyen laiklerin muhatab1 ise orta s1mftan laik kimseler olmu~tur. Laiklere iran'da yiinetimden rahats1z alan diger bir grup daha eklenmi~tir. Bunlar Necmabadi, Seyid Muhammed Tabatabai, Mirza Hiiseyin Tahrani gibi miiytehitlerdir. Bu grup, yukanda sa)'llan nedenlerin d1~mda iilkenin giderek laikle~mesi, Bat!h egitimin yaygmla~mas1, geni~ balk kitlelerinin ezilmesi gibi nedenlerle $ah yiinetimine muhalif olmu~lard!r. Laikler ve bu grup farkh boyuttan muhaliflik sergileseler de monarka kar~1 bir meclis isteme konusunda birle~mi~lerdir10 Ayn dii~iincelere sahip gruplann bir arada hareket etmesi 1979 Devriminde de giiriilmektedir. Ortak amaylara sahip dii~iincelerin bir arada hareket etJnesi k1sa siireli 9iiziimler getirse de devammda bu gruplar arasmda ya~anan yati~ma, birbirleri iizerinde bask1 yarat!lmasma ya da bu dii~iincelerden birinin tasfiye edilmesine neden olacakt1r.

Me~ruti Devrimin ardmdan iran'da kurulan ilk meclis, ikincisi daha sonra kabul edilen iki anayasa taslag1 hazJrlami~tJr. Bunlardan ilki ekonomik alanda diizenlemelere giden ve yasama orgamm yetkili kllarak monarkln otoritesini s1mrlayan Temel Yasad1r. ikincisi ise, iran vatanda~lanmn haklanm tammlayan Ek Temel Yasa'd1r. Buna gore yasama organma, bakanlann atanmas1 ve giirevden ahnmas1 gibi yetkiler verilmi~tir. Ancak her iki taslakta da sekiilerizm net bir bi9imde siiz konusu degildir. Anayasa, devletin resmi dinini Oniki imam $iiligi olarak belirlemi~tir. Mtiytehitlerin olu~turacag1 bir Ytiksek Komite ise yasalarm ~eriata uygunlugunu denetlemekle giirevlendirilmi~tir 1 1 Ashnda Laik entelekttieller, anayasay1 miiytehitlerin istedigi dogrultuda haZJrlamak taraftan olmam1~lardJr. Ancak, bu iki grup arasmda 91kan 9at1~ma anayasaya "islamiyet' e aykm kanun ylkar1:JlamayacagJ, meclise sevk edilen yasa tasanlanmn be~ ki~ilik bir miiytehitler grubu tarafmdan kontrol edilecegi, islamiyet' e aykm bulunmas1 durumunda daha Meclis'e intikal etmeden geri 9evrilecegi yolunda bir maddenin konulmas1yla"12 sonuylannn~tlr. Bu noktadan hareketle iran'da yap!lacak her ttirlti muhalif hareketin sekiiler olmayan bir yap1ya sahip olacagmm ilk sinyallerinin verildigini s6yleyebiliriz. ·

Kurulan yeni meclisin baz1 uygulamalan, halk iizerinde bu yeni yiinetimin $ah'm uygulamalanndan daha kiitti oldugu kams1m uyandmm~tlr. Ytiksek enflasyon ve ekonominin kiittiye gitmesinin yam s1ra kuzeyden

10 Asaf HUseyin, jran 'da Devrim ve Kar§l Devrim ((:ev. Taha Cevdet), Pmar Yaymlan, 1988, s.58-59.

11 An, Ge9mi.Jten Gilniimiize ... , s.90. 12 Hiiseyin, a.g.e., s.60.

Fzrat Oniversitesi Orta Do@ Arast1rmalan Dergisi Cilt: VI Saw:2, Elaz1[!. 2010 7

Rusya ve gtineyden ingiltere'nin kendilerine ait etki bOlgeleri olu~turmalan, halk tizerinde, yonetimin egemenligi koruyamadigi fikrini peki~tirmi~tir. Bu durumun en dogal sonucu olarak da saraya bagh gruplann say!Sl artm1~tir. Buradan gti9 alan $ah Muhammet Ali, 1908 YJlmda Kozak Tugayma Meclisi kapattirmi~ ve anayasac!lann onde gelenlerini tutuklatim~tir. Bu durum iran'1 bir i9 karga~aya gOttirtirken, $ah'm bu karga~aYJ y(jztimleyemcmesi $ah'I oglu lehine tahttan feragat etineye mecbur birakmi~tir. 1909 YJlmda ise ikinci meclis kurulup anayasa tekrar ytirtirltige girmi~tir. Ancak bu durum olaylan yoztime kavu~turmami~tir. iktidarlar arasmdaki mticadele sokaga da yail.siymca 1911 senesinde ingiltere kendi 91karlan dogrultusunda iran'm gtineyini, Rusya ise kuzey bolgclerini i~gal etini~tir. Ruslar aynca Amerikah mali dam~mam tilkeden 91karma istegini ortaya koymu~ ve istediklerinin yap!lmamas1 halinde Tahran'1 da i~gal edeceklerini bildirmi~tir. Meclisin bunu kabul etmemesi tizerine htiktimet, meclisi feshetini~ Rusya'nm istegini de yerine getirmi~tir. Boylelikle iran, I. Dtinya Sava~1 'na hiiktimetin otoritesi tart1~1hr bir ortamda ve iki taraf1 da i~gal altmda girmi~tir13 •

iran' da ya~anan bu donem aslmda iran islam Devrimi 'nin bir onctisti olarak gosterilebilir. $ah yonetimine kar~1 her ideolojik gorti~ten insan, dini onderlerin etrafmda toplamp $ah'a kar~I iran vatanda~hk haklanm elde etme yoluna gitini~lerdir. Ancak kurulan mcclisin de bir yoztim yolu bulamamas1 ya da halla refaha ula~tiramamasi sorunun ba~ka boyutlardan da incelenmesi gerektigini ortaya yikarmaktadir. Bunun yam s1ra iran'm sahip oldugu petrol rezervleri iran'm asla d1~ tilkelerin ilgisinin d1~mda kalamayacagmm da bir gostergesidir. Ozellikle ingiltere ve ABD'nin bu petroller tizerinden ytirtittiigti iran ve Ortadogu politikas1 iran'm stirekli olarak i9 ili~kilerine kan~ma potansiyelini kendilerinde gormelerine yol aymi~tir.

Anayasal devrim, iran'm demokratik olma yolunda attig1 ilk ad1m olmu~tur. Ancak devrimin dinsel boyutunun ag1rhk kazanmas1 ve istikrann saglanmasmdaki acemilik ve ba~ans1zhklar o donem i9erisinde incelendiginde iran'm hala demokratik bir siyasal ktilttire sahip olmamasmm bir gostergesi olarak · ele almabilir. Bu demokratik ktilttirtin saglanamamasmm ontindeki en bliytik engellerden biri ise dini liderlere 90k fazla onem verilmesi ve yonetim, hukuk ve yasama gibi onemli organlann onlarm ellerine birakllmasidir.

13 An, Ger;m1~ten GUnUmiJze ... , s. 90-91.

8 Nastr NiRAY-Didem DENiZ. iran islam Cumhuriveti.· Tarihi. Sivaseti ve Demokrasisi

3. Pehlevi Hanedanhg1 Dilnemi ve islam Devrime Giden Yol

I Diinya sava~mm ba~layrp, Bol~evik Devrirni'nin geryekle~rnesi ile birlikte Sovyet Rusya, iran topraklanndan yekilmi~tir. Boy lelikle ingiltere tek ba~ma iran topraklannda niifuz kunnaya ba~larnr~ken bu dururn, iran'daki merkezi otoriteyi iyice zaylflatmJ~tJr14 Fiili denetirnin dr~ giiylerde olrnasr Kayar hanedanh[pnm otoritesini yoka indinni~tir. ingiltere ve iran arasmda yaprlan bir anla~rnayla da ingiltere, iran'm idare ve askeri te~kilatJm diizenleme gorevini iistlenrni~, aym zarnanda iran'a teknik ve mali konularda yardrrn etme vaadinde bulunrnu~tur. Bu anla~ma iran' daki rnilliyetyileri rahatsrz etmi~, iran Meclisi de bunun sonucunda anla~rnayr tasdik etmerni~tir. Ancak olaylar dinmemi~, protestolar devam etrni~tir. Bunun iizerine Kozak Tugayr ile Tahran'a gelen Albay Rrza Han, bazr politikacrlan tutuklarnr~, Sah'tan Ziya Tabatabai'yi ba~bakanhga getirmesini isterni~tir. Ba~bakanhkla gorevlendirilen Ziya Tabatabai 'nin ardmdan Rrza Han da Genelkurrnay Ba~kanhgma getirilrni~tir. Ancak Rrza Han 3 ay sonra ba~bakam istifaya zorlayarak kontrolii ele geyirmi~ ve 3 yrl ba~bakanhk yaprnr~tJr. Sah Ahrned'in iran'r terk etrnesi iizerine Rrza Han'm giri~irninde Kurucu Meclis, Kayar Hanedanhgma son veren bir anayasa hazrrlarnr~tJr". Sonralan Pehlevi unvamm alacak olan Rrza Sah, rnodemle~rne ve merkezile~rne politikasr izlemi~tir. Yaptrklan Atatiirk'iin modemle~rne rnodeline benzetilse de din ve devlet ili~kilerini ayrrmayr denernerni~ olrnasr Atatiirk'ten en biiyiik farklrhgr olrnu~tur16 . Boylelikle iran'm son rnonark hanedam tahta geyrni~, 1979 Devrirnine kadar siirecek Pehlevi Hanedanhgr donerni ba~lamr~trr.

a. R1za ~ah Donemi: Ge9 Gelen Modernle~me

Rrza Sah donerni demokratikle~rnenin olrnasa da rnodemle§menin ya~andrgr bir donern olrnu~tur. Rrza $ah, iran'm islarniyet oncesi gorkernini vurgularna yoniinde ye~itli adrrnlar atrna yabasma giri§rni~tir. Giiniirniizde Rrza Sah, bir diktaWr olarak tamnrnakla birlikte milliyetyi ve rnodernle~meci tavrr ile de bilinrnektedir. iran onun donerninde gey de olsa bir rnodernle§rne hareketine girmi§tir. Rrza Sah'm Bauya yonelik yiizii ile onu diger iran $ahlanndan farklrla~trran en onernli ozelliklerinden biridir.

Rrza Sah donerninde islarniyet'ten once iran dini olan Zerdii~tliik, tekrar iran'm resrni dinleri arasmda sayrlmr~trr. Eski Sasanice'den etkilenerek

14 Fahir Armaog!u, 20. Yuzytl Siyasi Tarihi 1914-1990, (Cilt I: !914-1980), Tiirkiye i> Bankast Kiiltilr Yaymlan, Ankara, 1994, s.209

15 An, Ger;:mi$ten GUniimUze ... ,s. 194. 16 Bernard Lewis, Ortadogu, (

Fzrat Oniversitesi Orta Doflu Arastlrmalarr Dergisi Cilt: Vl Savr:2. E!azt{!. 2010 9

hanedanhga "Pehlevi" adt verihni~tir17 . Modemizasyonu; egitim ve ordu iizerinde yogunla~trran Rtza ~ah Egitim sistemine vatanseverlik, milliyetyilik ve batJh dii~iineelerin yerle~mesini saglayaeak atJhmlarda bulunmu~tur. Bunun yam stra kapitiilasyonlan da kaldmm~, ekonomik alanda dev!et9iligi tereih etJni~tir. Aynea Ordu iizerinde de reformlara gitJni~ ve orduyu disiplinize etJni~tir18 . $ah Rtza'mn Orduya verdigi onem iran ordusunun $ah doneminin en biiytik destek9ilerinden biri olmasm1 da saglayaeakttr.

Rlza $ah, iran'da onemli karga~alara yo! a9an kabilelerin otoritelerini zaylf1atJnak i9in de 9aba hareanu~!Jr. Bu sebeple kabilelerin elindeki toprak miktarm1 smrrlayarak ve silahlanm toplatarak ortadan kaldtrmt~; otoriteyi tek bir noktaya yani kendisine toplanu~tJr. Bunun yam stra hukuk alanmda da sekiilerle~me yolunda adtmlar a!Jm~, ~erial yasalarmm yanma Frans1z hukukunun esas ahndtgJ bir yap! kurmaya yah~mJ~tJr. Mahkemelere hangi davalann dinsel hangi davalarm yeni anlayt~a gore goriilecegine dair yetki vermesi, ulemalann bu konudaki gii9lerini olduk9a k:Jsttlanu~!Jr. 1939'da ise tiim vak:Jflar devlete baglannu~tJr; boyleee ulemalann ekonomik bagtmstzhgt kalmamt~tJr. Aynea k:Jhk k:Jyafet kanunu ile birlikte BatJh bir goriin~e ge9meyi hedeflemi~tir. Kadmlar siyasete kar~1 ozendirilse de se9me ve se9ilme hakk:J kadmlara verilmemi~tir. Egitim alanmda yaptJg1 reformlarla reform yanhs1 gen9ler yeti~tirilmi~tir19 .

Rtza $ah modernle~me 9aba!armm bir9ogunda etkili olmu~tur. Aneak iran'm o donemdeki yaptsJ bu modemle~me hareketini benimseyeeek ve ya~ataeak giiee sahip degildir. bneelikle, her ne kadar egitim sisteminde modemle~me sag!antp, yurtd1~ma ogreneiler gonderilse de yeni nesil, reform hareketini destekleyip devam ettireeek bir giiee eri~ememi~tir. Bunun yanmda okuma yazma oram da istenen seviyeye getirilememi~tir. Batt tipi bir modele uygun reform saglamak isteyen iran, BatJ ile 90k fazla yak:Jn olmadtiiJ i9in model uygulamas1 zaytfkalmt~tlr. Aynea iran reformlann kok salabileeegi homojen bir yap1ya da sahip degildir20.

10 Nastr NiRA Y-Didem DENiZ iran islam Cumhuriveti: Tarihi Sivaseti ve Demokrasisi

R1za ;>ah, Hitlerin iktidara geymesi ile birlikte Sovyetlere kaq1 bir mtittefik buldugunu dti~tinmii$ltir. Bu sebeple kendisine yard1mci olmak tizere Alman uzman ve dam~manlan Tahran'a davet etmi~tir. Bu yakmhk; hem ingiltere'nin hem de Sovyetlerin, iran'1, ikinci Dtinya Sava~1'nda tekrar i~gal etmesi ile sonuylanm1~tir. Nitekim R1za $ah, 1941 senesinde tahtan indirilerek uzakla~tmlm1~t1r21 •

b. $ah Muhammed Rlza Pehlevi Donemi: Son $ah-Son Hanedanhk

iran, II. Dtinya Sava~1 s1rasmda ingiliz ve Sovyet ordulan tarafmdan R1za $ah'm Alman sempatizam oldugu gerekyesiyle i$gal edilmi~tir. Bunun tizerine tilkeyi terk eden $ah R1za'mn yerini, oglu Muhammed R1za Pehlevi alm1~t1r. Ballh tilkeler ile iyi ili~kiler kunnaya yah$an iran'da, ikinci Dtinya Sava~1'nm ardmdan Sovyetler Birligi'nin gtiylti y1kmas1yla birlikte Sovyetlerin bu bolgeye bask1s1 artml$, bu durum ise $ah'm Ballh i.ilkelere yakmhgm1 daha da peki~tinni~tir22

R1za $ah, ulkesi i~gal altmdayken ba$a gelmi$lir, geldigi donem i~galler, sava~lar ve ayaklanmalann ertesinde, kafl$1klarla dolu bir donemdir. Bu ortam; kabi!e liderleri, ulema s1mf1 ve bi'lyi'lk toprak sahiplerinin de aralannda bulundugu geleneksel elitlere tekrar eski konumlanm kazanmak iyin bir f1rsat dogunnu~tur. Bu gruplann kaq1smda ise R1za $ah doneminde gi.iylenen ordu ve monaqinin devammda 91kan olan ki~iler yer alm1~t1r. Bu iki tarafm d1~mda olan bir grup ise reform yap1lmas1 konusunda sistemi zorlayan bir grup olarak diger guylerin d1~ansmda kalm1~t1r'3 . $ah Muhammet R1za Pehlevi i$le bu iktidar bo~luklannm ve bu guy mticadelelerinin iyinde ik:tidar koltuguna otunnu~tur. Geldikten bir si'lre sonra mutlak ik:tidan ele geyirse de Muhammet R1za $ah'm ~ahhk donemi oldukya kan$1k geymi~tir.

iran'da petroltin kontroltini'ln uzun zamandan beri ingiltere'nin elinde olmas1 ingiltere'nin iran'a mudahalesini kolayla~llnnl~ bu da halkm bu konuda tepki gostennesine sebep olmu~tur. 1949 y1lmda yap1lan yeni bir petrol anla~mas1 halkta bi'lyi'lk bir kar~1 91kmayla sonuylanml~tlr. Bu tepki huki'lmetin koti'l yonetimi ile birlqince, Ulke kan~1khklar iyine ginnWir. Ulusal Cephe Hareketi'nin onderi Musadd1k bu kan~1khkta ba~bakanhg1 ele ge9irip petrol endustrisini devletle~tirmi~tir. Bu s1rada yurtd1~ma kayml~ olan $ah'm da yetkilerini azaltmak konusunda parlamentoyu ikna etmeye

21 Sander, a.g.e., s. 80 22

_ _, "iran 'tn Bdlgesel Politikalanna Bakt!]", Eri;;im Adresi: htto://www.tasam.org/index.php?altid=426 Eri;;im Tarihi: 25.11.2009

23 An, Gev·mi.;ten Giinilnn'ize .... , s.245-246.

Fzrat Oniversitesi Orta Doifu Arastlrmalarz Dergisi Cilt: VI, SaVl:2. Elazlil, 2010 11

yah~m!~tlr. Musadd1k zengin bir aileden gelmektedir ve siyasi arenada ye~itli giiyler tarafmdan desteklenmektedir. Bunlann arasmda Milliyetyiler, dinsel otoriteler, komlinist ve komiinist olmayan radikaller, toprak soylulan ve $ab'm otoritesine kar~1 olan tiim diger giiyler yer almaktadu.24• Bu kadar kalabahk bir toplulugun destegini almasma ragmen Musadd1k iktidan, ingiltere ~irketlerinden gelen petrol parasmm kesilmesi ve bunun yam s1ra Dlinya Bankas1 ve ABD' den gel en kredilerin durmas1 sebebiyle ekonomik Sikmt!lar ya~amaya ba~lam1~, $ab'm da e1kisiyle istifa etmi~tir. Ancak: bu siirey 90k uzun siinnemi~ Musadd1k balk:m yo gun destegiyle tekrar Ba~bakan olmu~tur. Aynca Meclis de kendisine tam ye1ki venni~tir. Bu durum dogal olarak $ab'm otoritesini olduk9a sarsm1~tlr. Boylelik:le Mubammet R1za Peblevi, Musadd1k'a kar~1 ordu, ABD ve ingiltere'nin giiciine ba~VIInnu~tur. Bu giice ve iran'a uygulanan ek:onomik ambargoya dayanamayan Musadd1k, sonuv olarak 1953'te dii~iiriilmii~tiir. Bu taribten sonra !;lab iran'da mubalefeti acJmasJzca bastmna politikasma gitrni~tir'5 . Goriildiigii gibi iran'da mubalif seslerin bastJnlmasJ ekonomik: bir krizle 9ok: rabat ba~ar!labilmektedir. Demokrasinin en onemli sacayaklanndan biri olan mubalcfetin yasalarla k:orunmas1 kiiltiirii $ab doneminde 9ok fazla ya~anamam1~t!r. Ak:sine iktidann teblik:eye dii~mesi ile birlikte antidemokratik: yollar tercib edilmi~tir.

1963 y1h iran ivin onemli olaylarm geli~tigi bir y!l olmu~tur. Beyaz Devrim ve devrime ka~1 ayaklanmalar islam devriminin temellerinin atJhp sistematik yah~rnalann ba~lamasma sebep olmu~tur. 1960'ta Parlamento 20. donem ivin seyimlere gitmi~, fak:at eyaletlerdek:i balk sevimlere bile kan~tlnna yabalanm protesto etrni~tir. Giivenilirligini yitinni~ bir seyim ve ba~ans1z ek:onomi Milli Cepbe'nin onderligindek:i on bin Tahranh iigrencinin gosterilerine neden olmu~tur. 1961 'de ise tiim ogretmenler maa~larmm dii~iikliiglinii protesto etrnek: ivin greve gitrni~tir. 1962'de Kennedy yonetiminin e1k:isiyle toprak: refonnu yasa tasans1 imzalanm1~, bunu aylard1r kapah olan parlamentonun toplanmas1 talebi ile ogrenci ve ogretrnenlerin grev ve protestolan izlemi~tir. 1963 Ocak: aymda ise $ah 6 Maddelik "Beyaz Devrim"i referanduma gotiirmii~tiir. Bu devrim kadmlara oy bakk1, i~vilere k:ar ortakhg1, seyim refonnu ve onnanlann ozelle~tirilmesini iyennek:tedir. Ancak bu devrim paketi tam olarak: uygulanarnadan 1963 Haziranmda balktan baz1 kesimler darbe rejimine ka~1 kanh bir ayak:lanma ba~latrni~lard1r. Ayaklanan grup iverisinde ogrenciler, k:smu gorevlileri, aydmlar,

12 Nasir NjRAY-Didem D£Njz jran hlam Cumhuriyeti: Tarihi. Siyaseti ve Demokrasisi

grup kendine farkh bir ele~tiri alam bulmu~tur. Sol 'Reforma Evet, Diktatiirliige Haytr' slogamyla, sag (din adamlan,

Fzrat Oniversitesi Orta Doifu Arastlrmalan Dergisi Cilt: VI. Saw.·2. Elazlff. 2010 13

B. i:RAN lDEVRiMll: SONUN BA$LANGIO; IBA$LANGX(,:CIN SONU

1. lDevrimden Once iran'm Sosyo-ekonomik Yapm

iran Devrimi Ayetu!lah Ruhullah Musavi Humeyni'nin' onderliginde geryekle~mi~tir. $eriatmadari" ve Mahmud Talegani,.. ise iran Devrimi'ne giden stireyte ulema stmfmda onemli rol oynamt~lardtr. Her liv liderin de farklt bir iran dti~tincesi olmasma ve Devrim'den sonra $eriatmadari ve Talekani'nin muhalif bir duruma geymelerine ragmen, iiytintin de Kum'da egitim gormii~ olmalan dikkatleri Kum kentinin yaptsma yekmektedir. Kum Kenti, Tahran'm aksine modem bir vizgi ta~tmamakla birlikte tarihi boyunca muhafazak:ar elitlerin kalesi olmu~tur. Sinemast, TV antenleri ve hatta Televizyon'u bile olmayan Kum'da alkollti iyecek ttiketilen veya sattlan bir yer de yoktur. Hatta Kum'da "vadar" (yar~af) giymeyen tek bir kadm bile yoktur30. i~te devrimin liderleri bu kentte yeti~tirilmi~ ve egitilmi~lerdir. Devrimden once Kum'un aksine Tahran ise modem duru~uyla dikkatleri iizerine yekmektedir. Ancak Tahran'm tUm bolgeleri ivin aym ~ey soylenemez. Oncelikle Tahran, kuzey ve gtiney'den ikiye ayrt!mt~l1r. Kuzey zenginlerin gtiney ise fakirlerin yerle~im alanlanm olu~turmaktadtr. Kuzey kesimde modem bir batt kentinin izleri gortiltirken gtiney kesim sefaletin izlerini ta~tmaktaydt. Guney'de bulunan ktstmda gecckondula~ma oldukya

* 1902'de dindar bir ailenin oglu olarak diinyaya gelen Humeyni'nin babasi bir toprak agast tarafmdan OldO.riilmUeytUr. Onceleri btiyUk agabeyi Ayetullah Pasandideh tarafmdan egitilirken daha sonralan Ayetullah Abdulkerim Ha'eri Yezidi'nin ogrencisi olmueytur ve ogrenciligi onun OltimUne kadar devam etmieytir. Egitimi silresince Kum'da kalan Humeyni 1927'de dini egitiminin alt derecelerini bitirdikten sonra 1936'da saygt duyulan bir mUytehit olmueytur ve Monareyinin en iist dini yetkinlik anlamma gelen "Ayetullah El Uzma" stfatma sahip beey kieyiden biri olmueytur. Nikki R. Keddie'nin Roots of Revolutions adh kitabma gOre Humeyni ingilizlerle temas iyerisindeydi. Keddie, Humeyni 'nin $ah 'm reform! anna kaqt oldugu ve bir Arap aracthgtyla ingilizlerden Salt'la sav'"imak iyin buyuk miktarda meblaglar aldtgmt da yazmteyttr. Ytlmaz, a.g.e., s. 399

** Seriatmadari bir anayasactdtr ve Kum'da Humeyni ile birlikte Ha'eri Yezidi'den ders alarak mtic;tehit olmueytur. Buradan aynldtktan soma Necef'te ise yi.iksek bir egitim almt$ttr. Tebriz'de 15 ytl ogretim veren $eriatmadari, Pesavari'nin Sovyctlerden Ozerk Azerbaycan yanhst tutumunu incelemi$, daha sonra Kum'a geyse de Azerbaycan'la baglanm kopannamt$tlr. $eriatmadari ihtilalin hem Oncesinde hem sonrasmda thmh bir anayasact olmueytur ve Humeyni'yi izleyemeyen birc;ok ki$inin lideri olmu$tur. Ytlmaz, a.g.e., s.400.

*u 1950'1i ytllardan beri Sah'a kaJ1it dini muhalefetin ideolojisti olan Talegani dini egitimini Kum'da almt$tlr. Rtza Sah'm uygulamalanm protesto ettigi ic;in birc;ok kez tutuklanan ve stirgiine gOnderilen Talegani Bazargan ve Sahabi ile birlikte iran OzgtirlUk Hareketinde miicadele etmi$, 1978~ 79 ihtilallerinde milli Oneil gruplar ve dini gruplar arasmdaki baglanttyi saglayarak Onemli bir rol oynamt$111'. Ytlmaz, a.g.e., s.40l

30 Ytlmaz, a.g.e., s. 399.

14 Naszr NiRA Y-Didem DENiZ. iran islam Cumhuriveti.· Tarihi. Sivaseti ve Demokrasisi

yogun olmakla birlikte buradaki bazt bi:ilgelerde I odada ya~ayanlann saytst 6'ya kadar 91kmakta, aym mutfagt ve banyoyu birden fazla aile kullanmakta, ay!tk ise I 00-200 dolar para kazanmaktaydtlar31 . Aslmda iran, 1960'larda petrolle birlikte sanayile~rni~ bir kapitalist toplum olma yolunda onemli geli~melere sahne olmu~tur. Ancak, bu geli~me toplumun her tarafma e~it yaytlmamt~tlr. Ktrsal ve kent arasmda bi.iytik farkh!tklar dogmaya ba~lamt~tlr. Bunu takiben 1960'larda koyden kente go9lerin yogunla~mast ile birlikte kent i9erisinde de sosyoekonomik a91dan derin uyurumlar a9tlmaya ba~lamt~tlr. 1970'lere gelindiginde nlifusun %1 O'unu olu~turan varltklt kesim, toplam gelirden %40'ltk pay a!trken, kentlerdeki yoksul kesirn, konut stkmttst 9ekmekte hatta gelirlerinin bazen %70'ini kiraya vermektedirler32. Bunun yanmda tanmla ugra~an koyllilerin daha iyi bir hayat ya~amak umuduyla yogun bir ~ekilde koyden kente go9 etmesi, klasik bir gecekondula~ma kiiltlirlinli de birlikte getirrni~tir. insanlar kent ya~amt ile birlikte koy toplumunun dayam~ma kiilti.irlinli kaybettni~, rli~vet olgusu geli~mi~tir. Sonu9ta kent nlifusunun olu~turdugu geni~lemenin yarattlgt e~itsizlige sosyoekonomik donli~limi.in kendi e~itsizligi de eklenmi~tir33 . Boyle bir sosyoekonomik yapt i9erisinde kentlile~meye 9ah~an iranh fakir halkm, ya~am mlicadelesi i9erisinde stkt~tp kalmalan ve umutsuzluga di.i~meleri onlan apolitikle~tirse de bir taraftan da din gruplarmca kolayca etkilenmelerini de saglamt~tlr. Boylelikle Ulema; yonetimin basktct uygulamalanndan ve gittik9e fakirle~mekten Umidini yitirmi~ bu insanlan rejirni ytkmak amactyla rahat9a seferber edebilir duruma gelmi~ti?4 .

iran'daki bu ortam goz online almarak, devrime giden si.ire9 incelendiginde ulkenin ekonomik anlamda gen kalmt~ltgt goze yarpmaktadtr. 1970'lerde ytikselen petrol fiyatlanmn halka yanstttlamamast ve zengin fakir arasmdaki farkhhgm artmas1 iran' da muhalif seslerin ytikse!mesine yo! a9rm~trr. Aym zamanda petrol gelirlerinin sosyal olanaklara degil de askeri harcamalara ve halk tarafmdan da ba~ans1z gorU!en reformlara gittnesi muhalif dU~unceleri daha da peki~tirmi~tir. Bu

31 Asaf Htiseyin, iran 'da Devrim ve Kar~1 Devrim((ev. Taha Cevdet), Pmar Yaymlan, J988,s.171-172.

32 Fred Halliday, "iran Devrimi: E~itsiz Geli~me ve Dinci PopUlizm"( yev. H. Erkan Sakalhoglu), iran Devrimi Din, Antiemperyalizm ve Sol (Der. Serpil O~Ur), Beige Yaymlan, istanbul, 1992, s.25.

33 Halliday, a.g.m., s.25. 34 HUseyin, a. g. e., s. 173-174.

. ··'·.'

F1rat Oniversitesi Orta Do flu AraSllrmalan Dergisi Cilt: VI. Saw:2. Elazlig. 2010 15

muhalif dii~iinceler diger muhalif dii~iincelerle birlqip biiyiik grev ve protestolann ya~anmasma sebep olmu~tur35 •

Sonuv olarak; Iran Devrimi, 9ar~1 esnafmdan koyliiye, iiniversite ogrencisinden radikal ~ii gruplara ve Marksist egilimlilere kadar iran'da ya~ayan ve ~ah tarafmda olmayan herkesi kapsamaktayd1. Bu grubun iverisinde siyasal balomdan dJ~lanm1~lar, ~ah'm yonetiminden rahats1z olanlar, zenginle~en iran'dan yetcrince pay alamayan ve giderek yoksulla~anlar, iran iizerindeki yabanc1 baglantJ.lardan rahats1zhk duyanlar, halkm dinden ve iran kiiltiiriinden uzakla~1p yazla~tJgm1 dii~iinenler gibi her tiirden ve gruptan insan yer alm1~tlr. Hedeflerinin tamam1 aym olmasa da ~ah kaqJthgJ onlar1 birlqtinni~tir. iran devriminin en onemli ozelligi ise tiim bu gruplan iyi bir ~ekilde organize edip yonetmek olmu~tur36.

2. Devrimin ideolojik Boyutu

iran'm siyasal kiiltiiriinde yer alan dii~iinceler islamiyet, monar~1 ve milliyetyilik iizerine kurulmu~tur. Bu iiv dii~iince de kendi gorii~leri iizerinden siyasetlerini siirdiinnii~, dii~iincelerini topluma yayma amac1 giitlnii~lerdir37• Ancak 1970'lere gelindiginde monaqiye kar~J olan her tiirlii siyasal dii~iince ve grup - ki bunlar arasmda aydmlar, liberal milliyetyiler, ulemalar, Marksistler, Pazar esnafl ve toprak sahipleri gibi muhalif giiyler yer almaktad1r - yine ~ah yonetimine kar~1 ortak hareket etlne, en azmdan ~ah'1 dii~ii1me konusunda hemfikir olma ay1smdan birle~mi~lerdir. Tiim bu gruplann birlqtigi en onemli unsur ise ~ii islam'1drr. ~ii islam'! tiim bu gruplan harekete geyirecek en onemli arav olarak goriilmii~tiir bu yiizden devrimin ideolojisini hem iranh hem de ~ii olarak nitelendinnck yanh~ olmayacaktJr38. Bu ideolojinin ba~at roliinii ise ulemalar iistlenmi~tir. Ulemalar iran siyasetinde ve tiim tarihi boynnca onemli bir rol iistlenmi~lerdir. Bu rolii 1891-1892 tiitiin protesto hareketlerinde, 1906-1911 me~rutiyet devriminde, 1950'lerin ba~lanndaki petroliin ulusalla~tmlmasJ hareketinde, 1963 'teki ~ah aleyhtan ~iddetli gosterilerde ve 1978-1979 iran Devriminde etkin bir bivimde gormek miimkiindiir39. Ancak iran devrimini sadece Ulemalann yah~malanna baglamak yanh~

35 Ercan

16 Naszr NiRAY-Didem DENiZ. iran islam Cumhuriveti: Tarihi Sivaseti ve Demokrasisi

olacakt1r.

Firat Oniversitesi Orta Doitu Arastirmalan Dergisi Cilt: VI Saw:2. Elaztf!. 2010 17

ikincisi, Paris'te yapt1g1 roportajlar sayesinde (ki bu roportajlar 4 ayda 120'yi bulmu~tur) iran'daki muhalefet hareketinin di'myada sempati kazanmasma ve kabul gonnesine de neden olmu~tur42 . Aslmda I 979 iran Devrimi, Ayetuiiah Humeyni'nin teknolojiyi 9ok iyi kuiianmasi sebebiyle de ozel bir devrimdir. Humeyni teknolojik devrim olarak nitelendirilebilecek bir yap! olu~turarak diinyada bir ilki geryekle~tirmi~ hem de bu ag1 kuiianarak daha once ula~!lmami~ veya ula~!lamayacak ki~ilere ula~IImi~tlr. $ah'm sanstiriine kar~1 Humeyni'nin nutuklanmn kasetle dagltllmasi ve emirlerinin telefonla verilmesi iran devrimini bu a91dan da ozel k!lm!~tlr43 . Humeyni'nin Devrimin en onemli adam1 ve lideri olarak on plana 9Ikmas1, onun muhalif gii9leri birle~tirmesi ve bu giicii $ah'a kar~I en iyi ~ekilde kuiianmasmdan kaynaklanmaktadir.

Devrim siirecinde etkili olan diger bir grup Tudeh (Kitle) Partisi 'dir. Parti 194 I yihnda kurulmu~tur. iran' daki modem komiinist hareketin ba~!anglci olarak kabul edilen Tudeh, reformist olmakla birlikte Marksist gen9ler tarafmdan kurulmu~tur. Aslmda Tudeh Partisi 1920'1erde kurulmu~ olan Pers Komtinist Partisi'nin (PKP) devamidir. iran'da 1960'Iara gelindiginde geriiia ttirii orgiitlenmeler ba~lam1~, iran solu, Che Guevara ve Mao 'nun dti~tinceleriyle tam~m1~t1r44 . Tudeh Partisi, her ne kadar Sovyet egilimli olsa da liderleri Komtinist s1fal!m almaktan ve dini yap1ya kar~1 gelmekten 9ekimni~lerdir. Tudeh Partisi daha sonra yap!lacak olan 1953 se9imlerinde MusaddJk'm Ulusal Cephesi ile birlikte meclisin 9ogunlugunu alm1~tir45 . Aslmda iran solunun yeni ytizti olan yurtd1~mdaki iranh ogrenciler, Musadd1k'I Tudeh'ye gore daha 90k tutmu~ ve Musadd1k'1 bir kabraman olarak gormti~lerdir. Tudeh, onlar i9in Sovyetleri tutan ve bu sebeple iran'a ihanet eden bir parti olarak goriilmti~ttir46 . Tudeh, ayn1 zamanda kuruldugu andan beri, miiii demokratik devrimde kti9tik burjuvazinin roliintin ve kapitalist olmayan kalkmma yolu teorisinin propagandas1m yaparak, yeni siyasal elit i9inde gti9lenmeye yah~mi~trr. Bunun yam s1ra 'ilerici din adamlan', 'devrimci islam' gibi kavramlarm yaygmla~masmda en onemli unsuru olu~tunnu~Iardir47 • Boylelikle Tudeh, iran $ii ideolojisine devrimci bir bala~ ayiSl da getirerek sol dti~tinceyle ulemalan birle~tirme yo lunda onemli bir ad1m da al!m~tlr.

42 Ytlmaz, a.g.e., s.408. 43 Lewis, a.g.e., s.17. 44 Ytlmaz, a.g.e., s.405. 45 An, Ge9mi~ten Ganamaze .... ,. 246·249 46 Val Moghadam, a.g.m., s.IJ3. 47 A.g.m. s.l4l.

18 Nastr NIRA Y-Didem DENiZ iran islam Cumhuriveti: Tarihi. Siyaseti ve Demokrasisi

Ulusal Cephe ise bir siyasi parti niteligi ta~1masa da biryok gorii~iin bir arada toplandigi ve gene! anlamda milliyetyi dii~iincenin hakim oldugu bir platform olarak hareket etmi~tir. Ulusal Cephe i9erisinde Bat! egilimlilerin yanmda ulemadan da isimler bu!unmaktad1r. Her ik:i grup da kendi istekleri dogrultusunda hareket etme egiliminde olmu~Iar; ulemalar iran'm ~eraitten uzakla~mamasm1 isterken, Bat1 egilimliler sekiilerle~meyi istemi~lerdir. Bunun yanmda ulusal egemen!ik hayali ise her grubun ortak amacm1 olu~turmu~ ve birbirine baglamJ~tlr48 Aslmda Ulusal Cephe 1949 y1hnda Musadd1k tarafmdan kurulmu~tur Grup i9erisinde demin de bahsettigimiz gibi liberal sagcilar, solcular, Panislamc!lar, milliyetyiler gibi bir9ok gi:irii~e sahip gruplar yer alm1~, yine orta s1mf meslek sahipleri, ogrenciler, entelektiieller, 9ar~1 esnaf1 ve baz1 dini cemaatlerin aydm ve egitimli kesimi tarafmdan da desteklenmi~lerdir. Bu yiizden Ulusal Cepheyi bir parti olarak ele almak yanh~ olacakt1r. Bu platformun ortak amaylan arasmda iran'da hukukun iistiinliigiinii saglamak, bagimsizhk ve ozellikle kaynaklar iizerindeki yabanc1 egemenligine son verecek millile~tirme politikalan sualanabilir. Bu grubun lideri Musadd1k ise Bat! tipi bir sekiilerle~me ve demoktatik yapmm yerle~tirilmesi amac1yla hareket etmi~tir49 Ulusal Cephe belki de diger gruplar arasmda demoktasi kelimesini en fazla on plana 91karan grup olarak kar~Im1za yJktnaktadJr.

Halkm Fedaileri (Fedaiyan-i Halk) grubu, Marksist bir gerilla orgiitii olmak:la birlikte Tudeh Partisinden farkh bir orgiitlenmeye sahiptir. Bu gruba gore halk iyerisinde biiyiik gruplar olu~turmak polisin halk iyerisine s1zmasmdan otlirii imkansJzla~ml~tJr. Onun yerine kii9iik birimler vasJtasiyla ve silah kullanarak halkta kurtulu~un ancak gerilla miicadelesiyle geryekle~ecegini inand1rmak gene! amaylan olmu~tur50 . Halkm Fedaileri, kendilerine, Latin Amerika, Cezayir, Kiiba, Vietnam gibi ulusal bagimsizhk sava~!an ya~ayan iilkelerin gerilla sava~lanm ornek almJ~lard!r. DolayJsJy!a silahh gerilla miicadelesi onlann siyasal muhalefet yontemini olu~turmu~tur. Bu yontemle, halkm goziindeki $ah'm yiktlmazhk miti ortadan kalkacakt1r. Fedailer bu amayla 1970'te silahh yat1~malara ginni§lerdir. Bu yatl~malar arasmda karakollar ve bankalara yap!lan baskmlar ile yabanc1 iilkelerin diplomat ve askerlerine yap1lan suikastlar yer alm1~tlr51 • Ancak 1977

48 An, Ger,:mijten Gi.lnUmilze .... ,. 246~249 49 Rtza KOse, TUrk Basmmda Iran Reformcu Hareketi, Yaymlanmatm-? Yi.iksek Lisans

Tezi, Marmara Dniversitesi Ortadogu Ara~ttrmalan Enstitiisii, istanbul, 2005. s. 23. 50 Hiiseyin, a.g.e., s. 198. 51 Gholamreza Poorbagher, iran 'da 1979 Devrimi 'nden Sonra Egemenlik ve Siyasal

iktidar, Yaymlanmam1~ Yilksek Lisans Tezi, Ankara Oniversitesi Sosyal Bilimler Enstiti.isil, Ankara, 2007, s.64-65.

Fzrat Oniversitesi Orta Doftu Arasllrmalan Dergisi Cilt: VI. Sayz:2. Elaztif. 2010 19

senesine gelmeden Halkm Fedaileri orgiitii giiciiniin biiyiik bir k1smmi yitirmi~tir. Gii9lcrini yitirmelerindeki nedenler arasmda ideolojileri ile $ii islam'! arasmda bag saglayamamasJ ve bu sebeplc halktan dcstek alamamas1 gosterilebilir52 . Yine de halkm fedaileri "1977-78 donemi boyunca kentli okur-yazarlann, beyaz yakah i~9ilerin ve iiniversite ogrencilerinin ~aha kar~1 muhalif eylemlere giri~mesinde etkili olmu~tur. Aynca geni~ 9aph militan tabam ve sempatizam ile ba~latl!gi silahh miicadelesiyle $ah rejiminin devrilmesinde en etkili rolii oyuamJ~l!r" 53 .

Halkm Miicahitleri (Miicahidin-i Halk) Fedaiyan gibi gerilla sava~lan yoluyla miicadele vennek amacwla 1960'h y!llarda Ulusal cephe iiyesi ve Tahran Universitesi mezunu olan 9 ld~i tarafmdan kurulmu~tur. ideolojik olarak islamc1 olmakla birlikte islam'dan devrimci bir yorum da sakarmi~lardir. Bu gruba gore emperyalizm iran'1 istila etmi~tir. Onlara gore iran, kiiltiirel, siyasi ve askeri emperyalizm tehlikesiyle kar~J kar~IyadJr. $ahhk rejiminin bask! ve propagandalanna kar~Ihk silahh miicadele yap1lmasJ gerektigini dii~i'men bu gruba gore Allah'm birlik ilkesine ve islam'm ideolojisine uygun, Simfsiz bir toplum olu~turulmahdn··54 • Miicahitler yapt!ldan eylemlerin halka ula~1p onlan harekete ge9irecegini ummu~lard1r. Ancak $ah, haberler iizerine koydugu sansiirlerle bu grubun eylemlerinin halk tarafmdan bilinmesinc engel olmu~, boylelikle miicahitlerin eylemleri ile birlikte halkta bir hareketlenme ya~anmam1~tJr. Aynca ordu ve Savak miicahitlerin yapl!klan eylemleri ortbas ederek de bu grubu elimine el!ni~tir55 . Miicahitler rejim i9in 90k ag1r sonu9lar doguracak eylemlere giri~seler de rejimi yikamami~lardJr. Devrim siirecinde ise 91kan ayaklanmalarda aktif rol oyuami~lardn-'56 •

islam Devrimi 1979'un ba~lannda art1k olgnnla~mJ~ olan bir durumun sonucu olarak ortaya yikmJ~tJr. Aslmda devrime giden siirecin ba~lama noktas1, $ubat 1978'deki olaylar olmu~tur. iran'da 9e~itli ~ehirlerde mevcut rejime kar~1 olan her grup gosterilere kat!lm1~ olaylarda kanh s:atJ~malar olu~mu~tur. "Protestocular Pehlevi yonetimine ve devletin batzh tarzdaki sembollerine, heykellere, il;ki dukkdnlarma, sinemalara ve li1ks otellere saldzrdzlar. Kalabahk

20 Nastr NiRAY~Didem DENiZ iran islam Cumhuriveti: Tarihi Sivaseti ve Demokrasisi

75.000 protestocu Jaleh kavsagma oturdu. Gi!stericilerle askerler, tanklar ve helikopterler ate§ a9t1. Kullamlan silahlarm 90gu Amerika 'dan temin edilmisti"57• iran'da gosteriler durmam!§ devam etmi§tir. Arahk 78'de A§ure gtinu "iki milyon insan $ah 'm i!!Umu, Humeyni 'nin di!nmesi ve jsfami devletin kurulmasz i9in bagzrarak sokaklarda yuriidu. Amerika 'nm destegi Sah 'a yeterli gelmiyor ve artzk ulkesini kontrol edemiyordu. Nitekim 16 Ocak 1979 'da $ah jran 'z terk etti"58 . Biiylelikle devrim iyin uygLm bir ortam hazJr!anmi§, Humeyni'nin liderligindeki mucadele de ba§anyla sonuylanm!§tlr. Art!k Humeyni, hem en ust Ayetullah olarak dini; hem de devrimin iincusti olarak siyasi liderligini kazanm!§ olarak 1 $ubat 1979'da iran'a donmti§ttir. Humeyni diindukten sonra yatl§malar bir sure daha devam etse de II $ubatta devrimciler $ah taraftarlanna kar§l zafer elde etmi§lerdir. I Nisan'a gelindiginde ise iran'da ne Pehlevi hanedanhg1 ne de monar§i kalm!§tlr; art1k iran islam Cumhuriyetinin onunde hivbir engel kalmam!§tlr. Arahk aymda Humeyni'nin dini liderliginde iran'da gtintimuze kadar devam eden yeni bir teokratik donem ba§lamJ§tJr59 .

C. iRAN iSLAM CUMHURiYETi:: YIKlLANLAR UZERiNE KURULANLAR

islam Devrimi 'nin geryekle§mesi ile birlikte baz1 dti§tinur ve yazarlar devrimin 90k da uzun surmeyecegi kanlS!ndayken, diger giirti§tekiler, devrimi geryekle§tiren liberal grubun liderliginde yeni devletin §ekillenecegi inancmda olmu§lard!r. Ancak iran Devrimi 30 y!ld1r kat! §eriat kanunlarma uygun olarak etkisini surdurmektedir. Surecin bu hali almasmda siyasi, ekonomik, sosyal, konjonkttirel biryok sebeple birlikte, iran'm i9 dinamiklerini ve devrimin devamhhgm1 saglamakla ytiktimlu Devrim Muhaf1zlannm etkisini sayabiliriz.

1. Y eni Yonetim, Y eni Lider: Humeyni

a. islam Cumhuriyeti: Cumhuriyetin Kuruln§n, ilk Anayasa, ilk Muhalefet

iran'a donen Humeyni, Mehdi Bazaran'1, Bahtiyar'm yerine geyici huktimeti kurmakla gorevlendirmi§tir. Geyici huktimetin kurulmasJy!a birlikte islam Cumhuriyeti'nin kurulmas1 ivin referanduma gidilmi§ ve halkm %99 oyuyla iran islam Cumhuriyeti ilan edilmi§tir60 . islam Cumhuriyeti daha once haZirlanml§ olan Anayasay1 laik oldugundan do!ay1

57 Ytlmaz, a.g.e., s. 410. 58 A.g.e., s.411. 59

Ftrat Oniversitesi Orta Doifu Arasttrmalan Dergisi Cilt: VI. Saw:2. Elazti!. 2010 21

benimsememi~tir. Y eni bir anayasa olu~turulmasJ wm yah~malara ba~lan1rken, bu anayasanm $ii islam'ma uyumlu olmas1 konusuna dikkat edilmi~tir. Anayasanm hazrrlanmas1 a~amasmda oncelikle referandumla halkm gorli~ti belirlenmi~, Tevhidi Ulema tarafmdan bir taslak haz1rlanarak Devrim Konseyi ve Humeyni'nin onaymdan geyirilmi~tir. Ancak Anayasa taslagma son ~eklini, lilkenin her bir yanmdan Devrim Konseyince seyilen uzmanlar vermi~tir. "Uzrnanlar (Biliciler) meclisi" olarak adlandmlan bu grup seyilmi~ 75 tiyeden olu~turulmu~tur61 • Her ne kadar uzmanlar meclisi seyilmi~ ki~ilerden olu~sa da bu ki~iler Humeyni yanda~lar1 arasmdan y!lam~trr. Bu grup hem Humeyni'yi yticelten hem de onu Allah'm temsilcisi durumuna getiren Velayet-i Fakih eksenine uygun bir anayasa tas!ag1 hazJr!amJ~!ardrr. Aslmda Humeyni islamc1 militanlar1 arkasma alarak Devrim Konseyi 'ni kendi istedigi insanlardan olu~turarak ve Uzmanlar Meclisini de bu prensiple belirleyerek kurulacak rejimi kendi yizgisinde ~eki!lendirmi~tir62 •

2 Arahk 1979'da ksbul edilen iran'm ikinci anayasas1, ttim smrrlanm islami vizgiler yeryevesinde belirlemi~tir. Anayasanm one 91kan maddeleri arasmda htiktimetin giirevleri de belirlenmi~tir. Bunlar arasmda somtirgeciligin yok edilmesi, lilkenin yabanc1 ktilttirlerin etkisinin d1~mda tutu!mas1, despotizm, otokrasi ve monopolizrnden iran halkmm uzak tutu! mas!, yasalar dahilinde siyasi ve sosyal ozgiirltiklerin saglanmas1, halkm siyasi ve ekonomik gelecegini belirleyen kararlara katJhmmm saglanmas1, aynmc1hgm yok edilmesi, halkm askeri egitimden geyirilerek savunma gtictintin artmlmas1, fakirlikle ilgili problemlerin ortadan kaldmlmasJ, kadm ve erkege adil muameleyi iyeren e~itlik esasma dayah bir adalet mekanizmasmm kurulup i~letilmesi gibi biryok gorev yer almaktad!r"3• Bu ay1dan bak:J!dJgmda anayasanm halkyl ve milliyetyi oldugunu soylemek mtimktindtir. Ancak bu anayasayla iran yiinetimi tist bir k:Jrruma da devredilmi~tir. Boylece Humeyni'nin ideolojisi olarak belirlenen Velayet-i Fakih kavram1 1979 anayasas1y!a yasal bir hal alm1~trr. "Velayet-Fakih tarafindan atanacak kuruldan olu~acak en iist organ durumundaki Ulema Kurulu, tiim yonetim ve yargz mekanizmalarznzn iistiinde bir konuma sahip olacaktz ve Yiiksek Yasama Konseyi ya da Anayasa Konseyi verilen bu kurula tiim yasal kanularz onaylama ve reddetme yetkisi tanznzyordu64". Boylece iktidar, Velayet-i Fakih'in ki~iliginde merkezile~mi~tir. Velayet-i

61 HUseyin, a.g.e., s. 215. 62 Poorbagher, a.g.t.,s.84 -85 63 Hliseyin, a.g.e., s. 216. 64 An, Gec;mi:;ten Giiniimiize ... , s. 533.

22 Nastr NiRAY-Didem DENiZ. iran islam Cumhuriveti: Tarihi Sivaseti ve Demokrasisi

Fakih giiciinii Allah'tan ald1gJ iyin ve Allah'm adaletini yeryilziinde saglayacak ki~i oldugu iyin anayasanm teokratik bir ~ekilde diizenlendigini ve demokrasinin sm1rh bir demokrasi olacajpm soyleyebiliriz. Bu ilkeyle din, siyasetin merkezine konmu~, geleneksel inany altiist edilmi~tir65

Velayet'i Fakih'in anayasaya sokulmas1, iran devrimini geryekle~tirenler arasmda ilk en biiyilk muhalefeti de beraberinde getirmi~tir. Ancak iran' da muhalif sesler 90k fazla soz hakk1 bulamam1~t1r. Bunun olu~masmda iran'm uluslararas1 ili~kilerde diger iilkelere rejimi ihra9 etlne ve bu iilkelerin tehlikeye ka~1 iran'la arasmm bozulmas1 da etkili olmu~tur.

Humeyni'ye Velayet-i Fakih ile ilgili olarak gelen ilk ele~tiriler, Kum' da birlikte egitim ald1j:\1 ve devrimin onderlerinden olan $eriatmadari ve Talegani'den gelmi~tir. Liberal dii~iinceye sahip Ulema kanadmda yer alan $eriatJnadari'ye gore ulemanm siyasete kan~mas1 dogru degildir. Ulema yalmzca denetleme yapmah, diizenin bekyisi ve dengeleyici unsuru olmahd1r. Ona gore, Velayet-i Fakih sadece ~eriatta yetkili bir temsilci bulunmadJgJ ve onemli konularda ilgilenmek gerektigi zaman uygulanabilen bir kurum olmahd1r. iktidar ve egemenligin kokleri halktad1r ve Velayet-i Fakih ilkesi bu geryeklikle yeli~mektedir. Nitekim $eriatJnadari bu madde 91kanlmadan anayasa taslagmm demokratik olmayacagm1 ve referanduma katJlmayacagmJ soylemi~tir. Ancak bu davram~ hem partisinin kapatlhp iiyelerinin bir9ogunun tutuklanmasma hem de kendisinin ev hapsiyle cezalandmlmas1yla son bulmu~tur66 . Mahmut Talegani de $eriatlnadari ile benzer bir gorli~le ulemalann yerini camii olarak belirlemi~tir. Velayet-i Fakih kavramm1 ise Humeyni ve yanda~lannm siyasi 91karlan dogrultusunda ortaya ylktJgmJ islam'da bOyle bir kurumun olmadJgrnJ soylemi~tir. Ele~tiri getiren bir diger grup ise Halkm Miicahitleri ve Halkm Fedaileri adh sol gruplar olmu~tur. Tudeh ise bunlardan aynlarak Humeyni 'yi emperyalizrn ka~Jtl oldugu iyin desteklemi~se de 2 sene sonra bu parti de kapatllmJ~tJr67 .

iran' da 1979 Devrimiyle Pehlevi hanedanmm iktidannm sona ermesi ve monar~inin y!l.ulmasJ, bunun yerine $ii yonetimin iktidar1 devralmas1, onemli oranlarda $ii niifusu bannd1ran Korfez biilgesindeki geleneksel monar~iler aylSlndan siirpriz bir geli~me olarak kar~JlanrnJ~tlr68 . Devrimin tiim Ortadogu islam iilkelerine yay!labi!ecegi korkusu, bu iilkeleri iran' a kar~1 ternkinli olmaya itmi~tir. Ozellikle $ii nlifusu yogun olan iilkelerden

65 Poorbagher, a.g.t ... s.86-88. 66 A.g.t..,s.86-88. 67 A.g.t.,s.86-88. 68 Nasir Niray, "Petrol'i..in Ortadogu Siyasi Geli~rnelerine Etkisi", Firat Dniversitesi Orta

Dogu Ara$1lrmalan Dergisi, Cilt:IV, Say~:2, Elaz1g, 2006, s.20.

Ftrat Oniversitesi Orta DoifuArastzrmalart Dergisi Cilt: VI. SaVt:2. ElaztQ. 2010 23

biri olan Irakla, iran bliyiik sorunlar ya~amt~lardtr. Bu 9att~ma iran devrimine sonucu dli~linlilemeyen bir ortam da saglamt~l!r. 8 ytl stircn sava~, iran'daki yeni rejimin peki~mesine sebep olarak islam Cumburiyeti'nin stirekliligini saglanmt~ttr. Ozellikle Gliney Azerbaycan' da ya~anan milliyet9i aynhk91 hareketler, daha geni~ kapsamh olan iran milliyetviligiyle dengelenmi~tir. Aynca Humeyni iran'a hcdefler gostererek odak noktayt dt~ politikaya 9evirmi~tir. 52 ABD gorevlisinin iranh ogrenciler tarafmdan 444 gtin boyunca esir almmast bunun omeklerinden biridir69 . Boylelikle iran'm yakm ve uzak kom~ulartyla kurdugu sorunlu ili~kiler, rejimin kendini yeniden liretmesine yardtm ederken dikkatler de ba~lm tarafa toplanmt~tlr. Bu slire9te muhalif seslerin isteklerinin pek de fazla gtindeme gelemeyecegi a9tkttr. Sonu9 olarak cumburiyetin yeniden ~ekillendirdigi siyasal ya~amda var olmaya 9ah~an iran halkmm siyasal klilttir yaptst dt~ politika ile 9er9evenmi~ daha milliye(9i bir yapt ile de bi9imlenmi~tir. ~ii islam't ise tUrn bu faktorlerin listlinde kapsaytct ve yonlendirici bir rol listlenerek hem rejimi kendine gore ~ekillendirmi~ hem de daha fazla i9e kapanacak bir ortam bulmu~tur.

b. islam Cumhuriyeti'nin Siyasi YapiSinm i:lk Yillan

Devrimle birlikte, devrimci ulema ve yakmlan arasmdan hem htiktimeti hem de blirokrasiyi kontrol ettne yetisine sahip yonetici bir elit grubu ortaya 91kmt~tlr. Bu grup farkh cografi, ekonomik ve sosyal 9evrelerden gelmekle birlikte ~ehirli veya batthla~mt~ orta stmftan olmayan ki~ilerden olu~maktadtr70 • iran'm list yonetim tabakasmda modemle~me yanhst veya modem dli~linceyi ta~tyan insanlann onctiltiglinde bir grup olmamast iran'm vagda~, demokratik bir tilke olma yo lunda 90k fazla ileriye gidermemesinin bir sebebi olarak gosterilebilir. Bununla birlikte her ne kadar cumburiyet9i bir soylemle i~ ba§!na gelinse de Velayeti Fakih gibi bir kurumun olrnast iran'! cumburiyet'ten 90k teokrasiye kaydtrmaktadtr. iran'm siyasal yap!Sl incelenirken bu noktalarm goz ardt edilmemesi durumun daha iyi anla~tlmasma yardtmct olacakttr.

1979 Iran islam Devrimi geni~ halk kitleleri ve bir9ok siyasal goril~tin bir arada toplanmast ile ger9ekle~mi~tir. Ancak devrim sonrasmda olu~turulan list yonetim grubu ya da elitler daha 90k Humeyni ve etrafindakilerden se9ilmi~tir. Liberal-milliye(9i gruplar, sol aktmdakiler ve hatta ulemadan liberal cumburiyet9i gorli~e yakm olan bir9ok ki~i veya grup,

69

24 Nas1r NjRAY~Didem DENiZ iran islam Cumhuriveti: Tarihi Siyaseti ve Demokrasisi

devrim sonras1 y11larda tasfiye edilmi~tir71 • Devrim sonrasmda iran' daki siyasal dii~iince yap1s1 islamiyet, milliyetyilik ve liberalizm iizerinde yogunla~m1~t1r. Bu eksenler dogrultusunda kutupla~an siyasal gruplar arasmda ye~itli gbrii~ farkhhklan ve yatJ~malar da ya~anm1~t1r. Humeyni'nin taraf oldugu islami ideoloji kar~1smda sosyal adalet savunuculan, liberaller ve Marksist Leninist dii~Unceye sahip olanlar devrimin ilk donemlerinde rejimin niteligi hakkmda 9e~itli sorunlar ya~amt~lard1r. Bu gruplardan Hizbullah olarak bilinen Humeyni ve yanda~lan grubu, ulema liderliginde islam F1khmm uygulanmasma taraf olmu~lard1r. Milli liberaller ise devrimci uygulamalara kar~1 olmakla birlikte cumhuriyetten yana bir tav1r sergilemi~lerdir. Sol gruplar ise birbirinden farkh odak noktalan geli~tirmi~, baz1lan sosyal adaletten yana Marksist bir devlet hayali kurarken, baz!lan islami Marksist devlet kurma tarafmda olmu~lard1r. Liberal din adamlan grubu ise ulemanm siyasal hayata girmesini uygun bulmazken, ulemanm yalmzca denetleme yapmasmdan yana olmu~lard1r72 Bu siyasi partilerin haricinde devrim ideolojisini benimseyen ve Ayetullah Be~eti, Seyid Ali Hamaney ve Hatemi Rafsancani gibi isimlerin onciiliigiinde islami Cumhuriyet Partisi de kurulmu~tur. Partinin kurulu~u hem devrim ideolojisini siyasal bir platformda giiylendirmek, hem de muhaliflerin islam devriminin hedeflerinden sapmamalanm temin etmektir73 . Ancak bu parti ileride daha net goriilecegi gibi siyasal ya~amda tlim giicii elinde bulunduracak ve iran'm siyasi yap1s1m derinden etkileyecektir74

Aslmda iran- Irak Sava~1; Humeyni'nin, iran'! tek elden yonetmesine bliyiik olanak saglam1~t1r.

Ftrat Oniversitesi Orta Dof!u Arastlrmalarz Dergisi Cilt: VI. SaVl:2. Elazlfi 2010 25

islami Devrim Muhaflz Birlikleridir. islam Cumhuriyeti Ordusu, askeri usullerle olu~turulmu~ bir ordu olmakla birlikte devrimi korumakla sorumlu tutulmu~tur. ikinei grup ise devrimi korumak adma devrimi sonuna kadar koruyan birlikler olmu~lardrr76 • Her iki askeri gii9 de devrimin iilkeye yerle~mesinde ve korunmasmda onemli roller iistlenmi~tir.

c. Humeyni Donemi'nin Genel Ozellikleri

Humeyni 'nin devrim onccsinde ve devrim srrasmda ortaya 91kan en i:incmli i:izelligi muhalif giiyleri bir arada tutma ba$ansr ve iran halkmm istckleri dogrultusunda si:iylemlerini kurmasrdrr. Bu si:iylemler arasmda halkm en 90k arzuladrgr e~itlik kavramr on plana 91kmaktadrr. Ancak Humeyni, devrimi birlikte yaptrgr ki~ileri tavsiye ederek aslmda iktidannm umulanm aksine demokratik olmayacagmr 90k da iistii kapah olmayan bir $Ckilde ifade etmi~tir. "Oziinde Humeyni 'nin uygun yonetim konsepti

26 NasLr NiRA Y-Didem DENiZ iran Islam Cumhuriyeti: Tarihi Siyaseti ve Demokrasisi

Buglin Cumhurba~kam olan Ahmedinejad'm da bu gruptan oldugu bilinmektedir.

1989'da Humeyni'nin olmesi iran'm siyasal yonetim yap1smda degi~iklige yol aymi~hr. iran Ba~kanhk sitemine geymi~tir79 Aslmda 1989 Anayasas1 iran'da siyasi rejimin saglamla~tmlmas1 ve Humeyni'nin otoritesinin kurumsalla~rnas1 ayismdan hazirlanmi~hr. Ba~kanhk sistemine geyi~in de bu sebeple oldugunu soyleyebiliriz80 .

2. Humeyni Sonras1 Degi~en Yonetim Aulayi~I: Rafsancani- Hatemi

Humeyni'nin ollimiiyle birlikte Ba~kanhk sistemine geyen iran'da Seyit Ali Hamaney dini liderlige yiikselmi~tir. Bununla birlikte muhafazakar gruba yakm ancak nispeten daha 1hmh ve liberal Rafsancani cumhurba~kam olmu~tur. 1989-1997 donemleri arasmda cumhurba~kanhg1 yapan Rafsancani, hem muhafazakar hem de reformcu taraflar arasmda karma bir politik gorii~e sahip bir siyaset izlemi~tir81 • Ancak Rafsancani iki kez list Uste cunihurba~kanhiiJm kazansa da d1~ politikada ay1hmlar konusunda etkili olamamakla birlikte; ekonomik anlamda da ba~anh olamami~nP. Rafsancani, 1934 senesinde 9ift9i bir ailenin yocugu olarak dlinyaya gelmi~tir. Humeyni'nin ogrencisi olarak Kum'da yeti~mi~tir. Devrim oncesinde Cunihur-e islam partisinde aktif rol oynayan Rafsancani, devrim sonrasmda da Devrim Konseyinde yer alnn~tlr. Rafsancani, liberal bir ekonomik politikay1 benimserken, otoriter bir yonetim anlayi~mi benimseyen geleneksel bir ld~ilige sahiptir. Rafsancani donemi Humeyni doneminin al

Ftrat Oniversitesi Orta Do{!u Arast1rmalan Dergisi Cilt: VI. SaVl:2. ElazLR 2010 27

almasrdrr84• Ozellilele kadmlann toplumsal rol ve statiilerinde bir degi~ime gidileceginin sinyalini veren Hatemi'ye gore leadmlann egitimi, onlann haklannm bilincinde olmalanm saglayacale gtiytilr85 . lran'da diinem itibariyle Cumhurba~leamm Rehber belirlemelele birlikte genelde meclis ba~leammn cumhurba~leam olarale belirlenmektedir. 0 diinem i9erisinde meclis ba~kanhgmda NatJle Nuri bulunmaktadrr ve Cumhurba$leanhgma da bu isimin gelecegi dii~iiniilmektedir. Ancale, Hatemi'nin bu leonudalei akllcr davram~r sonucu degi~tinni~tir. Hatemi; Rehber Hamaney'in bu giireve leendisini uygun bulmuyorsa rehberin haleh oldugunu ve buna uyulmasr gerektigine dair bir beyanatta bulunmu~tur. Bu siiyleme lear~! Rehber, se9imlerin me~ruiyetini leorumale adma, hallem se9ecegr ld~inin Cumhurba~kam olacagr ve se9ilen ki~inin de halle me$ruiyetine sahip olacagma dair bir a9rklama getinnele durumunda lealmr~tlr. Boy Ieee Hatemi, hem rehberin nzasmr almr~ hem de hallem oylanm toplamr~trr86 .

Hatemi'nin siyasal ge9mi~i onu refonncu anlayr$a siiriilelese de Rafsancani'den farleh bir politilea izlemi~tir. Rafsancani'nin liberal politikasma lear~rhle Hatemi, daha halle91 bir politilea benimsemi$ ve halle gruplan arasmda e~itligi saglayacale islami bir model dii~iinmii~tiir. Bu model 9er9evesinde halle hareleetl erine izin veren, hukuki kurallann i~lendigi bir toplumsal diizen ile dr~ politikada Avrupa'dalei diplomatile temsilcililelerin ayrldrgr daha rhmh sayrlabilecele bir politilea ger9elele~tinnele istemi~tir. Ancale Hatemi 'nin bu tavn iilleedelei a~m muhafazalear leesimi rahatsrz etlni~tir. Bu durum ise iran'da son siizii soyleme haklcJna sahip olan Rehber ile Hatemi arasmda bir 9eki~meye neden olmu~tur. Hem i9eride hem dr~anda ileililelerin ya~anmasr siyasi yaprda sonmlar ortaya y!leanru~tlr. Bu 9elei~menin ga!ibi ise muhafazalear leanat olmu~tur ve muhafazalear Ahmedinejad'm se9ilmesine olanale tammr~trr87 •

3. Muhafazakarhgm Geri Donii~ii: Mahmud Ahmedinejad

Siyasal diizlemin din temelli olarale in~a edildigi iran'da, Ahmedinejad, refonnlardan veya siyasal yelpazeye 9agda~ bir a91 getinnekten ziyade Ortadogu biilgesinin hamiligini iistlenmeye yonelile demeyler vererele, Ball diinyasma yiinelile kar~rthgmm altlm 9izmi~tir. islam Devriminin toplumsal alanda istenilen diinii~iimii yaratlnadrgmm farlemda olan Ahmedinejad, se9im leonu~malannda mevcut rejimin altematifsiz olu~una vurgu yaparale

84 A.g.m., s. 42 85 Mehmet Ozan A~1k, "1851 Ytlmda Giiniimiize iran Egitim Sisteminin Beklenmeyen

Sonw;lad', Sosyoloji Dergisi, Sayt 16, Ankara, 2006, s. 152. 86

28 Naszr NjRA Y-Didem DENjz. Iran blam Cumhuriveti.· Tarihi. Sivaseti ve Demokrasisi

"Velayet-i Fakih" modelinin degi~tirilemez oldugunu ifade etmi~tir88 . Ahmedinejad'm dogdugu ve genyligini geyirdigi donem ashnda lran'm son ylizy1ldaki tarihini belirleyen one onernli donemleri i9inde banndJrmaktad1r. 1956 senesinde demirci bir babanm oglu olarak dogan Ahmedinejad, !ran' daki degi~imlere de yalandan tamk olmu~tur. 1979 devrimi ile politikle~meye ba~layan Ahmedinejad, Humeyni'nin destekyilerinden biri ve !slam Cumhuriyeti Partisi'nin aktif rnilitanlanndan biri olmu~tur89 • Bu ortamm yeti~tirdigi Ahmedinejad, devrim slireciyle birlikte geli~en ABD kar~1l! politikanm da aktif savunucu!anndan biri olmu~tur. ABD'ye kar~1 son y1llardaki sert ve taviz vermez gorliutlisli onun d1~ politikadaki yizgilerini de olu~turmaktad1r.

Bir onceki Cumhurba~kam Haterni'nin nispeten 1hrnl1 ve dengeli gorliuen devlet politikas1 Ahmedinejad donemiyle beraber degi~iklige ugrarru~; daha sert ve tavizden uzak bir politika izlenmeye ba~lanmJ~l!r. Ntikleer enelji alamnda geri ad1m al!naktan kayman !ran, Hindistan ve Pakistan'la, Uluslararas1 Atom Enelji Ajans1'nda (IAEA) yer almalanndan otl\rli daha 1hrnl1 ve i~birligine dayah bir ileti~im stratejisi geli~tirerek, bal!h devletlere kar~1 Rusya ile de niikleer enerji konusunda i~birligi yontemleri lizerinde yah~ml~l!:r"0 •

Ahmedinejad'm cumhurba~kam seyilmesi lran'da yakla~1k 15 senedir devam eden reformist hareketlerin de duraklama dbnemine girmesinc yo! ayml~llr. Zaman zaman populist, provoke edici ve agresifbir politika izleyen Ahmedinejad, ABD tehdidi kar~1smda rejirnini daha da keskin yizgilerle gliy!endirmi~tir. Ancak d1~ politikada izlenen bu kat1 tutum, i9 politikada soru i~aretlerini beraberinde getirerek, iktidann me~ruiyetinin Haziran 2009 se9irnlerinde alman yogunluga ragmen toplumun onemli say1lacak bir kesim tarafmdan sorgulanmasma neden olmu~tui'1 Gtinlimlizde Ahmedinejad iktidan hala devam ederken, seyimlerin muglakllli;l ile ilgili bir sonuca vanlamaml~l!r. Protestolann ~iddetli ve kanh bir ~ekilde bastmlmaya yah~llmas1, !ran' da hala muhalif gliylerin 90k fazla soz hakkma sahip olamad1gmm gostergesi olarak nitelendirilebilmekle birlikte buna bagh bir demokrasi anlay1~1mn da geli~emedigi gozlern!enmektedir.

88 Biilent Aras, "Ahmedinejad Ba~kanhgmda iran'da Siyasal iktidann Haritasm1 Y1karmak", Satram; Tahtasmda jran Nukleer Program (Ed. Kenan Dagc1, Atitla Sand1kh), Tasam Yaymlan, istanbul, 2007, s.22.

89 Ta~ktn, a.g.m., s.40. 90 Murat Ye~iltaj, "iran 2005", Ortadogu Ydltgz2005, Ed. Kemalinat; Ali Bale•, Nobel

Yaymlan, Ankara, 2006, s.l 0 I. 91

Frrat Oniversitesi Orta Doitu Arastzrmalan Dergisi Cilt: VI Saw:2. Elazrg. 2010 29

SONliJI;

iran'm gtiylti bir devlet yaplSlna sahip oldugu, kabul edilen bir geryektir. Bununla birlikte iran, zengin petrol rezervleri, Ortadogu'daki cografi ve siyasal konumu, $iilik islam'ma dayah yap!Sl ve nlifusu ile de dikkatleri lizerine yekmektedir. Ylizy1llar boyunca ye~itli hanedanhklann yiinetimi altmda olan iran' da devlet gclenegi geli~irken, demokrasi klilttirti geri planda kalnn~l!r. iran'm toplumsal yap!Sl dikkate almacak olunursa; etnik unsurlann ye~itliligine ragmen, ~iilik mezhebi etrafmda bir arada toplanm1~ iranhlan gormek miimktindlir. Bunun yam s1ra, tilke iverisinde Ttirkmen niifusun faz!al!gJ ve Siinni mezhebine bagl! Ktirtlerin yogunlugu da dikkat vekmektedir. Aym zamanda iran, hivbir bat1h tilkenin giiz ard1 edemeyecegi bir konjonkttire de sahiptir. Ozellikle $ah diinemi s1rasmda ingiltere ve ABD'nin iran petrolleri lizerindeki tutumu, tilkenin bagJmsJz hareket edebilme ozgiirltiglinli oldukya ktsJt!ann~tJr. Buna bagh olarak; Sovyetlerin ve k1smen Almanya'nm da i~in ivine girmesi, iran'm yogu zaman baguns1z hareket edememesine yo! ayml~hr.

Pehlevi Hanedanhg1 diineminde modemle~me ve milliyetvilik lizerine ye~itli yal!~malar yap1hp, geny iigrenciler yurtd1~ma egitime giinderilse de modem bir devlet olu~tunnada gtiylti bir tabamn olu~masma olanak saglayamamJ~l!r. Yap1lan modemle~me hareketlerinin balk tarafmdan ihtiyaylarm d1~mda olarak giirlilmesi, ulemalann bu vah~malan a~m laik bulmas1 ve muhalif gruplarm ktilttirel geleneklere ayk:tn giirmesi sebebiyle modemle~me vabalan tepkiyle kar~JlanmJ~tlr.

Aslmda 20. ytiz)'llm ba~lannda muhalif gruplar tarafmdan geryekle~tirilen devrim anayasal bir dtizen getirse de hem tilkedeki iv kan~1klar hem de d1~ tilkelerden gelen yogun bask1lar sebebiyle yok fazla geli~im giisteremeden etkinligini kaybetrni~ $ah'm ya da d1~ tilkelerin glidiimiinde htiklimetler olu~turulmu~tur. Bu diinemde despotik yonelim anlayl~l, modemle~me yabalanyla dengelenmeye yah~1lsa da bu yabalann halkm refah dtizeyini arttJrmamasJ ve isteklerinin kar~JlamasJ yiintinde za)'lf ka!mas1; iran'da daha zengin bir hayat ya~amak umuduyla demokrasi ve insan haklan kavramlanna yiinelik ihtiyacm artmasma sebep olmu~tur. Halk:tn demokrasi ozlemi, ashnda daha ferah bir ya~am alanmm yaratJ!masJ ile ~ekillenmi~tir. Aslmda bu ozlem

30 Nastr NiRAY-Didem DENiZ iran islam Cumhuriveti: Tarihi. Sivaseti ve Demokrasisi

oldugu fikirlerini on plana

Ftrat Oniversitesi Orta Doi{u Arasttrmalari Dergisi Cilt: VI Saw:2 . .Elazlf!. 2010 31

KAYNAK

32 Nas1r NiRAY-Diclem DENiZ. Iran islam Cumhuriyeti: Tarihi. Siyaseti ve Demokrasisi

MOGHADAM, Val; "Anti Emperyalizm mi, Sosyalizm mi? lran'da Devrim ve Sol", i9inde iran Devrimi Din, Antiemperyalizm ve Sol (Der. Serpil U~tir), Belge Yaymlan, istanbul, 1992.

MUADDEL, Mansur; "!ran 'da (iii Ulema ve Devlet", i9inde iran Devrimi Din, Antiemperyalizm ve Sol (Der. Serpil U~tir), Beige Yaymlan, Istanbul, 1992.

NiRA Y, NaSll'; "Petrol 'iln Ortadogu Siyasi Geli$melerine Etkisi'', Fzrat Oniversitesi Orta Dogn Ara$1mnalarz Dergisi, Cilt:IV, Sayt:2, Elazrg, 2006.

POORBAGHER, Gholamreza; iran'da 1979 Devrimi'nden Sonra Egemenlik ve Siyasal lktidar, Yaymlanmanu~ Ytiksek Lisans Tezi, Ankara Universitesi Sosyal Bilirnler Enstittisii, Ankara, 2007.

SANDER, Oral; Siyasi Tarih 1918-1994, imge Kitabevi, Ankara,1996.

TAKEYH, Ray; GizZi iran: islam Cumhuriyetinde Gilq ve Paradox (