Tajne Komplety 3

7/23/2019 Tajne Komplety 3

1/150

1

TAJNE KOMPLETYTAJNE KOMPLETYTAJNE KOMPLETYTAJNE KOMPLETY

CZOWIEK I OBYWATELCZOWIEK I OBYWATELCZOWIEK I OBYWATELCZOWIEK I OBYWATEL

Zielona Gra - Gdask 2010


2/150

2

CZASOPISMO STUDENCKIE 3/10

Redakcja:

Krzysztof Olszak

Karolina Kurzawa

Korekta i opieka naukowa:

Dr Marceli Tureczek

Wydawnictwo:

Koo Naukowe Historykw Studentw UZ

Koo Naukowe Filologw Klasycznych UG

Wszelkie prawa autorskie szastrzeone. Kopiowanie, modyfikowanie oraz transmitowanie elektronicznie lub w inny sposb,powielanie, wykorzystywanie i dystrybucja zawartych tu materiaw dozwolona jest wycznie za zgodredakcji i autorw

poszczeglnych publikacji. Korzystanie z informacji dostpnych w Tajnych Kompletach moe siodbywawycznie w sposbzgodny z prawem.


3/150

3

Wstp (Krzysztof Olszak, Zielona Gra) 4

Postawy ksiy wobec wadz PRL (Elbieta Kosobudzka, Lublin) 5

Przestpstwo szeptanki (art. 22 m. k.k.) w orzecznictwieSdu Okrgowego w Krakowie w latach 1946-1950 (Karol Siemaszko, Krakw) 17

ycie codzienne obywatela PRL-u. Casus

Wadysawa Bartoszewskiego (Kamil Glinka, Zielona Gra) 30

Administracja terenowa w Polsce w latach 1944-1950

zarys problematyki oraz wybrane zagadnienia na przykadzie

Starostwa Powiatowego w Krakowie (Kamila Kdzierska, Krakw) 42

Obywatel PRL-u jako gwny temat polskich filmw

dokumentalnych 1968-1980 (Magorzata Stasiak, Krakw) 64

ycie prywatne modziey w PRL-u (Krzysztof Kierski, Olsztyn) 78

Obchody wit pastwowych i uroczystoci rocznicowe

w Solcu Kujawskim w latach 1945-1956 (Piotr Ksiniakiewicz, Toru) 84

Historia pewnego hotelu

pomnik PRL-u w Rzeszowie (Mateusz Marek, Rzeszw) 102

Problemy z zaopatrzeniem w Toruniu

w latach 50. XX wieku (Pawe Kukliski, Toru) 116

Metaforyka rocznic na przykadzie Wydarze Zielonogrskich

prba skonstruowania alternatywnej metafory dla zielonogrskiej

rocznicy z 30 maja 1960r. (Krzysztof Olszak, Zielona Gra) 124

SCRIPTORIUM 128

Rnorodno osobowoci bohaterw z komedii Terencjusza omwienie

na przykadzie maski - ojca i hetery (Aleksandra Szymlek, Gdask) 130

Typologia komizmu w komediach Arystofanesa (Kamila Glazer, Gdask) 136

Wykaz ilustracji 148


4/150

4

WSTP

Kolejny numer naszego czasopisma historycznego jest powicony tematyce

historii najnowszej Polski po II wojnie wiatowej. Ma to zwizek z zbliajc si nadzie 30 maja okrg, pidziesitrocznic tzw. Wydarze Zielonogrskich. W roku

1960 wczeni mieszkacy Zielonej Gry masowo zaprotestowali przeciwko decyzji

wadzy pastwowej, ktra chciaa odebra Kocioowi jego dom parafialny. Ostatecznie

zwyciyli komunici, a na protestujcych obywateli posypay si lawinowo represje i

w przejtym domu parafialnym utworzono filharmoni. Protesty spoeczne w obronie

Domu Katolickiego przeszy do historii pod nazwWydarze Zielonogrskich.

Z okazji zbliajcej si rocznicy Koo Naukowe Historykw Studentw

zorganizowao w dniach 26 i 27 maja 2010 r. oglnopolskkonferencjstudenckpod

hasemHistoria obywatela w PRL-u, na ktrzjechao siliczne grono goci z rnych

stron kraju. Tematyka konferencji nie jest przypadkowa. Intencjjej organizatorw byo

zaakcentowanie w historii najnowszej aspektw spoecznych. Historyk jako humanista

powinien pamita przy prowadzeniu swoich bada historycznych przede wszystkim o

czowieku, a nie o jednostce ludzkiej czy kolejnym numerze ewidencyjnym, zapisanym

na pokej kartce papieru. Prostym jzykiem rzecz ujmujc: kto kiedy co przey i

w tym sensie historia jest yw tkank naszej tosamoci i wiadomoci. Wierz, e

zebrane w tym numerze ciekawe artykuy historykw to potwierdzaj, a ponadto

uzupeniajwiele luk w naszej, rodzimej historiografii.

Zazwyczaj historycy pracuj na rdach pisanych, ktre zwaszcza z czasw

dawniejszych naley przetumaczy na wspczesny jzyk rodzimy. Wymusza to

niejednokrotnie wspprac z filologami. Studenci historii rozumiej, e tylko w

atmosferze wsppracy z przedstawicielami innych nauk mona prowadzi rzetelne

badania historyczne. Dlatego dziki wsppracy z gdaskim Koem Naukowym

Filologw Klasycznych otwieramy rubrykScriptorium, prowadzon przez studentw

filologii klasycznej i zwizan z jzykiem aciskim i greckim. Nasi przyjaciele

zabierajnas tym razem w magiczny wiat antycznego teatru. Zdradzsijednak w tym

krtkim zdaniu, e osobicie ywisympatido Arystofanesa (cho Terencjo te potrafi

urzec). Std z przyjemnoci przeczytaem sobie i polecam lektur naszego

Scriptorium.


5/150

5

Elbieta Kosobudzka

Postawy ksiy wobec wadz PRL

W artykule skupiam uwag na rodowisku ksiy katolickich jako pewnej

grupie spoecznej bdcej przedmiotem dziaa operacyjnych aparatu bezpieczestwa

PRL1. Postaram si przedstawi stosunek tej grupy do wadz PRL.2 Jednake bd to

postawy duchownych widziane przez pryzmat dokumentw wytworzonych przez aparat

bezpieczestwa z lat 1944-1989.3 Materiay tego rodzaju stanowiy bazrdow do

napisania referatu.4 Pozostae rda to dokumentacja kocielna zgromadzona w

Archiwum Archidiecezjalnym w Lublinie5, Archiwum Metropolitarnym Wyszego

Seminarium Duchownego w Lublinie6 oraz Archiwum Sekretariatu Episkopatu Polski.7

1 Ksiy ujam jako pewn cz spoeczestwa - grup, poddandziaaniom aparatu bezpieczestwa.Nie dzieliam tej grupy pod wzgldem zajmowanych stanowisk, piastowanych godnoci.2 W tym referacie postaram si przedstawi pewn ogln wizj postaw rodowiska duchownychrzymsko katolickich. Nie jest to atwe zadanie, poniewa Koci w swej hierarchicznej strukturze nieby jednolity. Ksia poddawani dziaaniom aparatu bezpieczestwa niejednokrotnie przejawiali rnepostawy i zachowania niezalenie od tego jakie stanowisko zajmowali. Zjawisko to jest zrozumiae,poniewa ludzie rni sicharakterami, dowiadczeniem yciowym i z tego powodu w danej sytuacji

zachowuj si rnie. Zauwaalne s rwnie pewne prawidowoci zachowa w stosunku do danejgrupy (biskupi, proboszczowie i wikariusze). Jednake w tej pracy nie jest moim celem ukazanie tychprawidowoci na poszczeglnych szczeblach struktury kocielnej.3 Wizj postaw ksiy wobec wadz PRL odtworzyam na podstawie badanych dokumentwwytworzonych przez aparat bezpieczestwa PRL. rda te s atwiej dostpne dla historyka, wporwnaniu z dokumentami kocielnymi. Archiwa kocielne z lat 1944-1989 zazwyczaj nie s jeszczedobrze uporzdkowane i opracowane. Jednake wiadomo, e Koci w PRL z obawy przed wadzamistara sinie gromadzi dokumentacji, ktra mogaby zosta potem uyta przeciwko niemu. Jeli nawettakie dokumenty sipojawiay to najczciej mona je odnale u osb prywatnych lub w spuciznach pozmarych ksiach. Jeli chodzi o inne formy dokumentacji takie jak relacje, to w przypadku tej tematykirwnie pojawiy si problemy w postaci niechci rozmowy. Z tego powodu korzystaam z gotowychrelacji wydanych drukiem w postaci wspomnie i opracowa.4 Baz rdow stanowiy: dokumenty Instytutu Pamici Narodowej - dokumentacja wytworzona na

trzech poziomach: centralnym (Departament IV i Biuro ,,C MSW - archiwum), wojewdzkim (WydziaIV i Wydzia ,,C Komend Wojewdzkich MO) i powiatowym (Referat do Spraw BezpieczestwaKomend Powiatowych MO); Archiwum Pastwowego w Lublinie - zesp Komitet Wojewdzki PZPRw Lublinie (Referat Organizacji Masowych - Wydzielonych (180j.a; 1,5 mb), Sekretariat i Kancelaria ISekretarza KW PZPR, Plenum KW PZPR), Archiwum Akt Nowych w Warszawie (opracowane przezinnych historykw) zespoy: Ministerstwo Administracji Publicznej. Departament Wyzna (sygn. 959)i Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Komitet Centralny w Warszawie 1948-1990 (sygn. 237/V/166,237/V/158).5 Akta Kurii Biskupiej w Lublinie akta osobiste ksiy.6 Rkopisy, kroniki Wyszego Seminarium Duchownego z lat 1944-1989, niepublikowane inieopracowane jeszcze prace i referaty ksiy oraz ,,Schematismus. Catalogus wcclesiorumeteclesidiecesis Lublinensis z lat 1944-1945 (sygn.0852).7 ASEP, sygn. 0321,Teczka: ,,Rozmowy z wadzami, Protok z 5 VIII 1949 r.(opracowana przez

historyka Janusza Steniaka) oraz kopie nastpujcych dokumentw: listw Episkopatu Polski, deklaracjiEpiskopatu Polski, komunikatw z konferencji Plenarnych Episkopatu Polski oraz sprawozda z rozmwksiy w wadzami wieckimi nalecych wczeniej do ks. Franciszka Stopniaka.


6/150

6

Polityka wadz PRL wobec Kocioa katolickiego w Polsce bya z zasady wroga,

zmierzaa bowiem do zniszczenia Kocioa, doprowadzenia do jego wewntrznego

rozbicia.8 Dziaania aparatu bezpieczestwa ze szczeglnmocukierunkowane byy na

niszczenie duchowiestwa.9

Jednak Koci katolicki w Polsce byo szczeglnie trudnoopanowa, podporzdkowa, zepchn na margines. Dla komunistw i to nie tylko w

Polsce Koci by najpowaniejszym zagroeniem. Mwic kolokwialnie, by

postrzegany jako konkurencja w deniu do zawadnicia caym narodem. Komunizm

jako ideologia totalitarna zmierzajca do opanowania wszystkich sfer ycia, takiej

konkurencji nie by w stanie znie. Nie mg pozwoli na dzielenie sirzdem dusz.10

Z biegiem czasu komunici zrozumieli, e Koci w Polsce jest zbyt silny, aby

udao sigo zlikwidowa. Postanowiono go wic zmikcza midzy innymi poprzez

tworzenie tzw. rodowisk ,,ksiy patriotw. Agentur- poprzez prb,,lojalizowania

duchownych, a wic tworzenia w nich przewiadczenia, e ich wsppraca z wadz, w

tym take z wadzami bezpieczestwa, suy pastwu i narodowi, bo zapewnia

stabilno pastwa, pomaga kontrolowa negatywne procesy spoeczne, np. alkoholizm,

wreszcie, e suy take samemu Kocioowi, bo umoliwia wspistnienie z pastwem

komunistycznym.11

W rezolucji z dnia 5 sierpnia 1949 r. ,,demaskowano reakcyjn cze kleru

i episkopatu oraz ,,zamaskowan gr Watykanu.12 Dyrektywy PZPR zalecay aby

w nadsyanych sprawozdaniach klasyfikowa postawy ksiy w trzech grupach:

,,reakcyjni, ,,pozytywni i ,,wahajcy si.13 Oto krtka charakterystyka tych grup.

I. ,,Reakcyjni (negatywni) ksia, ktry zaraz po wyzwoleniu byli aktywnymi

wrogami ,,komunistycznej rzeczywistoci, jawnie buntowali ludno przeciwko

wadzy ludowej, popierali lub wsppracowali z nielegalnymi organizacjami. Sw

wrogdziaalno maskowali udajc lojalnych, wczajc sinawet od czasu do czasu

do akcji spoecznych, ale w wikszoci pod naciskiem, gdy nie mieli innego wyjcia.

Starali siwszelkimi sposobami umacnia wpyw na spoeczestwo, a szczeglnie na

8 Jakub Karpiski, Wykres gorczki. Polska pod rzdami komunistycznymi, Lublin 2001, s.329.9Operacja zniszczy Koci, red. Filipa Musiaa i Jarosawa Szarka, Krakw 2007, s.79.10 Gomuka mwi ju o rzdzie dusz w 1947 roku.11 Filip Musia, Dzieje Kocioa w PRL. Czego nie wiemy?,, Orodek Myli Politycznej, 19 wrzenia2005, http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=357, stan na dzie25 maja 2009 r.12 Zobacz: APL, KW PZPR, ROM, sygn. 51/VI/4, Protokoy egzekutywy, Prot. Z 5 VIII 1949r.oraz APL,

ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo sekretariatu KW PZPR w Lublinie do KC PZPR.13 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo KP PZPR w Biaej Podlaskiej z dnia 10 VIII1949r. do KW PZPR w Lublinie.


7/150

7

modzie i wychowanie jej w duchu religijnym. Niektrzy z ksiy ,,reakcyjnych

oburzali si, e ogranicza siwolno wyznania, gdy nie otrzymywali zezwolenia na

urzdzanie imprez. Ksia ci starali simaskowa ze swojniechci.14

II. ,,Pozytywni- aktywnie wczali si do zagadnie oglnopastwowych w ramachFrontu Narodowego, brali czynny udzia w zjazdach ksiy ,,patriotw, konferencjach

pokojowych

i innych. W trakcie kaza zwracali uwag na obowizki obywateli wobec pastwa.15

,,Dziaalno tego kleru bya bardziej delikatna i zamaskowana.16

III. ,,Wahajcy si (okrelany rwnie jako ,,kler bierny) lojalni, chocia niezbyt

aktywni, ksia ci nie przejawiali zbyt duej aktywnoci, ale i nie wystpowali wrogo.

Ksia z tej grupy a szczeglnie wikariusze byli zazwyczaj pod wpywem proboszczw,

w wikszoci negatywnie ustosunkowanych i dlatego nie mieli moliwoci by

aktywnymi.17

Postawy ksiy ulegay przeobraeniom. Byy one zalene od biecej polityki

wadz PRL, dziaa aparatu bezpieczestwa a take atmosfery panujcej wewntrz

rodowiska duchownych i polityki zwierzchnich wadz kocielnych. Ksia piastujcy

wysze godnoci i stanowiska kocielne najczciej byli negatywnie ustosunkowani do

polityki pastwa. Zdarzay si sytuacje, e gdy czuli, i ich pozycja jest zagroona

starali si przypodoba wadzom pastwowym liczc na ich poparcie uczestniczyli w

zjazdach ksiy postpowych, angaowali si w dziaalno ruchu spoecznie

postpowego a nawet dawali si wciga w rozmowy z funkcjonariuszami UB/SB

przekazujc niejednokrotnie bardziej lub mniej istotne informacje.

Aktywno i postawa kleru doowego natomiast zalena bya nie tyle od zada

stawianych przez kuri ile od tego jak do ich realizacji i egzekwowania podchodzili

dziekani. Ksia wikariusze zazwyczaj pozostawali pod silnymi wpywami swoich

proboszczw (cho zdarzay si wyjtki)18.W pracy duszpasterskiej starali si

14 APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), k. 98-99. Porwnaj z : APL, KW PZPR, ROM, sygn.1184 (51/VI/666), Analiza dziaalnoci kleru rzymsko katolickiego na terenie powiatu Lubartw z dnia30.06.1955, k. 121.15 APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), Informacja o dziaalnoci kleru za rok 1954 na terenie

pow. Lubartw z dnia 4.03.1955, k. 98.16 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1184 (51/VI/666), Analiza dziaalnoci kleru rzymsko katolickiego naterenie powiatu Lubartw z dnia 30.06.1955, k. 121.17 APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695),Informacja o dziaalnoci kleru za rok 1954 na terenie

powiatu Lubartw z dnia 4.03.1955r., k. 98.18

Przywoam tutaj przypadek ks. Drabarka z diecezji lubelskiej, ktry pozyska sobie silne wpywywrd parafian i odprowadzi do odejcia dwch proboszczw z parafii. Biskup nie by w stanie poradzisobie ze zbuntowanym wikariuszem.


8/150

8

przejawia wikszdziaalno ni proboszczowie dc w ten sposb do wyrnienia

si spord innych i szybkiego zdobycia samodzielnej pozycji. Wanym elementem

wpywajcym na ksztatowanie sidziaalnoci kleru doowego bya polityka pastwa i

rodki represyjne, szczeglnie te ostatnie byy istotne w stosunku do ksiy majcychsabsze parafie, ktrzy liczyli na popraw swojej sytuacji. Ksia wpywowi majcy

dobre parafie nie ulegali im tak atwo, wiedzieli i wypadki zdjcia ze stanowiska s

bardzo rzadkie. Zrnicowanie wrd kleru powodowaa niejednakowa sytuacja

materialna, ksia biedni czuli niech do ksiy bogatszych.19

Najczciej ksia o pogldach ,,reakcyjnych (ksia ,,negatywni) rekrutowali

siz najbliszego otoczenia prymasa Stefana Wyszyskiego, osb najbliej zwizanych

z biskupami popierajcymi politykprymasa i podzielajcymi jego pogldy polityczne

oraz z ksiy pracujcych w kuriach biskupich20. Zajmowali oni kluczowe stanowiska

w hierarchii kocielnej. Zazwyczaj byli to ksia starszej generacji, posiadajcy dobre

parafie oraz due wpywy w rodowisku duchownych. Biskupi otaczali sinajbardziej

zaufanymi i oddanymi ksimi. Wyrniali ich tytuami kanonikw i praatw,

obsadzali na najlepszych parafiach.

Dziaalno ksiy o postawie ,,reakcyjnej przejawiaa si w negatywnych

wystpieniach w stosunku do wadzy ludowej. Wystpienia te nie posiaday jakiej

staej reguy wzrostu lub spadku, lecz ksztatoway si w zalenoci od sytuacji jak

wytwarzaa hierarchia kocielna nakazujc czytanie listw episkopatu do ludnoci

wierzcej w okrelonych dniach wit kocielnych. Niektrzy gorliwsi ksia starali si

dodawa od siebie komentarze do listw, ktre byy negatywnie nacechowane.21

Kurie biskupie staray si hamowa rozwj postpowego ruchu katolickiego,

poprzez zakazywanie ksiom angaowania si do akcji spoecznych oraz

organizowanie diecezjalnych rekolekcji dla ksiy w dniach odbywania si zjazdw

ksiy postpowych.22

Ksia ,,pozytywni to najczciej osoby niezadowolone z polityki wadz

kocielnych, sfrustrowani proboszczowie na biedniejszych parafiach, liczcy na karier

19 AIPN Lu 046/37 (17/37), Perspektywiczny plan przedsiwzi operacyjnych po zagadnieniu kleru,Zamo 24.11.1960, k. 200.20 Kurie biskupie obsadzane byy przez biskupw ordynariuszy w zasadzie najbardziej zaufanymiosobami, podzielajcymi ich pogldy i negatywnie ustosunkowanymi do polityki rzdu PRL.21 AIPN Lu 0144/13, Ocena sytuacji i rozwoju pracy operacyjnej na odcinku wrogiej i szkodliwej

dziaalnoci ze strony kleru oraz aktywu katolickiego, kontrolowanego w ramach teczek na parafi w celusprecyzowania zada w tym zakresie, Janw Lubelski, 24.10.1973.22 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1128 (51/VI/610), Ocena dziaalnoci kurii biskupiej w Lublinie, k. 4.


9/150

9

poprzez poparcie przez wadze pastwowe albo dcy do uzyskania korzyci

materialnych. Zdarzali si rwnie ideowcy popierajcy komunistyczny reim. Ksia

ci aktywnie angaowali si w dziaalno ruchu spoecznie postpowego. Wywodzili

si z ruchu ,,ksiy patriotw. Ruch ten powsta we wrzeniu 1949 r. i stara sirnymi sposobami (nie wyczajc przekupstwa, szantau i zastraszenia) skupi w

komisjach ksiy przy ZBOWiD i wok nich niemal 10% ogu ksiy.23 Ksiy

nalecych do tego ruchu dzielono na cztery grupy: pierwsz najwiksz stanowili

karierowicze peni ambicji osobistych, drug ksia zorientowani materialnie, trzeci

ksia, ktrzy ,,nie byli zbyt czyci i chcieli to wyprostowa przez wstpienie do

Komisji Ksiy, czwart grup najmniej liczn, ale najcenniejsz stanowili ksia,

ktrzy znaleli siw organizacji z pobudek ideologicznych.24

Wikszo ksiy zmienia swoje postpowanie po wydaniu dekretu o

obsadzaniu duchownych stanowisk z dnia 9.02.1953r.. Ksia poczuli, e szaleni nie

tylko od biskupw ale i od administracji wieckiej. Najbardziej uwidacznia si to w

formie zwracania si do wadz, gdzie czuli si niekiedy bardziej zobowizani wobec

zarzdze pastwowych. Wadze stosoway polityk rnicowania ksiy ksiom

,,pozytywnym staray si i na rk w rnych sprawach podatkowych,

gospodarczych, pozwalano im na nauk religii w szkoach, starano sinawet wciga

ksiy do Komitetw Obrocw Pokoju. Natomiast wobec ksiy ,,negatywnych

stosowano metod odwrotn zwikszano im domiary podatkowe, karano

grzywnami,25 wzywano na rozmowy,26 stosowano odmow na przesyane przez nich

pisma.27

Postawy ksiy wobec wadz PRL mona podzieli rwnie w nastpujcy

sposb:

23 Antoni Dudek, Pastwo i Koci w Polsce 1945-1970, Krakw 1995, s. 19.24Ibidem, s. 19.25 Najczciej za nielegaln budow kaplicy, kocioa, urzdzanie procesji poza obrbem kocioa bezzezwolenia, za wygaszanie negatywnych kaza, za wicenia p bez zezwolenia, za organizowaniebanderii konnych najczciej z okazji przybycia biskupa, za wywieszanie flag watykaskich. Zobacz:APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1248 (51/VI/730), Wykazy i charakterystyki ksiy, ktrym wymierzonokary za wrog dziaalno i z ktrymi przeprowadzono krtkie rozmowy profilaktyczne w latach 1954-1955.26 Byy to rozmowy profilaktyczno ostrzegawcze z ksimi, ktrzy negatywnie wystpowali podczaskaza,w kazania zamiast treci religijnych wplatali komentarze polityczne z wyranymi akcentami

negatywnymi.27 APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1183 (51/VI/665), Ocena postpowego ruchu katolickiego odwyzwolenia do chwili obecnej, Chem 28.09.1955, k. 1982-1983.


10/150

10

I. Niezomni ksia nie idcy na wspprac, czsto poddawani represjom ze stronywadz,28 a take rozpracowywani w ramach spraw operacyjnego rozpracowania,

sprawdzenia operacyjnego. Przeladowania duchownych miay charakter

ideologiczny,a ich zasig i natenie podyktowane byy doranymi potrzebami politycznymi

wadzy. Mona wyrni sze rodzajw przeladowa ksiy: z powodu

,,mieszania si do polityki tak grup byo grono ksiy greckokatolickich z

unickiej diecezji przemyskiej oraz administracji apostolskiej

emkowszczyzny;29,,za prawd, miao duszpastersk, bezkompromisowo,

otwart krytyk wadzy komunistycznej czy jej przedstawicieli np. sprawa ks.

Jerzego Popieuszki, ks. Stefana Niedzielska, ks. Stanisawa Suchowola, ks.

Sylwestra Zycha; z racji dziaalnoci niepodlegociowej w sensie dosownym

zginli ,,za ojczyzn np. ks. Micha Pilipiec i ks. Sylwester Zych; mier

poniesiona w wyniku uwizienia np. ksia Piotr Oborski i Zygmunt Kaczyski;

zgon w wyniku uporczywych szykan stosowanych przez komunistw np. ks.

Stanisaw Ciela i ks. Stanisaw Lachowicz; niewyjanione przypadki zgonw

duchownych ks. Stanisaw Kowalczyk.30 Przykadw takich osb jest o wiele

wicej, to szaledwie niektre.

II. Agentura (agenci31, rezydenci32, informatorzy33, tajni wsppracownicy34) -osoby wiadomie, dobrowolnie i za wynagrodzeniem wsppracujce z aparatem

bezpieczestwa, przekazujce istotne informacje bdce podstaw do wszczcia

dziaa operacyjnych, czsto podpisujce pisemne zobowizanie do wsppracy.

28 Represje ze strony wadz przybieray form czasowej lub staej inwigilacji, zastrasze, skrytych

mordw, szykan, pomwie, perlustracji korespondencji, podsuchw telefonicznych i pokojowych, ,,gieroperacyjnych, zatrzyma, aresztowa, deportacji, skazania wyrokiem sdu, zatrzyma w wizieniu.Przeladowania miay charakter ideologiczny29 ,,Znaki Nowych Czasw nr 18, stycze-kwiecie 2007, Jacek urek: W obliczu mierci. Zabjstwaosb duchownych w powojennej Polsce (1944-1989), s. 51-59.30Ibidem, s. 51-59.31 Agentem by najcenniejszy i najbardziej wykwalifikowany tajny wsppracownik, wykrywajcy iaktywnie rozpracowujcy wszelk wrog dziaalno (organizacje, grupy, jednostki). Termin tenfunkcjonowa od lat 40-tych XX wieku do 1957r.32 Rezydentem by nazywany gwny agent dysponujcy kilkoma informatorami, polityczniesprawdzony.33 Informator to tajny wsppracownik posiadajcy czno ze rodowiskiem interesujcym organabezpieczestwa, ujawniajcy osoby prowadzce wrogdziaalno.34

Termin tajny wsppracownik zosta wprowadzony dla zastpienia terminu agent w 1957r. (WytyczneDepartamentu II MSW z 31 VIII 1957r.) a nastpnie w 1960 r. rozcignity na rne kategorie tajniewsppracujcych.


11/150

11

Werbowani najczciej na podstawie materiau obciajcego35, materiau

kompromitujcego,36 zainteresowania materialnego37 oraz poczucia obywatelskiej

wspodpowiedzialnoci za bezpieczestwo i porzdek publiczny. Materia

obciajcy stanowiy posiadane przez wadze informacje na temat werbowanejosoby dajce podstaw do wszczcia postpowania karnego. W tym przypadku

dawano alternatyw: wsppraca albo wizienie. Materia kompromitujcy z kolei

dyskredytowa osob w wietle ocen etyczno-moralnych. W wyniku nie podjcia

wsppracy groono jego upublicznieniem.38 Zainteresowanie materialne

przybierao w praktyce form pensji, ktrej wysoko uzgodniona bya z

pozyskanym. Do tej kategorii zaliczano ponadto opiek i pomoc udzielan

wsppracownikowi lub czonkom jego rodziny w rnych sytuacjach yciowych.39

III. Mniej ,,wartociowe osobowe rda informacji nie wszyscy agenci byliwartociowymi konfidentami. Zgoda na wspprac podejmowana bya zawsze

wiadomie, nie zawsze jednak koczya si dugotrwa i owocn wspprac.

Wrd zwerbowanej agentury spotka mona osoby, ktre podpisyway

zobowizanie taktycznie - np. po to, aby unikn aresztowania i ostrzec o

zagroeniu innych. Zdarzaj si take liczne przypadki werbunkw, po ktrych

agentura staraa si uchyli od wsppracy - unikaa kontaktu z oficerami

35 Materia obciajcy stanowiy przedmioty, dokumenty i informacje wiadczce o wrogiej,przestpczej lub szkodliwej dziaalnoci kandydata dajce podstawdo wszczcia postpowania karnego.AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 27. Porwnaj z:Filip Musia , Podrcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa w wietlewydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewntrznych PRL (1970-1989), Krakw 2007 orazhttp://www.omp.org.pl/ index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=541, stan na dzie 8czerwca 2009 r.36 Materia kompromitujcy stanowiy wszelkiego rodzaju przedmioty, dokumenty i informacje posiadaneprzez SB, ktre kompromitoway kandydata w wietle ocen etyczno moralnych. Materia ten mg bypodstaw pozyskania, jeeli istniao domniemanie, e obawa przed jego wykorzystaniem skonikandydata do wyraenia zgody na wspprac. Zobacz: AIPN Lu - 00411/9, s. 29.37

Zainteresowaniem materialnym byy korzyci osobiste - na og wynagrodzenie pienine wypacanew zalenoci od jakoci pracy TW i wartoci przekazywanych przez niego informacji, a take inne formyzainteresowania materialnego, ktre z punktu widzenia celw operacyjnych mogy okaza si mniejskuteczne ni wynagrodzenie pienine. Do takich form mona zaliczy opiek i pomoc udzielanwsppracownikowi lub czonkom jego rodziny w rnych sytuacjach yciowych. Zakadano, eprzejawianie si yczliwoci i troska o TW i jego najbliszych wyzwoli uczucie wdzicznoci orazrozwijaji umacniajjego wi z aparatem bezpieczestwa PRL.38 http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=printpage&pageid=541&scope=all, stan nadzie 15 padziernika 2008 roku.39 Np. pomoc w otrzymaniu pracy, lekarstw, okolicznociowy upominek rzeczowy, ale pomoc mogadotyczy take np. otrzymania paszportu, stypendium, zapomogi, miejsca w domu akademickim,otrzymania licencji na prowadzenie dziaalnoci zawodowej, handlowej, otrzymania ulg podatkowych,poyczki, przydziau materiaw reglamentowanych, otrzymania pracy w zakadzie specjalnym lub

stanowiska zwizanego z perspektywwyjazdw zagranicznych.Zob. http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func= printpage&pageid=541 &scope=all,stan na dzie 15 padziernika 2008 roku.


12/150

12

prowadzcymi, wzgldnie skada donosy bez ,,wartoci operacyjnej. Przy czym

rozrni naley zawsze intencje osoby zwerbowanej od faktycznej przydatnoci

podawanych przez ni informacji.40 Spotka moemy rwnie przypadki osb

czsto niewiadomie wczanych do siatki osobowych rde informacji. Przykad:,,Postpowy41, ,,Grny.42

W klasyfikacji aparatu bezpieczestwa PRL wyrniano trzy charakterystyczne

postawy duchownych gotowych do wsppracy:

1. ,,Pleban wiejski znudzony yciem na wsi, a jednoczenie przekonany, e jestzupenie bezkarny, jeeli tylko bdzie postpowa odpowiednio dyskretnie, a

wadze mu to gwarantoway. Przykad: TW ,,Emil.43

2. ,,Frustrat duchowny gorliwy, lecz znajdujcy siw ustawicznym konflikcie zeswymi przeoonymi, proboszczem, biskupem. Przykad: TW ,,Bagiski.44

3. ,,Intelektualista starajcy si dziaa na dwa fronty. Czsto spotyka si zoficerem, chtnie z nim rozmawia obszernie informujc go o wewntrznych

problemach Kocioa. Rzadko podpisywa zgod na wspprac, ale z pewnoci

mia wiadomo, e jest traktowany jako tajny wsppracownik. Po jakim czasie,

kiedy spotkania byy intensywne dany ksidz by rejestrowany jako TW i

nadawano mu pseudonim. Przykadem TW ,,04.45

Niektre czynniki motywacyjne w zalenoci od typu czowieka odgryway

istotnrolprzy pozyskaniu, np.:

Typ ideowy chcia wsppracowa z aparatem bezpieczestwa, poniewa w tensposb manifestowa swojpatriotycznpostaw;

40

Filip Musia, Dzieje Kocioa w PRL. Czego nie wiemy?,, Orodek Myli Politycznej, 19 wrzenia2005, http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=357, stan na dzie25 maja 2009 r.41 Ksidz pozyskany 5 IX 1969 w czasie kiedy ubiega si o wyjazd za granic. Po powrocie nieprzychodzi na umwione spotkania i unika wsppracy. Zob. AIPN Lu 0135/9, Raport I z-cykomendant wojewdzkiego MO ds. SB w Lublinie z dnia 27 maja 1972, k. 33.42 Pozyskany w 1952, na kontakcie pozostawa do 1957, w ktrym to roku kategorycznie odmwiutrzymywania kontaktw z pracownikiem SB i owiadczy, e do napisania zobowizania zostazmuszony. Zob. AIPN Lu 0144/10, Pismo naczelnika wydziau IV go KWMO w Lublinie, Bychawa zdnia 22.06.1974, k. 8-9.43 AIPN Lu 0135/9, Stan pracy z TW Lubartw, Lublin, ukw, Radzy, Tomaszw, Wodawa, 1972, k.36.44 AIPN Lu 00227/1887, Teczka pracy agenta pseudonim ,,Bagiski, Komenda Wojewdzka Milicji

Obywatelskiej w Lublinie, Wojewdzki Urzd Spraw Wewntrznych w Lublinie, 1948-1956.45 AIPN Lu 066/2, Ocena pracy Wydziau ,,W SB KWMO w Lublinie za rok 1963 z dnia 13 I 1964 , k.36.


13/150

13

Typ materialisty chcia wsppracowa, gdy widzia moliwo korzycibezporednich lub porednich, np. moliwo obrony wasnej osoby, podczas

gdy znajduje siw kopotliwej sytuacji np. TW ,,Stasiek;46

Typ interesujcy siprac aparatu bezpieczestwa chcia wsppracowa, abyzaspokoi swojciekawo. Czsto wizao sito z chciwyycia si;

Typ odczuwajcy potrzeb informowania innych osb udzielajc informacjizaspokaja swojpotrzebpsychologiczn;47

Typ skonny do wsppracy na skutek znalezienia si w trudnej sytuacjichcia unikn konsekwencji itp.48

Powysza klasyfikacja uwiadamia nam pewien istotny fakt. Ksia w czasach

PRL-u nie zawsze przyjmowali heroiczn postaw ,,nieugitoci wobec wadzy.Zdarzay si przypadki ksiy ugodowych, lojalnych wobec komunistycznej wadzy a

nawet wsppracujcych z aparatem bezpieczestwa PRL. Pracownicy IV

Departamentu MSW prbowali rnymi metodami nakoni do wsppracy

duchownych, ale tylko ok. 15% ulego tej presji. Mona, wic miao mwi, e 85%

polskich ksiy i zakonnikw nie zamao si, dajc wiadectwo pewnego heroizmu.49

Odnonie wsppracy duchownych padaj rne liczby. Andrzej Grajewski

dokona wstpnego oszacowania, z ktrego wynika, e odsetek ten wynosi od

dziesiciu do kilkunastu procent.50 Wedug statystyk agentury UB/SB opublikowanych

przez Tadeusza Ruzikowskiego ze szczegowych danych z 1976 r. wynika, e 9,17%

46 Wynagradzany pienidzmi. Zob. AIPN Lu - 0135/9, Notatka dotyczca pracy z TW za okres od lipca1971, k. 6.47AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 35.48 AIPN Lu - 00411/9, k. 35.49

O inwigilacji Kocioa katolickiego przez Suby Bezpieczestwa PRL-u Koci w teczkach tragicznalekcja PRL-u. Rozmowa Gosu Podbeskidzia z Markiem Lasot pracownikiem naukowym IPN.Zobacz: http://www.wadowita.pl/_informacje/index.php?dzial=167, stan na dzie 10 czerwca 2009 r.,godz. 05:55.50 Trudno jednak poda konkretnliczb, bo ilo wsppracownikw zmieniaa siw rnych okresach.Przykadowo w poowie lat 70-tych sytuacja staa si rzeczywicie dramatyczna. W 1976 roku w caejPolsce zarejestrowanych byo ponad dwa tysice duchownych zakonnych i wieckich jako tajniwsppracownicy SB, a w 1977 roku ta liczba si podwoia. Grajewski ocenia to zjawisko jako wielkinabr, ,,wielk brank o niejasnym cigle podou. Jako jeden z motyww nawizywania wsppracypodaje, e prowadzono w tamtym czasie na du skal budownictwo sakralne. Oywione kontaktywadzy pastwowej z duchowiestwem miay take w latach 70-tych posta kontaktw towarzyskich, azamiast dramatycznych przesucha, SB inicjowaa zwyke spotkanie z ksidzem, na ktrym sidyskutowao na rne tematy. Ksidz pewnie wiedzia, z kim ma do czynienia i myl, e wiadomie o

niczym wanym nie rozmawia, ale nie mona te wykluczy, e szczera rozmowa i wsppraca bya cenza, np. przydzia materiaw budowlanych. Nie moe to jednak zmienia oceny takiego zjawiska.http://www.wadowita.pl/_informacje/index.php?dzial=167


14/150

14

ksiy byo zarejestrowanych w kartotekach SB jako tajni wsppracownicy.51

Jednoczenie statystyki te ukazuj tylko liczb osb, ktre zostay zarejestrowane w

sieci informacyjnej, co oczywicie nie oznacza, e wszystkie one byy wartociowymi

konfidentami.W skali kraju wikszo ksiy bya jednak negatywnie ustosunkowana wobec

komunistycznych wadz. wiadcz o tym statystyki gromadzone przez aparat

bezpieczestwa oraz przebieg i wynik rozmw wadz lokalnych z ksimi. Najwiksz

liczb stanowili ksia o postawie ,,wahajcej si, ktrzy najczciej tumaczyli si

tym, e ,,nie chc zadziera z wadz ludow, bo si jej boj i z wadzkocieln te

nie, bo siboj.52

Nie mona zapomnie rwnie o ksiach ,,nieugitych najsilniej

represjonowanych przez aparat bezpieczestwa, ktry niejednokrotnie za swj opr i

wierno Kocioowi zapacili yciem. Szacuje si, e w latach 1945 - 1956 w

komunistycznych wizieniach przebywao ponad 1000 kapanw (diecezjalnych i

zakonnych), czyli ok. 10% oglnej liczby polskich ksiy. Mnoyy si rwnie

przypadki tych kapanw, ktrzy za wierno Kocioowi i niezomno w pitnowaniu

nieprawoci ustroju ludowej sprawiedliwoci zapacili cennajwysz.53

51 T. Ruzikowski, Tajni wsppracownicy pionw operacyjnych aparatu bezpieczestwa 1950-1984,,,Pami i Sprawiedliwo, nr 3: 2003, s. 109-131.Zobacz take: http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&f unc =viewpage&pageid=357, stanna dzie 25 maja 2009 r.52 Zob. APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Dziaalno kleru na terenie wojewdztwa

lubelskiego, stycze 1949, s. 28.53 Grzegorz Kucharczyk, Koci w PRL Koci mczennikw, http://www.piotraipawla.eu/artykuly/kosciolwprl.htm, stan na dzie 11.05.2010.


15/150

15

Bibliografia

Baz rdow stanowiy: dokumenty Instytutu Pamici Narodowej - dokumentacja wytworzona na

trzech poziomach: centralnym (Departament IV i Biuro ,,C MSW - archiwum), wojewdzkim (Wydzia

IV i Wydzia ,,C Komend Wojewdzkich MO) i powiatowym (Referat do Spraw Bezpieczestwa

Komend Powiatowych MO); Archiwum Pastwowego w Lublinie - zesp Komitet Wojewdzki PZPR

w Lublinie (Referat Organizacji Masowych - Wydzielonych (180j.a; 1,5 mb), Sekretariat i Kancelaria I

Sekretarza KW PZPR, Plenum KW PZPR), Archiwum Akt Nowych w Warszawie (opracowane przez

innych historykw) zespoy: Ministerstwo Administracji Publicznej. Departament Wyzna (sygn. 959)

i Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Komitet Centralny w Warszawie 1948-1990 (sygn. 237/V/166,

237/V/158) oraz Akta Kurii Biskupiej w Lublinie akta osobiste ksiy i rkopisy, kroniki Wyszego

Seminarium Duchownego z lat 1944-1989, niepublikowane i nieopracowane jeszcze prace i referaty

ksiy oraz ,,Schematismus. Catalogus wcclesiorumet eclesidiecesis Lublinensis z lat 1944-1945(sygn.0852), ASEP, sygn. 0321,Teczka: ,,Rozmowy z wadzami, Protok z 5 VIII 1949 r.(opracowana

przez historyka Janusza Steniaka) oraz kopie nastpujcych dokumentw: listw Episkopatu Polski,

deklaracji Episkopatu Polski, komunikatw z konferencji Plenarnych Episkopatu Polski oraz sprawozda

z rozmw ksiy w wadzami wieckimi nalecych wczeniej do ks. Franciszka Stopniaka.

APL, KW PZPR, ROM, sygn. 51/VI/4, Protokoy egzekutywy, Prot. Z 5 VIII 1949r.oraz APL, ROM,

sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo sekretariatu KW PZPR w Lublinie do KC PZPR.

APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Pismo KP PZPR w Biaej Podlaskiej z dnia 10 VIII

1949r. do KW PZPR w Lublinie.

APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695), k. 98-99.

APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1184 (51/VI/666), Analiza dziaalnoci kleru rzymsko katolickiego na

terenie powiatu Lubartw z dnia 30.06.1955, k. 121.

APL, KW PZPR, ROM, sygn.1213 (51/VI/695),Informacja o dziaalnoci kleru za rok 1954 na terenie

pow. Lubartw z dnia 4.03.1955, k. 98.

AIPN Lu 046/37 (17/37), Perspektywiczny plan przedsiwzi operacyjnych po zagadnieniu kleru,

Zamo 24.11.1960, k. 200.

AIPN Lu 0144/13, Ocena sytuacji i rozwoju pracy operacyjnej na odcinku wrogiej i szkodliwej

dziaalnoci ze strony kleru oraz aktywu katolickiego, kontrolowanego w ramach teczek na parafi w celu

sprecyzowania zada w tym zakresie, Janw Lubelski, 24.10.1973.

APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1128 (51/VI/610), Ocena dziaalnoci kurii biskupiej w Lublinie, k. 4.

APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1248 (51/VI/730), Wykazy i charakterystyki ksiy, ktrym wymierzono

kary za wrog dziaalno i z ktrymi przeprowadzono krtkie rozmowy profilaktyczne w latach 1954-

1955.

APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1183 (51/VI/665), Ocena postpowego ruchu katolickiego od wyzwolenia

do chwili obecnej, Chem 28.09.1955, k. 1982-1983.

AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 27.


16/150

16

AIPN Lu 0135/9,Raport I z-cy komendant wojewdzkiego MO ds. SB w Lublinie z dnia 27 maja 1972,

k. 33.

AIPN Lu 0144/10, Pismonaczelnika wydziau IV go KWMO w Lublinie, Bychawa z dnia 22.06.1974,

k. 8-9.

AIPN Lu 0135/9, Stan pracy z TW Lubartw, Lublin, ukw, Radzy, Tomaszw, Wodawa, 1972, k.36.

AIPN Lu 00227/1887, Teczka pracy agenta pseudonim ,,Bagiski, Komenda Wojewdzka Milicji

Obywatelskiej w Lublinie, Wojewdzki Urzd Spraw Wewntrznych w Lublinie, 1948-1956.

AIPN Lu 066/2, Ocena pracy Wydziau ,,W SB KWMO w Lublinie za rok 1963 z dnia 13 I 1964, k. 36.

AIPN Lu - 0135/9,Notatka dotyczca pracy z TW za okres od lipca 1971, k. 6.

AIPN Lu - 00411/9, Pozyskanie tajnego wsppracownika Suby Bezpieczestwa, k. 35.

APL, KW PZPR, ROM, sygn. 1137 (51/VI/619), Dziaalno kleru na terenie wojewdztwa lubelskiego,

stycze 1949.

Dudek Antoni, Pastwo i Koci w Polsce 1945-1970, Krakw 1995.

Karpiski Jakub, Wykres gorczki. Polska pod rzdami komunistycznymi, Lublin 2001.

Kucharczyk Grzegorz, Koci w PRL Koci mczennikw, http://www.piotraipawla.eu/artykuly/

kosciolwprl.htm, stan na dzie 11.05.2010.

Musia Filip, Jarosaw Szark, Operacja zniszczy Koci, Krakw 2007.

Musia Filip,Dzieje Kocioa w PRL. Czego nie wiemy?,, Orodek Myli Politycznej, 19 wrzenia 2005,

http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=357, stan na dzie 25 maja

2009 r.Musia Filip, Podrcznik bezpieki. Teoria pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa w wietle

wydawnictw resortowych Ministerstwa Spraw Wewntrznych PRL (1970-1989), Krakw 2007

http://www.omp.org.pl/ index.php?module=subjects&func=viewpage&pageid=541, stan na dzie 8

czerwca 2009 r.

Ruzikowski Tadeusz, Tajni wsppracownicy pionw operacyjnych aparatu bezpieczestwa 1950-1984,

,,Pami i Sprawiedliwo, nr 3: 2003.

urek Jacek, W obliczu mierci. Zabjstwa osb duchownych w powojennej Polsce (1944-1989), w:

,,Znaki Nowych Czasw nr 18, stycze-kwiecie 2007.

O inwigilacji Kocioa katolickiego przez Suby Bezpieczestwa PRL-u Koci w teczkach tragiczna

lekcja PRL-u. Rozmowa Gosu Podbeskidzia z Markiem Lasot pracownikiem naukowym IPN.

Zobacz: http://www.wadowita.pl/_informacje/index.php?dzial=167, stan na dzie 10 czerwca 2009 r.,

godz. 05:55.

http://www.omp.org.pl/index.php?module=subjects&f unc =viewpage&pageid=357, stan na dzie 25

maja 2009 r.


17/150


18/150

18

Genowefa Rejman podkrela, i wprowadzenie w ycie z moc wsteczn dekretu o

ochronie pastwa miao na celu objcie jego przepisami wydarzenia zwizane z

trwajcym wwczas Powstaniem Warszawskim59.

Wspomniany dekret by niezwykle drakoskim aktem prawnym, kara miercilub kara wizienia bez ograniczenia grozia za popenienie przestpstw opisanych we

wszystkich 11 materialnoprawnych artykuach tego aktu. W doktrynie podkrela si, i

tak daleko idca drastyczno sankcji nie moe by do koca tumaczona warunkami

wojennymi, gdy dekret ten obowizywa na terenach ju oswobodzonych spod

niemieckiej okupacji, a wic co do zasady wolnych od dziaa wojennych, podkrela si

i powoywanie si na wojn moe raczej sugerowa wojn domow ni dziaania

zwizane z toczcsijeszcze wwczas II wojnwiatow60.

Dekret o ochronie Pastwa wprowadza do polskiego prawa karnego dwa

wczeniej nie znane mu pojcia, sabotau i gwatownego zamachu. Zarwno art. 5

dotyczcy sabotau jak i art. 3 odnoszcy sido gwatownego zamachu nie definiowa

tych poj, uciekajc sijedynie do kazuistycznego wyliczenia zachowa stanowicych

gwatowny zamach czy te sabota. Pojcie sabotau byo za to doskonale znane tak

ustawodawstwu jak i doktrynie radzieckiej. Kodeks Karny Rosyjskiej Federacyjnej

Republiki Radzieckiej zalicza do sabotau dywersj, szkodnictwo i sabota

kontrrewolucyjny, popeniajc wszystkie te typy czynw zabronionych sprawca musia

dziaa ze specjalnym rodzajem zamiaru, z zamiarem kontrrewolucyjnym61.

Kolejn nieznan dotd polskiemu prawu karnemu regulacj bya dyspozycja

art. 6 dekretu, groca karmierci lub nieograniczonkarwizienia osobie, ktra w

czasie wojny, bez zezwolenia, wyrabia, przerabia lub posiada aparat radiowy nadawczy

lub odbiorczy. Regulacja ta budzia konotacje z podobnym zakazem wprowadzonym

przez okupacyjne wadze niemieckie. O ile wydaje si zrozumiae karanie posiadania

lub wyrabiania w czasie wojny aparatu nadawczego, to zupenie niezrozumiaym jest

sankcjonowanie posiadania radiowych aparatw odbiorczych, jedynym wyjanieniem

tego typu regulacji jest pynca ze strony wadzy ludowej ch ochrony monopolu

informacyjnego pastwa i uniemoliwienie obywatelom signicia do innych.

niezalenych rde informacji. Nie mniej jednak naley podkreli, i sankcja jakbya

59 G. Rejman, Przestpstwa polityczne w Polsce (1944 1956), [w:] Komunistyczne prawo karne Polski

Ludowej, [red.] A. Grzekowiak, Lublin 2007, s. 112.60 Piotr Kadoczny, op. cit., s. 157.61Ibidem, s. 149.


19/150

19

zagroona realizacja typu czynu zabronionego opisanego w art. 6 dekretu bya

drastycznie niewspmierna do wagi czynu i jego szkodliwoci.

Dekret z 30 X 1944 zosta uchylony z dniem wejcia w ycie dekretu z 16 XI

1945 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Pastwa.Dekret ten by znacznie szerszym aktem ni wspominany wyej dekret o ochronie

Pastwa, zawiera 42 artykuy, dzieli si na pi rozdziaw. W zasadzie dekret ten

pochania postanowienia dekretu z 30 X 1944 r., wprowadzajc take nowe typy

czynw zabronionych62. Warto wspomnie, i dekret z 16 XI 1945 r. nie zawiera ju

przepisu przewidujcego odpowiedzialno kar za posiadanie, wytwarzanie czy

przerabianie bez zezwolenia odbiorczego aparatu radiowego, art. 5 tego dekretu

przewidywa kar nieograniczonego wizienia tylko w wypadku posiadania lub

wyrabiania bez pozwolenia aparatu nadawczego.

Oglnie charakteryzujc wspomniany dekret naley nadmieni, i przewidywa

on rwnie w art. 16 odpowiedzialno za tzw. szeptank, czyli za rozpowszechnianie

faszywych wiadomoci mogcych wyrzdzi istotn szkod interesom Pastwa.

Przepis ten by, jak siwydaje, pewnym nawizaniem do podobnego przepisu art. 11

rozporzdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 22 XI 1938 r. o ochronie

niektrych interesw Pastwa63. Nie mniej jednak midzy tymi dwoma przepisami

zachodzia istotna rnica, ot przepis art. 11 rozporzdzenia z 1938 r. zawiera w

opisie strony przedmiotowej przestpstwa sformuowanie kto publicznie

rozpowszechnia faszywe wiadomoci mogce wyrzdzi dotkliw szkod interesom

Pastwa, za art. 16 dekretu z 16 XI 1945 r. nie zawiera sformuowania publicznie.

Wspomniana rnica w opisach strony przedmiotowej przestpstw przewidywanych

przez oba wspomniane wyej przepisy sprawiaa, i na podstawie art. 11 rozporzdzenia

Prezydenta RP nie mona byo skaza osoby, ktra tak faszyw wiadomo

rozpowszechniaa niepublicznie, czyli np. w warunkach towarzyskiej rozmowy w

domu, za przepis art. 16 dekretu z 16 XI 1945 r. umoliwia skazanie takiej osoby.

Przepis art. 16 zosta w caoci przeniesiony do maego kodeksu karnego.

Dekret o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy

Pastwa wprowadza take charakterystyczne dla okresu stalinizmu rozwizania natury

proceduralnej. W art. 35 przewidywa bowiem, e sprawy dotyczce przestpstw

zawartych w rozdziale I dotyczcym przestpstw przeciwko bezpieczestwu

62 A. Lityski, O prawie i sdach pocztkw Polski Ludowej, Biaystok 1999, s. 94.63 Dz. U. z 1938 nr 10 poz. 50.


20/150

20

publicznemu nale do waciwoci sdw wojskowych, take wwczas gdy ich

sprawcami s osoby cywilne. Pozostae za sprawy dotyczce naruszenia porzdku

publicznego i gospodarczych interesw pastwa przekazano do waciwoci sdw

okrgowych, orzekajcych w stanowicych nowo w prawie polskim, skadachawniczych64. Dekret rwnie rozszerza uprawnienia prokuratora, przekazujc mu

uprawnienia, jakie zgodnie z kodeksem postpowania karnego naleay do sdziego

ledczego65.

Dekret z 16 XI 1945 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie

odbudowy Pastwa, mimo swojej surowoci, bowiem a w 8 wypadkach przewidywa

kar mierci66, zosta niemal natychmiast skrytykowany przez przedstawicieli wadz

pastwowych. Rzd Jednoci Narodowej w uchwale przyjtej na posiedzeniu w dniu 13

XII 1945 r. stwierdzi, i wobec kontynuowania przez reakcj jej zbrodniczej

dziaalnoci dalsze wykazywanie liberalnego stosunku do niej byoby szkodliwe dla

interesw pastwa i caego narodu, a zwaszcza niebezpieczna i grona jest akcja

mordw bratobjczych nadal szeroko stosowana przez organizacje reakcyjne. W

zwizku z powyszym Rada Ministrw uwaa za konieczne zaostrzenie kar za wszelk

dziaalno, podrywajc spokj, porzdek i bezpieczestwo wewntrz kraju, jak te

osabiajcPolskna zewntrz67.

Realizacjwspomnianej w uchwale Rady Ministrw polityki zaostrzania sankcji

karnych by dekret z 13 VI 1946 r. o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w

okresie odbudowy Pastwa, zwany powszechnie maym kodeksem karnym. Dekret ten

wszed w ycie 12 VII 1946 r. i obowizywa a do 31 grudnia 1969 czyli do wydania

nowego kodeksu karnego68. By on aktem prawnym do obszernym, zawiera bowiem

72 artykuy podzielone na siedem rozdziaw, z czego trzy pierwsze miay charakter

materialnoprawny. May kodeks karny by aktem niezwykle restrykcyjnym, w trzynastu

wypadkach przewidywa karmierci69.

Rozdzia I maego kodeksu karnego zawiera gwnie przepisy przeniesione z

dekretu o ochronie pastwa z 30 X 1944 r., a take takie typy czynw zabronionych jak

szpiegostwo i przestpstwa mu pokrewne, art. 11 przewidywa kar od 3 lat

64 A. Machnikowska, Wymiar sprawiedliwoci w Polsce w latach 1944 1950, Gdask 2008, s. 280.65Ibidem, s. 280.66 A. Lityski, op. cit., s. 97.67 M. Siewierski,May kodeks karny. Komentarz i orzecznictwo, wyd. II, d 1949, s. 10.68

A. Lityski, Podstawy prawa terroru. O niektrych zmianach w prawie karnym pierwszej dekadyPolski Ludowej, [w:]Z dziejw sdw i prawa, [red.] A. Lityski, Katowice 1992, s. 120.69 A. Lityski, op. cit., s. 104.


21/150

21

pozbawienia wolnoci za publiczne nawoywanie do czynw skierowanych przeciwko

jednoci sojuszniczej Polski z pastwem sprzymierzonym czyli de facto z ZSRR. Art.

18 przewidywa obowizek denuncjacji co do niektrych, wymienionych w tym

przepisie przestpstw. Rozdzia II nosi taki sam tytu jak rozdzia XXV k.k. z 1932 r.,ktry w tym zakresie utrzyma moc obowizujc, jednak dekret rozszerzy penalizacj

i zwikszy ustawowe zagroenie70. Rozdzia III dekretu mia na celu przede wszystkim

regulacjobrotu gospodarczego, wobec likwidacji ostatnich przejaww wolnego rynku,

cho zawiera take przepisy penalizujce czyny stanowice istotne naruszenie

interesw pastwa jak np. tzw. szaber czyli wywz mienia z ziem zachodnich71.

Istotnym z punktu widzenia relacji maego kodeksu karnego do kodeksu karnego

z 1932 r. by art. 68 dekretu z 13 VI 1946 r., stwierdza on, i na czas obowizywania

maego kodeksu karnego zawiesza simoc obowizujcprzepisw kodeksu karnego z

1932 r., w zakresie unormowanym w dekrecie z 13 VI 1946 r. Przepis ten co znamienne

nie wylicza enumeratywnie przepisw, ktrych obowizywanie zostao zawieszone, a

jedynie stosowa bardzo oglne okrelenie, zapewne w celu jak najdalej idcego

ograniczenia mocy obowizujcej przepisw kodeksu karnego z 1932 r.72.

Koczc krtki oglncharakteryzacjmaego kodeksu karnego naley doda,

i przepisy proceduralne zostay przeniesione wprost z pierwszej wersji dekretu o

przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy pastwa z 16 XI

1945 r. Nadal sprawy o przestpstwa z rozdziau I dekretu, czyli dotyczce

bezpieczestwa pastwa naleay do waciwoci sdw wojskowych, stan ten utrzyma

si do 1955 r. gdy to ustawa o przekazaniu sdom powszechnym dotychczasowej

waciwoci sdw wojskowych w sprawach karnych osb cywilnych,

funkcjonariuszw organw bezpieczestwa publicznego, Milicji Obywatelskiej i Suby

Wiziennej nie przekaza spraw z rozdziau I maego kodeksu karnego do waciwoci

sdw powszechnych, z wyjtkiem przestpstw zwizanych z szpiegostwem73.

Przechodzc ju bezporednio do analizy znajdujcego siw rozdziale II maego

kodeksu karnego art. 22 wprowadzajcego odpowiedzialno za tzw. przestpstwo

szeptanki warto przytoczy pene brzmienie tego przepisu, stwierdza on kto

rozpowszechnia faszywe wiadomoci, mogce wyrzdzi istotn szkod interesom

Pastwa Polskiego, bd obniy powag jego naczelnych organw podlega karze

70 A. Lityski, op., cit., s. 122.71

Ibidem, s. 122.72 A. Machnikowska, op. cit., s. 284.73 Dz.U. r. 1955 nr 15 poz. 83.


22/150


23/150


24/150

24

wskazywao na to, by rzekoma klska miaa by blisk, czego najlepszym dowodem

jest, e po 3 miesicach od popenienia czynu wojska ludowe w Korei prowadz w

dalszym cigu bohaterskwalkprzeciw agresji amerykaskiej i dobra sprawa musi w

kocu zwyciy85

.Rwnie zwizki midzy Polsk Ludow a Zwizkiem Radzieckim i

obowizkowe dobrossiedzkie stosunki wpyway na orzecznictwo Sdu Okrgowego

w Krakowie. W sprawie W.W. oskaronego o wypowiedzenie w gospodzie w

Jaworznie sw, i Polska nie powinna pozwala sobie eby Zwizek Radziecki

miesza siw nasze rzdy, oraz e w Rosji z Kociow porobili szkoy i magazyny86

Sd uzna jako okoliczno obciajc du spoeczn szkodliwo czynu, gdy

rozpowszechnianie faszywych wiadomoci o Zwizku Radzieckim z ktrym cznas

jaknajlepsze stosunki ssiedzkie mogo wyrzdzi Polsce wielkszkod87.

Istotne dla skadu orzekajcego w sprawach z maego kodeksu karnego byo

rwnie ustosunkowanie podsdnych do nowego ustroju. Sd podkreli w wyroku z 29

VIII 1950 r. szczeglnie niechtne a nawet wrogie ustosunkowanie sioskaronego do

rzeczywistoci spoeczno politycznej w wczesnej Polsce i wymierzy oskaronemu

A.J. kar10 miesicy wizienia oraz grzywnw wysokoci 2000 z z stwierdzenie, i w

czasie pochodu 1 majowego w Alwernii stao czterech zodziei88. Take w sprawie

T.L. oskaronego o publiczne stwierdzenie, e w dzisiejszym ustroju yje si w

niewoli i e wojna, ktra wybuchnie przyniesie obywatelom wolno sd bada, czy

oskarony jest przychylnie ustosunkowany do nowego ustroju, w kocu opar wyrok na

zeznaniach jednego ze wiadkw, gdy jak stwierdzi wiadek ten, ktrego zeznania s

bezwzgldnie wiarygodne, poda z caym poczuciem odpowiedzialnoci czonka PZPR,

e wyklucza by osk. L. mg wystpowa wrogo przeciwko obecnemu ustrojowi89. W

konsekwencji Sd uzna T.L. za niewinnego, stwierdzajc, i jako Badacz Pisma

witego jest nieszkodliwym maniakiem religijnym90.

Mimo funkcjonowania w do trudnych czasach stalinizmu Sd Okrgowy

potrafi orzeka niezalenie od tez stawianych przez funkcjonariuszy Urzdu

Bezpieczestwa. Przykadem takiego niezalenego orzekania jest sprawa S.M. i J.K.,

85 sygn. akt 29/1989/6130.86 sygn. akt 29/1989/5768.87 sygn. akt 29/1989/5768.88

sygn. akt. 29/1989/6013.89 sygn. akt 29/1989/6129.90 sygn. akt. 29/1989/6129.


25/150

25

oskaronych o rozpowszechniania na terenie powiatu mylenickiego wiadomoci

dotyczcych rzekomej potyczki wojsk angielskich i radzieckich w Berlinie, co miao

zwiastowa zbliajcsiwojn91. Dla ukazania caego ta sprawy trzeba wspomnie i

obaj oskareni byli zwizani z ruchem niepodlegociowym, J.K. by onierzemLegionw Polskich, uczestnikiem wojny 1920 r., za w latach II wojny wiatowej by

podoficerem Armii Krajowej, za S.M. by w czasie wojny cznikiem Armii Krajowej.

ledztwo w opisywanej sprawie byo prowadzone przez Powiatowy Urzd

Bezpieczestwa Publicznego w Mylenicach, na rozprawie oskareni zeznali odmiennie

ni w postpowaniu przygotowawczym, gdy jak stwierdzili byli zmuszeni do

podpisania protokow biciem. Sd Okrgowy w uzasadnieniu uniewinniajcego obu

oskaronych wyroku z 7 II 1950 r. stwierdzi, i chocia oskareni w toku ledztwa w

toku trzeciego z kolei przesuchania i przyznali sido winy, to jednak skoro nastpnie

na rozprawie to przyznanie odwoali naley przeto przyj, e w wietle caoksztatu

przytoczonych okolicznoci musi ono uchodzi za wtpliwe i maowartociowe jako nie

poparte adnymi dowodami, zwaszcza e oskareni twierdz e to przyznanie si

zostao od nich wymuszone92.

W opinii wczesnego wymiaru sprawiedliwoci niebezpieczne dla Pastwa byy

rwnie prowadzone w pocigu rozmowy dotyczce rzekomych cudw. B.K. zostaa

oskarona o popenienie przestpstwa z art.22 maego kodeksu karnego, gdy w

pocigu na trasie Jelenia Gra Krakw opowiadaa nieznanym jej osobom o cudzie w

Jeleniej Grze, gdzie jej matka i siostra miay widzie jak obraz Matki Boskiej w

tamtejszym kociele przewraca oczami. W uzasadnieniu aktu oskarenia stwierdzono,

i Rozgaszanie wiadomoci o cudzie, ktry nie zosta stwierdzony przez czynniki

kocielne, zwaszcza w pocigu, mogo doprowadzi do znaczniejszego

rozpowszechnienia si tyche faszywych wiadomoci, co z kolei mogo pocign za

sob oderwanie od warsztatw pracy naiwnych, chccych rzekomy cud oglda na

wasne oczy, wzgldnie znale si w cudownym miejscu93. Sd Okrgowy w

wyroku z 10 VII 1950 r. uzna B.K. winn zarzucanego jej czynu z art. 22 maego

kodeksu karnego i skaza na kar 4 miesicy aresztu, w uzasadnieniu stwierdzajc, i

wobec sensacyjnoci tych wiadomoci wpyw ich na suchaczy mg by znaczny i

91

sygn. akt 29/1989/6268.92 sygn. akt 29/1989/6268.93 sygn. akt 29/1989/5969.


26/150

26

mg wyrzdzi istotn szkod interesom Pastwa Polskiego, czyn oskaronej

wyczerpuje zatem znamiona z art. 22 m.k.k.94.

Istotne nie tylko dla wymiaru kary ale i dla oceny winy lub niewinnoci sprawcy

byo take jego pochodzenie spoeczne. Sd Najwyszy w wyroku z 12 XI 1951 r. I K206/51 stwierdzi, i przy rozwaeniu przestpstw z art. 22 m.k.k. naley mie zawsze

na uwadze caoksztat cech osobowoci sprawcy, a w szczeglnoci jego pochodzenie

spoeczne i stosunek do obecnej rzeczywistoci w Polsce Ludowej. Nie kada bowiem

uwaga krytyczna (nawet obiektywnie chybiona) stanowi faszywwiadomo, mogc

wyrzdzi istotnszkodinteresom Pastwa Polskiego, o jakiej mowa w wymienionym

przepisie prawa. Uwaga taka w ustach wroga klasowego pragncego w ten sposb

dziaa demobilizujco na otoczenie, niewtpliwie moe wypenia dyspozycj art. 22

m.k.k. Ta sama jednak uwaga wygoszona przez obywatela pozytywnie

ustosunkowanego do ustroju Polski Ludowej, moe by uznana za wyraz bdnego

przekonania, zasugujcy wycznie na sprostowanie lub wyjanienie bd w drodze

dyskusji, bd w drodze subowej czy partyjnej95.

Podobn drog, jak ta wytyczona w przytoczonym wyej orzeczeniu Sdu

Najwyszego, poda Sd Okrgowy w Krakowie. W sprawie M.K., ktry zosta

oskarony o wypowiedzenie sw, i Marszalek Rokossowski uciek z Polski oraz, e

tow. Stalin i Hitler to jest jedne i te samo96. Sd uzna co prawda oskaronego za

winnego popenienia czynu z art. 22 m.k.k. ale wymierzy mu stosunkowo agodnkar

czn 6 miesicy wizienia, stanowisko swoje uzasadniajc faktem, i osk. M. K.

pochodzi z rodziny robotniczej, ksztaci si nie mg gdy ustrj kapitalistyczny w

ktrym siurodzi z gry przeznaczy go na maszynrobocz i z tego wzgldu uleg

on tak atwo wrogiej propagandzie97. Podobnie orzek Sd w sprawie S.M.

oskaronego o to, e komentujaudycjradiowdotyczcpooenia robotnikw przed

i po 1939 r. powiedzia w radiu nie mwi prawdy tylko okamuj nard. mwi

take, e tak dalej nie bdzie, e simusi zmieni bo sizanosi na wojn, ktra moe

w tym roku wybuchn oraz jeli rzd Polski Ludowej dalej bdzie tak postpowa z

robotnikami to jak wybuchnie wojna to robotnik by nie by za Rzdem bo ju sinajad

dobrami. oraz gdyby Rzd da robotnikom to co im sinaley to by robotnik wtedy

94 sygn. akt 29/1989/5969.95

Orzecznictwo Sdu Najwyszego..., s. 80596 sygn. akt 29/1989/6143.97 sygn. akt 29/1989/6143.


27/150

27

mg by za Rzdem98. Sd Okrgowy uniewinni S.M. stwierdzajc w uzasadnieniu

wyroku z 21 X 1950 r., i Podkreli wreszcie naley, e zarzucane osk. aktem

oskarenia nastawienie i uwarunkowanie nim wypowiedzi pozostaj w jaskrawej

sprzecznoci z moraln sylwetk oskaronego, przodownika pracy, wyrnionego wmaju br., w wic wanie w miesicu rzekomego popenienia przestpstwa, za

wykonanie 138 % normy. Z tych powodw naleao oskaronego w caoci od

oskarenia uniewinni99.

Kolejnym dowodem na nierwne traktowanie podsdnych i sugerowanie si

przy wymiarze kary pochodzeniem spoecznym oskaronego i jego stosunkiem do

wadzy ludowej jest wyrok w sprawie J.K., ktry zosta oskarony o popenienie czynu

zabronionego opisanego w dyspozycji art. 22 m.k.k. poprzez stwierdzenie, i Stalin

skurwysyn, komunista ograbi Polsk oraz, e Polska powinna by od morza do

morza, e zabrali nam p Polski na Ukrainie a take (...) trudno ja inaczej mwi nie

mog bo serce mnie boli jak widz jak pachoy Rosji Sowieckiej zabieraj chopom

ziemi wcigajc ich do kochozw sowieckich w ktrych bdzie ndza, gd i

ubstwo oraz widzjak pachoy stojz pakw kopalni czy w fabryce bijc ich, gdy nie

chce robi i robotnik musi robi za marne grosze za ktre nic nie moe kupi i z tego

powodu yjw ndzy i w biedzie nie majc kawaka chleba, a jeeli by kto powiedzia

le na ustrj Polski Ludowej oraz ta ndzwrd robotnikw i chopw to konfidenci

wsadzaj ich do wizienia, zncajc si nad nimi w rozmaitszy sposb100. Sd uzna

J.K. winnym zarzucanego mu czynu jednak w wyroku z 14 XII 1950 r. skaza go na

bardzo agodnkar8 tygodni aresztu, co uzasadni midzy innymi stwierdzeniem, e

przy wymiarze kary Sd uwzgldni wszystkie okolicznoci przewidziane w art. 54

k.k., zwracajc szczegln uwag na dotychczasow niekaralno oskaronego, jego

wiek, zaniedbane wychowanie w sensie uwiadomienia i wyrobienia politycznego i

spoecznego, jego chopskie pochodzenie i fakt, e jest z zawodu robotnikiem

fizycznym w Hucie Bankowej w ktrej pracuje bez przerwy od lipca 1945 r.

wywizujc si dobrze ze swych obowizkw i bdc pracownikiem sumiennym i

zdyscyplinowanym101.

Niewtpliwie w wikszoci uzasadnie wyrokw przewija si polityczny

kontekst czasw, widoczna jest czasem nierwno w traktowaniu podsdnych, na

98 sygn. akt 29/1989/6337.99

sygn. akt 29/1989/6337100 sygn. akt 29/1989/6359101 sygn. akt 29/1989/6359


28/150

28

wzgldniejsze traktowanie mogy liczy osoby ktrych stosunek do nowego ustroju by

pozytywny. Nie mniej jednak, jak wykazano Sd Okrgowy w Krakowie nie zawsze

orzeka po myli komunistycznych wadz, jak to miao miejsce w przytoczonej wyej

sprawie J.K. i S.M. oskaronych przez PUBP w Mylenicach o popenienieprzestpstwa z art. 22 m.k.k., a ktrzy to zostali przez Sd uniewinnieni.

Warto zaznaczy, i Sd ten orzeka stosunkowo agodne kary, w dotychczas

zbadanych aktach spraw z art. 22 m.k.k. nie pojawi si jeszcze przypadek orzeczenia

kary w granicach maksymalnego ustawowego zagroenia czyli 5 lat pozbawienia

wolnoci, czsto za orzekane byy kary aresztu, czy kary wizienia do roku,

najsurowsz kar jak orzeczono w dotychczas zbadanych sprawach bya kara 3 lat

wizienia orzeczona w sprawie J.C., ktry dodatkowo zosta skazany na utrat praw

publicznych i obywatelskich praw honorowych na 3 lata. Warto doda, i do liczne

byy uniewinnienia oskaronych. Na 44 przebadane przeze mnie dotychczas sprawy z

art. 22 m.k.k. rozpoznawane przez Sd Okrgowy w Krakowie zapady 23 wyroki

uniewinniajce w I instancji. Rwnie ciekawie rysuje si kwestia rodkw

odwoawczych wnoszonych od wyrokw Sadu Okrgowego w sprawach z maego

kodeksu karnego, oglnie najpierw kasacji, a pniej rewizji we wspomnianej wyej

grupie spraw byo 14, w tym w 10 przypadkach rodek odwoawczy zosta wniesiony

przez oskaronego, za w 4 przypadkach rodek odwoawczy wnis prokurator. Wrd

wspomnianych 14 spraw, w ktrych wniesiono rodek odwoawczy 1 przypadek

stanowia rewizja wniesiona zarwno przez prokuratora jak i przez oskaronego oraz 1

przypadek stanowia rewizja wniesiona przez oskaronego jednake cofnita przeze

jeszcze przed jej rozpoznaniem przez Sd Apelacyjny w Krakowie.

Wszystkie te przytoczone wyej okolicznoci, a wic stosunkowa agodno

orzekanych przez Sd Okrgowy w Krakowie kar, spora liczba uniewinnie, a take

niski poziom wyksztacenia podsdnych, ktrzy wywodzili si przede wszystkim z

klasy pracujcej, robotnikw i chopw pozwala na stwierdzenie, i sdownictwo

powszechne nie stanowio silnego elementu represji, za gwny ciar represji

spoczywa w rkach cakowicie opanowanych przez komunistw Wojskowych Sdw

Rejonowych, ktre orzekay w sprawach zwizanych z bezpieczestwem pastwa i do

powszechnie feroway wyrokami mierci.


29/150

29

Bibliografia

Orzecznictwo Sdu Najwyszego z zakresu materialnego prawa karnego (1945 1957), [red.] S.

liwiski, Warszawa 1958.

Dz. U. z 1944 nr 10 poz. 50.

Dz. U. z 1945 r. nr 53 poz. 300.

Dz. U. z 1946 r. nr 30 poz. 192.

Dz.U. r. 1955 nr 15 poz. 83.

Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6130.


Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt. 29/1989/6013.


Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/6268.Archiwum Pastwowe w Krakowie, sygn. akt 29/1989/5969.




Kadoczny P., Kilka uwag na temat dekretu z 30 padziernika 1944 r. O ochronie Pastwa, [w:] Prawo

karne w okresie stalinizmu, Studia Iuriduca t. 35[red.] G. Rejman, Warszawa 1999.

Lityski A., O prawie i sdach pocztkw Polski Ludowej, Biaystok 1999.

Lityski A., Podstawy prawa terroru. O niektrych zmianach w prawie karnym pierwszej dekady Polski

Ludowej, [w:]Z dziejw sdw i prawa, [red.] A. Lityski, Katowice 1992.

Machnikowska A., Wymiar sprawiedliwoci w Polsce w latach 1944 1950 , Gdask 2008.

Siewierski M., May kodeks karny. Komentarz i orzecznictwo, wyd. II, d 1949.

Rejman G., Przestpstwa polityczne w Polsce (1944 1956), [w:] Komunistyczne prawo karne Polski

Ludowej, [red.] A. Grzekowiak, Lublin 2007.

Ziemba Z., Prawo przeciwko spoeczestwu, Warszawa 1997.


30/150


31/150

31

wydarze. Tym samym, obok faktu uwizienia w obozie koncentracyjnym Auschwitz-

Birkenau, przypadajcego na okres od wrzenia 1940 do kwietnia 1941 roku108, istotny

wpyw na wybory podejmowane przez Bartoszewskiego w okresie Polski Ludowej

wywaro zaangaowanie w walk z okupantem w ramach struktur Armii Krajowej109

oraz dziaalno110 z ramienia Rady Pomocy ydom egoty111. Szczegln rol112

odegrao uczestnictwo Powstaniu Warszawskim113.

Zakoczenie II wojny wiatowej przynioso zasadniczprzebudowporzdku

politycznego, gospodarczego i spoecznego Polski. Tym samym, niejako na nowo

definiowao, szeroko rozumian, aktywno podejmowan przez szereg rodakw, w

tym Bartoszewskiego. Pierwsze powojenne wybory bdce jego udziaem,

zaowocoway podjciem pracy w redakcji Gazety Ludowej, bdcej organem

prasowym mikoajczykowskiego PSL-u114. W okresie poprzedzajcym objcie tej

posady, sytuacja materialna Bartoszewskiego, podobnie jak miao to miejsce w

przypadku szerokiego grona Polakw115, bya trudna. Rozkad mechanizmw produkcji

spowodowa powszechny niedobr artykuw pierwszej potrzeby. To z kolei przynioso

utrzymanie tzw. systemu kartkowego. Cieniem na tworzonym aparacie wadzy kad si

stan zdrowotny przewaajcej czci spoeczestwa. Zwaszcza, w obliczu ogromnych

problemw mieszkaniowych odnotowywanych, m. in. w zamieszkiwanej przez

Bartoszewskiego, Warszawie.

Zaangaowanie w dziaalno PSL-u przynioso poprawsytuacji materialno-

bytowej byego winia obozu Auchwitz-Birkenau. Byo to o tyle istotne, e

przedwojenne mieszkanie Bartoszewskiego zostao doszcztnie spalone w czasie

Powstania Warszawskiego116. Jako czonek PSL-u, Bartoszewski mg korzysta z

partyjnej, stosunkowo dobrze zaopatrywanej, stowki. Co wicej, otrzyma lokum, do

ktrego, decyzj wadz ludowcw, odwoono go samochodem. Nie mniej jednak,

108 Zob.: W. Bartoszewski, Dowiadczenia lat wojny 1939-1945, Krakw 2009.109 M. Turski, Nie bj si, pomagaj ludziom, Polityka, 2002, nr 47, s. 70-71.110 Zob.: www.kprm.gov.pl, Wystpienie Sekretarza Stanu Wadysawa Bartoszewskiego podczasGlobalnego Forum na Rzecz Zwalczania Antysemityzmu. Panel V: Rewizjonizm historyczny,zaprzeczenie Holocaustowi i nowy antysemityzm, Jerozolima 17.12.2009 r. (20.04.2010)111 W. Bartoszewski, egota zapomniana karta z dziejw podziemia, Tygodnik Powszechny, nr 18 z1.05.1960 r., s. 4-5.112 W. Bartoszewski, Powstanie Warszawskie, Tygodnik Powszechny, nr 31 z 2.08.1964 r., s. 1.113 W. Bartoszewski, Rocznice Wrzenia w okupowanej Warszawie, Tygodnik Powszechny, nr 40 z5.10.1958 r., s. 3-4.114

Z. Augustyski, W. Bartoszewski, Dziennikarstwo i polityka, Krakw 2009, s. 7.115 W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2004, Warszawa 2005, s. 174.116 M. Komar, op. cit., s. 134.


32/150

32

pierwsze wynagrodzenie, wypacone w marcu 1946 roku, przeznaczy na zakup ubrania,

podstawowych rodkw czystoci oraz ksiek117.

Zaangaowanie Bartoszewskiego, zarwno, z okresu wojny, jak i

przypadajce na czas po roku 1945, przynioso szereg negatywnych konsekwencji. Juw listopadzie 1946 roku, jako szef propagandy przedwyborczej PSL na terenie

Warszawy, zosta on aresztowany. Przetrzymywany w piwnicach gmachu Ministerstwa

Bezpieczestwa Publicznego, dopiero w styczniu roku nastpnego zosta poddany

pierwszym przesuchaniom118. Na og organizowano je w pnych godzinach

wieczornych oraz nocnych. Sprowadzay si do udzielania odpowiedzi na seri pyta

oraz wielokrotnego spisywania yciorysu. W czerwcu 1947 roku, cigle bez wyroku

sdowego, Bartoszewski zosta przeniesiony do celi zbiorowej pozbawionej wza

sanitarnego. W niewielkim pomieszczeniu stoczono okoo stu aresztantw. Nie

zapewniono im ek119.

W kwietniu 1948 roku, zupenie nieoczekiwanie, wrczono mu, bez

formalnego zakoczenia prac sdowych oraz bez wskazania przyczyn osadzenia w

areszcie, tzw. kartzwolnienia winia ledczego. W obliczu sfaszowanych wyborw

do Sejmu Ustawodawczego oraz postpujcej dezintegracji struktur PSL120,

Bartoszewski zosta zatrudniony w pionie informacyjnym Centralnego Zakadu

Przemysu Drzewnego. Nie mniej jednak odmwi podjcia wsppracy z Urzdem

Bezpieczestwa, co w prostej linii skutkowao zwolnieniem. Tym samym, pomimo

szeregu prb podjcia zatrudnienia nie mg liczy na etat, co wpisywao siw oglne

ramy polityki prowadzonej przez wczesny aparat wadzy. Utrzymywa si zatem z

drobnych zlece redakcyjnych na rzecz Pastwowego Instytutu Wydawniczego121.

W grudniu 1949 roku, niespodziewanie, zosta ponownie osadzony w areszcie

Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego pod zarzutem szpiegostwa. Dopiero w

kwietniu 1952 roku doszo do waciwego procesu sdowego. W wyniku trwajcej nie

duej ni godzinrozprawy, przeprowadzonej w wietlicy wiziennej, zadecydowano o

uznaniu winy. Wyrok, bez udziau wiadkw i rodziny, odczytano w maju w siedzibie

Wojskowego Sdu Rejonowego w Warszawie. Kara za wynosia osiem lat wizienia.

117 Ibidem, s. 153-154.118 Ibidem, s. 156.119

Ibidem, s. 161-162.120 M. Kallas, A. Lityski, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 67-74.121 M. Komar, op. cit., s. 166-167.


33/150

33

Pomimo licznych odwoa, sd nie zdecydowa o zmianie wyroku122. Zwaszcza, e nie

przedstawiono, zarwno kraju, na rzecz ktrego Bartoszewski miaby podejmowa

dziaania wywiadowcze, jak i zakresu samej dziaalnoci szpiegowskiej123.

W czasie kilkuletniego pobytu w areszcie oraz w wizieniu, Bartoszewskiposiada sposobno poznania szeregu osb, podobnie jak on, oskaronych z tzw.

politycznego nadania124. Wrd nich wymieni mona, zarwno bezporednich

uczestnikw dziaa wojennych onierzy Armii Krajowej, czonkw PSL-u, dawnych,

hitlerowskich okupantw, jak i nieprzychylnych wadzom przedsibiorcw,

przedstawicieli inteligencji, oraz, zupenie niezaangaowanych politycznie,

przypadkowo osadzonych, obywateli. Wszyscy oni przetrzymywani byli pod zarzutem

kolaboracji, szpiegostwa, zdrady, dziaania na szkod pastwa itd. Co szczeglnie

godne podkrelenia, przebywali w trudnych warunkach: zatoczonych, niejednokrotnie

zlokalizowanych na poziomie piwnic, celach, nie wyposaonych w ka. Podobnie jak

to miao miejsce w przypadku Bartoszewskiego, pozbawieni prawa do sprawiedliwego

procesu sdowego, utrzymywali surowe wyroki, z karmierci wcznie125.

Sam Bartoszewski, dzielc los tysicy obywateli, zosta zaangaowany do prac

drukarskich, prowadzonych na terenie wizienia. Tym samym, posiada dostp do kilku

wydawanych wwczas tytuw, m. in. Trybuny Ludu, Przegldu Sportowego. W

wyniku przybywania w trudnych warunkach, byy wizie obozu Auschwitz-Birkenau

zapad na grulic. Pomimo tego, wiosn1954 roku zosta przewieziony do Raciborza,

gdzie skazani przetrzymywani byli w celach nieporwnywalnie mniejszych, ni miao

to miejsce w Warszawie. Ostatecznie, z powodu pogarszajcego si stanu zdrowia, w

sierpniu 1954 roku udzielono Bartoszewskiemu rocznej przerwy w odbywaniu kary.

Dopiero na mocy postalinowskiej odwily, w marcu 1955 roku Najwyszy Sd

Wojskowy uzna, e zosta on bezpodstawnie aresztowany i skazany126.

Pozbawiony pracy i perspektyw podjcia, dwukrotnie ju przerywanych,

studiw, Bartoszewski znajdowa si w sytuacji nieatwej. Podobnie, jak miao to

miejsce w przypadku szeregu innych osb, odbywajcych kar wizienia,

niejednokrotnie spotyka si z, rnie motywowanym, oporem ze strony, tak

122 Ibidem, s. 178.123 W. Bartoszewski, Warto by przyzwoitym, Pozna 1990, s. 99.124 www.bpdm.kprm.gov.pl, Wadysaw Bartoszewski, Wystpienie podczas inauguracji obrad

wiatowego Zjazdu Polskich Kombatantw, Warszawa 2.09.2009 r. (29.04.2010).125 W. Roszkowski, op. cit., s. 205-207.126 M. Komar, op. cit., s. 183.


34/150

34

przedstawicieli aparatu pastwowego, jak i czonkw sporej czci spoeczestwa. Tym

samym, utrzymywany by przez przyjaci, od ktrych otrzymywa tzw. kopertwki127.

Ostatecznie, w sierpniu 1955 roku podj prac w Stowarzyszeniu Bibliotekarzy

Polskich, co pozwolio mu na usamodzielnienie si128

.Bartoszewski niestarannie znajdowa si jednak w polu zainteresowa

Suby Bezpieczestwa. Poczwszy od sierpnia 1955 roku, obserwowano go, imputujc

organizacj siatki wywiadowczej oraz przygotowywanie zamachw na czoowych

dziaaczy partyjnych i rzdowych129. Niejako w oderwaniu od tego typu okolicznoci,

Bartoszewski publikowa w Stolicy, wiecie, Tygodniku Powszechnym130.

Oskarenia o dziaalno antykomunistyczn131 towarzyszyy jednak wszelkim,

podejmowanym przez niego, dziaaniom. Tak byo w przypadku pobytu w Izraelu,

przypadajcego na okres od wrzenia do listopada 1963 roku, zwizanego z

przyznaniem tytuu Sprawiedliwy Wrd Narodw wiata132 oraz wizyty w Austrii

majcej miejsce w tym samym roku. Oczywicie, nie mogyby one mie miejsca, gdyby

nie, poprzedzona kilkoma odmowami, pozytywna decyzja w sprawie przyznania mu

paszportu. Zwaszcza, e polityka pastwa w tym zakresie, poza okresami wzgldnej

liberalizacji, pozostawaa restrykcyjna133. Na wyjazd liczy mogli funkcjonariusze

partyjni, wysocy urzdnicy pastwowi, czonkowie ich rodzin oraz osoby, ktre w myl

oficjalnej doktryny pastwowej, stanowiy tzw. wrogw systemu, np.: duchowni134. Nie

mniej jednak, uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie z ktrym, w

przypadku Bartoszewskiego, obok szeregu rnych czynnikw, przewayo stanowisko

wczesnych wadz, wskazujce na potrzeb akcentowania antyhitlerowskiego

zaangaowania rodakw podczas II wojny witowej.

W zestawieniu z peerelowsk rzeczywistoci dnia codziennego, a przede

wszystkim trudnociami mieszkaniowymi oraz aprowizacyjnymi, pobyt w krajach

bogatego Zachodu wywar na Bartoszewskim, podobnie jak miao to miejsce w

127 Ibidem, s. 188.128 www.uni.opole.pl, Wadysaw Bartoszewski. Doktorat Honoris Causa Uniwersytetu Opolskiego(28.04.2010)129 M. Komar, op. cit., s. 188.130 W. Bartoszewski, Na drodze do, s. 538.131 Notatka dyrektora III Departamentu Ministerstwa Spraw Wewntrznych, pk. H. Pitka z dnia29.09.1970 r. na temat dziaalnoci Wadysawa Bartoszewskiego, w: Ibidem.132 Ksiga Sprawiedliwych Wrd Narodw wiata. Ratujcy ydw podczas Holocaustu. Polska, podred. I. Gutmana, s. 232.133

Zob.: M. Bortlik-Dwierzyska, M. Niedurny, Uciekinierzy z PRL, Katowice-Warszawa 2009.134 Zob.: K. Jaworska, Sprawa odmowy wydania paszportu dla arcybiskupa Wadysawa Kominka w1963 r., Perspectiva, 2006, nr 2.


35/150

35

przypadku obywateli, ktrzy otrzymali przyzwolenia na wyjazd zagraniczny, due

wraenie. Swoj reakcj na sytuacj panujc w krajach lecych na zachd od

elaznej kurtyny, okrela mianem szoku135. W listopadzie 1963 roku Bartoszewski

zosta wsppracownikiem Radia Wolna Europa136

. Dziki staraniom miesicznikaDokumente-Documents uzyska stypendium, umoliwiajce mu wyjazd do Republiki

Federalnej Niemiec w roku 1965137. Pobyt ten, obok wizyty w Izraelu i Austrii,

dodatkowo potgowa wraenie dysonansu cywilizacyjnego miedzy Polsk a krajami

EWG, obserwowanego, zarwno na gruncie dostpnoci zupenie podstawowych dbr i

usug, jak i swobody wyboru drogi yciowej w wymiarze zawodowym i osobistym138.

W zwizku z licznymi wyjazdami zagranicznymi jego dziaalno naukowa

oraz literacka bya poddawana prbom ilociowego i jakociowego ograniczenia.

Sytuacja taka miaa ju miejsce przed pierwsz podr do Izraela. W roku 1962,

pomimo podjcia studiw z zakresu filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim

oraz zoenia pracy magisterskiej, zosta on skrelony z listy studentw, co nosio

znamiona decyzji politycznej139. W podobnej sytuacji znajdowa siszereg innych osb,

ktre, w mniejszym bd wikszym zakresie, podejmoway dziaania niezgodne z

oficjalnym stanowiskiem partii.

W roku 1970 ksiki, broszury i artykuy Bartoszewskiego zostay objte

zakazem druku na terytorium Polski. Tym samym, jego twrczo zostaa cakowicie

ocenzurowana140. Nie mniej jednak, nadal stara sion podejmowa aktywno na niwie

literackiej, nawet jeli nie w dosownym tego sowa znaczeniu, to chociaby poprzez

dziaalno natury organizacyjnej. W latach 1969-1973 peni funkcj prezesa

warszawskiego oddziau Towarzystwa Przyjaci Ksiki. Rwnie w roku 1969 zosta

czonkiem Zarzdu Polskiego PEN Clubu, penic okresowo funkcj jego sekretarza

generalnego141.

Ponadto, wykada na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim142. Byo to istotne

z dwch powodw. Po pierwsze, ze wzgldu na sposobno prezentowania historii

135 M. Komar, op. cit., s. 198.136 W. Bartoszewski, Robi, ile mog, do lekarza nie chadzam, Gazeta Stoeczna, nr 45 z 23.02.2010 r.,s. 9.137 W. Bartoszewski, Warto by, s. 106.138 W. Roszkowski, op. cit., s. 273-274.139www.uw.edu.pl, W. Bartoszewski, Refleksje wiadka stulecia (28.04.2010)140www.encyklopedia-solidarnosci.pl, Wadysaw Bartoszewski (29.04.2010)141www.penclub.com.pl, Historia PEN Clubu (29.04.2010)142

www.bpdm.kprm.gov.pl, Wadysaw Bartoszewski, Przestrze wolnoci i prawdy (Mj KUL w latach

PRL-u). Wystpienie na uroczystoci przyjcia doktoratu hc w styczniu 2008 r.(30.04.2010)


36/150

36

naszego kraju, a w szczeglnoci przebiegu Powstania Warszawskiego, z pominiciem

oficjalnej cenzury143. Zwaszcza, e zyska on stosunkowo due audytorium w postaci

rodowiska studentw historii na KUL-u, ktre poczwszy od 1977 roku zaczo

wydawa niezaleny miesicznik Spotkania144

. Po drugie, z uwagi wzgldnstabilizacj jego sytuacji materialno-bytowej, dokonujc si wanie za spraw

zatrudnienia w murach uczelni. Biorc pod uwag fakt, e prowadzona przez

Bartoszewskiego dziaalno w jednoznaczny sposb okrelaa stosunek wadz PRL-u

do jego ewentualnych prb podjcia zatrudnienia poza uniwersytetem, wykady na

KUL-u pozostaway szczeglnie istotne.

Aktywno bdca udziaem Bartoszewskiego, rwnie ta wybiegajca poza

sfer stricte naukow, nieustannie stanowia przedmiot zainteresowa wczesnego

aparatu bezpieczestwa. Podobnie jak to miao miejsce w przypadku osb, w

najmniejszym choby zakresie, wystpujcych przeciwko organom wadzy, by on

inwigilowany. Wielokrotnie wzywano go na przesuchania oraz rewidowano.

Zwaszcza, e w 1974 roku sygnowa swym nazwiskiem list skierowany do Rady

Pastwa z probo uaskawienie braci Czumw, a w dwa lata by wspautorem tzw.

Listu czternastu, wyraajcego sprzeciw wobec wprowadzenia do Konstytucji PRL z

1952 roku zapisu o nierozerwalnoci sojuszu z ZSRR. W roku 1977 wsptworzy

nielegalne Towarzystwo Kursw Naukowych145. Ponadto, w sierpniu 1980 roku

podpisa Apel Szedziesiciu Czterech intelektualistw, w peni popierajcy dania

wysuwane przez strajkujcych robotnikw Wybrzea146 oraz zosta czonkiem

Solidarnoci. Jeszcze w tym samym roku147 bra udzia w Kongresie Kultury

Polskiej148. W 1981 r. opublikowa, w ramach tzw. drugiego obiegu, prac. Polskie

Stronnictwo Ludowe w latach 19451946. Dokumenty z dziejw niezalenego ruchu

ludowego w Polsce149.

Zarysowan powyej dziaalno przerwaa realizacja decyzji o ogoszeniu

stanu wojennego150, przybierajca posta internowania w nocy z 12 na 13 grudnia 1981

143 A. Rybak, KUL kuleje, Polityka, 2005, nr 19, s. 36.144www.tnn.pl, Spotkania - Niezalene Pismo Modych Katolikw w Lublinie (29.04.2010)145 W. Bartoszewski, Na drodze do, s. 502.146 L. Bdkowski, 21 postulatw, Polityka, 2005, nr 4, s. 4.147 W. Bartoszewski, Na drodze do, s. 486-492.148 Internowany Kongres, Spotkania, 1981/1982, nr 17/18, s. 4.149 www.kul.pl, Wadysaw Bartoszewski. Doktorat honoris causa Katolickiego Uniwersytetu

Lubelskiego im. Jana Pawa II w Lublinie (29.03.2010)150 AAN, PZPR, Komitet Centralny w Warszawie, sygn. V/171, k. 404-420, Protok nr 19 z posiedzeniaBiura Politycznego KC PZPR w dniu 13 grudnia 1982 r. w Warszawie.


37/150

37

roku. Pocztkowo Bartoszewski przetrzymywany by w areszcie w Biaoce. Nie mniej

jednak 15 grudnia przetransportowano go do Jaworza - jednego z kilkudziesiciu151,

specjalnie przygotowanych do tego celu152, orodkw, zlokalizowanych na terytorium

caego kraju153

. Tym samym, w wyniku sprawnie przeprowadzonej154

akcji Joda155

,Bartoszewski podzieli los kilku tysicy opozycjonistw i sympatykw

Solidarnoci156, ktrzy w okresie tzw. Polski Ludowej poddawani byli, w rnym

stopniu i w rnym zakresie, przymusowej izolacji. Grup internowanych tworzyli

czonkowie, m. in.: NSZZ Solidarno, Niezalenego Zrzeszenia Studentw, NSZZ

Rolnikw Indywidualnych, Klubu Inteligencji Katolickiej, Konfederacji Polski

Niepodlegej, Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela157

Nie mniej jednak, orodek w Jaworzu zorganizowany by z myl o

pracownikach naukowych uniwersytetw, artystw, pisarzy, poetw i dziennikarzy. Pod

wzgldem zapewnianych warunkw lokalowych, sanitarnych itd. w znaczcym stopniu

odbiega on zatem od obozw, w ktrych przebywaa wikszo internowanych158.

Podstawowym rodkiem transportu do Jaworza pozostaway, ze wzgldw

bezpieczestwa, helikoptery. Internowani, zobowizani do przestrzegania

regulaminu159, przebywali w trzyosobowych pokojach, wyposaonych w tapczany,

szaf, umywalk oraz lustro. Co szczeglnie istotne, nie brakowao rwnie

odbiornikw radiowych, posiadajcych pasma pozwalajce na odbir audycji Wolnej

Europy160. W orodku funkcjonowaa, stosunkowo dobrze zaopatrzona, stowka161.

Osadzeni posiadali prawo do odwiedzin ze strony rodziny162. Stwarzao do sposobno

do przekazania internowanym paczek, stanowicych efekt ofiarnoci rodakw

151 A. Paczkowski, Wojna polsko-jaruzelska, Warszawa 2006, s. 94.152 B. K. Gob, W. Kaudziski, Kwidzyn. W niewoli brata mego, Olsztyn 2005, s. 367-368.153

Stan wojenny w dokumentach wadz PRL 1980-1983, oprac. B. Kopka, G. Majchrzak, Warszawa2001, s. 65-66.154 Dz. U., nr 29, poz. 158, Rozporzdzenie Rady Ministrw w sprawie zasad postpowania w sprawach ointernowanie obywateli polskich z 12.12.1981 r.155 Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR w latach 1980-1981, oprac. M. Jabonkowski, W.Janowski, W. Wadyka, Warszawa 2004, s. 1257.156 A. Paczkowski, Droga do mniejszego za. Strategia i taktyka obozu wadzy. Lipiec 1980- stycze1982, Krakw 2002, s. 78.157 P. Raina, M. Zbroek, Operacja Lato 80. Preludium stanu wojennego, Pelpin 2003, s. 281.158 T. Mazowiecki, Internowanie, Londyn 1982, s. 41-42.159 Dz. U., nr 32, poz. 189, Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie regulaminu pobytu osbinternowanych w orodkach odosobnienia z 30.12.181 r.160 E. Staniewski, Jaworze, Warszawa 2006, s. 17161

W. Bartoszewski, Dziennik z internowania. Jaworze. 15.12.1981 19.04.1982, Warszawa 2006, s. 25.162 H. F. Sporo, Wspomnienia i listy z orodkw internowania PRL w czasie stanu wojennego 1981-1982, Chorzw 2006, s. 50.


38/150

38

mieszkajcych w Polsce, jak i poza granicami kraju163. Internowani nie byli bici i

poniani, jak to miao miejsce w innych orodkach, np.: w Suwakach164. Sam

Bartoszewski, wybrany starost obozu165, niejednokrotnie wskazywa rzeczywiste

powody tego typu sytuacji166

, sprowadzajce si do prb wewntrznego rozbicia tzw.rodowiska solidarnociowego za spraw, planowanej przez wadze, propagandowej

dyskredytacji osadzonych w Jaworze.

W kwietniu 1982 roku, dziki wsparciu krajowych i zagranicznych rodowisk

intelektualistw, zadecydowano o uwolnieniu Bartoszewskiego. Podobnie, jak to miao

miejsce przed rokiem 1981, podj on prac dziennikarsk. Tym samym, zosta

czonkiem redakcji Tygodnika Powszechnego. Na gruncie odwily, obserwowanej

w odniesieniu do polityki migracyjnej pastwa, Bartoszewski ponownie ubiega si o

prawo opuszczenia kraju. W okresie przypadajcym na lata 1983-1984 oraz 1986-88

wykada w RFN, na uniwersytetach w Monachium i Eichsttt. W pewnym zakresie

podzieli zatem los tysicy rodakw decydujcych o, przybierajcej rny wymiar

czasowy, emigracji167.

Uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie z ktrym, yciorys

Wadysawa Bartoszewskiego stanowi moe swojego rodzaju punkt wyjcia dla

dyskusji na temat rzeczywistoci politycznej, gospodarczej i spoecznej okresu PRL-u.

Dyskusji toczcych si, rwnie w obrbie rodowiska historykw. Decyduje o tym

kilka wzgldw. Wrd nich decydujce miejsce zajmuje ponadprzecitna

aktywno168, z jednej strony, pozostajca jego udziaem, a z drugiej, wybiegajca poza

oglny schemat wyboru drogi yciowej, typowy dla przewaajcej czci polskiego

spoeczestwa omawianego okresu. Tym samym, dziaalno Bartoszewskiego,

analizowana zarwno w aspekcie politycznym, jak i naukowo-literackim, pozwala na

zarysowanie tendencji i zjawisk, charakterystycznych dla funkcjonowania polskiego

163 J. Sokoowska, Emigracja na rzecz Polski. Rozmowa z Albinem Tybulewiczem, dziaaczememigracyjnym, organizatorem pomocy charytatywnej dla Polski w latach 80-tych, w: Koci w godzinieprby. 1945-1989 Nieznane dokumenty i wiadectwa, pod red. T. Balona-Mroczki, A. Pindel-Witek,Krakw 2004, s. 109.164 W. Polak, Stan wojenny - pierwsze dni, Gdask 2005, s. 165.165 S. Niesioowski, Z Wadysawem Bartoszewskim w niewoli i w wolnej Polsce, w: Prawda ipojednanie. W 80. rocznicurodzin Wadysawa Bartoszewskiego, pod red. J. Barcza, Warszawa 2002, s.54.166 W. Kuczyski, Obz, Warszawa 1982, s. 50.167 www.internowani.xg.pl, D. Stoa. Emigracja lat 80-tych. Emigracja solidarnociowa. Referatwygoszony 13 grudnia 2001 r. w Warszawie, na sesji naukowej zorganizowanej przez Biuro Edukacji

Publicznej IPN "Stan wojenny. Spojrzenie po dwudziestu latach" (19.04.2010)168 www.msz.gov.pl, Przed wizyt ministra SZ RP Wadysawa Bartoszewskiego w Moskwie, Mediazagraniczne o Polsce. Biuletyn codzienny MSZ, nr 27 z 7.02.2001 r. (29.04.2010)


39/150

39

spoeczestwa, jego dylematw, rozterek, trudnoci materialno-bytowych oraz

wyborw, przypadajcych na czas Polski Ludowej.


40/150

40

Bibliografia

AAN, PZPR, Komitet Centralny w Warszawie, sygn. V/171, k. 404-420, Protok nr 19 z posiedzenia

Biura Politycznego KC PZPR w dniu 13 grudnia 1982 r. w Warszawie.

Augustyski Z., Bartoszewski W., Dziennikarstwo i polityka, Krakw 2009..

Bartoszewski W., Dowiadczenia lat wojny 1939-1945, Krakw 2009.

Bartoszewski W., Dziennik z internowania. Jaworze. 15.12.1981 19.04.1982, Warszawa 2006.

Bartoszewski W., Kim chczosta i dlaczego?, Moje Pisemko, nr 26 z 30.06.1934 r.

Bartoszewski W., Na drodze do niepodlegoci, Pary 1987.

Bartoszewski W., Powstanie Warszawskie, Tygodnik Powszechny, nr 31 z 2.08.1964 r.

Bartoszewski W., Robi, ile mog, do lekarza nie chadzam, Gazeta Stoeczna, nr 45 z 23.02.2010 r.

Bartoszewski W., Rocznice Wrzenia w okupowanej Warszawie, Tygodnik Powszechny, nr 40 z

5.10.1958 r.Bartoszewski W., Warto by przyzwoitym, Pozna 1990.

Bartoszewski W., egota zapomniana karta z dziejw podziemia, Tygodnik Powszechny, nr 18 z

1.05.1960 r.

Bdkowski L., 21 postulatw, Polityka, 2005, nr 4.

Bijak J., Bartoszewski i donosiciele, Polityka, 1996, nr 50.

Bortlik-Dwierzyska M., Niedurny M., Uciekinierzy z PRL, Katowice-Warszawa 2009.

Dz. U., nr 29, poz. 158, Rozporzdzenie Rady Ministrw w sprawie zasad postpowania w sprawach o

internowanie obywateli polskich z 12.12.1981 r.

Dz. U., nr 32, poz. 189, Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci w sprawie regulaminu pobytu osb

internowanych w orodkach odosobnienia z 30.12.181 r.

Glinka K., Midzy polityka geopolityk. Wadysawa Bartoszewskiego uwagi na temat miejsca i roli

Polski w Europie po roku 1989, Przegld Geopolityczny, 2010, t. 2.

Gob B. K., Kaudziski W., Kwidzyn. W niewoli brata mego, Olsztyn 2005.

Internowany Kongres, Spotkania, 1981-1982, nr 17-18.

Jaworska K., Sprawa odmowy wydania paszportu dla arcybiskupa Wadysawa Kominka w 1963 r.,

Perspectiva, 2006, nr 2.

Kallas M., Lityski A., Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000.

Komar M., Wadysaw Bartoszewski. Wywiad rzeka, Warszawa 2006.

Ksiga Sprawiedliwych Wrd Narodw wiata. Ratujcy ydw podczas Holocaustu. Polska, pod red.

I. Gutmana.

Kuczyski W., Obz, Warszawa 1982.

Mazowiecki T., Internowanie, Londyn 1982.

Narady i telekonferencje kierownictwa PZPR w latach 1980-1981, oprac. M. Jabonkowski, W. Jano