Takiyettin Mengüşoğlu - Değişmez Değerler Değişen Davranışlar

7/28/2019 Takiyettin Mengolu - Deimez Deerler Deien Davranlar

1/49


2/49


3/49

E T H K P R O B L E M L E R

I.

Bu yazmzda ethiin fenomen ve problemleri antropolojik -ontolojik bir esastan hareket edilerek ele alnacaktr. Ethik fenomenlerin, antropolojik-ontolojik temellere dayanmas demek, onlarn var olan fenomenler olarak kkn insann konkret varlkbtnnde bulmas demektir. Halbuki ethik zerinde yazlan yazlar, bu ok ak olan, insann tabii hayatna bu derece yakn olan

bu grn yanndan geiyorlar; ve stelik insan, iinde bulunduu mnasebetlerinden kopmu, bo bir kavramlar-yn olarak gryorlar. Bu yazlarn, insan akl, Geist} istekler, psychovi-tal veya dier bir ad altnda psiik-metafizik veya biyolojik birerkavram olarak ele almalar; bu gibi teorilerin, tabii insan hayatndan uzaklamalarndan domaktadr.

Burada bu teoriler terk edilmi; bunlarn yerini, insann

konkret varl ve onun bu konkret varlnda temelini bulan fenomenler almtr. Ethik saha, yani insann hareket ve faaliyetleri ve bunlara yn veren prensipler (kymetler), var olan bir saha olarak ele alnmtr. Halbuki insan ve fenomenlerini zelbir varlk-sahas olarak gremiyen teoriler, bu fenomenlerin sb-

jektivlii ve relativlii zerinde durmular; ve bu yzden de onlar insann konkret hayatna uygun bir ekilde aratramam-lardr. Hatt modern teoriler bile, ethik kymetleri, insann ha-

5


4/49

reket ve faaliyetlerini, birbirinden apayr sahalar olarak ele almakla, kymetleri, Platonun iclee ler-lemi gibi, insann hareket ve faaliyetlerinin dnda grmee, gstermee almlardr.

Antropolojik-ontolojik esaslara dayanan ethik ise, insann hareket ve faaliyetlerini, onlarn determination prensipleri olankymetleri (prensipleri) bir btn olarak grmektedir. Ontolo-

jik-antropolojik temellere dayanan ethik, bu btn)) e ((ethik -gereklik adn veriyor ve bu ethik-gereklik'in tahlil ve tasviri de ethiin kendisini veriyor.

Buna gre byle bir aratrma, bir taraftan bu gereklik-b-tn n meydana getiren unsurlarn varlk-nevileri nin karakterini tesbit etmee alacak; dier taraftan bu varlk nevile-rinin nasl olup da bir ((btn tekil ettiini gsterecektir. teethik fenomenlerdeki ontolojik temel de bu noktada ifadesini bulmaktadr.

Bu, bize ayn zamanda ethik sahann temelini bilgi teorisinde, psikolojide, sosyolojide veya herhangi metafizik-gnoseolojikbir teoride arayan yazlarn neden baarsz kaldklarn, nedeninsann tabii hayatndan uzaklatklarn gstermektedir.

Geri ethik sahann var olan bir saha olarak meydana kmas, onu ontolojiye balamaktadr; fakat ethik saha ile felsefantropoloji arasndaki ilgi, ontoloji ile ethik arasndaki ilgidendaha sk ve daha itendir. nk insan hakkndaki gr', ethikgrn ((yn)> n tayin eder. Nitekim insan dal bir varlkolarak gren dnrler, bilgi fenomenini, ethik ve sanat fenomenlerini de bu dal (ikili) gr bakmndan ele almlardr.

II.

Bilgi fenomeni ile ethik bakmndan grleri olduka bir

birine zt olan filozofu, mesel D. Humela Kant' ve zamanmzn bir filozofu olan Max Scheleri ele alalm.

D. Hume iin insan bir duyular-varl dr. Byle bir varlk olarak kabul edilen insann bilgisi de (dmpression lardanmeydana gelir; bu tbirin mnas da udur: Bir eyi direkt grme, iitme, isteme, bir eye direkt dokunma, bir eyden direkt

6


5/49

kzma, nefret etme, bir eyi direkt sevme v.s. Her eit objelerledorudan doruya temasa gelen bu duyularn birbirleriyle birlemesi, azalmas, oalmasyla bilgi meydana gelmektedir.

Hume, impression un karsna da ideeleri (ideas) koyuyor; idee 1er, duyularn impressionlarn kopyalardr;bundan dolay da ideeler, impressionlardan daha donuk,soluk, clz, daha cansz ve daha kuvvetsizdirler. idee leri birbi-riyle birletiren alkanlk, experience ve bunlafin, yani' ideelerin yan yana bulunmasndan, ayn zamanda olup-bitmesinden,birbiriylc temas halinde bulunmasndan, birinin, dierinin sebebi olmas gibi kasalite'den ibaret olan association kanunlardr.

D. Humeun bilgi problemine ait olan bu fikirlerinden, onunethiini, insan hakkndaki grn, hatt estetiini karmakmmkndr, ister Hume, felsefenin bu dallarna ait bir yaz yazm olsun veya olmasn; kald ki Humeun moral hakknda yazd bir eser de vardr.

% Humeun bu yazlarnda ortaya kan insan, her eyini duyulara borlu olan bir varlktr; ahlk bir hareket veya Tanr fikri veyahut dier herhangi bir saha, ya duyulardan meydana gelmekte veyahut da onlarn kopyalan olan ((idee lerden domaktadr. Her idee ise, ancak kendisinden nce var olan impression lara dayanr.

Geri Hum eun gznnde bulundurduu insan, dual bir

varlk gibi grnyorsa da, aslnda o, dualbir varlk deildir; birbtn tekil eden bir duyulan) varldr.

I I I .

Kat'da durum daha aktr. nk Kant, btn yazlarnda insan problemlerine ok ehemmiyet vermi ve insan da dual

bir varlk olarak grmtr. Kant'n bu dalgr, kkn varlk-lemini ikiye blmesinde bulur. Kant, varhk-leminigrn ve kendi bana varlk diye ikiye ayrr; ve ayn gr insana tatbik eder. nsan da iki sahaya blnr: . nsann tabii varlk-sahas; 2. Onun akl-varl sahas.

insann tabii varlk-sahas, duyular, duygular, ernotional saha, temayller, bir kelime ile btn psiik sahadan meydana ge

7


6/49

lir. nsann tabii varhk-sahas, zama-mekn iinde bulunan herey gibi, kausalite ile dier tabiat kanunlarna tbidir. Nasl ki,grn leminde tesadflere bal olan olaylar yoksa, insann

tabii varl da zaman-mekn iinde yer alan herey gibi, prensipler, kanunlar tarafndan tayin edilmitir. Nasl ki, kanunlarbilinen fizik olaylarn, ak-tarzn nceden kestirmek mmknse, ayni ekilde insann tabii varlk tarafna ait olan olaylarn akn, varacaklar yeri, prensip bakmndan nceden hesap etmekmmkndr. Psikolojinin empirik ve denemeler yapan bir ilimolmas da, psiik sahann bu zelliine dayanr. Nasl tabiat ilim

leri matematii kendi sahalarna tatbik ediyorlar, kesin neticelerelde ediyorlarsa, bir gn gelecektir ki, psikoloji de matematiikendi sahasna tatbik edebilecek ve ayn neticelere varacaktr. Bugn Kantn bu genial tahminleri ksmen gereklemitir de; nitekim psikoloji, istatistik metodunu tatbik ediyor; ve bir ok aratrmalarnda matematikten faydalanyor.

Kant, insann tabii varlk tarafna lomo phainomenon, akl

varl-sahasna da homo noumenon adn verir. nsan, tabii varlk tarafyla canl ve cansz tabiat meydana getiren varlk-lemi-nin bir unsurudur; insan anorganik tabiattan ayran vasf da,onun canlldr; fakat insan organik varln stne karanhibir zellii yoktur. nsann zeks (anlay kabiliyeti), kendisine ancak da ait olan belirli kymetler kazandrabilir; ama onastn bir yer salyamaz. Zira insan, tabiat-sistemi iinde (homophainomenon: animal rationale olarak) kaldka, ehemmiyeti az

olan bir varlktr; ve yeryznde yayan dier hayvanlarla kendisi arasnda ortak bir kymet ifade eder; hatt insann hayvandan fazla olarak bir zekya (bir anlay kabiliyetine) sahip olmas,kendisine ancak bir d-kymet kazandrabilir.1

Akl sahibi bir tabiat-varl (homo phainomenon) olarak,insann duyular-diinyasmdaki hareket ve faaliyetlerinin sebebi,onun akl olsa bile, byle bir durumda henz onda bir ((vazife

balanma bahis konusu olamaz.2 nk byle b ir ((balanma)) insann baka bir tarafna aittir; bu taraf ise, insann tabiivarlnn tamamiyle zdd olan bir yan dr. te Kant, insann bu tarafna, onun akl-varl yan veyahut ayn mnaya gel

1 K ants W erk e, herausg egcben vo Cassirer, B and 7, s. 246.

-K a nts W er k e, B and 7, s. 228- 229.

8


7/49

mek artyla homo noumenon') yan adn verir. nsann lononoumenon ((varl ise unsurdan meydana gelir: . Akl; 2.Kiilik (ahsiyet); 3. Hrriyet. nsan hayvan varlnn stne

karan, onu kausal kanunlara bal klan tabiatn karsna aulo-nom bir varlk olarak koyan da bu unsurlardr.

Bu dualite, bilgi sahasnda idrk ve kavram eklinde meydana kar. Geri bu dualite, Kantn asl dual gr ne dayanr. Fakat bu, henz temelli bir dualite deildir; nk((idrk ve kavram, daha insann tabi tarafna, yani onun homo

phainomenon tarafna aittir; yani ay ((yan n dual (ikili) bir

gr eklinde ortaya kmasndan ibarettir. Asl dualite, Kantnethiinde meydana kar; nk ((temelli elan, Kantn antropolojik grne ait olan dualite, ilk defa.ethik sahasnda kesinifadesini bulur.

Ethik sahasndaki dualite, gerekten fundamental (temelli) olan bir dualite9dir; bu, ayn zamanda ethikle insan felsefesi,yani felsef antropoloji arasndaki sk mnasebeti de gstermek

tedir. Burada ilk defa Kant, insan homo phainomenon ve homonoumenon olarak birbirinden apayr iki sahaya blyor. Kant,homo phainomenon (tabii varlk) tbirinden, daha nce de iaretedildii gibi, her trl temaylleri, arzu ve istekleri, emotionalsahay anlamaktadr. Homo noumenon (akl varl) tbirindende, ratio mnasna gelmeyen akl ve onunla birlikte ortaya kanautonomie ve kiilii anlar demitik.

Tem ayller sahasnda, yani insann tabi-varlk sahasndahypothetik uimperativ /er, insann akl-varl sahasnda da birahlk kanunu olan kategorik imperativ geerliktedir. nkakl sahas, noumenal bir varlk-sahasdr; temayller sahas ise,phainomenal bir varlk-sahasdr. Birinci varlk-sahas iinde kalan insan, ahlk kanunlarna uygun hareket eder. kinci saha iinde bulunan ise, ahlk kanunlarna aykr hareket eder. Bylece

insan, birbiriyle arpan ve birbiriyle atma halinde bulunanbu iki lemin birletii bir mcadele sahasdr; ancak birincisiiinde bulunan insan hrdr; kincisi iinde yayan insan isebaeldr.1w

1 Bak ; T . Meng olu, Objek tiv lik ve Sbjek tiv lik Fe nomeninin Felsef i

A ntr opo loji B a k m n da n T ahlil i , Fels efe A r k iv i.

9


8/49

IV .

Max Schelere gelince: Buradaki durum, d grnyle,

yani kullanlan tabirler bakmndan, bize deiik bir grmgibi grnr; fakat bu, srf bir grnten ibarettir. Tabirlerinayrl bir tarafa braklrsa, her iki filozofun birbirine ne kadar yaklat grlr. Nitekim bu noktay Kant ve Schelerdeinsan problemi adl yazmz da gstermitir. Bu yazda gsterildii gibi, Schelerde insan yine dal bir varlktr; Scheler, insann bir tarafna Geist adn, dier tarafna da psychovital saha adn verir.

Burada da insan, insan yapan, onu hayvan leminden kesinbir ekilde ayrt eden, onun Geist tarafdr. Schelere gre, Geistbir ahsa bal olup a Aflardan meydana gelir; bu akt larnmerkezinde daima bir ahs bulunur; ahs bu akt larn gerekletiricisidir. Esas itibariyle Mens veya Geist bir X dir; eercnu tasvir etmek gerekirse, bu tasvir u ekilde yaplabilir:.. Geisttabiri, akl kavramn iine alr; fakat onda ayn zamanda bir

idee-uuru vardr; dier taraftan Geist"m husus bir idrk-tarzvardr ki, bu idrk, varln esas yapsna ve bu esas yapnnmuhtevalarna ynelir; bundan baka Geist, iyilik, sevgi, nefret,pimanlk, sayg vs. gibi emotional-ird bir nevi akt 1ar grubunu da iine alr1. Geist'n dier mhim bir zellii de onunher eyi obje haline getirmesi, fakat kendisinin obje haline getirilememiidir2; Geist?l sahibolmak hr olmak, organik du

rumlara tabi olmamak, mstakil olmak demektir3.Halbuki insan, psychovital tarafyla tamamiyle baldr;

hatt insan psychovital yan ile hayvan ve nebat lemine balanr ve insandaki bu psychotival saha, btn canllar arasnda or-tak olan bir sahadr.'M.

Schelerde insan nasl iki sahaya ayrlyorsa, ethik sahada ikiye blnr: . Vital kymetler sahas; 2. Mnev kymetler

sahas. Vital kymetler, psychovital varlk sahasna; mnev kymetlerse Geist* dayanrlar. Fakat bu her iki kymet sahas arasnda sk bir ilgi vardr. Halbuki Kantda tabi varlk-sahasyla

1 Max Scheler : nsa n vc K inat ta k i Y eri, s. 30.- Max Scheler : A y n eser, s. 31.

* Ma x S cheler : A y n eser, s. 41.

10


9/49

akl varl sahas arasnda bir mcadelc vard. Geri Schelerdede bu mcadele ortadan kalkm deildir; fakat baka bir ad al

mtr. Kymetler arasndaki bu mcadeleye Scheler ((Kymetlerinatmas adn verir. Halbuki Kantda insann ahlkl olabilmesi iin, onun temayllerinden syrlmas, onlara kar koymasgerekir.

Schelerde ise dier kymetler, mnevi kymetleri temellen'dirir, yani mnevi kymetler temelini tekilerinde bulurlar. Bu,ayn zamanda Schelerin insan hakkmdaki grnde bir gedik

ayor. Fakat burada bizim iin bu gibi gedikler veya ztlklarzerinde durmann bir ehemmiyeti yoktur. Burada bizim iinmhim olan nokta udur: Ethikle insan felsefesi, dier bir tabirle felsef antropoloji arasnda sk bir ilgi vardr; bu ilgi, bilhassa dnrlerin insan hakkmdaki grlerinde meydana ki'yor. mdi, insan dal bir varlk olarak gren- bir dnr, ethiksahay da dal grmek ve bu dal grn, insan hakkmdakidal gryle mnasebete getirmek zorunda kalyor. -

V.I

1 Halbuki felsef antropoloji iin insan, konkret} blnmiyenve hatt blnmesine imkn olmyan bir varlktr; hatt biz, birdnr insan paralamaya srkliyen sebepleri de yaymlanan yazlarmzda gstermee almtk. Yaymlanan yazlar

mzda esaslar ortaya konulan felsef antropolojimizin insan hak-kndaki grnn, yeni bir ethik grs de birlikte getirmesitabiidir1/-

Nasl ki, felsef antropoloji, insan btnl ile ele alyorsa, bu yeni ethik gr de insann btn hareket ve faaliyetlerini gz nnde bulundurmak zorundadr, yani btn insanhareket ve faaliyetleri paralanmadan, olduu gib i ele alnmaldr.

nsann hareket ve faaliyetleri tabiriyle ok konkret eyleranlalmaldr: nsann gnlk hayattaki konumalar, mnakaalar, tavr taknmalar; insann bir eyi savunmas veya bir eyireddetmesi, bir eyi sevmesi veya bir eyden nefret etmesi, bir

* B u fik irl er iin bak nz : K an t ve Schelerde ns an Pr oblem i ile Fe lsefe A rk iv i nde ka n y az lar ve bilhass a Ontoloj ik E sa slar a Day anan Felsef iA nt r opo loji H a k lc nda Dnc ele r .

11


10/49

eyi hognnesi, benimsemesi veya ondan tiksinmesi; birine veya bir miiesseseye kar sayg gstermesi veya saygszlk gstermesi; insann hareketlerinde, yaptklarnda, ettiklerinde msta

kil veya bal olmas; vardan bir sosyal dzen karsnda, olupbitenler karsnda taknd positiv veya negativ tavrlar; yineinsann gnlk hayatta ve sosyal sahada geleneklere dayanan tavr vc hareketleri, bakasna kar davranlar; insanlarn birbiriyle selmlamalar ve bu selmlamalardaki tavrlar; insannsahasndaki tutumlar; bir insann dier bir insanla ve insanndier eylerle olan mnasebetleri vs. gibi hareket ve faaliyetleri,hep ethik sahas iinde yer alr.

Geri gnlk hayatta hi kimse, ethik adn alan felsefe dalnn adn anmaz; fakat ethiin inceledii saha ile herkesin skbir ilgisi vardr. Tpk biyolojinin canllkla olan ilgisi gibi> geri ethiin tetkik sahas, insann hareket ve faaliyetleri, bu hareket ve faaliyetlerin temelini tekil eden prensipler (kymetlendir. Fakat gnlk hayat ethiin tetkik sahasna ahlk adn verir; ama gnlk hayatta ahlk hakknda dnp dolaan dn

celer, grler, hi de ak deildirler; stelik ek mnaldrlarda; nitekim biyolojik olaylarn bir tm olan canllk da yledir. Zira gnlk hayatn canllktan anlad ey ok belirsizdir;ancak burada husus bir bilgiye, edinilmesi gereken bir bilgiyeihtiya vardr; bu sebepten dolay da bu sahaya herkes burnunusokmaz. Halbuki ahlk sahasnda herkes kendisini bir otoritesanr.

Bilindii gibi, gnlk hayatta ahlk tabirinden herkes, herevre, eitli eyler anlar; ve hatt bu da ahstan ahsa, evredenevreye deiir; mesel, ticaret sahasnda bir ticaret ahlkndanbahsedilir; fakat bu tabirden her memlekette baka eyler anlalr; mesel, baz dou memleketlerinde kazan, miktar, tarz, neolursa olsun, mademki kazanlan bir eydir, ticaret ahlkna dauygun olarak kabuledilir. Gnlk hayatta yine bir i, bir meslek ahlkndan vs. den bahsedilir; burada da ayn ey bahis ko

nusudur.. Mesel, iinde, mesleinde devamllk gstermek birok hallerde takdir edilir; bu devamlln muhteva bakmndanifade ettii ey zerinde durulmaz. (Mesel, bizim memleketinbro ve dairelerinde olduu gibi.)

Baz dar grl, grgsz evrelerde, bir insann hareketleri, grn sahasna kan hayat-tarz, kasaba veya mahallenin

7 O A /

12


11/49

geleneklerine uygun clyorsa, bu hareketler vc hayat-tarz ahlkl saylr; aksine hareket edense ahlkszdr. yle evreler vardr ki, oralarda alkol kullanmak bir ahlkszlk sayld halde,

kilo ile satt eyi, eksik tartmak bir ahlkszlk .deildir; nkbu Ja reke t kimseye gsterilmeden yaplyor; alkol de kimseyegsterilmeden iilir ve hi kimse bunun farknda olmazsa, byle bir kimse de ahlkl bir insan olarak kabul edilir. nk bugibi durumlarda grn mhimdir; insann kendi kendisinekar olan sorumluluu unutuluyor. Halbuki ethik bakmdankymetli olan bu sonuncusudur. -

0

Dininher eye kart, her sahada hkim bir rol oynaddevirlerde veya evrelerde bir adin ahlk ndan bahsedilir. Mesel, bir mislman iin oru tutmak, be vakit namaz klmak,hacca gitmek, zekt vermek vs. gibi hareketlerde bulunmak, din ahlka uygun hareket etmek demektir. Fakat bu gibi evrelerve devirlerde ocuklarn yalan sylemeleri, hilelere bavurmalar, drst yetimemeleri, drst hareket etmemeleri pekla hogrlebiliyor; hatt bu gibi evrelerde doruluk, drstlk bir

nevi saflk; kurnazlk, akgzlk ise beenilen, vlen birvasf olarak kabul ediliyor.

Bizde baz evrelerde ve bir ok mslman memleketlerinde kadnlarn rk inanlara gre hareket ederek rtnmesi veerkeklerden ayr kalmas, onlara katlmamas bir nevi ahlkllksaylyor; bunun aksine hareket edenlerse, ahlksz saylyorlar.Bizler lisedeyken, memleketin ' ahlk bozuluyor denildii za

man da, hep bu gibi rk inanlardan syrlmaa alan inklp davranlar gznnde bulunduruluyordu. Bylece aslndapesitiv olan bir durum, negativ olarak grlyor. On be-yirmisene nce, evin ocuklarndan belli davranlar beklenirdi; bunlara uymyanlara ahlk yerinde olmyan kimseler gzyle baklyordu. Bu misller daha da oaltlabilir.

amzda bir de topluluk ahlkndan veya sosyal ahlktanbahsedilmektedir. Bu, bir zamanlar bizde de meda haline gelmiti; bu moda bilhassa bir dogma olarak mer vicdan tabirinin Ziya Gkalp tarafndan ortaya atlmasyla kuvvetlenip yerleti. Bizden nceki nesil, bu gelenee hal da bal kalmtr.Bir mer vicdan n veya mer uur un bahis konusu ola-myaca aktr^nk uur, vicdan, ancak biopsiik bir varlkolan, bir btn tekil eden tek insanda bahis konusu olabilir; her

13


12/49

ferdin ayr ayr vicdan ve uuru vardr; afcak bu fertler, bir

aznlk veya ounluk olarak baz hallerde bir ey zerindebirleebilirlerj/Fakat byle bir birlemenin temeli tamamiyle bakadr. mdi topluluk ahlk tabiriyle kastedilen ey, bir topluluun kendisi tarafndan konulan kaide ve dzenlere veya mevcutbirletirici geleneklere gre, o topluluun hareket etmesi demektir.

lim ve felsefeye ait yazlan el kitaplarnda da ahlktan eit

li eyler anlalmaktadr. Aslnda bizdeki ahlk tabiri, latincedekimoral (moralis) kelimesinin karldr; ve umumiyetl denilirki, moral, ahlk, relativdir; burada, bu memlekette iyi olan birhareket, in'de kt bir hareket olarak kabul edilir; yahut hrszln her zaman kt bir ey olarak kabul edilmediine dair eskiIspartallar misal olarak verilir (kald ki, bu misl de yanltr;Ispartallar kendilerinin deil, yabanclarn mal iin byle dnyorlard.).

Gerekten eitli devirlerde yayan nesillerin alkanlklar,ticaret, meslek, i, alma hakkmdaki grleri deiiktir; mesel, eski Greklerde almak ayp saylrd; ancak bir ey yaratabilen bir kimse iin almak ayp saylmazd; yoksa almak klelerin bir iiydi. Osmanl mparatorluunda, hatt Cumhuriyetdevrine kadar Trklerin ticaretle uramas, el sanatlar renmeleri de ayp saylrd; Trkler daha ziyade memur olmaaheves ederlerdi. Bugn durum tamamiyle deimitir. Yine eskidevirlerde herkes, hi deilse ounluk, yapt ie hile kartr-mazd; mesel bir kundurac, hazrlad bir ayakkaby kendisigiyecekmi gibi, en salam malzemeden yaparm; imdi bu tamamiyle deimitir. Gnn birinde yine i ve ticaret hayatndahilenin azalmas mmkndr.

mdi eitli devirlerde yayan nesillerin yalnz alkanlklar, ticaret, meslek, i vs. hakkndaki grleri deimez; aynzamanda sosyal evreye ait durumlar, hatt otomatlaan kaide vegelenelderi de ok deiebilir. Dn bir ok dou memleketlerinde bir gencin ana-babasnn, hocalarn yannda sigara imesi hogrlmezdi; bugn bu tamamiyle deimitir. Fakat btn budeiikliklerin ahlkla ilgisi yoktur; bunlarn hepsi de alkanlklar, gelenekler sferine ait olan davran-tarzlardr.

te gerek aydnlar evresinde, gerekse elkitaplarnda kar-

n


13/49


14/49

nasebet vardr. mdi ethikde yaplan aratrmalar da yalnz budar saha zerinde duruyorlard.

Byle bir ((duru un sebepleri yalnz antropolojik deildir:onun tarih sebepleri de vardr.

VI.

Felsefenin balanglarndan, bilhassa Aristotelesden.beri,

felsefenin urat veya uramas gerektii sahalar u suallerlesnrlandrmak alkanlk haline gelmitir: . Ne bilebiliriz?2. Ne yapmamz lzm? 3. imdiki hayatmzla sonraki hayatmz iin ne mit edebiliriz? 4. Kant, bu suale, bir drdncsn katmtr ki, bu da ((insan nedir? sualidir. Baka bir yazmzda sylediimiz gibi, felsefenin balanglarna ait olan bu sualle, Kantn bu suallere katt drdnc sual, metafiziksualleridir1.

Felsefenin bu durumu, ayn zamanda bize balangta felsefenin, fenomenlerden veyahut da fenomenlerin tasvir ve tahlilinden hareket ederek, bu fenomenlerde meydana kacak metafizik problemleri ele alaca yerde, onun dorudan doruya metafizik suallerle uratn gsteriyor. Bu durum, adet insan bilgisinin bir kaderi oluyor; zira insan bilgisinin balanglar, daima ok sonralar, yani aratrma neticesinde ortaya kmas ge

reken metafizik problemleri ne alm ve onlar zerinde durmutur. Gnlk hayattaki durum da bundan farkl deildir; gnlk hayatta yaptklar ve ettikleri, yahut yakn veya uzak evre-'sindeki fenomenler zerinde dnen insan da byle hareketeder; o da felsefenin en sonunda uraaca problemleri ne alr.Felsefe ve umumiyetle bilgi, insan hayatnn dpedz bir devam olmas dolaysiyle, felsefede de durumun baka trl olmamas 'gerekir. -

Gerekten dikkat edilirse, hayatla sk bir ilgisi olan eskiGrek felsefesi, daima her eyin temelini, prensiplerini, kaynansormu ve onlar zerinde durmutur; mesel, Thales, her eyinkaynan tek bir prensibe, tek bir Arche ye gtrm ve bunasu adn vermitir. Anaximander ise, Peras ve Apeiron; Parme-

1 T . Meng ou: K a nt ve Scheler de ns an Pr oblem i,

10


15/49

nides, dnme ve varlk zerinde durmu; Heraklit, her eyintemelini logos ve oluta grmtr. Daha sonraki Grek filosof-

lannda da durum, baka trl olmamtr. Nitekim Platon veAristotelesden itibaren, metafizik problemler yine n plndayer almlardr. Mesel, Platon*da grn ile noumenon ve bunlar arasndaki mnasebet ele alnmtr. Aristotelesde form-mad-de, dynamisj cnergeia, osia gibi temel prensipler ele alnarak,her ey, ya onlara gtrlmee allm veyahut da, her eyin buesas-prensiplerin birinden veya bir oundan meydana geldii iddia edilmitir.

t

Eski Grek felsefesinin bu gelenei, uzun asrlar boyunca devam etmitir. lk defa D. Hume ve Kant bu gelenee son ver-mislerdir. Her iki filosof da, felsefenin, umumiyetle bilginin,fenomen-temelini, metafizik problemlerden ayrt etmee ve onlar birbirinden ayr b irer problem-sahas olarak incelemeealmlardr. Fakat ilim ve felsefede ((yasak diye bir ey olmad iin,, yine felsefe ile uraanlar, veyahut kendi sahalaryla ye

tinmeyen ilim adamlar, bahis konusu olan metafizik problemleri n plna almaktan kanmamlardr.

Nitekim bugn bile felsefenin kenarnda -bulunanlar, felsefenin ((btn n bir metafizik olarak grrler; mesel derlerki, felsefe, hakikati yahut ilk ve son eyleri arar; bu- tabirlerle de eitli eyler kastedilir; daha dorusu bu tabirlerle neyinkastedildiini kestirmek gtr; stelik onlar bu metafizik prob

lemleri de bilmece)) zer gibi zerler; veya hi deilse bilmecegibi zmee alrlar.

Bylece felsefenin balanglarnda daima imkn probleminden hareket edilmi, fenomen-temeli gzden karlm, yahut da bu fenomen-temeli ile bu fenomen-temelinin tasvir ve tahlilinden meydana kabilecek metafizik problemler birbirindentecrit edilmitir. mdi felsefenin bu birinci suali de, bilginin

imkn n sorup soruturan bir sual olmutur. Bunun mnasudur: Bilginin fenomen-temeli aratrlmadan, gz nnde bulundurulmadan dorudan doruya onun imkn zerinde durulmutur ve durulmaktadr.

Halbuki felsef antropoloji insan felsefesi bakmndan bilgi, insann yaamak iin, hayatta kalmak iin dayand birtemel-arttr; nitekim felsef antropoloji, bu fenomeni ifade etmek

17


16/49

iin, bilgiye insann varlk art adn veriyor; yani bu tabirle bilgi olmadan, insan da yoktur demek isteniliyor. Eerbilgi, insann dnda bulunan, onunla ilgisi olmayan bir eyolsayd, o vakit bilgiye istediimiz ekilde bakabilirdik; ve onuistediimiz ekilde ele alabilirdik. Halbuki bilgi, insann, hayatnn bir temel-art dr; onun hayatnn bir devamdr; nkbilgi, yaamamz veyahut da yok olmamz salyan bir temel-unsurdur.

Bu sebepten dolay, biz bilgiye istediimiz ekilde bakama

yz. nk yaamamz, hayatmz, bu dnyadaki yerimiz bilgiyedayanr. Ancak bilginin bu ve buna benzer fenomenleri incelendikten sonradr ki, sra onun imkn ile ilgili sualleregelir; ancak bu takdirde byle sualler sormak da yerinde olur.Mesel, bilginin'sje ile obje arasnda bir mnasebet olduu, bumnasebeti kuran balar (akt 1ar), bu balarn hedefi yanihakikat, aratrma, ilerleme vs. gibi fenomenler tasvir ve tahlil

edildikten sonradr ki, bu balarn nasl mmkn olduklar vesjeni objeyi bilmesi imkn sorulabilir. Fakat bu imknsualleri de mstakil olarak, br suallerden zlerek sorulamazlar; ancak teki suallerin, yani fenomen-temelinin gerisindeve bu temelle birlikte meydana kan suallerle birlikte sorulabilir.

Genetik bir problem olarak bilginin karakteri, yani bi lginin umumilik, zarurilik, katilik karakteri (bir kelimeyle apriori-lii) ile, onun, tek tek olaylara ait olmas (aposteriori olmas),ihtimli olmas da byledir; dier bir tabirle, apriori bilgi naslmmkndr sualinden nce, onun bir fenomen olarak tahlil vetasvirinin yaplmas gereki*.-

Felsefenin eski suallerinin kincisi, ((insann e yapmas lzm geldiine ait olan ahlk metafiziinin sualidir. Felsefeninmhim bir dal olan ethik, asrlardan beri devam ededuran bu

gelenee uymu; ve bu gelenek iinde baka trl bir sual sormak da yadrganmtr. Bu problem sahasndaki durum da, tpkbilginin imkn problemindeki duruma benzemektedir. Burada da felsefe, insann gnlk hayatndaki fenomenleri, insanngnlk hayatndaki hareket ve faaliyetleri, insanlarn birbirinekar takndklar tavrlarn, beendikleri veya yerdikleri, sevdikleri veya sevmediklerinin temelini, insanlarn konumalarnda ve

birbirleriyle tartmalarndaki temeli, savunduklar veya nefret18


17/49

ettikleri eylerin temelini tasvir ve tahlil edecei yerde, en soneyleri aramtr; mesel, hayatn bir gayesi var mdr? Saadet

nedir? Nasl hareket etmemiz lzm ki, mesut insanlar olabilelim? tyi nedir? Kt nedir? Hulsa btn sualler, ya olmas lzm, yahut da son bir ey (mesel iyi ve kt, saadet ve faziletnedir gibi) zerinde toplanyorlar.

Halbuki gnlk hayat, yani insanlarn aktiv olmas, insandan hemen karar vermesi, harekete gemesini beklemektedir;nk insan hayat daim, kesintisiz bir aktr; hayatta durma,

duraklama diye bir ey yoktur. Her duraklama, insann kendisinihayat-situationunz, yani hayatn birlikte getirlii situation'lzraterk etmesi demektir. nsann kendisini hayat-situationlarna terketmesi demek ise, insann kendi hayatnn dizginlerini elindebulundurmamas demektir. Bu takdirde de hayat-situationlaronu srkler; beklenmedik yeni situationlar, hatt insan yokedebilecek situationlar meydana gelebilir (bir messesenin ba

nda bulunan kimse iin de ayn ey sylenebilir; geri bizde os-manl politikasn benimsiyenler passiv kalmay, kendisini situ-donlara terk etmeyi ve situation tarafndan bir karara varmaytercih ederler; ve nadir hallerde bu bir talih eklinde tecellieder; byle bir kimse de belli b ir zaman iin b ir kahramanolarak grlr). Bu sebepten dolay insann hareket ve faaliyetlerinin, (colmas lzm gibi reflexion gerektiren bir ekilde deil,spontan, direkt olarak gerekletirilmesi gerekir.

Geri teden beri ethik sahas pratik (amel); bilgi sahas dateorik diye birbirinden apayr sahalar olarak grlyorlard. Fakat sorulan sualler bakmndan her iki saha arasnda benzerlikvardr. Nasl ki, bilgi probleminde, fenomenlerin tasvir ve tahlilinden, bilginin hayatla olan mnasebetinden sonra veya onlarlabirlikte meydana kacak olan ((imkn) problemi, ne almyoridiyse, burada da gnlk hayatmzn, hareket ve faaliyetlerimi

zin fenomenleri tasvir ve tahlil edildikten sonra meydana kacak olan olmas lzm, iyi, kt, saadet ve faziletin ne olduuna ait suallere bir ncelik)) veriliyordu.

Gerekten ethikle bilgi problemini birbirinden apayr grme, bu duruma yardm ediyor; zira insan hayat, insann kendisi,bu iki sahaya ayrlyor; bir defa insann pratik (amel) taraf, dier bir defa da onun teorik taraf bahis konusu oluyor; ve bu ta

raflar arasnda da hibir mnasebet ve ilgi grlmyor; veyahut19


18/49

da ethik saha, bilgi teorisi ne gtrlmek (irca edilmek) isteniliyor. Nitekim balangtan beri, fazilet bilgi midir, bi lgi deilmidir? suali sorulmaktadr. Bundan baka fazilet, saadet, cesaret,iyi ve kt gibi kymetler insan hayatlm, insan hareket vefaaliyetlerinin dnda bulunan kavramlar m gibi grlyorlard.

Bylece, iyi ve kt nedir? Saadet, fazilet, cesaret nedir? gibisualler, daima n plnda yer alyordu; ve iyi ile kt, saadet ilefazilet tarif edilmee allyordu; mesel, Platon gibi bir filosofbile iyiyi tarife kalkyor; ve Platon iyiyi bir ok iyi ve g

zel eylerin birlikte akt bir su kaynana benzetiyor; ve iyibir ok eylerin bir karmas olarak tarif ediliyor. Bu suretleethik, insan kalbinin zledii ve istedii eyleri elde etmeyi reten bir bilgi oluyor; mesel, nasl hareket etmeliyim ki, mesut birinsan olaym? Nasl- hareket etmeliyim ki, faziletli bir insan olabileyim? vs. Gerekten eski an bir ok felsefe mektepleriylesonraki devirlerin bir ok filosoflar bu gibi gayelere erimenin

yollarn gstermee almlardr da. Bu ekilde anlalan birbilgi ise, ancak normativ bir bilgi, yani olmas lzm) n bir bilgisi olabilir.-

Gerekten byle bir saha (yani olmas lzm n sahas) vardr; fakat bu saha btn insan fenomenlerini iine alan bir sahadeildir.1'nsan hayatn bliinmiyen hatt blnemiyen bir btn)) olarak gren insan felsefesinin, felsef antropolojinin temelizerinde kurulacak felsef bir ethik, n plna fenomenlerin tahlil

ve tasvirini koyacaktr; ve hibir ekilde, saadet nedir? Fazilet nedir? yi ve kt nedir? nsan hayatnn gayesi nedir? gibi suallersormyacaktr; btn bunlarn meydana kt fenomenler zerinde duracaktr.-

phesiz, insann bu sahadaki problemlerine de, dier hersahadaki problemlerinde olduu gibi, metafizik bir ynden deil, fenomenler ynnden girmek icabeder. Byle bir tavr, me

tafizik problemlerin bulunduunu inkr etmez; ancak onlar hereyin bana koymaktan, fenomen tahlil ve tasvirlerinin nnealmaktan, bu metafizik problemlere bir ((ncelik)) vermekten kanr. nk byle bir hareket tarzyani metafizik problemleri ne alan bir tavrbizi ancak hayal lemi iinde dolatrr; busuretle biz, real lemi terk etmi, irreal bir leme, ba bo birhayal lemine girmi oluyoruz..

20


19/49

Felsefenin balanglarnda ortaya att suallerden nc-s de, insan ne mit edebilir? sualidir. Bu sual din-metafizii-

nin bir sualidir ve daima teki iki sualle birlemitir; yani tekisualler daima bu suale balanmlar ve ok defa da onun emrinegirmilerdir.Din-metafiziinin sahas, daima konstruktion*larn,hayallerin ba bo kalabildii bir saha olmutur; gnlk hayattafelsefenin din iin veya dine kar olarak kabul edilmesi de, din-metafiziinin felsefenin dier iki problem-sahas ile birlemesine

veya -birletirilmek istenmesine dayanr. Birleme halinde herhangi bir itiraz ba kaldrmyor; dier iki sahay (ethik ve bilgiyi)din meselelerinden ayrt etmee almak abas ise, felsefenindine kar hareket ettii eklinde kabul ediliyor. Halbuki aslndadin problemi de, dier her problem gibi, felsefe iin incelenmesigereken bir problem-sahasdr; ve bu sahann da bir fenomen-temeli vardr. Fakat bu fenomen-temeli, bizi tek veya ok tanrldinlerden hibirisine gtrmez; bu dinlerin hepsine kar tarafsz kalr.?

Gerekten, mevcut btn dinlerin veya tarihe karm olandinlerin dnda bulunan bir fenomen-temeli, bir fenomen-saha-s vardr ki, bu da inanma-feomenidir; inanma-fenomeni de,tpk bilgi ve ethik sahas gibi, insann bir varlk artdr; nk bu fenomenin eksik old uu her hangi bir tek insan veyainsan topluluu yoktur. Zira inanma-fenomeni, gnlk hayattabalar; ve en sonunda (yani dinlerde) insanla, her eyin stndeyer alan bir varlk arasnda kurulan bir ba (relation) eklini alr. Dinler, bu ba kendi vastalaryla gerekletirmek dncesindedirler.

Dinler, bilindii gibi, bu ba kurmak ve gerekletirmekiin, d grn ile olduka baka, yani birbirinden farkl vastalarla alrlar. Halbuki aslnda hepsi bir temelde birleirler.Fakat din-ilimleri veya din-metafizikleri, inanma fenomenini, oderece bulandryorlar, o derece 'belirsiz bir hale getiriyorlar ki,

(nk her dinin mnevi gayeleri yannda maddi gayeleri de vardr, hatt maddi gayeleri zamanla daha ar basyorlar), artk buasl temel-fenomeni konstruktionlardan ayrmann gl ileuramaktan ileri gidilemiyor.

Bu sual, bu fenomen-sahas, ok.ktye kullanlan bir sual,bir fenomen-sahasdr. nk bu saha herkese bir eyler sylyor; ve herkesi ilgilendiriyor; bu fenomen-sahas, hayatta, pratik

21


20/49

alanda ok defa ethik sahay da iine almakta ve bu, ona daha

byk bir kuvvet kazandrmaktadr. stelik bu sual, bu feno-men-sahas. yani din-sahas, bir nevi demagoji ve bir nevi maddikazan vastas da olabiliyor; din-sahas, bu kla brndktensonra da, kalbi aydn olmyan, hareket ve faaliyetleri sadece vas-ta-kymetlere dayanan insanlarn elinde bir kazan vastas olu

yor; ve bu insanlar, asl gayelerini maskeliyerek, gerekten ina-myorlarm gibi hareket ediyorlar; ve bunun farknda olmyayn zerinde tesir yapmaa ve yn kendi gayelerine doru srklemee alyorlar; ve gerekten'bunda da baarya ulayorlar;bu baarnn derecesi bilgisizlik (cahillik) ve rk inanlarn okluk ve azlk derecesine baldr.

Gerekten, maskelenerek maddi bir kazan vastas haline gelen din bile, yn zerinde yapt tesir-kuvvetinden hibir eykaybetmiyor. Gemite yle durumlar olmutur ki, bu durumlarda baz milletler, bu uurda varlklarn, kltrlerini, mill ben

liklerini, tarih dnyasnda oynadklar stn rollerini bile tehlikeye koymulardr (mesel T rk Milleti gibi). Nitekim BirinciDnya Savanda Mekke ve Medineyi elde tutmak iin asker olmayan tedbirlere bavurulmu, binlerce Trkn hedefsiz, gayesiz yok olmasna sebep olunmutur. Bugn bile, aslnda masumbir saha olan din-sahas, ktye kullanlyor; salam bir kafa ilednmemize engel oluyor; aka yaplmas, alnmas gerekentedbirleri korka korka alabiliyoruz.

Bu noktalara iaret etmekteki gaye, din-sahasnm ok tehlikeli olabileceini gstermek iindir. Aslnda din, fenomen olarak insann kendi i dnyasna aittir; ve insan tek olarak bu sahada diledii gibi hareket etmekte serbesttir ve serbest olmaldr da. Fakatbu, dini maddi bir kazan vastas olarak kullanan kimsenin veyagrubun iine gelmiyor; ve masum olan halk, kendi kar ynnde harekete getirmee abalyor ve bunda baar da gsteriyor,

bylece de dini smrme devam edip gidiyor.Bilindii gibi, bir zamanlar Batda, papalar, cennetin anahtarn satyorlard; ve ilenen gnahlar da bir denek karlndaaffediyorlard. Nihayet ilk defa bir din adam olarak Luther, dinibir kazan vastas haline getirenlere kar direndi; dini, bu masumsahay, bir smrme vastas olmaktan -kurtarmaya alt ve buabasn gerekletirdi. nk dinin bu ekilde smrlmesi, Mukaddes Kitabm belli eski dillerde, halkn bilmedii, anlamaddillerde okutulmasna dayanyordu.

22


21/49

Luther, Mukaddes Kitab eidi Avrupa dillerine evirdi; vcbu tarihten beri Hristiyanlk (hatt ok ekilci olan katolisizmbile) daha ili olmaa balad. Biz, bugn bile, Kuran Trkeyeevirmeye yanamyoruz; Tanrmza kendi z dilimizle seslenemiyoruz! Halbuki Seluk Hkmdarlar X II I . yzylda KuranTrkeye byk bir titizlikle evirmiler; bugn bile bu evir'me en iyileri arasnda yer alyor.

Din-sahas, bu masum saha, hayatta ve bilhassa bizim gibinfusunun %7oi okur yazar olmyan bir milletin hayatnda o de

rece mhim bir yer alyor, o derece mhim bir ro l oynuyor ki,her aydnn din meselesi karsnda belli bir tavr olmaldr; vecun maddi bir vasta, bir kar olarak kullanlmasna engel ol-maldjr.-

Felsefenin balanglarna ait olan bu suale Kant bir drdncsn katyor. Kant, bu sualini nsa nedir? eklinde ifadeediyor. Bu sual de nsann ne olduunu sormakla, insana peinolarak metafizik bir tavrla bakyor. Dier sualler hakknda ileri

srlen dnceler, bu mesele hakknda da ileri srlebilir. Burada da metafizik problem, hareket noktas olmutur; bu da, dierleri gibi, hibir ekilde cevaplandrlacak bir sual deildir.

Zaten sonuna kadar zlememe metafizik suallerin bir karakteridir. Dier metafizik problemlerde olduu gibi, burada da byle bir soru-tarz, bizi ancak pseuclo zme-ekillerine, psedo ce

vaplara gtrebilir; bylece de biz, ancak kendi kendimizi aldat

m oluyoruz. Tarih boyunca gerek felsefe ve din, gerekse modernbioloji , ((insan nedir? sualine cevap yetitirmee almlardr.Mesel, biolojiye gre insan, maymunlardan kopmutur; organiklemin gelimesinin sonunda meydana gelen bir varlktr. Zira aslnda insan ve maymunun kkleri ortakt, maymun gelierek yerden aalarn stne km; insan ise geliememi, organ-primi*tivismini muhafaza ederek olduu yerde kalmtr.1 amzn birksm felsefesine gre, insan hastalkl, gelime yolunu arm,

kmazlara girmi bir maymundur.2 Baka bir grup filosofa greinsan Tanrdan kopmu ve Tanrnn yeryzndeki mmessili olmutur; bylece insan, Tanrnn aktlarmn bir gerekletiricisi; daha dorusu kll Geistm bir parasdr.3 Bu trl dnceler insan nedir? sualine toptan verilen birtakm cevaplardr. -

1 H. Kla& tsch, A . Gehlen.

- Theodor Lessing.

: Ma x Schele*.


22/49

Dier taraftan sualin bu ekilde soruludl, bizi bir takm ma

nasz ve hi yeni bir ey sylemiyen cevaplarla karlatryor. Geri Kant, bu suali sormutur; fakat kendisi *bu suali cevaplandrma-mtr; ancak insan probleminin felsefe bakmndan olan ehemmiyetine iaret etmi ve eserlerinde insann zelliklerini gstermeealmakla insan felsefesinin kurucusu olmutur. YzylmzdaMax Scheler bu suali benimseyerek konsruktiv bir insan metafiziiortaya koymutur. Fakat felsefede ve ilimde yaplan btn bukonstruktionlarn kaderini zaman tayin ediyor; Scheler'den dezaman cn almtr.-

Bugnn insan felsefesi, felsef antropoloji, bu gibi konstruktionlardan hareket edecei yerde, insan fenomenleri zerinde duruyor. Bu fenomenleri tahlil ve tasvir etmek suretiyle, insan, onunbu dnyadaki, hatt kinattaki ((yerini anlamaa, tesbit etmeealyor; fakat felsef antropoloji, insan nedir?)) sualini sormuyor; ancak insanda ve yalnz onda meydana kan fenomen ve ba

arlar)), onun dnya ile, kinatla olan mnasebetini bize gsteriyor; insann bir ok hususiyetlerini gz nne seriyor; bu fenomen ve baarlann tahlil ve tasviri ise, bizi btn insan ilimlerinin ve felsefenin t iine kadar gtryor.

Geri felsef antropolojide ((insan nedir?)) suali sorulmuyor;fakat insan-varl sahasnda ortaya akan problem ve fenomenlerhibir suretle inkr edilmiyor; onlardaki metafizik ynlere, hal

edilmiyen metafizik artklara iaret ediliyor; veyahut da onlarnhal ekillerine iaret ediliyor. nk insann kendi baars olanilim, umumiyetle insan bilgisi, ne bundan fazlasn yapabiliyor;ne de hayallere kaplarak bir ey yaptn iddia edebiliyor. mdiher yerde fenomenlerin tahlil ve tasviri metafizik ynden ncegelmelidir.

Bugnn felsefesinde artk metafizik problemler, ilmin, fel

sefenin inceledii fenomen ve problemlerden kopmu bir durumda grlmyorlar. Metafizik problemler de, dier problemler gibifenomenlerle bir arada bulunuyorlar ve onlarn iinde meydanakyorlar. Eer metafizik problemler diye ((kendi bana)) kalanbir problemler-sahas olsaydki buna Kanta kadar gelen sa-halar-metafizii)> inanmt , bu takdirde onlar iin hususi bir felsef disiplinin bulunmas ve onlarn husus bir saha olarak incelenmesi gerekirdi; fakat durum byle deildir. Metafizik problemler,

gnlk hayat-fenomenleriyle dier fenomenlerdin, yani gerek ilmin

2*1


23/49

gerekse felsefenin urat fenomenlerin ierisine serpilmi bir

durumdadrlar.1Bu sebepten dolay bugnn ilmi vc felsefesi artk bir eyin

ne olduunu (neliini) sormuyor. nk bir eyin ne olduu,anelii tesbit edilirse, onu yapmak, meydana getirmek)) demiimkun olur. Bugnn sentetik kimyasnn vazifesi de budur:yani tabiatta mevcuL elan eyleri suni bir ekilde meydana getirmektir. Bugnk kimyann vitamin ve suni kumalar sahasndaki

baarlar akllar durduracak bir dcreceye varmtr. Halbuki bilyeyi ((yapmak, yani sentetik bir yolla ((meydana getirmek insanve umumiyetle canl varlk sahasnda ne bugn, ne de yarn mmkn olacaktr. Hatt bu, anorganik sahada da ok defa byledir vebyle de kalacaktr.

Nedir? sualini bylece kestirip atyoruz. Niin? Bunun mnas aktr. nk insan bilgisi snrld r; insann bilgi kabiliyeti

nin snrl olmas, onun ((varl bakmndan ok ehemmiyetlidir;eer byle olmasayd, ne olurdu? phesiz, insann srtnda tad ve zaten ar olan yk daha da arlaacak ve byle bir durumda insan yaayamaz bir hale gelecekti; hele onun baarlarpheli bir duruma 'girecekti. nk insann btn baarlar,onun bilinmiyenlerle evrilmi bulunmasndan domaktadr.Bir an iin dnelim : Mesel insan ne vakit leceini biliyor.Byle bir durumun arl bir dnlsn! Ama ok konkretolarak dnlsn! Tabiat, zaten insana sindirebileceinden, tayabileceinden daha fazlasn yklemitir. Dier taraftan tabiatonu ortaya atarken neyi bilmesi, neyi bilmemesi gerektiini decna birlikte vermitir. -

Gerekten insann btn abalarnn, yaratmalarnn, baarlarnn, onun her eyi bilmemesine, onun snrl olmasna dayandn sanmak hi de yanl deildir. Bunu ocukta grmek mm

kndr. ocuk, bilinmeyenler ierisinde bulunan, bilinmeyenlerierisinde yayan bir varlktr ; o, hayatta yol aldka b ir ok eylerrenir; rendike de bilmedikleri artar. Gerekten ocuk iinbu dnya bilinmeyenlerle, mitlerle dolu olan bir dnyadr. O,lm, leceini bile bilmiyor; bu mitlerdir ki, ona yaama, renme, didinme zevkini verivor. Hasta bir insan olmamak sartv-' / y /

1 B unun iin ber die Gr cnzen der Erk ennbark eit, Be rlin 1937 adl y az

mza baknz.

25


24/49

la, bu mitler, hi kimsede ve hibir zarftan eksik olmazlar; veinsan bylece hayatnn sonuna kadar mitler ierisinde yaar;alr; bir eyler meydana getirir. Fakat bir de dnelim ki, in

san, kendi balangcn ve sonunu biliyor. Byle bir hayatn ykn ekmek phesiz ok g olurdu.-

VII.

Tarih sebeplerin mhimlerinden birisi de ethiin bir ky-met-hkmleri-sahas olarak kabul edilmesidir. Bu da kaynanX IX . yzyln son eyreinde balayp da yzylmzn ilk eyreine kadar devam edegelen ((Yeni Kantlk felsefesinde bulur. Bnfelsef dnmenin hareket noktas, bilgi teorisidir. Mantk, ethik,estetik, hukuk felsefesi gibi, felsefenin dier dallar da bilgi teorisinin temeli zerinde kuruluyordu. Ontoloji, metafizik gibi, ok

eski felsefe disiplinleri de bir kenara atlmlard.

Bilgi teorisinden hareket eden her felsefe grnn gnoseo-lojik olmas, yani reflexionh\ bir tavra dayanmas; tabii, naiv bilgitavrn, yani direkt olan bilgi tavrn terk etmesi zaruridir. Ref- lcxionilu bir tavrdan hareket eden Yeni Kantmlar iin, bilginin kazanld ey, yani bilgi objesi, var olan bir ey deildi; ob

je, dnme tarafndan tesis edilen (kurulan), meydana geti

rilen bir eydi. Dnme, saf, yani apriori bir dnme olarakobjeyi ((meydana getiriyor)); bylece siijenin bir kabiliyeti olansaf dnme tarafndan ((meydana getirilen objeden kazanlanbilgi de, hkmlerle ifade ediliyor. nk hkmlerle ifade edil-miye bir bilgiye, bilgi vasfn vermek doru deildir. Hkmleriinceliyen bilgiye de tedenberi mantk ad veriliyordu. Bu suretlede mantk ve bilgi teorisi sahalar birbirileriyle birlemi oldular.

Sje tarafndan ((meydana getirilen objeden kazanlan bilgi,hkmlerle ifade edildiine gre, mantk ve bilgi teorisinin, tekbir felsefe disiplini haline gelmeleri kadar tabi bir ey olamazd.Nitekim, yzylmzn ilk krk senesine kadar bu sahalar hakknda

yazlan bir ok eserler, elkitaplar, mantk ve bilgi teorisi adntayorlard. Kendisine ok eyler borlu olduumuz E. von Asterde bu Yeni Kantlk felsefe mektebinin bir talebesi idi. Von

26


25/49

Asterin bugn bizde Tiirkesi mevcut olan Mantk ve Bilgi teo~.risi adl eseri de, mantkla bilgi teorisini birletiren grn birrneini tekil eder.

Nasl ki bilgi, Yeni Katlara gre, saf dnmemin birmahmul idiyse, ethik ve hukuk felsefesi de saf iradein,estetik de saf duygunun birer bilgisi oluyordu. Btn insan bilgisi hkmlerden meydana geldiine, hkmlerle ifade edildiine gre, hukuk felsefesi, ethik ve estetik sahasndaki hkmleri,bilgi teorisi-nantk sahasndaki hkmlerden ayrmak iin, buhkmlere de kymet hkmleri)) ad verildi; ayn zamanda et

hik, estetik, hukuk felsefesi de, normativ birer bilgi olarak grld.

Hatt bu felsefe akm, mant psikolojiden ayrmak iin,ona da normativ bir bilgi damgasn vurdu (yani mantk, nasl dnmemiz gerektiini, psikoloji ise gelii gzel bir dnmeyitetkik eder, denildi). Bylece btn bu bilgileryani mantk, ethik, estetik, hukuk felsefesi olmas lzmn birer bilgisi oldu

lar. Normativ bir bilgi se, kendi aratrma sahasna prensipler,kaideler, kanunlar dikte eden bir bilgi demektir. Demek oluyor ki,mantn dnmeye, ethiin insann hareket ve faaliyetleri sahasna, estetiin sanat sahasna, hukuk felsefesinin de, devlet ve hukuk sahasna prensipler, kaideler, kanunlar dikte etmesi gerekmektedir. Hemen syliyelim ki, insan bilgisi sahasnda byle bir diktatrle imkn yoktur; yani hibir sahaya her hangi bir ey

dikte edilemez; prensip kaide ve kanunlara ancak aratrmalar sayesinde ve neticesinde varlabilir.

Dier taraftan, bu felsefe mektebinin dme-tarz iindehkmleri baka bir bakmdan ikiye blen bir gr daha meydana kt; buna gre hkmler, ya realite (mevcudiyet, eniyet) hkmleri veyahut da kymet-hkmleridir. Realite hkmleri, bilgi teorisi sahasna, dierleri ise, ethik, estetik, hukuk felsefesi sa

halarna aittirler, denildi. Realite hkmleri objektivdirler; ky-met-hkmleri ise siibjektivdirler. Kymet-hkmlerinin sbjek-tivlii tabiriyle de, onlarn ahstan ahsa, devirden devire, -memleketten memlekete gre deitii sylenmek isteniyor; dierbir tabirle, bu sahada bir sbjektivism hkm srer. Her siib-jektivism ise, bir relativ ism'i birlikte getirir.

Bylece do ctlik sahasndaki kymet-hkmleriyle, hukuk

27


26/49

felsefesi, estetik sahasndaki kymet-hkmlerine sbjektiv birdamga basld. O halde bu sahalarda ortaya atlan veya atlacakolan hkmler hep birden sbjektivtirler, yani ahstan ahsa;

devirden devire; sosyal birlikten, sosyal birlie gre deiirler.Benim gzel dediim bir eye bakas irkin; benim iyi veyadrst dediim bir eye de, bakas kt ve drst olmyan biry adn verebilir. Bu devirde iyi, hakl, adil, gzel olarak kabul edilen bir ey, baka bir devirde kt, haksz, adil ol-myan, irkin bir ey olarak kabul edilir. Bu veya u sosyal birlikte drst, gzel, adil vs. olarak kabul edilen, geerlikteolan bir ey, baka bir .millet iin drst olmyan, irkin vs, olarak kabul edilir iddias ortaya atlmaktadr.-

s

Hibir esasa, hibir temele clayanmyan bu gr, daha dorusu bu pein hkm, o kadar kuvvetli bir taraftar kitlesi kazand;o kadar yaygn, o kadar popler, o derece kati, apak bir karakter kazand ki, buna kar herhangi bir itiraz da ykselemiyordu;herkes bu gr, bu pein-hkm olduu gibi kabul ediyordu.Bilhassa aydnlar evresinde bir ifadeye, bir eye kymet-hkmii

adn vermek demek, onun zerinde uzlamann, birlemeninmmkn olmadn sylemek demekti.

'Tabii, halk bu gre katlmyordu; onu paylamyordu.Halk iin, yani hukuk felsefesi, estetik ve ethik hakknda elkitap-lar okumayan, o devirdeki felsefe derslerini dinlemiyen halk iin,durum byle deildi. Halk, bozulmam halk, bir eye verilen .isimler yerine, iin, o eyin kendisine bakyor. Halk iin, sa

lam, rk insanlar; drst, hilekr, sznde duran veya yalancinsanlar vardr. Halk bu insanlarla olan mnasebetlerinde onlaryle grr, onlara kar yle davranr; yani drst insan, drstolarak, hilekr da hilekr olarak grr.

Geri aydn insan da bu elkitaplarnda edindii bilgiye, malmata)), yalnz kendi emsalleri arasnda olup bien nazari tartmalarnda bavurur; ve kymetJkmlerinin siibjektivliini

de, ancak bu eit tartmalarnda kullanr; veyahut da kendisinebir imtihan edasnda veya dershanede sorulan suale cevap verirkenbu hazr, bu hayattan uzak bilgiden faydalanr. nk byle biraydnn bilgisi, ok defa, renilmi, passiv bir bilgidir; ve bununiin de srtndaki elbise gibidir; istedii zaman karr, istediizaman giyer. Halbuki gnlk hayatta her aydnn, kendisine inand dostlar, gvendii insanlar vardr; drst olarak bildii

2$


27/49

kimseler vardr; o da drst insanlara inanr, onlara gvenir; h-lckr insanlardan saknr; onlara hibir zaman gvenmez.

Demek oluyor ki, bu gibi aydnlarda hayatla bilgi (ki bu sa

dece renilmi bilgi demektir) arasnda bir mnasebet yoktur.Byle* bir mnasebetin bulunmasna da imkn yoktur; nk bilgi, hangi sahaya ait olursa olsun, bize mal olmadka, bizim canmza, kanmza karmadka, yle kalmak, yani hayatla mnasebete gelmemek zorundadr; ontik bir karl olmyan bir bilgi, ezbere olan bir bilgidir; sadece bir kelime-dizisinden ibarettir;bu sebepten dolay ona ((nazar adn verdik. Buradaki ((nazartabiriyle ok hususi bir ey sylemek isteniyor: Bu, renilmi, ontik bir karl olmyan bir bilgi; veyahut ta bu ontik olan eye hibir .ekilde temas edilmiyor, onun yanndan geiliyor demektir.-

Herkes bu tasvir edilen fenomenler zerinde dursun, dnsn; ve kendi kendisini bu bakmdan yoklasn; o- zaman herkesinayn fenomenleri kendisinde veya grd durumlarda ve bu durumlar iinde bulunan insanlarda tesbit etmemesine imkn yoktur. ste konkret hayat-feomenlerini gznnde bulundurarak

felsef antropolojinin temeli zerinde kurulmak istenilen ethikde (ki bu yaayan insan btnl ile gz nnde bulundurmakdemektir), bu gibi layat-fenomenlerini tasvir ve tahlil ederek dier her bilgi gibi, burada da sabit bir karakter tayan, objektivelan, kymet-hkmleri mnasnda olmyan, yani ahstan ahsa,devirden devire, sosyal birlikten sosyal birlie gre deimiyen birbilginin bulunduunu gstermek istiyor. -

Gerekten bunu gstermek ok kolaydr; fakat bu gsterilenigrmek, hi de o kadar kolay deildir. nk bu gsterileni grmek iin, her insann sahip olduu, kazand pei-hkmlerden,dnme tenbelliinden doan pein-grleri (kitab grleri) terk etmesi; ve insann halis hayat-fenomenleri zerinde durmas gerekir. nk ethik, insann btn hareket vefaaliyetlerinde (bunlar ister imdiye, isterse gelecee ait olsunlar), hatt gnlk hayatmzda yerini bulan fenomenleri tahlilve tasvir etmek, gnlk hayatta insanlarn zerinde birletii ((temelleri ortaya koymak istiyor.

Bylece ethik, bizim gnlk hayatmza da karmaktadr;halbuki bilginin dier sahalarndaki fenomenler bu durumda deildirler. Mesel, bilgi problemindeki aratrma ve ilerleme feno-

29


28/49

menlerini grmek ve anlamak (dikkat ediniz, grmek ve anlamakdiyorum, renmek demiyorum; nk bir eyi renmek iin, oeyi anlamak art deildir) iin, insann kendisinin aratrmalariinde bulunmas ve aratrmalaryla 'yeni eyler ortaya koymasgerekir. Halbuki hayat-fenomenleri, gnlk hayat byle midir?Yani ethiin urat, tasvir ve tahliline alt gnlk hayat-fenomenleri byle midir? Gnlk hayatta ve umumiyetle hayattaherkesin gvendii, drst veya hilekr bulduu insanlar vardr;

herkesin, kendisinden bir ey satn ald bakkaln veya sebzecinin, tccarn, drst, hilekr olduu hakknda bir fikri vardr;bunu o, bu i adamlaryla olan mnasebetlerinde tesbit eder; veona gre drst bulduu insana emniyet eder; gvenir; brnn, yani iine hile kartrann hareketlerine, yaptklarna, ettiklerine dikkat eder; imkn varsa, bir daha onun semtine bileuramaz.

Bylece her insann bir ey satn ald veya mnasebette bulunduu bir insan, bir messese vardr; mesel, bu messese, birterzihane, bir kuma, bir krtasiyeci v.s. olabilir. nsan bu gibimnasebetlerde plak realite ile kar karya kalyor; byle birdurumda hi kimse ((kymet hkm lerinden veya onlarn siib-jektivliinden, relativliinden bahs etmiyor. Fakat ethik dersindesorulan bir sualde insan, gnlk hayat, bu plak realiteyi, btnhayat ve insan mnasebetlerini bir tarafa brakarak, rendiine,

iittiine dayanyor; bu suretle konkret hayat-fenomenlerini deterk etmi oluyor; ve hayatla ilgisi olmyan bir sz-laf-tartma-su)na dalyor. Byle bir insann bilgisi de sadece renilmi, pas-siv, ezbere olan bir bilgidir; nk- hayatla mnasebete geildiizaman, taycsnn hayatla mnasebete geebilmesi iin, bu bilgiden vaz gemesi gerekmektedir.

Aslnda bu durum, btn bilgi ve btn hayat-fenomen veproblemleri iin de byledir. nsan bilgisi hangi sahannkiolursa olsunhayat, konkret insan hayatn, kendisini evreleyenfenomenleri terk edip mnasebetlerinden zlm bir dnce-dnyasna dald andan itibaren, onun karsna ancak geliigzel dnceler, konumalar, gelii gzel tavrlar kabilir. teethik sahasnda da ayn ey oluyor. Kk gnlk hayatta, hayat-fenomenlerinde bulunan ethik, bu kknden koparlr ve ethiebir kitap)> veya bir hoca tarafndanvazifesi icabretilen bir

ders gzyle baklrsa, onun obje sahas da gelii gzel karakteri-ze edilecektir.

30


29/49

Byle bir durumda clhiin kymet-hkmlerinden (yani ahstan ahsa deien sbjektiv bir bilgiden) veya baka bir eyden

bahsettiini sylemekte de bir mahzur griilmiyecektir. Fakateer ethiin kendi fenomen sahasn inceliyen bir bilgi olduu,onun, konkrel insan hayatndaki yeri gz nnde bulundurulacakolursa, ethik zerinde gelii gzel konumaya imkn olmayacaktr. Ama her yerde gelii gzel sylenilen deil, sylenilenle kastedilen mahhas ey, konkret hayat mhimdir. Hayat, bahis konusu olan kymet-hkm)> szn rtyor. nk hayatta bizkymet-hkm tabiriyle kastedilen ekilde davranmyoruz; yanibtn hareketlerimiz sbjektiv deildirler; hatt burada ok ob-jektiv olan bir bilgi ile kar karya bulunduumuzu kolayca gsterebilecek bir durumdayz.-

Sbjektivlik, relativlik (bana grelik) ancak vasta-kymet-ler ad verilen hareket ve faaliyetlerimiz, davran ve tavrlarmz, konuma ve tartmalarmzda ve bunlarla ilgili hkmleri-

* 9 > O

mizde ortaya kar. mdi her sahadaki kar ve fayda, kazan vemevki hrs, n ve san dknl ve benzerleri gibi hareket vefaaliyetler, davranlar, tavrlar, konumalar ve tartmalarla ilgili hkmler sbjektivdirler. Fakat bu fenomenlerde ortaya kan durumlar, M. Scheler'in sand gibi, insann yalnz bir tarafna (mesel psyehovital tarafna) deil, onun btnlne aittirler. Sadece karn dnen bir insan, her ne pahasna olursaolsun, yalnz karn dnr, onu gerekletirmee alr; by

le bir kimsenin btn hareket ve faaliyetleri, konumalar, iddialar, abalan byle bir hedefe ynelmilerdir; byle bir insaniin btn yollar tek bir yolda birleirler, o da karn gerekletiren voldur.j * J

Halbuki hem yksek, hem de vasta-kymetler duygusuolan ve vasta-kymetleri, ((yksek kymetlenun emrinde bulunduran kimsenin hareket ve faaliyetlerinde ise daima bir ob-

jektivlik vardr. mdi vasta-kymetler sahasndaki btn hareket ve faaliyetler, bu hareket ve faaliyetlerin gerekletirdii eysbjektivtir; ve ancak burada bir ((bana grelik vardr. Birisiiin u anda yle bir eye sahip olmak, byk bir deer tad halde, bir bakas iin hibir ey ifade etmez; o kimse iin debaka bir ey, byk bir mna ifade eder. Daha nce verilen misller hep yksek kymetler)) sahasna aittirler; mesel, drstlk, sznde durmak v.s. gibi. Burada yalnz objektivlik hkm

3 i


30/49

srer. iink drstlk, szn tutmak herkes iin ayni eyi ifade eder; burada bir bana grelik yoktur.

Estetik sahasnda ise, sjeden sjeye, yani insandan insana;deviden devire, sosyal birlikten sosyal birlie deien, zevkierdir; ve zevklr gerekten sbjektivdirler. nk zevk burada, yani estetik sahasnda bir vasta-kymettir.

Fakat eer zevk ad verilen kymet, sadece grenekler, birdevirde, bir evrede olup bitenler, yani moda tarafndan deilde, gzel olanla birlikte ortaya kyorsa, o zaman durum baka bir karakter kazanr; yani burada hibir suretle her hangi birsbjektivlikten bahsedilemez. Byle bir durumda zevk)) bir insann hayat-slubuyla, onun hayatnn btnl ile, onun konkret hayatnda temelini bulan estetik, ethik kymetlerle ilgilidir.

Nitekim halis sanat eserleri de devirlerin girdisi-ktsyla ilgili deildirler; onlar devirlerin stnde dirler; yani devirleringelip-gemesine bal deildirler; daima ve her yerde sanat eseridirler; elverir ki, onlar gren insan, bu eserlerin sanat ky

metini farkedebilecek bir durumda olsun, imdi estetik sahadakiyksek kynetlerde ortaya kan hkmlerimiz de (bilgimiz de)tamamiyle objektivtirler; hibir zaman devirden devire; ahstanahsa; topluluktan toplulua gre deimezler; burada da bir(tbana grelik)) yoktur. Rem brandtm Gece bekisi tablosuhakkmdaki yarglar daima ayndrlar ve ayn kalrlar.

Hukuk felsefesi sahasndaki durum da, dierlerinden (estetik

ve ethik'den) farkl deildir; burada da yine sbjektiv hkmler, yani devirden devire; sosyal birlikten sosyal birlie gre deien hkmler vardr; ite ancak bu gibi hkmlere kymet-h-kmleri ach verilebilir. Fakat bu eit sbjektiv hkmler, yksek hukuk prensiplerine, yani adalet ve hak prensiplerine deil,sadece belli, sbjektiv durumlarn, mesel bir karn bu, birmevki hrs, n ve san dknl v.s. olabilir devamn salamaya alan sbjektiv fetva lara, kaidelere dayanr. Mesel,

bir memlekette yurtsever bir ounluk tarafndan istenilmiyenmevcut bir durumu muhafaza etmek iin, belli bir tarzda yaz yazmaa msaade edilir; onun dnda sylenilen ve yazlan szler birer su unsuru olurlar. Bu da memleketten memlekete; durumdan duruma deiir. Memleketimizin son on senesi, bunun iinok canl bir misaldir.

Halbuki yksek hukuk prensiplerine (yan hak ve adalet

32


31/49

prensiplerine) gre konulan kanun ve kaideler her yerde ve herzaman ayndr; onlar hibir yerde deimezler. Herkes, ancakhakettii eyi isdyebilir; hak.ve adaletten herkes aym pay alr;

burada herhangi bir ayrma-kayrma yoktur. Dier taraftan herinsann sahip olduu eref, haysiyet, ahs sfere ait daha bir okhaklarla manev kymetler, sosyal birliin devamn salayanprensipler, yksek kymetlerdir. Bunlar korumak, hak ve adaletin tatbikierinin bir vazifesidir; bunlara saldrmak ve onlarngereklemesine engel olmak bir sutur; ve bu her yerde ayndr.nk devlet kavram, hakkn, adaletin iinde yer ald bir kav

ramdr.Fakat amme ileri sahasnda alan, grev sahibi olan bir

insann, mesel bir hkmet azasmn veya bir memurun yaptislerdeki objektiv yanllklar, hakszlklar, adaletsizlikleri yazile veya szle gstermek, onun ahs sferine dokunmamak artyla,bir su saylamaz; ve saylmamaldr da. nk insann dndklerini ve grdklerini ak ve serbest bir ekilde sylemesi ve yazmas, urad hakszlklara kar kendisini savunmas dier yksek bir prensibe dayanr ki, bu da her insann sahip olduu ihrriyetiyle (ethik bakmndan olan hrriyet), d-hrriyeti (siyasi bakmdan olan hrriyetedir.

Fakat bizim memleketimiz gibi, henz hak ve adalet prensiplerinin, hukukun yerleemedigi, henz hukukun bir avukatlkmertebesini amad bir yerde, hak ve adalet prensipleri avukatln veya despotlarn (yani iktidar elinde bulunduranlarn) bi

rer oyunca haline geliyorlar; ve bu prensipler bazan artk taraflardan hangisi savunuluyorsabir smak, gerekirse de bir kaamak vastas oluyorlar. mdi hak ve adaleti savunma deil, taraflardan birisini hakl, dierini haksz karmak savunuluyor.

Bugn hukukun bir ilim olarak yerleemedigi bir ok doumemleketlerindeki durum, ne yazk ki tasvir edilen ekilde olup*bitiyor. Zira avukatlk ii brakarak da taklyor, her

eyi formalize etmee ve bir kar kayna yapmaya abalyor; buaba, hukukun yksek prensiplerini her yerde, her devirde (mesel sofistlerden bu yana) ve her durumda zedelemekten geri kalmyor. Fakat bu zedeleme o derece ustalkla yaplyor ki, meslekten olmyan insanlarn ancak hak-duygularn incitiyor; fakatonlarn bu husustaki aknlklarn gideremiyor.

Bu ((avukatlk baz dou memleketlerinde ilme bile kar-

33


32/49

yor. Mesel istenilen durumlarda ilmilik kitaplarn kalnlile, sarf edilen mrekkebin okluu ile llyor; icabnda ise

eer durum bunun tersini gerektiriyorsakalnlkdan vnz geiliyor; ve muhteva zerine parmak baslyor.

Bu tasvir edilen durumlarn, hak ve adalet prensiplerinin ethik prensiplerinden kopanld, ethik prensiplerin hie sayldher yerde olup-bitmesi zarurdir. Nasl ki, hastasna yardm edebilen hakiki hekim, bilgisini biyolojik ilimlerle, yapt ve edindii tecrbelerle beslemek ve bu husustaki bilgisinin btnnedayanmak zorunda ise, hukuk bir durumu tahlil eden hukukuda, ezberledii paragraflara deil, hak ve adalet-duygusuna, hakve hakszl, adalet ve adaletsizlii kendisiyle birlikte bilen birmerci olan vicdanna dayanmak zorundadr; aksi taktirde hakve adalet, paragraflarn bir oyunca olur. Bu ideal gibi grnen,durumda olmak veya olamamak, ona erimek veya eriememek,bir topluluun hak ve adalet duygularyla; hakkna raz olmak, ondan fazlasn ve eksiini istememek eitimi ve umumiyet itibariy

le eitim problemi ile ilgilidir. Nasl ki, bilgisiz ve vicdansz hekim, hastasn kendi kar yznden candan ederse, hak ve adalet prensipleriyle ethik prensipleri cannda-kanmda duymvan birhukuku da, insan, sahip olduu veya olmas lzm geldii hak-tan eder; hakszlk ve adaletsizliin bir vastas olur.

Bizde henz hukukun durumu yrekler acsdr. Ziramemleketimizde hukuk, ilm temellerle beslenmiyor, ethik'ten tecrit ediliyor ve sadece paragraf formle etmekle urayor. Halbukihukukun felsefe ile bilhassa etiik'le, felsef antropoloji, tarih,sosyoloji ve psikoloji ile beslenmesi lzmdr. Bunun en ak mislini bizde hukuk bir stat lesbit edilmee alld zaman,bunu tesbit etmee yalnz hukukularn yetkili olduu sanlarakbu heyetlerin yalnz hukukulardan meydana getirilmesi gsteriyor.

Bilhassa zamanmzda felsef antropoloji gibi yepyeni bir fel

sefe disiplini domutur^hukuk ilimlerinin bunun altndayeniden ele alnmas bir zaruret haline gelmitir. Zira bu felsefe disiplini bize, bir sosyal birlii konkrel varl ile, btn varlk artlan)) ile birlikte ele almann zarur olduunu gsteriyor.

Yukardanberi yaplan btn tasvir ve tahlillerin gayesi, ethik, hukuk felsefesi ve estetik sahasn darlatran, sbjektivleti-ren, onlar hayattan, fenomenlerden uzaklatran, onlar, sanki ha-

34


33/49

yatla ilg ileri yokmu gibi, mcerret, hayat mnasebetlerindenkopmu sahalar haline getiren yaln dnceyi, bu dnceye se

bep olan felsef grn yanlln, sakatln gstermekti; vebahis konusu olan siibjektivliin snrlarn gstermekti, yle salyoruz ki, verilen misller, ba vurulan tahlil ve tasvirler bunugsterdiler.

Dier taraftan kymet-hkrnleri probleminin felsefede ve aydnlar arasnda tutunmasnn sebebi de, Kantm felsefesinin YeniRantlar tarafndan yanl anlalm olmasdr. Yeni Kant-

larmf Kantm felsefesinin bel kemiini tekil eden grn vekendi bana varlk dualitesi grnden vazgemeleri, buna sebep olmutur. Yeni Kamlar iin, Kant felsefesinde sadece grn bahis konusu idi; nk Yeni Kamlar iin kendi bana varlk metafizik bir problemdi; metafizik ise onlar iin azaalnacak bir tabir deildi.

Halbuki Kantm felsefesini bu ekilde tefsir etmek, onun et-

hiini yanl anlamak demektir. nlc Kantm ethii ancaknotmenal bir sahada (kendi bana var olan bir sahada) fo-nkti-onunu gerekletirebilirdi; noumenal saha bir kenara atldktansonra, geriye yalnz ((grn kalr ki, grn n de siibjek-dv olmas tabidir. te her hangi bir temele dayanmas zarur ol-myan bu grn, ethik sahasnda sbjektiv olan kymet hkmleri eklinde meydana kt.

l'k defa F. Nietzsche bu grle mcadele etti; fakat Nietz-schenin bu mcadelesi uzun zaman tesirsiz kald. nk Nietz-che, ne felsefe okumu, ne de felsefe profesr olmutu; o, ancakksa sren bir zaman iin, svirede klsik filoloji profesr olmutu. O devir ki, ancak forma, unvana, d grne deer veriyordu; tabii byle bir devrin Nietzscheyi, onun dncelerinigrmesine imkn yoktu.

Aklanmas gereken dier bir problem daha vardr; Ethik vehukuk felsefesi, sadece olmas lzmla uraan normativ birerbilgi olarak kabul ediliyorlard. Halbuki ethik ve hukuk felsefesinin sahalarn olmas lzmmn iine sktrmak onlarn sahalarn daraltmak demektir. nk olmas lzm bu sahalarn ancak dar bir blgesini tekil eder. Bu problemin ayrca tahlil vetasvir edilmesi gerekiyorsa da, burada ancak u kadarn syliyebi-leceiz : olmas lzm vasta-kymetler sahasnda ve reflexion 'lu

35


34/49

hareket ve faaliyetlerde meydana kar; bir de isabetli olmayanhareket ve faaliyetlerimizdeki nedamet duygusunda ortaya

kar; mesel ben, bunu, bu eyi byle yapmamalydm; bunu byleyapmakla u veya bu kt neticelerin meydana gelmesine u ve bukt ilerin olmasna sebep oldum gibi.-

V III.

Ethik fenomenlerin atropolojik-ontolojik temellere dayan

larak ele alnmamasnda, insan hakkmdaki felsef grlerin ve.tarih sebeplerin nemli rolleri olduu akland. Fakat bunun yan banda, ethik fenomen ve problemlerin sosyolojik-psikolojikizah edilmesinin meydana getirdii yanllk ve karklklar da daha az nemli deildir.

Sosyologlar, her nedense moralden (ahlktan) bahsetmeyicthikten bahsetmeye tercih ediyorlar; geri onlarn ethikten bahsettikleri olmutur. Fakat sosyologlarn, bu tbirle ne kasdettikle-rini anlamak gtr; ama onlarn bu tbirleri, bizim kullandmz mnada kullanmadklar aktr. Hele bu husustaki glkbizim memleketimizde bsbtn artmaktadr; nk bizdekidurum udur: bizde bir defa bu meselelerle uraanlarn sayspek azdr. Bundan baka bunlar da (yani bu azlar da) artk hangidilde yazlm el kitaplarn eline geirmilerse ve bu el kitaplar,bu tabirler hakknda ne gibi tarifler ileri srmler, onlar bir

birinden nasl ayrm veya birletirmilerse, ona gre fikir yirt-mektediler.

Bizde henz mstakil bir dnmenin, teorik bir temelinmahsul olan sosyolojik aratrmalar yoktur; bize sunulanlarnhemen-hemen hepsi, ya Amerikadan veyahut da Fransadan aktarmadr. Bu sebepten dolay, bizde ileri srlen fikirler zerinde durmak yerine, umumiyetle ilim ve felsefe dnyasnda mo

ral (ahlk) veya ethik problemler karsnda taknlan tavrlar veya taknlmas mmkn olanlar gz nnde bulunduracaz.

Sosyoloji ile psikoloji yeni ilimlerdir. Geen yzyln son yans ile, yzylmzn balarnda felsefenin bir kmaza girmesi, felsefenin ksrlamas yznden herkes, yani yeni nesiller, bu ilimlerden birisine merak sarmt; ve bu ilimler moda ilimler olmutu; hatta bugn bile, Amerikada veya antik kltrn temel

se


35/49

lerine dayanmadan bugnk bat kltrn benimsemeye alantopluluklarda, felsefe, bu ilimlerin iinde erimitir.

Mesel, Amerika'da mstakil bir felsefe ile uraan bir kaAmerikan niversitesi vardr; bunlarda da ancak mantk, lojistik, atarih felsefe, yani metinler tetkik edilmektedir.

.te ilm kltrlerinin temelinde felsef bir yap bulunmayan, teorik tetkiklerden, yani theoria!dan holanmyan, yalnzpratik sahalarla ilgisi olan Amerikallar, drt elle sosyoloji ve psi

kolojiye sarlmlardr. Her eye, her sahaya bu ilimlerin gzylebakyorlar; onlara gre bu ilimlerin izah edemiyecei; zemiye-cei her hangi bir insan problemi veya fenomeni yoktur.1

X IX . yzyln son yarsnda tabiat ilimlerine tatbik edilen vebilhassa yzylmzda hzla gelien ((mukayeseli metod un mey:dana kmas ve kymet kazanmasile btn ilimler, tecriib ilimlerde (deneme metodundan faydalanan ilimlerde) verimli netice

ler salayan bu metodu, kendi sahalarna uygun gelsin veyagelmesin byk bir zenti ile tatbik etmeye altlar. Mukayese, bilindii gibi, iki ey arasnda yaplr; zira mukayesenintrkesi, iki eyin karlatrlmas demektir. Bu itibarla, bu metod, ilk defa tabiat ilimleri sahasnda ortaya kmtr; ve gerekten bu metod, tabiat ilimlerinde ve bilhassa organik tabiat ilimlerinde byk ve miisbet bir rol oynamaktadr; bu ilimler, gelimelerini bu metoda borludurlar dense yeridir.

Bilindii gibi, tabiat ilimlerinin tatbik edildii, pratik birrol oynad sahalar hem ok, hem de genitir. Zaten tabiat ilimlerinin ilerlemesini salayan da onlarn pratik sahada oynadklarbu mhim rol deil midir? Bilhassa tp bu ilimlerin bir tatbiksahasdr. Tp , insan anatomisi, insan fizyolojisi, insan biyolojisisahasndaki aratrmalarn verimli klmak, bu sahacla derinlemek iin, kendisine kolaylkla denemeler tatbik edilen hayvanla

r elinin altnda buluyor; ve onlar yaayan, canl birer denek olarak kullanyor.

Halbuki insan leminde byle bir ey yaplamaz ve hatt

Bugn Amerika'da psikoloj iden genilde faydalanlmaktadr; pratikhay at n her s ahas nda ps ikolo jiy e ba v ur ulma k ta dr; msl. endstr ide, eitim

ilerinde v.b. s ahalarda. F ak at i limler in pra tik s ahala ra ta tbik edilmesi, hibirKaman insan problemlerinin nazar! temellerini zemez.

37


36/49

dnlemez bile. nk anatomi ve dier tabiat ilimleri, insann ancak kadavralarndan faydalanabiliyor; hatt buradaki faydalanma bile, kaytsz-artsz deildir; yani her insan ls tbbn emrine verilmiyor. Tbbn farmakoloji dal da, insanda ne gibi tesirler meydana getireceini bilmedii veya emin olmadillar nce hayvanlarda deniyor; orada ald neticelere grebu illar insana ya tatbik ediliyor veyahut da edilmiyor. llarn nce hayvanlarda denenmesi fenomenine bazan o derece byk bir ehemmiyet veriliyor ki, insanla hayvan arasnda ancakbir derece farknn bulunabilecei, bu fenomene dayanlarak gsterilmek isteniliyor. Bunun yanl bir analoji olduunu felsef an-

tropcloji gstermitir.Mukayese metodu, tabiat ilimleriyle, onlarn tatbik sahalar

iin o kadar mhimdir ki, bunsuz, bu ilimlerin ilerlemesi ve tbbn eritii bugnk gelime seviyesiyle ileride varabilecei gelime seviyesi dnlemez -bile; yani bunsuz bu gelime mmkn deildir. Hayvann, insann emrinde olmas, insann hayvanistedii ekilde kullanabilmesi, onu canl veya narkozlu olarak

veyahut ela ldrerek anatomi bann altna alabilmesi, ona buimkn salamaktadr. Fakat bu, yalnz anatomi iin byle deildir; organik fonktionlar aratran fizyoloji ve mikro organlartetkik eden dier biyoloji dallar iin de durum ayndr. Ayn eybitkiler leminde de olup bitmektedir.

Bylece, tabiat ilimlerinin imrendirici metodlar karsndabulunan dier btn ilimciler, tabiat ilimlerindeki ilerleme vegelimeyi bu metodun tatbik edilmesinin bir neticesi olarak gryorlar. Bu gr tamamiyle yanltr; zira tabiat ilimlerindekiilerleme ve gelime, sadece mukayese metodunun bir neticesi deil, b varlk-sahasmn yapsnn, bu metodun tatbik edilmesineelverili olmasnn bir neticesidir. Her taklit gibi buradaki taklidin de ilim leminde bir ok mahzurlar meydana km ve ancak szde lm olan neticelere varlmtr.

te gerek sosyologlar, gerekse psikologlar, uratklar varlk-

sahalarmn yapsnn zelliklerini gzden kararak, alma-hipo-tezleri ortaya atyorlar. Sosyologlar ve sosyal psikologlar, eitliseviyelerdeki insan gruplarn birb irleriyle mukayese ediyorlar;onlar, insanlar kltrleri (kltrden ilim, felsefe, sanat, din veteknik v.b. anlalmaldr) bakmndan eitli gruplara blyorlar;bu gruplardan birisi alak, dieri yksek bir kltre sahiptir, de-

38


37/49

ililiyor. Bu le* iki grubun karsna da nc ve primitiv adnalan dier bir kltr konulmaktadr.

imdi akla gelecek ilk ey, bu gruplar, hatt gruplarn deiik ekillerini birbiriyle mukayese etmek olacaktr. Bu mukayese yaklyor; yanl veya doru bir takm neticeler ortaya karlyor. Bu mukayese metodu o derece dalland budakland, o kadaryaygn bir epidemi haline geldi ki, eline kt kalem alabilen herkes bir sosyolog veya psikolog kesildi. Mesel, bizim memleketimizde Balkanlardan ve Kafkasyadan gelen insan gruplar zerinde mukayeseler yaplyor; msl. onlar yeni doan ocuklarna na

sl bakyorlar; bayram ve tatil gnlerinde ne yapyorlar; nasl vakit geiriyorlar? Ana-baba-ocuklar arasnda nasl mnasebetlerhkm sryor? Bu gruplarn ne gibi yinleri, gelenekleri vardr? Bu yinler ve geleneklerde, sosyolog ve psikologlarngz nnde bulundurduu gruplar, msl. orada eskiden yerlemiolan gruplar arasnda ne gibi farklar vardr v.s. gibi, dilimizinkabir azab diye vasflandrd sorgu sualler. -

Sosyolog ve psikologlar bununla da yetinmiyorlar; onlar ayn zamanda sosyal yap ile d-faktrler arasndaki mnasebeti detesbit etmek iin, bir sahann bu d-faktrler in bulunduu vebulunmad zamanlardaki durumlarn birbiriyle mukayese ediyorlar. Mesel, bir sosyal grubun muayyen bir blgesinin iindengeen bir demiryolunun onlarda meydana getirdii deiikliklerden bahsediyorlar; fakat bu deiikliklerin esas zerinde duram

yorlar; yani onlarn sosyal yapsnda bir deiiklik meydana gelipgelmediini gsteremiyorlar; zaten byle bir deiiklik, esas yapda, gr-tarzmda bir deiiklik olmadan sadece d faktrlesalanamaz da.

Eer sosyologlar ve psikologlar sadece bu zararsz eylerleurasalard, yine uraa dursunlar, eliyip geebilirdik. Halbukidurum, byle deildir. nk sosyologlar ve psikologlar insann btn tavr ve hareketlerini, insanlarn yaptklarn ettiklerini, ((yapacaklarn, edeceklerini idare eden, dzenliyenprensipleri, yani insann hareket ve faaliyetlerini, takndtavrlar tayin eden kymetleri de ele alyorlar; bu kymetlerin(prensiplerin) ne olduklarn, nasl meydana geldiklerini, naslkaybolduklarn, yani nasl geerlikten dtklerini gstermeyealyorlar.

39


38/49

Sosyologlara (sosyal psikologlar da dahil) gre, hareket vefaaliyetlerimizi tayin eden kymetler veya prensiplerin kaynatopluluktur; onlar, belli bir sosyal grubun mahsuldrler. mdi

sosyologlara gre btn ethik kymetlerin kayna sosyal yapdr;sosyal yap ise, topluluktan toplulua deitiine gre, bu kymetlerin kendileri ve geerlii de relativ tir; yani sosyal gruptan,sosyal gruba gre deiirler. nk her sosyal grubun sosyal yaps, davran-tarzlan, deien ve deimeyen gelenekleri, miina-sebet-eiilleri (birbirinden farkldr, denilmektedir. Bu husustasosyologlarn imdadna koan, konstruktiv misallerin bir haznesiolan ve sosyologlarn ((iptida cemiyetler adn verdikleri, ura-da-burada, ok snrl bir sayda mevcut olan gruplardr. stelikonlar zerinde uraanlarn tesbit ve tasvir ettikleri fenomenlerikontrol etmek imkn da yoktur; fakat buradan alman misaller,tpk mukaddes kitaplarn misalleri gibi, herkes tarafndan bellenmekte ve sras geldii zaman sylenmektedir.

mdi nasl ki fizyolog, asap sisteminin fonktionlarn canlveya yar-canl bir hayvanda tetkik ediyor ve bundan hareket ederek insanlarda da bunun byle olup-bitmesi gerektiini gstermeye alyorsa, sosyolog da, ethnologie ve kavimler psikolojisinin eitli kltrlere sahip olan insan gruplarnda tesbit ettiigelenek ve davranlar, bat kltr evresine mensup olan insangruplarnn ve topluluklannnki ile mukayese ediyor. Bu mukayeseler doru da olabilirler. Zira mstakil bir tarihi olan her sosyal birliin kendisine has gelenekleri, mnasebet ekilleri, davra-

n-tarzlar vardr. Msl. yanyana yaayan bat veya dou milletlerinin sofra, iki, dn, birbirleriyle olan mnasebet formlar; msl.birbirlerini ziyaret etme ekilleri, u veya bu mterek bayramlarda veya ayinlerdeki davranlar, gelenekleri baka bakadrlar.Hatta kk bir memleket olan Hollanda'nn bile bahis konusuolan sahalardaki davranlar, ayn kltr evresindeki milletlerin, komularnn bu nevi gelenek, davran ve miinasebet-ekil-leriden farkldrlar; hele araya bir de nationalism girmise, bu

farklar bilhassa ve uurlu olarak eitilir, gelitirilir.

Eer sosyologlar, bu gibi fenomenleri sadece tasvir etselerdi,onlarn bu fenomenler-sahasn belli bir dereceye kadar aklya-bilecekleri sylenebilirdi. Fakat sosyologlar daha ileri gidiyorlar;onlar hak ve adalet gibi hukuk prensipleriyle btn ethik kymetlerin byle olduunu, yani onlarn da sosyal gruptan, sosyal gruba

40


39/49

gre deitiini iddia ediyorlar; tpk davran-sekilleri, gelenekler, insanlarn birbiriyle olan mnasebet-ekilleri v.s. gibi. Gerekten bu sahalarda, btn milletler, hatt kltrleri bakmndan

birbirine yakn olan milletler, arasnda da ok mhim farklarvard-r. Fakat ethik sahasnda asla byle farklarla karlamayz.Her yerde hak, haktr, adalet, adalettir; her yerde sz verme, sz

vermedir; drst olma, drst olmadr; aldatma, aldatmadr; hilekrlk, hilekrlktr; yalanclk, yalanclktr; ancak bunlarnsosyal evre tarafndan kymetlendirilmesi, sosyal evrede uyandrd tepki birbirinden farkldr.

mdi eitli topluluklarda ancak yle bir farktan bahsedilebilir: nsan haklarnn tannmad, hak ve adalet prensiplerinesaygi gsterilmedii yerlerde; aldatmalarn, hilekrlklarn, iftiracln byk apta alp yrd topluluklarda sosyal evrenin bu hareketleri kymetlendirmesi, yani sosyal evrenin bu hareketler karsndaki tepkisi, reaktionu deiebilir; mesel, drstlerin, drst iler yapanlarn ounlukta olduu yerlerde dolandrcnn, hilekrn, iftiracnn semtine kimse uramad, on

lar hor grld halde, ounluu bunlardan meydana gelenmemleketlerde ise, bu insanlara, onlarn hareketlerine kar gsterilen tepki daha zayf, daha hafif olur; ayn ey, insan haklan,hak ve adalet prensipleri iin de sylenebilir. Fakat bu takdirde deancak fenomenin arlk merkezi deiebilir, kayabilir; yoksa heryerde yalanc, yalancdr; hilekr, hilekrdr; iftirac, iftiracdr;insan haklarna, hak ve adalet prensiplerine saygszlk, saygsz-

b.ktu. mdi ancak bu fiillerin sosyal evreden bir bask, bir tepkigrp grmemesi, bu basknn, bu tepkinin derecesi, arlih hafiflii deiebilir.

Mesel, kaynak gstermeden bakalarnn fikirlerinden, kendiknler imi gibi faydalanmak ilim dilinde arma) (intihal)

adm alr; ve bu herkes iin kt bir eydir, hrszlktr. Fakat butul, intihallerin ok yapld ve bu hususta eski bir gelenei olanbir ok dou memleketlerinde, batdaki gibi ykc bir tepki gr

mez Mesela dokuzuncu yzyl (ki bu Arap tarihiliinin balangcdr) ve daha sonraki Arap tarihileri faydalandklar kaynaklar gstermemeyi det haline getirmilerdir. Halbuki bat geleneinde bu yaplmyordu; bat, faydaland kaynak-metni veyametinlen daima 'gstermitir. Zira ilim leminde herkesin birbirinin fikrinden faydalanmas normaldir; normal olmyan faydalanlan fikirlerin kaynan gstermemektir. -

41


40/49

IX ,

Sosyologlarn dayandklar dier bir fenomen grubu da, onlarn prim itiv adn verdikleri insan topluluklarnda gsterdiklerini sandklar fenomenlerdir. Fakat bu fenomen grubunun sosyologlar tarafndan tasvir edilmesi ve gsterilmesi takribidir; kontrol edilmesi mmkn deildir. Bir defa sosyologlarn prim itiv insan topluluklarndan nc anlamak stediklerini kavramak g

tr; bugik antropoloji bu anlayn ok defa sbjektiv hkmleri aamadn gsteriyor. nk antropolojiye gre, nsan topluluklar ne kadar prim itiv olurlarsa olsunlar, yksek olarak kabul edilen insan topluluklarndaki btn insan baarlar, onlarda da vardr. Onlarn da bir tarihi vardr; bu tarih, yazlmamolsa bile, yine de nesilden nesile devredilmekte, anlatlmaktadr.Onlarn da bir inanc vardr; onlarn da teknik vastalar, bu teknik vastalar meydana getiren ve ok defa statik olan bir bilgisi

vardr. Onlarn da olaylar karsnda takndklar bir tavr, hareket ve faaliyetlerini tayin eden ethik kymetleri vardr. Ne kadarprim itiv olursa olsun onlarn da bir dili vardr.

Primitiv insan topluluklar ad verilen bu insan gruplar zerinde aratrma yapan yabanc kimse, bir defa onlarn dilini, tarihini, gr-tarzn, dier insan baarlarn bilmiyor; stelikbyle bir insan, birlikte gtrd pein-hkmlerden syrlam-

yer; ve bu pein-hkmlerin dna kp da objektiv bir bilgi elde edemiyor. Bu yzden de byle bir aratrc, onlarda ancaktek tek fenomenler, yani mnasebetlerinden zlm, kopmu,mnalarn kaybetmi tek tek fenomenler tesbit edebiliyor; onlar ele alyor; ve bu fenomenlerin esasn, konkret btn iindeki mnasn anlamadan, bu insan gruplar hakknda fikir yrtyor; ve bu gibi fikir yrtme lerden hareket edilerek, gs

terilmesi, aratrlmas, sosyolojinin veya ethnologiein yetkisiiinde bulunmayan ethik saha izah ediliyor; daha dorusu ethiksaha katlediliyor. -

Bilhassa kendi kltr evrelerinin pein-hkmlerinden hareket eden aratrclarn bu hususta objektiv bir bilgiye varmalarna imkn yoktur. nk onlar kendi gelenek, davram-tarzlar-na, mnasebet-ekillerine uymyan her eyi, her fenomen sahas

n, eitli ve sbjektiv ekillerde tefsir ediyorlar. Bu gibi aratr-42


41/49

clarn bizim kendi memleketimizin gelenekleri, davram-tarzla-r, mnasebet-ekilleri hakknda yaptklar sbjektiv tefsirleri grdke, kontrol edilmesi mmkn olmyan, prensip itibariyle dekontrol edilemiyen fenomenler hakkndaki bilginin objektiv olmasndan ok phe edilmelidir.

Mesel, bizim memleketimizde nazarlk diye kullanlan, kkn Anadolunun ok eski devirlerinde bulan, ok zararsz olanmavi boncuk)) un batda tabi tutulduu tefsirler o derece mbalal, o derece sbjektivdir ki, batllarn, bu fenomene verdik

leri ehemmiyet zerinde ibretle durulmaya deer. Dier bir misl: Baz bat memleketlerinde bir eye hayr demek iin yaplan ba hareketi ile, bizde hayr yerine yaplan ba hareketleribaka bakadr. Batllar, bu zararsz ba hareketini bile esaslbir eymi gibi, ona bu fenomenle ilgisi olmyan sbjektiv birmna vererek tefsir ederler. Bu gibi eylerin, sosyal gruptan sosyal gruba gre, deiik olmas kadar tabi bir ey olamaz.

te bu gibi davran-tarzlar, iiriik inanlar, gelenekler,sosyal gruptan, sosyal gruba gre, hatt bir sosyal grubun bir blgesinden, dier blgesine; yahut bir sosyal birliin ekirdekleriadn verdiimiz aileden aileye gre deiebilir. Mesel, ocuklarsusturmak iin, aileden aileye ba vurulan ifade ekilleri vardr.Sosyolog bu gibi davram-gelenek-ifade-ekillerini, ancak birerolay olarak tesbit edebilir; fakat bunlar, ona insan hakknda esas

l bir ip ucu vermezler; hele onlar tarafndan iddia edildii gibi,bu nevi davram-tarzlarmn, ahsiyetin (kiiliin) ekil kazanmasnda tesirleri, rolleri olduu ok phelidir; ahsiyet tabiri bile,ak olan bir tbir deildir; ahsiyet tbiri karanlk bir kavramokluu iin, herkes de onunla baka baka eyler kastetmektedir.

Eer sosyologlarn, sosyal ahlk adn verdikleri bilgi veyasosyolojinin kendisi, sadece bu zararsz olan davran-tarzlannn,geleneklerin, rk inanlarn, mnasebet-ekillerinin, muaeretkaidelerinin sosyal birlikten, sosyal birlie gre olan deiikliinden bahsetseydi, bu takdirde herhangi bir mesele kalmazd;nk bu fenomenlerin sosyal birlikten, sosyal birlie gre deitiini sylemek dorudur. Fakat eer sosyologlar, bu grlerini yksek kymetlere, yani saf ethik sahasna da tatbik ederlerse, bu takdirde onlar bu grlerinden tamamiyle yanl olan birnetice karm olurlar. nk yksek kymetler sahasnda bir

relativliin ( bana grelik ) veya eitli sosyal gruplar bakmn

13


42/49

dan olan bir relativliin (bir bana greliin) geerlikte olduunu sylemek tamamiyle yanltr. Hatt vasta-kymetler saha

sndaki relativlik bile mutlak deildir. yle vasta-kymetler, y-le eyler vardr ki, onlar herkes iin ayn eyi ifade ederler; mesel asgar bir gda, her a insan iin; asgar bir giyim eyas, birbarnak herkes iin ayn eyi ifade eder; relativlik ancak bu sahadaki nanslarda meydana kar.

Halbuki sosyal alilk adn alan ucube bilgi, btn ethiksahasnn relativ olduunu iddia etmekle kalmyor, ayn zamanda bunu isbat ettiine de inanyor. Muayyen bir dnme tem

bellii)), hazra konma, fenomenleri birbirinden ayramama gibialkanlk haline gelen sathi grlerimiz de, bunu apak ve phe edilmez bir bilgi gibi kabul etmekten ekinmiyor; ve bu sahada verilen misller ise, hep davran-tarzlanna, mnasebet-e-killerine, geleneklere ait fenomenlerdir.1 Her yerde olduu gibi,burada da insan-dtinmesinin, hayat-fenomenlerini gz nndebulundurmas ve bu fenomenle.!' zerinde durmas, onlar kar

snda aktiv bir tavr taknmas gerekmektedir. -

X.

Sosyal ahlkn, sosyolojinin, kymetlerin relativlii hakkmdaki gr ile sk skya ilgisi olan dier bir iddias daha vardrki, bu da yeni kymetler yaratmak, ((eski kymetleri ortadan kaldrmak)) iddiasdr. Bu iddia da tamamiyle yersizdir; ve herhangi

bir fenomevtemeline dayanmaz. Daha nce de iaret edildii gibi, daima ve her yerde deien, kymetler deil, davran-tarzlar,gelenekler, mnasebet-ekileridir. nk kymetler var olan ey-lerdir; ve kendileri hakknda ortaya atlan yanl veya doru grlere kar tamamiyle kaytszdrlar. Nitekim stnde yaadmz ((yeryz ve umumiyetle kosmos'da yer alan yldzlar hakknda da Pythagorasdan Keplere, Isaac Newtondan, modern astronomiye kadar deiik grler ortaya atlmtr. Fakat gerekdnyamzn, gerekse kosmos'un varlk-yaps, bu deien grlere kar tamamiyle kaytsz kalmtr. -

1 Ger i dav ra n- tar zlar , mnasebet- ekilleri, muay y en k y me t s tr k tr

ler ine da y an r la r ; f a k a t deien bu k y me t- s tr kt rle r i de il, da ak se den, e-k-

le ait olan dav r anlar dr. B, tpk ins ann biy olo jik y aps ile onun her ins an da k i gr nle r iy le muk ay es e edilebilir . B iy o lo jik y ap deime dii halde , onun

te za hrle r i f er tt en fe rde de iebilir .

44


43/49

Bylece sosyal ahlkn veya sosyologlarn ahlk dediklerieyin esas anlalnca, grlyor ki yokedilen, yklan, ortadankaldrlan veya yeniden yaratlan sadece davran-tarzlar, alkanlklar, mnasebet-ekilleri, rk inanlardr. Bir misl: Cumhuriyetten nce bizde kadnlarn insan gibi giyinip, insan gibibu dnyann nimetlerinden faydalanmas yasakt; fakat bu, ethikbir yasak deildi. nk ethik iin ahsn hrriyeti esastr. Halbuki bu yasak, dinle birlikte yerleen bir gelenek-ekli, bir alkanlkt; ancak fazla olarak bu alkanla Tanrnn bir buyruugzyle baklyordu. Tabi byle bir ey ile Tanr arasnda her

hangi bir mnasebet bulmak mmkn deildir. Bu, olsa olsa rk bir inanca dayanan bir Arap geleneinin dinle birlikte bizdede yerlemesinin bir ncticcsi olabilirdi.

Gerekten memleketimizin yar-ilm yaym ile gazetecilik veaydnlar evresinde yeni kymetlerin yaratlmasndan, eski kymetlerin yerine yeni kymetlerin konmasndan ok bahsedilir. Bu evreler, Atatrk-nn inkilplariyla eski kymetlerin ortadan kal

drldm iddia edip durdular. Bu iddialarda da kymetlerle alkanlklar, davran-tarzlar, mnasebet-ekilleri, riik-inanlarbirbirine kartrlmaktadr; fakat btn bunlarn ethik kymetlerle bir ilgisi yoktur. Bu iddialarn gz nnde bulundurduklar hep eski alkanlklar, gelimeye engel olan statik (donmu)geleneklerdir. Bu eski alkanlklarn veyahut gelimee engelolan, bu yzden de tasfiyesi zarur olan donmu geleneklerin yerine, yeni alkanlklarn gemesini istemek, bu suretle de yenigeleneklerin, yeni davran-tarzlanmn kk salmasn salamaktanbaka bir ey deildir. Atatiirk-Inn inklplarnn hedeflerinden birisi de budur; yani iirk-inanlar, donmu gelenek ve alkanlklarla karartlan ve varlk-yaps bakmndan insanla hasolan kymetlerin aa kmasn salyacak yeni bir eitim sistemi sayesinde yeni bir grii-tarznn yerleip kk salmasn gerekletirmek. -

Sosyolojik (relativist) gr benimsiyen bahis konusu evrelere gre, Atatrk nklplar muvaffak olamamlardr. Eer buinklplar muvaffak olamamlarsa, bunun sebebi, ortadan"kaldrlan eski kymetlerin yerine yenilerinin konulamamasdr. Halbuki aslnda yklan, ortadan kaldrlan eski kymetler veya herhangi bir kymet-yaps deil, sadece donmu alkanlklar, rkinanlar, belli davran-tarzlandr; bunlar ethik kymetlerle bir

45


44/49

tutmak basit bir dnme-tenbelliidir; fenomenleri, problemleri birbirinden ayramamanm, onlar birbirine kartrmann birneticesidir.

Fakat sosyal ahlkn, umumiyetle sosyolojik grsn gayesi,ethik fenomenlerin, prensiplerin kaynan bulmak, oluunu (yani onlarn meydana gelmesini, gelimesini ve deimesini) tesbitetmek zerinde toplanmaktadr. Bundan dolay da bu grler,bu ethik prensiplerin nasl meydana geldiini, nasl geliip deitiini, eski kymetlerin nasl ortadan kaldrldn, onlarn yerine yenilerinin nasl getiini gstermee abalyor ki, ite bunaimkn yoktur. nk bir eyin kaynan gstermek, bu kaynaktan hareket ederek, onun nasl geliip deitiini ortaya koymak,ne ilim, ne de felsefe iin mmknd

Documents

Takiyettin Mengüşoğlu - Değişmez Değerler Değişen Davranışlar