ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVSTVO FBiH

INSTITUTE FOR PUBLIC HEALTH FB&H

Prevencija gojaznosti u Evropi – Konzorcijum za prevenciju gojaznostiputem efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fizi ku aktivnost – EURO-PREVOBč

Adresiranje društvenih i ekonomskih determinanti ishrane i fizi keaktivnosti za prevenciju gojaznosti u Evropi

č

Sumarni izvještaj o pilot testiranju

EURO-PREVOB instrumenta za analizu politika

u regionu jugoisto ne Evropeč

Sarajevo, 2010

ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVSTVO FBiHINSTITUTE FOR PUBLIC HEALTH FB&H

Prevencija gojaznosti u Evropi – Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fizičku aktivnost – EURO-PREVOB

Adresiranje društvenih i ekonomskih determinanti ishrane i fizičke aktivnosti za prevenciju gojaznosti u Evropi

Sumarni izvještaj o pilot testiranju EURO-PREVOB

instrumenta za analizu politika u regionu jugoistočne Evrope

Autori:

Aida Filipović Hadžiomeragić

Joceline Pomerleau

Cécile Knai

Aileen Robertson

& Konzorcijum EURO-PREVOB-a

Sarajevo, 2010

4

Izdavač: ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVSTVO FBiH

INSTITUTE FOR PUBLIC HEALTH FB&H

Titova 9, 71000 Sarajevo

Bosnia and Herzegovina

Urednici: Pamela Harling

Zlatko Vučina

Autori: Aida Filipović Hadžiomeragić

Joceline Pomerleau

Cécile Knai

Aileen Robertson

Konzorcijum EURO-PREVOBa

DTP: Muris Krupić

Štampa: MELIGRAF d.o.o Sarajevo

Copyright © 2010 Konzorcijum EURO-PREVOB-a. Sva prava zadržana.

Konzorcijum EURO-PREVOB-a podržava zahtjeve za dozvolu reproduciranja ili prevođenja ovog izvještaja, djelomično ili u potpunosti. Molimo da zahtjeve šaljete na: europrevob@lshtm.ac.uk

Odricanje odgovornosti

Ovaj dokument odražava samo viđenja njegovih autora; Evropska komisija zato nije odgovorna za bilo kakvu upotrebu informacija sadržanih u njemu.

5

Sadržaj

KRATKI SADRŽAJ ........................................................................................7

LISTA SKRAĆENICA.....................................................................................7

ZAHVALNICE ...............................................................................................7

1. UVOD ......................................................................................................9

1.1 PREVALENCA GOJAZNOSTI I GLAVNI FAKTORI RIZIKA ZA GOJAZNOST...................... 9

2. METODE ................................................................................................11

2.1 OPIS EURO-PREVOB INSTRUMENTA ZA ANALIZU POLITIKA ............................. 11 2.2 PILOT TESTIRANJE U BOSNI I HERCEGOVINI ................................................ 11

3. REZULTATI ............................................................................................14

3.1 KONTROLNA LISTA POLITIKA...................................................................... 14 Relevantnost, primjenljivost i korisnost kontrolne liste politika .................... 14

3.2 UPITNIK U ZAJEDNICI.............................................................................. 16 Relevantnost, primjenljivost i korisnost upitnika u zajednici ........................ 17

4. ZAKLJUČCI ............................................................................................17

REFERENCE ...............................................................................................19

6

7

Kratki sadržaj

Ovaj izvještaj ukratko prikazuje rezultate pilot testiranja EURO-PREVOB instrumenta za analizu politika u Bosni i Hercegovini. Rezultati se tiču analize politika, primjenljivosti, relevantnosti i korisnosti dvije glavne komponente instrumenta za jugoistočnu Evropu, kao i evaluaciju procesa jer je on bio sastavni dio procesa pilotiranja.

Lista skraćenica

Sljedeće skraćenice su korištene u ovom izvještaju:

BHAS Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine D Deliverable (Izlazni rezultat projekta) EA Područja brojanja EC Evropska komisija EU Evropska unija EURO-PREVOB Prevencija gojaznosti u Evropi – Konzorcijum za prevenciju gojaznosti putem

efektivnih aktivnosti vezanih za ishranu i fizičku aktivnost F BH Federacija Bosne i Hercegovine HFA Zdravlje za sve HBS Anketa potrošnje domaćinstava HBSC Zdravstveno ponašanje školske djece (istraživanje) IPH F BIH Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine MICS Multiple Indicator Cluster Survey (Istraživanje višestrukih pokazatelja) SES Socioekonomski status SEE Jugoistočna Evropa UNICEF Dječiji fond Ujedinjenih naroda WHO Svjetska zdravstvena organizacija

Zahvalnice

Ovaj projekt je finansiran Šestim okvirnim programom Evropske komisije (Projekt broj 044291). Iskrenu zahvalnost iskazujemo Dr. Zlatku Vučini, direktoru Zavoda za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine, za pružanje podrške institucije za ovaj pilot projekt. Iskrenu zahvalnost želimo iskazati i Charlieju Fosteru (Univerzitet u Oxfordu) za njegov doprinos dizajnu pilot projekta, Amiru Rezzougu (Francuska) za njegove ilustracije infrastrukture u okolini u upitniku u zajednici, gospodinu Fahrudinu Memiću, pomoćniku direktora za razvoj u Federalnom uredu za statistiku, za pomoć pri odabiru područja za uzorak, Malthe Wandall-Holmu i Niels Steen Kroghu za razvoj Eurofood baze podataka, Dr. Aidi Vilić Švraka za njen rad na pilotiranju i doprinos u pripremi izvještaja o kontrolnoj listi politika, terenskim radnicima Dr. Mirsadi Mulaomerović, Adisi Malićbegović, Iskri Vučina i Eni Mulaomerović za njihovu ključnu ulogu u pilotiranju i doprinos u pripremi izvještaja o upitniku u zajednici, gospodinu Faruku Mehmedoviću za obavljanje obrade podataka prikupljenih upitnikom u zajednici i gospođi Pameli Harling (Škola higijene i tropske medicine u Londonu) za njenu pomoć u uređivanju dokumenta.

8

9

1. Uvod

U kontekstu EURO-PREVOB projekta razvijen je instrument za analizu politika kako bi se istraživačima i donosiocima odluka u javnom zdravstvu omogućilo da, s jedne strane, procjene razmjer odgovora politika na gojaznost i vezane riziko faktore na nacionalnom nivou, a s druge, da procjene odabrane indikatore obezogenih okruženja na nivou zajednice, koristeći zajedničku metodologiju.

Između jeseni 2008. i proljeća 2009. godine, instrument je pilotiran u pet evropskih zemalja odabranih da predstavljaju pet podregija Evrope – u Bosni i Hercegovini (jugoistočna Evropa – SEE), Republici Češkoj (centralna i istočna Evropa), Francuskoj (zapadna Evropa), Latviji (nordijske i baltičke zemlje) i Turskoj (južna Evropa). Organizirane su i subregionalne radne grupe, sačinjene od zainteresiranih strana (stakeholderi) i stručnjaka, kako bi revidirali rezultate pilot testiranja i prodiskutovala relevantnost i primjenljivost instrumenta za analizu politika za pojedinačne subregione. Principi i standardizirane metode prema kojima je pilot testiranje obavljeno detaljno su opisani u drugom EURO-PREVOB izvještaju pod nazivom ‘’Deliverable D5 – Izvještaj o razvoju i koordinaciji podregionalnih analiza’’.

Ovaj izvještaj sumira rezultate ‘’Izvještaja o radnoj grupi u regiji jugoistočne Evrope’’ (EURO-PREVOB Deliverable D10). Opisani rezultati se tiču primjenljivosti, relevantnosti i korisnosti dvije glavne komponente instrumenta za jugoistočnu Evropu, te evaluaciju procesa, kao sastavnog dijela procesa pilotiranja.

1.1 Prevalenca gojaznosti i glavni faktori rizika za gojaznost

Ovaj dio pruža pozadinske informacije o prevalenci gojaznosti i odabranim faktorima rizika za gojaznost u Bosni i Hercegovini. Ipak, važno je naznačiti da se u zemlji podaci o nutritivnom statusu i prevalenci gojaznosti uglavnom prikupljaju na entitetskom nivou1 i zato podaci za nacionalni nivo često nisu na raspolaganju. Pored toga, podaci se ne prikupljaju redovno ni na entitetskom nivou, te tako, za neke podgrupe stanovništva, kao što su školska djeca i adolescenti, podaci o nutritivnom statusu nisu raspoloživi.

Odrasle osobe – Rezultati istraživanja riziko faktora za razvoj hroničnih nezaraznih bolesti, sprovedenog 2002. godine u Federaciji BiH govore da su prekomjerna težina i gojaznost izražen problem u zemlji. Otkriveno je da 41% odraslih ima prekomjernu težinu, a da je 21% gojazno2. Prevalenca gojaznosti je bila znatno viša kod žena (25%) nego kod muškaraca (6.5%), dok je proporcija prekomjerne težine bila viša među muškarcima (48.6%) nego među ženama (36.1%) (1).

1 Bosna i Hercegovina je administrativno organizirana u dva entiteta, Federaciju Bosne i Hercegovine (FBiH) i Republiku Srpsku (RS). Treća administrativna jedinica, Distrikt Brčko, je ustanovljena 1999. Entiteti imaju autonomiju u području unutrašnjih poslova, ekonomske i društvene politike, obnove i naseljavanja, odbrane, pravosuđa, porezne i carinske uprave. 2 Prekomjerna težina i gojaznost kod odraslih se definira korištenjem međunarodnih graničnih vrijednosti za BMI. BMI ≥25 kg/m2 - prekomjerna težina i BMI ≥30 kg/m2 - gojaznost (1).

10

Djeca – Prekomjerna tjelesna težina kod djece je također uzrok za zabrinutost. Istraživanje višestrukih pokazatelja (MICS) sprovedeno 2006. godine na teritoriji cijele Bosne i Hercegovine je pokazalo da jedno od petero djece (20.2%) u dobi 0-5 godina ima prekomjernu težinu3 (2). U Federaciji Bosne i Hercegovine procenat prekomjerno teške djece u dobi od 0-5 godina porastao je sa 12% u 2000. (3) na 17.4% u 2006. godini (2).

Socioekonomski indikatori – Socioekonomski faktori povećavaju izloženost zdravstvenim rizicima, uključujući gojaznost. Bruto nacionalni dohodak po glavi stanovnika u Bosni i Hercegovini je 2003. iznosio 6250 dolara u poređenju sa prosjekom od 6842 dolara ‘’evropske podregije B’’4 (WHO, HFA 2005)(4). Dok je nacionalna stopa pismenosti odraslih visoka (99.6%) (2), stopa nezaposlenosti je 2007. godine bila 29% (BHAS, 2007)(5), dok stopa siromaštva i dalje ostaje značajna: 2001. je iznosila 19,5% (Svjetska banka, 2005), a 2007. 20%, pokazujući da ljudi u Bosni i Hercegovini i dalje žive u relativnom siromaštvu (BHAS 2007).

Indikatori ishrane – Informacije o faktorima ishrane koje su uglavnom prikupljene na entitetskom nivou (izuzev statistike o dojenju za koju su dostupni nacionalni podaci) sugerišu da bi neke nezdrave prehrambene navike mogle biti važan faktor rizika za razvoj gojaznosti u zemlji. Prehranu odraslih u Federaciji Bosne i Hercegovine karakterizira velika potrošnja crvenog mesa i masnoća i nedovoljan unos voća, povrća i žitarica (6): približno jedna četvrtina odraslih osoba jede svježe voće i povrće više od jednom dnevno (7). Kod djece je zabilježeno da samo 51.6% dječaka i 59.8% djevojčica konzumira voće svakodnevno, dok 43.4% dječaka i 48% djevojčica konzumira povrće svaki dan. 37.3% školske djece svakodnevno konzumira zašećerena pića, a 49.6% njih slatkiše; ovi procenti su među najvišim u Evropi (8, 9). Što se tiče ishrane dojenčadi, statistika pokazuje da je u Bosni i Hercegovini stopa isključivog dojenja do 6 mjeseci starosti 17,6%, da je prevalenca kontinuiranog dojenja do 15 mjeseci 25,6%, a do 23 mjeseca 9,6% (2).

Indikatori fizičke neaktivnosti – Fizička neaktivnost bi također mogla doprinositi visokoj prevalenci gojaznosti u zemlji jer je zabilježeno da je samo 15% odraslih (19,6% muškaraca i 12,0% žena) u Federaciji BiH fizički aktivno više od jednom sedmično u slobodno vrijeme. Dostupni podaci pokazuju da je samo 31% djece školskog uzrasta u Federaciji BiH fizički aktivno svaki dan, a 27,2% djece je klasificirano kao fizički neaktivno. Ima više fizički neaktivnih djevojčica (33%) nego dječaka (21.3%) (7).

3 Djeca ispod 5 godina - Prekomjerna težina dvije standardne devijacije iznad srednje vrijednosti „težine u odnosu na visinu“ referentne populacije (WHO/CDC/NCHS) (2) 4 Subregion ‘’Evropa B’’, zasnovanu na klasifikaciji WHO-a, sačinjava 16 zemalja sa niskim mortalitetom i djece i odraslih. One uključuju Albaniju, Armeniju, Azerbejdžan, Bosnu i Hercegovinu, Bugarsku, Gruziju, Kirgistan, Poljsku, Rumuniju, Srbiju i Crnu Goru, Slovačku, Tadžikistan, Bivšu jugoslovensku republiku Makedoniju, Tursku, Turkmenistan i Uzbekistan. (4)

11

2. Metode

Ovaj dio pruža pozadinske informacije o EURO-PREVOB instrumentu za analizu politika i metodama korištenim za pilot test u Bosni i Hercegovini.

2.1 Opis EURO-PREVOB instrumenta za analizu politika

EURO-PREVOB instrument za analizu politika se sastoji iz dvije ključne komponente:

1) A Kontrolna lista politika je upitnik osmišljen za prikupljanje informacija o postojećim politikama koje se tiču: nacionalnog prehrambenog okruženja (proizvodnja hrane, trgovina hranom, etiketiranje hrane i pića, marketing i reklamiranje hrane i pića, politika socijalne skrbi i politika zdravstvene nejednakosti); infrastrukture u okolini (urbano planiranje, sigurnost u transportu i na cestama, aktivni transport, sportski objekti i objekti za odmor); zdravstvenih službi za majke i djecu (odgovarajući dobitak/gubitak težine za žene tokom/nakon trudnoće i hranjenje i dojenje dojenčeta i malog djeteta); i škola (školske prehrambene politike i politike za fizičku aktivnost). Kontrolnu listu politika je popunjavalo obučeno osoblje putem desk istraživanja i kontakata sa odabranim stručnjacima i stakeholders, kada je to bilo potrebno.

2) A Upitnik u zajednici je brza procjena indikatora u okolini na nivou zajednice, osmišljen da istraži odabrane aspekte prehrambenog okruženja (prehrambeno okruženje u određenoj oblasti koje se odnosi na broj i tipove dostupnih prodavnica koje prodaju hranu, trošak i dostupnost naznačenih prehrambenih artikala u odabranim prodavnicama, marketing u i izvan prodavnica, prirodu i razmjer televizijskog reklamiranja tokom sati dječijeg programa, cijene i reklamiranje vezano za odabrane „fast food” proizvode) i infrastrukture u okolini (odabrani aspekti infrastrukture u okolini koji su povezani sa fizičkom aktivnošću, uključujući postojanje i kvalitet biciklističkih staza, parkova, stanica javnog prevoza, gustoće saobraćaja, pješačkih prelaza, pločnika i nivo neprivlačnosti). Ovaj upitnik je ispunjavo par obučenih terenskih radnika direktnom opservacijom u zajednici.

2.2 Pilot testiranje u Bosni i Hercegovini

Pilot testiranje instrumenta za analizu politike u Bosni i Hercegovini je organizirao lokalni EURO-PREVOB koordinator koji je nadgledao: rad na terenu, evaluaciju procesa, sastanak subregionalne radne grupe i pripremu izvještaja. Svaka od ovih komponenti je opisana ispod.

Terenski rad

Tokom pilotiranja korištene su standardizirane metode prikupljanja podataka. Kontrolna lista politika je prikupila podatke na nacionalnom odnosno entitetskom nivou, dok je upitnik u zajednici fokusiran na grad Sarajevo (gdje je sjedište lokalnog koordinatora). Preliminarno testiranje je urađeno u ljeto 2008. Prije

12

obavljanja terenskog rada, traženo je i dobiveno odobrenje Stručnog vijeća Zavoda za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine (IPH-FBH).

Kontrolna lista politika je prevedena na nacionalni jezik, a i ispunjavao ju je kvalificirani doktor medicine, specijaliziran za ishranu/higijenu (sa magisterijem iz javnog zdravstva) pod supervizijom lokalnog koordinatora. Podaci su uglavnom prikupljeni putem desk istraživanja, korištenjem višestrukog izvora informacija uključujući objavljenu literaturu, Internet stranice i, po potrebi, kontakte sa stručnjacima, tvorcima politika i zainteresiranim stranama (pojedinačno ili u malim grupama). Ovaj pristup je pomogao da se identificiraju relevantni dokumenati, koji nisu bili lako dostupni putem Interneta ili u državnim odjelima i agencijama, koje se bave različitim područjima koje pokriva kontrolna lista politika. Prikupljanje podataka je obavljeno između 15.10.2008. i 25.2.2009. i trajalo je otprilike 86 dana.

Četiri terenska radnika su angažirana da pilotiraju upitnik u zajednici: doktorica medicine koja radi u javnom zdravstvu, postdiplomantica također zaposlena u javnom zdravstvu, studentica psihologije i studentica engleskog jezika i književnosti. Sve su imale iskustva u projektima javnog zdravstva, a prošle su petodnevnu obuku.

Za pilotiranje upitnika u zajednici su odabrana područja grada Sarajeva različitih socioekonomskih nivoa. Odabir uzoraka je obavljen uz tehničku pomoć Federalnog ureda za statistiku u Sarajevu, 2008. godine. Gospodin Fahrudin Memić, pomoćnik direktora za razvoj, je bio odgovoran za odabir uzoraka. Odabrani okvir uzoraka je bio ažurirani Master Sampling Frame (metoda glavnog „Master” uzorka) korišten za ‘’MICS 3’’ istraživanje 2006. godine (za više informacija pogledajte www.childinfo.org). Proizveden je uzorak od 10 područja koja predstavljaju pet različitih nivoa potrošnje u Kantonu Sarajevo.

Kako bi se procijenila pouzdanost procjene upitnika u zajednici, sve podatke su prikupila dva samostalna para obučenih terenskih radnika koja su se dogovorila oko planirane rute obilaska za svako područje koristeći softver Google Earth Map i/ili detaljne lokalne mape. Prikupljene opservacije su ubilježene u upitnik i na detaljne mape područja. Prikupljanje podataka je podijeljeno u četiri različita dijela:

(1) Popis prodavnica koje prodaju hranu u odabranim područjima: U svakom području terenski radnici su prikupili informacije o svim prodavnicama u kojima se prodaje hrana prateći planiranu rutu obilaska. Dva para terenskih radnika su zatim uspoređivala rezultate i pokušavala doći do kompromisa (vraćali su se na teren ukoliko je bilo potrebno).

(2) Prehrambeno okruženje u prodavnicama: Za detaljnu procjenu u svakom području su terenski radnici slučajnim odabirom selektirali jednu malu, jednu srednju i jednu veliku prodavnicu. Prije prikupljanja podataka od šefa prodavnice se tražilo odobrenje.

(3) Reklamiranje hrane i pića tokom dječijih televizijskih programa: Terenski radnici su bilježili i kategorizirali reklame prikazane na jednoj lokalnoj televiziji tokom dječijeg programa subotom ujutro između 7:00 i 11:00, opisujući tip reklamiranog proizvoda i opisujući da li se u reklamama pojavila neka osoba, uzor, slavna ličnost ili crtež.

13

(4) Infrastruktura u okolini: Terenski radnici su u svakom odabranom području koristeći dogovorenu rutu obilaženja prikupljali informacije o dostupnosti i kvalitetu biciklističkih staza, javnih prostora na otvorenom, javnog prevoza, gustoće saobraćaja, sigurnih/bezbjednih pješačkih prelaza, pločnika i o nivou privlačnosti/neprivlačnosti. Fotografije su se snimale kako bi se ilustrirali specifični aspekti infrastrukture u okolini.

Evaluacija procesa

Evaluacija procesa je integrirana u pilot testiranje kako bi se pružile informacije o procesu pilot testiranja, uključujući informacije o tome kako je upitnik administriran, kako su prikupljeni/obezbijeđeni podaci, koliko vremena je bilo potrebno da se završi prikupljanje podataka i o bilo kakvim promjenama koje su se morale izvršiti tokom pilotiranja. Podaci o evaluaciji procesa su dobiveni putem dnevnika (koje su pisali lokalni koordinator i terenski radnici od faze planiranja do kraja pilot rada), formulara za praćenje prikupljanja podataka i upitnika (prikupljanje informacija o svakom koraku pilot rada).

Sastanak subregionalne radne grupe

Subregionalni sastanak je održan u Sarajevu 5. marta 2009. godine kako bi se iznijeli rezultati procesa pilotiranja i dobile povratne informacije od regionalnih stručnjaka i zainteresiranih strana (stakeholdera) iz različitih sektora o relevantnosti i primjenljivosti instrumenta za analizu politika, te o preporukama vezanim za izmjene u upitniku. Pozvani stručnjaci i zainteresirane strane (stakeholderi) su odabrani, koliko je to bilo moguće, prema njihovoj relevantnosti u implementaciji instrumenta za analizu politika u budućnosti ili u korištenju prikupljenih rezultata. Sastanku je prisustvovao 21 učesnik, iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije, Makedonije, Slovenije i Engleske. Učesnici su bili uglavnom iz javnog sektora, akademskih i međuvladinih organizacija, stručnjaci zaposleni u oblasti hrane i ishrane, zdravstvenoj zaštiti i zaštiti zdravlja majki i djece/dojenja. Rezultati subregionalnog radnog sastanka su doprinijeli procesu evaluacije instrumenta.

Učesnici EURO-PREVOB subregionalnog sastanka za jugoistočnu Evropu, Sarajevo

14

3. Rezultati

3.1 Kontrolna lista politika

Korištenjem kontrolne liste politika, izdvojena su ukupno 64 dokumenta (10, 11–74) (Tabela 1 ispod). Od ovih dokumenata, 39 je usvojeno (60.1%), 30 dokumenata je bilo fokusirano na društveno zapostavljene grupe (46.9%), 10 na gojaznost (15.6%), 41 dokument je imao informacije o državnim institucijama ili tijelima odgovornim za superviziju i implementaciju (64.1%), 19 dokumenata je imalo informacije o evaluaciji (29.7%), a 7 informacije o monitoringu implementacije politike (10.9%). Informacije o procesu planirane evaluacije nisu nađene ni u jednom od prikupljenih dokumenata. Većina prikupljenih dokumenata nemaju formu politike nego zakona ili drugih tipova dokumenata koji su pokrivali više od jednog područja politike.

Tabela 1. Broj dokumenata pronađenih korištenjem kontrolne liste politika po području politike, s fokusom na gojaznost i društveno zapostavljene grupe

Područje politike Broj prikupljenih dokumenata

Broj dokumenata fokusiranih na

gojaznost

Broj fokusiranih na društveno

zapostavljene grupe

Prehrambeno okruženje 38 2 4

Infrastruktura u okolini 16 5 16

Dokumenti koji tretiraju gojaznost/ishranu/fiz. aktvnost

6 6 6

Službe za majke i malu djecu 7 6 7

Školske službe 6 2 6

Više detalja o rezultatima pilot testiranja kontrolne liste politika u Bosni i Hercegovini se može pronaći u izvještaju ‘’Deliverable D10 – Izvještaj o radnim grupama u regiji jugoistočne Evrope’’ koji će biti dostupan na web stranici EURO-PREVOB projekta – www.europrevob.eu (74).

Relevantnost, primjenljivost i korisnost kontrolne liste politika

Specifičnosti lokalnog konteksta Bosne i Hercegovine su bile glavno ograničenje pri primjeni kontrolne liste politika. Ovi izazovi uključuju kompliciranu administrativnu strukturu u zemlji, postojanje politika na nivou države, entiteta i kantona, ograničen pristup dokumentima putem Interneta i nedostatak relevantne objavljene literature. Zato su bili potrebni sastanci i kontakti sa zainteresiranim stranama (stakeholderima) kako bi se prikupile potrebne informacije; ukupno 48 stakeholdera

15

je kontaktirano tokom pilotiranja kontrolne liste politika. Složene birokratske procedure, koje su bile potrebne za održavanje sastanaka, predstavljale su značajne poteškoće. Iako većina ostalih južnih i istočnih evropskih zemalja možda ima povoljnije okolnosti (npr. bolji pristup Internetu, državne politike, postojanje publiciranih dokumenata), očekuje se da će i u ovim zemljama biti potrebno i konsultirati različite zainteresirane strane (stakeholderi).

Prikupljene informacije su se uglavnom mogle lako prenijeti u kontrolnu listu politika, sa nekoliko izuzetaka. Iako je kontrolna lista politika obuhvatila mnoge relevantne zakone, propise i ostale tipove dokumenata, oni nisu nužno strukturirani da se slažu sa upitnikom i tako je često specifične informacije bilo teže transferirati u upitnik. To je činilo glavnu prepreku kada je u pitanju prenosivost informacija.

Informacije o tome da li su se relevantni dokumenti bavili društveno zapostavljenim grupama i/ili gojaznošću, kao i informacije vezane za finansijske resurse i sistem monitoriranja programa, bile su rjeđe na raspolaganju. Većina pronađenih dokumenata se uopće nije fokusirala na prevenciju gojaznosti, a u nekim dokumentima gojaznost je obuhvaćena samo indirektno, pa nije bilo lako odlučiti da li bi se ti dokumenti trebali kategorizirati kao oni koji sadrže ili ne sadrže ‘’fokus na gojaznost’’; zato se smatra da su takve informacije slabije prenosive.

Uprkos poteškoćama vezanim za lokalne uslove u Bosni i Hercegovini i nedostatke kontrolne liste politika, uspjeli smo dobiti detaljan uvid u stanje postojećih politika iz širokog spektra državnih i entitetskih sektora, i to u odnosu na njihovu implementaciju, razlike između sektora u vezi sa fokusom na problem gojaznosti i društveno zapostavljene grupe. Pored toga, kontrolna lista politika je uspjela otkriti slabosti državnih i entitetskih politika u pogledu postojanja i monitoringa implementacije politika. S tačke gledišta analize politika, neka otkrića specifična za određene sektore bila su naročito zanimljiva; na primjer, zapazili smo da su voće i povrće do 2005. godine bili oslobođeni PDV-a, a od tad se jedinstveni oblik PDV-a primijenjuje na sve prehrambene artikle. Također je zabilježena i paradoksalna situacija vezana za usvajanje Međunarodnog koda o marketingu zamjena za majčino mlijeko - Kod je u jednom državnom entitetu usvojen kao zakon, ali ne i u drugom. Također smo zapazili da se politikama vezanim za školska područja izuzetno slabo pristupilo, što upućuje na neophodnost intersektorske suradnje i djelovanja. Uočene su i neke zanimljive veze između rezultata kontrolne liste politika i rezultata upitnika u zajednici. Što se tiče infrastrukture u okolini, primjetili smo, na primjer, da politike urbanističkog planiranja vezane za izgradnju biciklističkih staza nisu dovoljno implementirane jer su tokom istraživanja u zajednici opažene samo dvije biciklističke staze. Prisustvo malog broja otvorenih javnih prostora i igrališta se također ne podudara sa predloženim politikama.

Kontrolna lista politika pokriva širok spektar oblasti i pruža specifične infromacije za sektore, omogućavajući temeljitu analizu svakog od sektora što je naročito važno za dalje planiranje vezano za njih. Na primjer, iako je reklamiranje viđeno kao područje od velikog značaja u smislu uloge koju ima uticanjem na prehrambene navike, ono je bilo veoma malo zastupljeno u dokumentima prikupljenim putem kontrolne liste politika. Ovo otkriće na taj način opravdava donošenje nezavisnih politika koje bi se posebno bavile tim problemom.

16

Informacije prikupljene putem kontrolne liste politika su se stoga pokazale izuzetno relevantnim za procjenu politika vezanih za unos hrane, fizičku akivnost i gojaznost. One mogu doprinijeti boljem planiranju i ciljanju budućih aktivnosti kao i boljoj međusektorskoj suradnji u borbi protiv gojaznosti u Bosni i Hercegovini i ostalim zemljama u subregionu. Ovo je naročito važno za zemlje koje nemaju relevantne planove akcije ili politike koje tretiraju problem gojaznosti. U većini zemalja južne i istočne Evrope kontrolna lista politika bi mogla pružiti opširnije i kvalitetnije informacije te biti bolje primjenljiva, relevantnija i korisnija. Zaključeno je i da bi kontrolna lista politika bila odličan instrument za korištenje u svrhe istraživanja.

3.2 Upitnik u zajednici

Rezultati pilot testiranja upitnika u zajednici u Sarajevu ukazuju da upitnik može poslužiti kao korisno sredstvo kojim bi se otkrile važne kontekstualne razlike u markerima obezogenosti okruženja u područjima različitog socioekonomskog statusa, a odražava i prehrambeno okruženje i mogućnosti za bavljenje fizičkom aktivnosti. Iako se iz informacija prikupljenih tokom pilotiranja ne može izvući čvrst zaključak o relevantim politikama jer je broj ispitanih područja mali (10 područja), dolje prikazani rezultati su primjeri veza između markera gojaznosti okruženja i socioekonomskog statusa, koje bi se u istraživanjima većih razmjera mogle ispitati.

Na primjer, rezultati pilot testiranja upitnika u zajednici u ispitanim područjima u Sarajevu, ukazuju da broj prodavnica koje prodaju svježe voće i povrće, ali i slatkiše i slane grickalice (Slika 1) raste sa višim socioekonomskim statusom.

Slika 1. Primjer mogućih analiza baziranih na informacijama prikupljenim pomoću upitnika zajednice – Broj prodavnica koje prodaju odabrane prehrambene artikle u područjima

(približno 0,25 km2) različitih socioekonomskih nivoa u Sarajevu.

Ipak se čini da se nezdravi aspekti prehrambenog okruženja (npr. slaba dostupnost odabranih proizvoda sa manje masti i šećera u prodavnicama, reklame za nezdrave grickalice ili zaslađena pića izvan prodavnica) mogu naći u svim područjima bez obzira na njihov socioekonomski status. Ako se ovo zapaženje potvrdi u većoj

17

studiji, to bi moglo sugerirati da akcije predložene u politikama prikupljenim korištenjem kontrolne liste politika još uvijek nisu operativne.

Praćenjem reklamiranja tokom dječijeg programa nađeno je da su reklame vezane za hranu bile malo zastupljene, što je ohrabrujuće. Međutim, samo je jedan TV kanal ispitan tokom pilot testiranja i to vjerovatno nije tipično za opću situaciju. Potrebno je provesti opsežnije istraživanje koje bi dalo sveobuhvatnije rezultate kako bi se oni mogli dovesti u vezu sa operativnim politikama u zemlji.

Nije pronađena veza između različitih aspekata ispitane infrastrukture u okolini i socioekonomskog statusa deset područja. Ipak, dostupnost i kvalitet otvorenih javnih prostora, igrališta, pješačkih prelaza i pločnika općenito je slaba što ne doprinosi aktivnom stilu života. Ovo je značajno zapažanje koje bi se trebalo ispitati u budućem istraživanju.

Detaljni rezultati pilot testiranja upitnika u zajednici predstavljeni su u izvještaju pod nazivom “Deliverable D10 – Izvještaj o radnoj grupi u regiji jugoistočne Evrope’’ koji će biti dostupan na web stranici projekta (74).

Relevantnost, primjenljivost i korisnost upitnika u zajednici

Upitnik u zajednici je uspio obuhvatiti važne indikatore iz okoline u svakom tematskom dijelu i neki rezultati dobiveni upitnikom u zajednici (‘’politika na ulici’’) su se mogli dovesti u vezu sa saznanjima dobivenim korištenjem kontrolne liste politika (‘’politika u knjizi’’), sugerirajući da postoji mogućnost analize politika i zajednice ako se instrument za analizu politika primijeni širom zemlje (vidjeti primjere u dijelu 3.1.1.). Pitanja su općenito bila jednostavna, a metodologija terenskog rada opisana u priručnicima jasna, omogućavajući tako efikasno prikupljanje podataka bez obzira na specifičnost ispitanih područja. Većina potrebnih informacija je bila lako dostupna i bilo ih je lako prikupiti što je dokaz da je upitnik primjenljiv u lokalnom kontekstu Bosne i Hercegovine. Upitnik u zajednici bi najvjerovatnije bio koristan i lako primjenljiv i u ostalim zemljama subregiona jugoistočne Evrope jer je i njihov lokalni kontekst sličan.

Evaluacija procesa testiranja upitnika u zajednici je uključila traganje za razlikama u rezultatima koje su imala dva para terenskih radnika, kako bi se bolje uočili eventualni nedostaci upitnika. Ovi nedostaci se uglavnom odnose na klasifikaciju restorana u dijelu upitnika o prehrambenom okruženju i procjenu kvaliteta za odabrane stavke u dijelu o infastrukturi u okolini (npr. otvoreni javni prostori i dokaz(i) privlačnosti/neprivlačnosti).

4. Zaključci

Pilot testiranje EURO-PREVOB instrumenta za analizu politika u Bosni i Hercegovini, uključujući i evaluaciju procesa i subregionalni sastanak radne grupe uspješno su sprovedeni. Analizirane su implikacije rezultata koji se tiču analize politika za zemlju i ispitana primjenljivost, relevantnost i korisnost instrumenta za analizu politika s obzirom na državni kontekst kao i na subregionalni kontekst jugoistočne Evrope.

18

Instrument za analizu politika se pokazao primjenljivim, korisnim i relevantnim sredstvom za identifikaciju politika vezanih za ishranu, fizičku aktivnost i gojaznost u Bosni i Hercegovini, gdje su okolnosti visoko specifične. Pretpostavlja se da instrument može također biti koristan i lakši za upotrebu u razvijenim zemljama subregiona.

Kontrolna lista politika pruža detaljan pregled i popis politika koje postoje u širokom spektru sektora relevantnih za gojaznost i na državnom i na entitetskom nivou u Bosni i Hercegovini. Listom je stečen i koristan uvid u slabosti državnih i entitetskih politika obzirom na njihov odgovor na problem gojaznosti i socioekonomskih nejednakosti. Usporedbe sa drugim zemljama bi mogle poslužiti kao sredstvo za mjerenje odgovora politika na problem gojaznosti širom zemalja.

Upitnik u zajednici je dobro strukturiran i jednostavan za primjenu, čime je omogućeno efikasno prikupljanje podataka o indikatorima/pokazateljima iz okoline na nivou zajednice, bez obzira na specifičnost lokalnog konteksta i socioekonomski nivo ispitanih područja. Izazov će sada biti upotrijebiti upitnik u širem razmjeru kako bi se napravile opservacije relevantne za politike o ključnim faktorima koji se mogu mijenjati, a utiču na razvoj gojaznosti kod djece i odraslih kao i na nejednakost u odnosu na problem gojaznosti u Evropi.

Vjerujemo da bi u budućnosti diseminacija rezultata pilot testiranja mogla unaprijediti upotrebu instrumenta za analizu politika širom Evrope. Konferencije, seminari i naučni sastanci se smatraju najkorisnijim sredstvima širenja informacija. Preporučuju se i forumi kao što je Sastanak mreže za sigurnost hrane i ishranu inicijative Pakta stabilnosti jugoistočne Evrope, Godišnji sastanak mreže za izgradnju kapaciteta za ishranu u jugoistočnoj Evropi i sastanak koordinatora za ishranu SZOa za Evropu.

19

Reference

1. Laatikainen T. et al. Istraživanje faktora rizika neprenosivih bolesti: Federacija Bosne i Hercegovine 2002. Sarajevo: Institut za javno zdravstvo FBiH; 2002.

2. Istraživanje zdravstvenog i socijalnog stanja žena i djece u Federaciji Bosne i Hercegovine, Multiple cluster indicator survey MICS 3- finalni izvještaj 2006. [Survey on the health and social status of women and children in the Federation of Bosnia and Herzegovina, Multiple cluster indicator survey MICS 3- final report 2006]. Sarajevo: Direkcija za ekonomsko planiranje BiH, Ministarstvo zdravstva F BiH, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite RS, UNICEF, DFID, Agencija za statistiku BiH; 2007.

3. Istraživanje o ženama i djeci u Federaciji Bosne i Hercegovine, MICS 2000 – Finalni izvještaj, [Survey of women and children in the Federation of Bosnia and Herzegovina, MICS 2000 – final report]. Sarajevo: Ministarstvo zdravstva F BiH, Zavod za javno zdravstvo F BiH; 2000.

4. WHO. Najvažnije o zdravlju u Bosni I Hercegovini (Highlights on health in Bosnia and Herzegovina) 2005. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Copenhagen: World Health Organization Regional Office for Europe; 2006. Dostupno na: http://www.euro.who.int/document/E88283.pdf

5. Anketa potrošnje domaćinstava - siromaštvo i uslovi života, [Household budget survey – powerty and life conditions]. Sarajevo: Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine; 2007. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.bhas.ba

6. Zdravstveno stanje stanovništva i zdravstvena zaštita u Federaciji Bosne i Hercegovine 2003. [Health status and health protection of the population of the Federation of Bosnia and Herzegovina – 2003 report]. Sarajevo: Zavod za javno zdravstvo F BiH; 2003.

7. Zdravstveno stanje stanovništva i zdravstvena zaštita u Federaciji Bosne i Hercegovine 2004. [Health status and health protection of the population of the Federation of Bosnia and Herzegovina – 2003 report]. Sarajevo: Zavod za javno zdravstvo F BiH; 2004.

8. Zdravstveno stanje stanovništva i zdravstvena zaštita u Federaciji Bosne i Hercegovine 2007. [Health status and health protection of the population of the Federation of Bosnia and Herzegovina – 2003 report]. Sarajevo: Zavod za javno zdravstvo F BiH; 2007.

9. Currie I et al. Zdravlje mladih ljudi u kontekstu. Zdravstveno ponašanje u istraživanju kod djece školskog uzrasta : međunarodni izvještaj iz istraživanja 2001/2002. [Young people’s health in context. Health behaviour in school aged children (HBSC) study: international report from 2001/2002 survey. Copenhagen: World Health Organsation Regional Office for Europe; 2006. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: http://www.euro.who.int/Document/e82923.pdf.

10.Politika poljoprivredne proizvodnje u Bosni i Hercegovini. [Policy of agricultural production in Bosnia and Herzegovina – Agri policy]. Sarajevo: Ministarstvo za

20

poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske, 2004.

11.Blesic M. et al. D12-1 First 6-monthly report. Praćenje poljoprivredne politike tržišta i razvoj trgovine u Bosni I Hercegovini (Monitoring of Agricultural policy market and trade developments in Bosnia and Herzegovina.) [Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Sarajevu, 2005. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: http://www.euroqualityfiles.net/cecap/Report%201/Section%201%20country%20report/CEECAP%20report%201%20section%201%20BOSNIA%20HERZEGOVINA.pdf.

12.Zakon o novčanoj podršci u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji FBiH. [Law on financial support in primary agricultural production of F BH]. Ministarstvo za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo Federacije Bosne i Hercegovine, 2004. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.poljoprivreda.ba/index2.php?option=com_docman&task=doc_view&gid=8&Itemid=7)

13.Zakon o novčanoj podršci u primarnoj poljoprivrednoj proizvodnji RS. [Law on financial support in primary agricultural production of RS] Ministarstvo za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo Republike Srpske, 2004. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.poljoprivreda.ba/index2.php?option=com_docman&task=doc_view&gid=8&Itemid=7)

14.Zakon o hrani. [Food Law]. Agencija za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine, 2004. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.seefsnp.org.yu/bosnia.html

15.Zakon o poljoprivredi Federacije Bosne i Hercegovine. [Law on agricultural production of F BH]. Ministarstvo za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo Federacije Bosne i Hercegovine, 2007. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.fmpvs.gov.ba/

16.Zakon o poljoprivrednom zemljištu Federacije Bosne i Hercegovine. [Law on agricultural land of F BH]. Ministarstvo za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo Federacije Bosne i Hercegovine, 2004.

17.Srednjoročna strategija razvoja poljoprivrednog sektora u Federaciji Bosne i Hercegovine (2006-2010). [Mid-term development strategy of agricultural sector in Fedration of Bosnia and Herzegovina 2006-2010]. Ministarstvo za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo Federacije Bosne i Hercegovine, 2006.

18.Strateški plan BiH za harmonizaciju poljoprivrede, prehrane i ruralnog razvoja. [BH strategic plan for harmonization of agriculture, food and rural development]. Sarajevo: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine; 2008.

19.Operativni program BiH za poljoprivredu, prehranu i ruralni razvoj (2008-2011). [BH operational program for agriculture, food and rural development]. Sarajevo: Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine; 2008.

21

20.Srednjoročna razvojna strategija Bosne i Hercegovine [Mid-term development strategy of Bosnia and Herzegovina] Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, 2004. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.dep.gov.ba/bh/content/view/54/73/

21.Mehanizam za implementaciju, praćenje i evaluaciju Srednjoročne strategije razvoja Bosne i Hercegovine (Mechanism for implementation, monitoring and evaluation of Medium-term Development Strategy of Bosnia and Herzegovina (PRSP)), Ured za koordinaciju ekonomskog istraživanja i praćenja implementacije Srednjoročne strategije razvoja Bosne i Hercegovine(PRSP); 2004.

22.Izvještaj o stanju poljoprivrede u Federaciji Bosne i Hercegovine. [Report on the state of agriculture in the Federation of Bosnia and Herzegovina]. Sarajevo: Ministarstvo za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo Federacije Bosne i Hercegovine; 2007.

23.Poljoprivredno ekonomska politika Bosne i Hercegovine, [Agro-economic policy of Bosnia and Herzegovina, 2004]. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, 2004. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.euroqualityfiles.net/cecap/Report%204/CEECAP%20final%20report%20annex.pdf

24.Zakon o organskoj proizvodnji hrane RS. [Law on organic food production of RS]. Ministarstvo za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo Republike Srpske, 2004.

25.Zakon o poljoprivredi, prehrani i ruralnom razvoju Bosne i Hercegovine. [Law on agriculture food and rural development of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, 2008. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.aic.ba/zakoni-i-propisi/doc_download/157-prijedlog-zakon-o-poljoprivredi-prehrani-i-ruralnom-razvoju.html

26.Pravilnik o označavanju hranljivih vrijednosti upakirane hrane, 2008. [Regulation on labeling of nutritional values of packed food, 2008.]. Agencija za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine, 2008.

27.Pravilnik o opštem deklarisanju ili označavanju upakirane hrane. Agencija za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine, 2008.

28.Zakon o marketingu zamjena za majčino mlijeko RS. [Law on marketing of breastmilk subsitutes of RS]. Banja Luka: Ministarstvo zdravstva Republike Srpske; 1998.

29.Oglašavanje Sponzorstva i Kodeks prakse za Broadcasters. [Advertising and Sponsorship Code of Practice for Broadcasters Changed and Amended Text, 2006.]. Agencija za komunikacije Bosne i Hercegovine, 2006. . [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.cra.ba/en/legal/rules-codes/broadcast/codes/default.aspx?cid=4457

22

30.Broadcasting Kod o praksi na radio-televizijskom programu. [Broadcasting Code of Practice for radio and television programme, 2008]. Agencija za komunikacije Bosne i Hercegovine, 2008. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.rak.ba/en/legal/rules-codes/broadcast/codes/default.aspx?cid=4839

31.Zakon o javnom radiotelevizijskom sistemu Bosne i Hercegovine, 2005. [Law on public radio-television system of Bosnia and Herzegovina, 2005.]. Agencija za komunikacije BiH, 2005. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.bhrt.ba/lat/default.wbsp?p=51

32.ISO 9001, Standard za kvalitet. [ISO 9001, Standard for quality]. Agencija za standardizaciju, kvalitet i mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine, 2000. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.centar.ba/?jezik=bos&x=4&y=196&z=198

33. ISO 14001, Ekološki standard, [ISO 14001, Ecological standard]. Agencija za standardizaciju, kvalitet i mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine, 2005. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.centar.ba/?jezik=bos&x=4&y=196&z=197

34.HACCP, Sistem kontrole procesa proizvodnje i distribucije prehrambenih proizvoda. [HACCP, System of control of process of food products production and distribution]. Agencija za standardizaciju, kvalitet i mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine, 2004. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.pksa.com.ba/bosanski/firme/certifikati/certifikati.html

35.Zakon o vrijednostima dodatnih taksi. [Law on values of added taxes]. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, 2005. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.uino.gov.ba/download/Dokumenti/Dokumenti/eng/Porezi/PDV/Law_on_VAT_BiH.pdf

36.Zakon o carinskim tarifama u Bosni Hercegovini. [The Law on customs tariff of Bosnia and Herzegovina, 2004]. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, 2004. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010l]. Dostupno na: www.pksa.com.ba/engleski/poslovni_ambijent/zakoni_i_drugi_propisi/The_Law_on_Customs_Tariff_of_B&H.pdf -

37.Zakon o kontroli cijena Federacije Bosne i Hercegovine. [Law on price control of Federation of Bosnia and Herzegovina, 1995]. Ministarstvo trgovine Federacije Bosne i Hercegovine, 1995.

38.Politika spoljne trgovine Bosne i Hercegovine, 2004. [Foreign trade policy of Bosnia and Herzegovina, 2004]. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, 2004.

39.Zakon o spoljnoj trgovini u Bosni i Hercegovini, 2004. [Law on foreign trade of Bosnia and Herzegovina, 2004]. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine, 2004.

23

40.Izvještaj iz oblasti poljoprivrede za Bosnu i Hercegovinu, 2007. [Report on agriculture for Bosnia and Herzegovina, 2007]. Sarajevo: Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH; 2007

41.HAS, Sigurnosni Halal system. [HAS, Safety Halal system]. Sarajevo: Agencija za standardizaciju, kvalitet i mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine; 2007.

42.Standardi za pripremu obroka. [Standards for preparation of meals]. Sarajevo: Agencija za standardizaciju, kvalitet i mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine; 2005.

43.Standardi za radne prostorije. [Standards for workplaces]. Sarajevo: Agencija za standardizaciju, kvalitet i mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine; 2005.

44.Standardi za opremu. [Standards for equipment]. Sarajevo: Agencija za standardizaciju, kvalitet i mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine; 2005.

45.Standardi za osoblje, [Standards for staff]. Sarajevo: Agencija za standardizaciju, kvalitet i mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine; 2005.

46.Zakon o socijalnoj zaštiti, zaštiti civilnih žrtava rata i zaštiti porodica sa djecom F BiH. [Law on grounds of social protection, protection of civilian victims of war and protection of families with children the Federation of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo za socijalnu zaštitu Federacije Bosne i Hercegovine, 1999.

47.Zakon o socijalnoj zaštiti RS. [Law on social protection of Republica Srpska]. Ministarstvo za socijalnu zaštitu Republike Srpske, 1996. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.unicef.org/bih/protection_inclusion_8928.html

48.Filipović Hadžiomergić A. et al. Politika za hranu i ishranu Federacije Bosne i Hercegovine. [Food and Nutrition Policy of the Fedration of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo zdravstva Federacije Bosne i Hercegovine, Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine, 2002.

49.Zakon o zdravstvenoj zaštiti Federacije Bosne i Hercegovine. [Law on health care of Federation of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo zdravstva Federacije Bosne I Hercegovine, 1997. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/zakoni/1997/zakoni%20registar%2097.htm

50.Zakon o zdravstvenoj zaštiti Republike Srpske. [Law on health care of Republika Srpska]. Ministarstvo zdravstvo Republike Srpske, 1999.

51.Akcioni plan za djecu Bosne i Hercegovine 2002-2010. [Action plan for children of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine, 2002. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.mhrr.gov.ba/PDF/AKC.%20PLAN-hrv.pdf

52.Zakon o prostornom planiranju i korištenju zemljišta na nivou Federacije Bosne i Hercegovine. [The law on spatial planning and land use at the level of the Federation of Bosnia and Herzegovina, 2006.]. Ministarstvo za prostorno uređenje Federacije Bosne i Hercegovine, 2006. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/zakoni/2006/zakoni/5bos.htm

24

53.Zakon o uređenju prostora RS. [The law on the organization of space]. Ministarstvo za prostorno uređenje Republike Srpske, 2002. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.rgurs.org/lat/zpu.html

54.Zakon o cestama Federacije Bosne i Hercegovine. [The law on roads of Federation of Bosnia and Herzegovina] Ministarstvo za transport i komunikacije Federacije Bosne i Hercegovine, 2002. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/zakoni/2002/zakoni%20registar%202002.htm

55. Zakon o cestovnom prijevozu Federacije Bosne i Hercegovine, [The law on road transportation of the Federation of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo za transport i komunikacije Federacije Bosne i Hercegovine, 2006. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.fbihvlada.gov.ba/bosanski/zakoni/2006/zakoni/22hrv.htm

56.Zakon o prevozu u drumskom saobraćaju Republike Srpske. [The law on transport in road traffic of the Republika Srpska]. Ministarstvo za transport i komunikacije Republike Srpske, 2000.

57.Akcioni plan za zaštitu okoliša Bosne i Hercegovine. [Action plan for environment protection of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo za prostorno uređenje i okoliš Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske, 2003. [pristupljeno 18. decembra 2008]. Dostupno na: www.rec.org.ba/neap.htm

58.Zakon o sportu Bosne i Hercegovine. [The law on sport of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine, 2008.

59.Ministarstvo sporta Kantona Sarajevo. Sport i sportsko pravo. [Sport and sport law]. Sarajevo: Ministarstvo sporta Kantona Sarajevo; 2005.

60.Integracija invalidne djece i omladine u otvorenu sredinu. [Integration of disabled chlidren in an open environment]. Sarajevo: Asocijacija distrofičara Federacije Bosne i Hercegovine; 2007.

61.Zdravi životni stilovi. [Healthy lifestyle]. Banja Luka: Humanitarna organizacija “Partner”; 2006.

62.Program rada sportskog saveza Srednje-bosanskog kantona. [Sport federation of Srednja Bosna Canton workplan]. Travnik: Sportski savez Srednje-bosanskog kantona; 2007.

63.Filipović Hadžiomeragić A. et al.Vodič o ishrani za odraslu populaciju. [Dietary guidelines for the adult population]. Sarajevo: Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine; 2004.

64.Vilić - Švraka A. et al. Smjernice o ishrani za zdravstvene radnike. [Guidelines on nutrition for health workers]. Sarajevo: Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine; 2004.

65.Vilić – Švraka A. et al. Smjernice o prehrani za zdravstvene djelatnike. [Guidelines on nutrition for health workers – Croatian language]. Sarajevo: Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine; 2004.

25

66.Filipović Hadžiomeragić A. et al. Promoviranje zdrave ishrane u školama. [Guidelines for health professionals]. Sarajevo: Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine; 2006.

67.Stoisavljević D. et al. Vodič o ishrani za odraslu populaciju. [Guidebook on nutrition for the adult population]. Banja Luka: Zavod za zaštitu zdravlja Republike Srpske; 2004.

68.Stoisavljević D. et al. Vodič o pravilnoj ishrani za zdravstvene profesionalce. [Guidebook for proper nutrition for profesionals]. Banja Luka: Zavod za zaštitu zdravlja Republike Srpske; 2004.

69.Priručnik za ljekare obiteljske medicine o ranom otkrivanju i reduciranju riziko faktora i kontroli hroničnih nezaraznih oboljenja - nacrt. [Guidelines for family doctors on early detection and reduction of risk factors and control of non communicable diseases]. Sarajevo: Zavod za javno zdravstvo F BiH; 2003.

70.Strategija promocije zdravlja u Federaciji Bosne i Hercegovine - nacrt. [Health Promotion Strategy in the Federation of Bosnia and Herzegovina - draft]. Sarajevo: Ministarstvo zdravstva Federacije Bosne i Hercegovine; 2007.

71.Strategija za razvoj primarne zdravstvene zaštite Federacije Bosne i Hercegovine [Strategy for development of primary health care of Federation of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo zdravstva Federacije Bosne i Hercegovine, 2006. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.fmoh.gov.ba/page.php

72.Protokol ishrane djece u Bosni i Hercegovini. [Protocol of nutrition for children in Bosnia and Herzegovina]. Sarajevo: Ministarstvo zdravstva Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske; 1995.

73.Okvirni zakon o osnovnom i srednjem obrazovanju u Bosni i Hercegovini. [Framework law on primary and secondary education in Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine, 2003. [zadnji put pristupljeno 19. marta 2010]. Dostupno na: www.oscebih.org/documents/14-bos.pdf

74.Politika zdravlje i mladi u Federaciji Bosne i Hercegovine. [Health policy and young people in the Federation of Bosnia and Herzegovina]. Ministarstvo zdravstva Federacije Bosne i Hercegovine, 2008.

75.Filipović Hadžiomeragić A et al. Deliverable D10 – Izvještaj o radnoj grupi u regiju jugoistočne Evrope, Konzorcijum EURO-PREVOB-a, 2009.