Upload
lamcong
View
268
Download
29
Embed Size (px)
Citation preview
E QuyJii K
SU' KY
U'&C ^NNAMKg m
in Ian thic suu
ImprimeriedR Quiniioo
Quinhon ( Annnm )• H
E. Quyen
SU' KYi
M
uac NNAM
Ke tSt
i
in Ian th& sdu m
\%
Imprlmerie de Quiuhon
Quinhon ( Annam )
T^^A.
Hoc Sir IS lim cbo bigl hien-nhern cS-tlch.
nh&ng vi?c da x4y-ra c4c dW trade : trj loan, die
Ihal, hit Ibat, lanh da la tbS nJo ; Dg3 dSu I4nh
vifc I6t, thi dua-ben bSt-rbiKyc, su da thoi hir,
tbi cai-lrir xa-lanh.
Vay kbuySn anh em dong-bang chuy«n vi^c
hoc-banh cho mS'-mang tri-ho&, mk dirng b5 hoc
tvr-licb nircyc Vifit-Nam minh, mfii khoi h6-rgirori
vai npirfri nirdc khac ; vi thSy nhieu agaiii ngo^i-
qu6c Ijcb-lam Su oacfc ta, con ta Ik d&n trong
nii6c mk cbang biSt goc-ticb na&c mlnh.
V^S rieu ro sir Tsu, sir Van-quoc, ma mu-mltsu- nu(5fc minh, e chang khSc gl thSy-boi khoeminh biSl nhung TiSc kin-nhi|m cia nguii-ta,
mS nha-( u-a cua minh a hub^ng n^o, khdng bi^t
ngo ma ve, ay Ik deu dang bB.
Nay i^a.
E. QUYEN.
Hay nho- : — Nhung bai c6 dan hoa-thi ( •),
thi de CO) chCTJ giSi Iri, cbang bupc hoc-tr6 trongba \6p : Su-bpc sa-giai, Su-hpc thii-giai, Su-hpcChung giai, pbJii hoc. .
M
Sir-KY Nir^fC ANNAW
Kfe TAT.
^ A K *^ A^A^v^ A_^^^^.^A—AL!^^^ A A
DOAN THl> NH1>T.
I 4r Luc ban d'&u.
1 — Nhft HiSng-bing ( Cai-tri cho t&i namV58 tnr&c Chua ra-d&i, ma da bat dSa cai-tri tie
nam nno khong ro* )
^ H O N G dftn Annam dSu hSt 6- phia
bac coi BSc-ky, mi cung a loin qua mSy tinh
be-i nam nuiVc Bai-minh, 14 ttnh Quing-dong,irnh Qu5ng-fay vh tinh VSu-uani.
Sfr-ki? Annam vua Ttt-Birc IruySn chip, C(i
nhac l^i liyi xira truyen rane : Nha vaa cai-trj
1 ir(5fc Annam dau hSt, Ih Nba HiiDg-viro-ng, g8cLai 6ng Bg-minh, la chat vua Than-n6ng ; miTua ThSn-nong thi tri niro'c Bai-tninh tit nfim; 737 dgn nam 2697 irirac Chiia ra-dW. Ldri
Mia truyea thi 14m vay, co cMc hay-I4 khong, Ibi
Sii chSng dam-quy^ti ya-nhu- chac, thi vua
ilSu hSt 14 vua Hung-virang. Vua nSy lap du&zVan-lang, v4 14p kiah-do tai Phong-chau trongllnh Scrn-tay baj-gicr. Nuac vua Sy chia lainmirtri ISm bo ( iTnh „ bao bet ra dSt Bac-kJ- v4Trung-kJ' cho tAi 13i Cfta-hin.
- 4 -
Nhu-Dg vua noi vj vua Hdng-vtrciig, kl ik
mircci-tam vi. cung deu giu mot hi^u Sy, ciing Iri
nadc cho dSn nSm Qai-meo, 14 niim 258 IrinVc
Ghiia ra dffi. NSm Sy c6 vua nufrc Thuc bay-14
noi cho nham ban : c6 nguW ten la Thye, mu6nchigm niro-c Van-lang. Vua Hung-vuang, trj vi
nam ay, baa d&u thi duoi du»c giic ; mi bcri
nhung lo lih&i hoan an uong vui-chffi qua do,
nen klii ong Thuc tr&-lai mk danh, thi vua c6n
dang say chu-a liah, ben nhay nhfto-xuSng
gigng ma chSt ; con binh linh thi lai-hing yai
gijc. Bay-gifir ong Thijc l^n lam vua.
C4u hSl. — D4n Anoam dSu hgt 6- dftu ? — Nh4
voa n4o cai-Iri dau hSt 5 — Al 14m gSc nhi Hing-
viTCTDg ? — Vua Thkn-n6ng 14 vna nuo-c oio ? — Vua
aj' tri nucfc Ba!-minh liic nio? — Nhi vua iy tbWt c6
hay-'a khong ? — Hung-vu'eng lap nuo-c n4o?-^Kinh-
d5 tai clau 7 — Nnoc Van-lang chia mSy bp ' — MSyvi n6i \ i vua Hung-vuo-ng ? — Vi Sy trj d^n nam n4o ?
— Nam 258 xay-ra chuyen gi ? — Tai sac mk HiiDg-
vu-o-ng phhi thua ? --- Hung-vuffng ch^t thfe nfio ? ---
Ong Thuc CO 14m vua klioDg ?
2 — Nh4 Thuc. — D6*i vua An-du-crng ( Tir
nam 257 den nam 20S Irix&c Cfiua yidng sinh. )
NAM sau 14 nam Gidp-lhin, tru-^c Chua ra-d6fi
257 nSm, vua m^i iSy hi?a 14 An-du'cng cung
dat ten nu6c miuh 14 Au-lac. Vua djnh ngu tai
Phong-kh6 trong tlnh Bac-ninh, nSn l^p m6t
- 6 -ibdnh & d6, kin 1& Loa-th&nh, d^n nSm 9SS m6ixong.
4 Vua An-diiffng cai-Iri dtrcrc nSm miro*i nam,song may nam sau bet troog dcfi vua ay, (hi cbSngduffc yfin, vi qufln Ngd hay xong-vao d4nh-|)b&trong ninJc. BSy-lau dan Aunam cung thong-thiroDg vm du&c Bai-minb, c6 pbai vi Um chu-hau oa&c Sy, hay-14 muoD 6 IftlS mS-tboi, khdngro. Va lai troDg Sir-k;y c6 IhSy Annam cSng-sii
nuffc Taa hai iSn : mpt Ian djcl vua Nghi£u( nam 2353 trirwc Chiia ra-dA-i ), mot Ian do-i nhaChau, vua ThSnh-vuong ( nam 1110 Iru-dc Chuara-dW )
DSu v^y mac-long, nam 214, vua Thi-hoang,dM nha TSn, sai quan qua ehi?m may xii b«nnam, va chla lim ba Qu^n ; mJ nirGiao-chi 14 datcua ngud'i Annam, tbi nham ve qu&n Tiro-ng.
Nbung ma quan Ngo cbang gifi- dmc bao-laumay dSt no da chiSm, vi Su- truyeu rang : ngu-frimrd-c Viet ( Ik nguiri Annam ) cii riit I«n nul,Chang chiu pbvc quan Ngo, ma lai sau hgt cunggiet du'gc tuo-ng no la Bo-tiiY. Cach bon namquan Ngo Igii xong danh nfra. Lan nay vua An-DUffNG giao hoa v6i tu6ng quin ay 14 Tri^u-da.Vua ngbi minh lam vay c6 be hay, cbang d^TriSn-da tbam tam, tb§iy minh du-wc vi?c, tbimuon chiiim ek nird-o Au-lac, ciing phjn 16ngb6 b6n nhft TSn.
CSuhJi. — 6ng Thijc liy hi«u n4o ? _ Nu-frc
VSn-lang dSi t6n gl?- Kioh-do 6-dau ?— T6n gl 7—MW xong nam nio ? — An-dirong tri mSy iiara ? -.Aiiong-vio nirfre?.. Wo AHnamcdphal chlr-hSu
_ 6 _
Duite Bai-minb khong ? — Annam cfing-sii nuiSrc T4u
mSy I5n 7 — Luc u»o ? — NSm nio mi Thl-hoJing
sal quftn chiSm nufrc Annam 7 -- Annam v8 quSn
nio 7 — Annam c6 pbiic quSn T6u khong ? — Gl5t
ai ? — QuSn Ngo thi sao 7 — An^ducng lira gi ? —Trieu-d* Ikm gi. 7
( = ) Truyfin nang Mi-cbftu.
Svr-k^ ke nhxrng tich xSy-ra do-i iy, cung pha mOtIruyen mi-k>' b^y-dat nhlr sau nSy.
Vay Trieu-d4 d^u da thSng dlro-c, song kbi nghe
bi^t vua c6 c^i n^ r^t linh, kbong pk6p n6o cu-dicb,
thl khong dam xoDg d^nb nu-a, mOtsai con \k Trpng-
tb], sang 5" b^n vua 16m con tin. Vua e6 mOt cong-
chua, ten Ik mT-chau. Bk nSy Ib^y ch^ng Trgng-thi
tot duyen dep mat, thi sinh 16ng thu'ffng-yeu. Trpng-thi dd diro-c b^ ay dtra c^i n^ linli cho minb coi, vd
16n doi d^y lat ; doan giS k^ di tham cha m? mk vStrSn phia Bac. Luc tir gia MT-chSu, ebing va n6i rSng ;
Gii-nhU' khi toi tro-lai SAy. rui lak hai xii ta cbSngcdn ho&-thuan yfri nhau nu-a, Ibi ta se cu dSu n6o chodang gap nhau 7 » Ml-chau dip lai rSng : « Tdi c<5 cai
gol th6u dbi bang long ngSng, tai nSm hang ngiy. Kbitori ngS ba ding, thi tdi rut 16ng mA rii xutSng | hithSy long ngong, thi cbing se bigt toi Ir ngS n4o. J
Trong-thi vS dSn qu4 abk, thi k^ lai cho Trieu-dA moiyi$c minb da 14m, n^n dng Sy dinh sang dinb nu'O'c
Au-lac.
Khi Trieu-d4 k6o binh vio trong avrfrc, thi vuachua liay c4i n4 dS mil linh, n«n vua chm iSy c4chvui-mSng rang : « Ch5, Bk cbang sp- cii nk thSn tramday be I » ChSng hay kbi quan giac d^n gSn, vua
= 7 -
gliro-ng bi m4 bjlo, thl qA liSn g3y. hiy-aiif vaa Uangu'a chay-tr3n, (j£ nSng MT-cbau Dgfti sau lirng, giuc
ngu-alhlnRmi^ttfrlNam-hJii. ChiogTrgng Ihi ci> theo
d?[u long ngong c6ng-chua da rai Iheo cAc nga d^og,
Dhir IM da hira Dg6y trirfrc. Vua t6i bai bifep. khdng
gap t^u mft qua, li^n keu rang \ « H6*i rfia Ting, niau-
mau len ci!ru iSy ta I » Tirc-thi c6 eon riia v6og 6* dui'i
biSn nSi l^n tren mat nir6-c mk rSng : « KS ng^t sau
lirng vua, iy 16 lai iro-ng bao bai vua, h2y giSt no di. »
Vua b^n tu6t gu-ffm toan gilt Mt-chflu, tbi n6ng SEy
thua rang : a B&i coo thS giu* tin nghia vfri thang
Trong-lbl mk l^m nhu- thg; r^y con nguy^n xin Iro-
D^n dd Dgoe qui bSu, mk rua iB'i con. » Vua lifen chat
dau con Sy, tbi mdu n6 chSy trSn trfin mat nuccc;
CO con hSu-Dgpc hiit I3y m&u &y mk hoa-nfin dfi nu-
trang r3t b^u. C6n Yua tbi dira v6o mpt khiic sirng
t&y m^ rabi^n di.
Khi Trgng-tbi theo vira t6i no-i, th^y xAc MT-cbtlu
tbi 6m-lSy mk than-kboc ^ni-ir6'c, doan dem tang tai
Loa-tbiah. Tir Sy cbing nb5ng thvofng-ti?!c bu(3ti-b3
cb^Qg kbuSy, mo-i tro*-v^ TAng-lac gieo minb xu6ng
gi^Dg mk tti van. BSn sau, kbi nhung nguM xii &y c6
lUQ-m dirp-c Ak qui ngo^i blii bi^n, thi dem r&a no-i
gilng Sy, tuc-tbi dd tro'-nSn dob ngd"! hka d^p cbSng
tbua g) Dgoc.
3 .— Nhft Tpleu— Do-i vua Tri*u-dA X 208- 137
frir&c ChAa ra-ddi.
)
QUAn cirAp lai bi quSln cirri^p, Triea-da vita
chieui QU-iVc, U^n xtrng vucng Nam-Viet, ciing
dinb ngur tai Phien-ngu, trong tiah Quau^-doDgbay-gidf ; vua lay hi^u 1^ Vo-vircng.
Cii l*i S4 truyen, thi nir6c vua ij &n cho
|<yi gSn eO-a Han. Nam Qai-mw, \it nam 198
iru&c Chiia ra-dM, vua chia autre ra Urn hal
quain:pbia bac 1ft quan Glao-chi, c6 khi Ift xii-
B&c-k^ baj'-gi* ;phia na™ '^ <1"9° Cu-u-cho-n,
trum het man bac dat Trung-kJ- d6i nay.
Bang khi Trieu-da phan nguy v6i nhft Tan,
cung chiem-iay dat vua ay, ma l^p nafrc m(>\, thi
bin Tftu nha Hin lai soan ngoi Thi^n-tir Cao-
hoang-D^ 1ft vaa dau nha Han, suy rang : minh
CO a tu-le \'&i ke da chiSm cu: phia nam, IftTriju-
da. mM xong-xuoi moi vi?o, cho nen vaa sai quanLuc-Gia di sir qua phocg Vttcfng-nam-Viet cho
ong ay, cung ban an vua nira.
Ban dau vua Tri?n-da quy^t v kiSu-cSng
v6i suf vua Ihuong-vj, vi nghi minh cfing chang
kern lai thieu loc gi bo-n sii Sy. Luc-Gia thay
Trieu-dft a vay, moi noi cho vua ay ro biet ; vua
Cao-hoang-Be noi vi c5 nam vi dai d8, ba vi tieu
vuong, cho nen mot minh Ihong-trj ca nu6cTrurg-hoa. Dan nfU'didoDgkhongbi^tmSy muffi
trieu, dat ngu6i rong chang biel may ngan dam,Con dau vua tri bat quA Ift m6t v?o, {r rSi-r4c dau
non goc Dui, cung nhung cu-lao xa-cach. Ong ay
l^ii them rang : « Neu vua ching muon & tu-te y&i
vua Cao-hoftng-fiS, at la ngudi se pha-lan phSnmp lo-tien vua 6 linh Bdc-lruoc-Ld chang sai. »
Vua Trieu-da nghe vay, lien dSi each 5^,
cban^ con lam kieu Iftm hanh voi sir nhu luc bandau nOa, lai dang cho ong ^y nhieu cua qui vat.
NhuDg vay cung chSng phfti la dSu vua chju Iftm
chu-hSu nu-brc Tau dan.
- 9 -
CAch it njim, Ifi nSm M^a-tig^, 188 nSffl
trirfrc Chua ra-diyi, hai nu6c trS'-nghich \&i
nhau, ch^ng c6n thuain-hoit nhir khi tru'6'C oua.
So la tai trong cb'i-dii vaa ba Cao-Hna lye
long ra, c6 efiu r&ng : a Nhu-ag do bang kim Io?i
bang sat, de m<^ lam rugug. tbi ch(> khi nao trao
cho ngirdi Nam-viet. Con ngua, bo, chien, c6 Irao
cho, thi cii- nhung con due, dirng Irao con cai
bao-gicr. » Coi cbi-du nay, tbi hieu ducrc liic ay
nhfi-ng ngubi b phia nam nuo-c Tau da c6 phong-
ho^ tri IM cKung nao.
Nhan dip cung nen ke lai l^i vua Trfeu-da
noi \tti quan su- Luc-Gia nam 196, r^ng : « O"
trong ntrdrc Vi?t bay-lau toi chang biet n6i-chuy?n
v6i ai ; nay c6 ong t^i, tbi loi moi dirge chuyen-
van Yoi nbau vui-ve. » Ay lu-o-ng cu-u b^n T^u, lac-
liii mot roinb, l^m vaa dan ntra thu^n nvtei n oi,
ma hay con nho- ebo phong-hod van-minb minh6 sua, kbi con nien-au.
Vua Trieu~da la ngurri rat kien-banb, khi dirge
chi-du Yua ba niro-c Ngo lam vay, thi ttre gian
cam gan, ben phan rang : « B^ Cao-Hau c6;ycho
ngircri Tau & cac bac vM dan ta?» Nghi minh lamYua dan moi, thi minh cung la moi, phai dungnbu-ng do Yung-vS xira nay ma-lfaoi
; lam sao choCO thii-Yat nuoi ma lam giau ? Co ke nghi cho vuanw&e Trir6*ng-sa ce trong tinh Hb-nam b^n Tan,da xui ba ho^nj;-bau ra cbi-du w&i noi tren.
Vay vua Tri^u-da e^t binh sang danh vuaay, cung mot Irat vua xirng minh la Hoang-D€.Nha Han sai binh gii'ip vua Tru'6'ng-sa 1^ chu-bSuminh song chSng dwo-e vi^c gi.
m
- 10 -
N5m 179, 1^ nSm Nh&m-lual, nbit vuft VSo-D^ kheo It?u, thi bi;i nirtVc iu6i fioa vfi-i nhau.
Tiien da tir ehi'rc hoang-d^ cung go'i II liSn
vua Van-de : trong cS Ita lin Ihong tfr vAi Iriea
Ngo, Ihi xirng minh 1^ Vuanq nia-thoi. Mia tbu
\6\ 1^ di cbSu Hoaiig-lS, Ihl vua Trieudft cungdirac v4o chSu lam raot \(t\ ckc vua Chir-hau. Controng nii6rc nha rainh.. Ibi vua ciS* xirng hieu cu :
hoac vircDp, hoSc hoang-d? khong ro bifu nioC^u hoi — Trieu-d6 xirng minh 16 vua nuo-c nfio?
— Lap kinh-ct6 Ir dau ? — L5y hieu gi ? — Nu-oc tWdau ? — Cbia miy qu4n vi qufln nio ? — Ll5c Sy ai
cai ben TAu ? — Cao-Ho6ng-Bg 14m gi 7 — Y Tri$u-dAsac 1 — Luc-gia do th^ nSo ? — Trieu-it4 thl sac ?
— Giac \'Cfi nuo-c TAu nam nAo ? — Chi-dy viiab4 Cao-H4u thi sao ? — Lo-i Trieu-d4 n61 the nio ? —B*i iy amcri Annam ra sao ? — Vua nghi chi-dij Syth^ nio ? — N6i loi gi ? — Tai ai mi c6 chi-du iy ? —Tri^u-dA dinh sao ? — Trirtrng-sa c6 thang khong ? .-.
Hoi nam nAo ? ~ Nho- ai ? — Trieu-dA vo-i TAu thisao ? — Trong nuoc minh thi sao. ?
4 - Bo-i vua Van-vu-o-ng ( 131-lionam Int&cCbua ra ddi. )
Vua Tri^uda banj-hi nam 137 lru-6c Cliuara-d6i, da trjnu-i'C 11 nam. Cbau vua ay, I4n \i
Ho, len th6-vi, ( ') Quen §91 vua mtri nay la Van-
vu-o-ng, la ten dal khi vua da bang-h^ roi.
( I ; Troo'e nSy Ho nii chSng Trgng-lhl, khJ IhJ nSiig Mi-oha» »het. Ihl cdDg gieo minh luBdi! giSng ma chi% ; vjj H8 la coucMag Tri^Dg-thl sol (1(5.
- 11 -
V^S "ua Van-vucrng Iri niriicdangmiro'lhal
nam, tCr nam 137 tfri nSm 123 truov Chua ra-
dii Biri vua tiSy cd vua Mfln-vifl, tea \i Sinh,
xong dinh niriS'C Nam vi^t : song ahi) hoang-dS
niro-e-Tau dauh ciiu, cho-uSd nucVcNain-vi^tdd'i
Trieu-d4 tiy niifrc Tiu it nhiieu mA-thoi, thi ray
thifit phuc-tiing nir6c Sy.
Cac Id-i Su-ky ki san nSy thi to ra vua Van-
vuang 14 ngtrM clion-cliSt that-lha, cuDgyfo thS ;
cou vua thirgrng vj nude Tiiu, tlii saa long dudea cac vi?c uu&c Nam, roi bat buoc au(5'c Namph5i chju tieu liia sir no ma deu cong o-D ; l^i ciiDg
l6 ra Trieu vua VSn-vu'ang khi ay nghi sff niritc
Tiiu li cLOrog nao.
Vay Si rSng : « Mua Ibu, vua Man-vi^l, ten
li Sinb, song d4nh cAc IhAnh giap coi nadc Nam-vi^t. Vua Van-vu-aug cii lai da giao vM tneu nliii-
Han, cliaug muoD tu- Uni^ (-'at binh danh tra, motsai sir cSm Iha tu-6fng tu- mgi sir cho vua thucrng-
vi hay.
Vua thucrng-vi thay vua Nam-viei c6 16ng
trung 14m vay, thi sai nhieu binh di cu-u vi?n.
Vua Sinh keo quEin ngu d6ng binh sT niro'C Tau,
Chang may bj em, li Dirthien 4m miru vol nguoinha vua mfc gi^l di, cbo-nen quan-quan IbSy deu
ra bang dau. Hay-gidr quan tu-d-ng Tau dinh quSnso v^ tau vua tbiraiig-vi bay lu' sir ; tbi vua Sy
sai ong Trang-tra sang Cling vua Nam-vi^t matruySn y minh.
Vua Vdn-uu:(rng sap mat xuoag dat m:i cungkiiib va noi rang : « Vi loi ma ut,6i Tbieo-'.i da
cu biiih, da sat ph»l vua Man- vi$l I On nay diu
- 12 -
toi d^n cbo l6i ch^l cung cbua xu-ng ». Boan viia
sai con, la Anh-tS sang & ISni con tin l^i lri?a
niroc Ngo. Vua lai Ihem rang : « B^m ng^y toi lo
sam-su-a le val ma sang chau vua thirffiig-vj. »
Khi sir vua thuong-vj di roi, Ihi cac quan dtai
thSn gian trach vua rang : « Quan liah ahk H4ndS giet vua Siah, Chang qua lA no c6 f lam chonude Vi^l ta kinh-hai. fliic lien hoang xaa cungda noi rang : « Pho nha H&a, la lo ^ifr ihi be-ngoai cho khoi lam deu gi vi le mi-thoi. Gbo aianhung Id'i Birc vua noi vol sir l^m vay, Ik n6i chotir-te ma-thoi, con sir di chau vua thu-ong-vi, lUkhong le ma Birc Vua di. Nhu Birc vua c6 di,at khong the nao Bire vua lap nuoc la lai chovu-ng nhu sua duoc. ». Bay-gidr vua mdi cao binhma khoi qua Tau,
Cflu hoi. — Triju-di Mng-h4 nam n4o? — Tritniy nam ? — Ai thg vi .' — Hi^u nio ? — Tri miynam ? — Nam nio .' — Vua nio x6ng danh ? — Aiciiu ? — Bugc dSu gi ? — Ai gigt vua Sinh ?— Trang-Trc?- Wm viec gi ? — Van-viro-ns tri 16-i sao ? — Goiai 14m con tin ? — Ai giin tr4ch ? ~ LM Birc liteho4ng xua thS nio ? — Cac quan bao sao ? -- Vua c«ocich nSo eho khoi di ?
6. — Lam tdi Tflu ( 111 Iru&c Chiia ra-d&i -923 sau Chiia ra-d&i,
)
DSu c4c quan trigu vua Van-vuong hSng loso keo nu6c Ngo bSt ISy nuoc Nam-vi^l, songd8n nam 111 Irufi-c Chiia ra-d6i, 14 nam Canh-ngv, cSng pliai bj.
- 18 -
Me vua Ai-vu-crng, 14 nguif'i Tkn, tin \k C4,vua Minh-virvng ( Anh tS ) da cuAi-lSy kbi trMrncon tin tai trieu nh^ H4n. nen n^m Wdlra&c Chiia
ra-dM, 14 nam Mqu-ihin, bS Sy xui vua ra llnh
truyen tu nay se sau nvt&c Narn-vi^t thuoc-v8
nirAc Ngo. BSy-gi4 c6 quan thiro-ng-tho- bdl?i ten 14 LH-gia. qa^St chSng lal, song phJithua quan vua Vo-de.
Vi v^y ati&c Nim-vi?t da mSt thong-dong,thi cung ffi&'t tSn Nam-viet niia. Ray 14 mot bdhay-14 mot tinh tbuot-v§ nuoe T4u m4-th6i,
gpi 14 Giao-chi, chia lam ehin quan. C4c qu4nnaygoinhgt phSti dat mSy ITnh nirii'C Tau 14
Quang-dong, Quang-tay. ™i ea dat Bae-ky v4Trung-ky cho to-i efra-H4n.
Bo-i do dan Annam Ihiet lam toi nird'c Ng6la tir nSm 11 I InrA'C Chiia ra-16-i cho dfe'n nfim023 sau Cbiia ra-dai.
Tir nSy s,Sp sau, Sir-ky chiog kl sur gi chovui d4nf» chep day ; ciV kfe truyfn cac quan to4nquyen Ngo, bit long tung-phuc vua nwc^c T4u,dang buoi c4c vua iy diro'c oai quyen thanh thS ;
con khi c6 loain-l^c hay-14 doi dong vua, thicung thSy d6i ong hffi muon tach lam vua rieng,Diro'c rieng. Boi khi cung xen truyen giac loain
cho no noi kia day vung cho khoi 14m toi, hSuduoc Ihoog-dong nhu- xu'a ; hay-14 k§ vi^c did4nh quan mpi Iren niii, va qu4n Lam-SpChiem-Tbanli.
Nam 203 14 nSm Qui-vi, xii Giao-chi duac 14mmpl chdu.cung bang cac chau trong nu&e T4u,
- T4 -
Nam Gidp-thdn lii nam giang sanh 26*. m^i
tb4y Su- n6i dSn len « Annam » ISn dSu h^t :
quan Ir^n Giao chl xirng hi?u li Annam /irrf-ngr
quan. Song dat thi chua gpi ten ay, cii keu la cb^u
Giao-chi, hay-la chau Giao diilt lru<>c. Ben nSmKi-meo ik nam 679, m^i IhMy nh^ Bang l^p pbep
bao-ho fepi lit Do-ho-phu Annam.
Cau h&i. -- Lfim t6i T6u nam n6o ? — M? vaa tdn
([i :* — Bd Sy xui vua th^ ndo ? — Quan Lu'-Ria cd chAcgi ? — L^in vi?c gl ? — G6 thing khdng ? — Nud-c
Nam-vi^t mSt cAi gi ? — Ra th^ nAo ? ~ Chia ra mSyquan ? — Quan Sj 6f dSu ? - DM I^m i6i bao-lSu, vAxay ra nhirng si? gi ? — Khi n&o kS IS chau ? — Namnko kea li Annam ?
( ) Thoi-ph^p tue-le.
C6 khiic truy^n ye th6i-ph6p tuc-le cung phong-hoA dan xit C&u-Chcen, 16 xir an tir Thanh-ho^ chodgn QuSng-Nans, thi nfin ke lai day.
Vay do chirng Ghiia roM gi^ng sinh, dan xijr nSyU nh&ng ngirM san bo-i, bu6n lao bSn n& mk kiSman ; chu-a bi^l diing b6 trSu mk c6y bvra. Ltia gao thi
phSi ra nvrac Giao-Chi mk ki^m mA-i c6, cho-n6n hangphSi ddi kh^t kh6n-nan luon,
Nh6- 1:6 dnji Xham-Difin, Ik quan cat xu- ^y hkyr6n diic nhu-ng d5 cSn mi l^m rugng, cung tap ddnkhai ph^ dSt dai. Viec nong phu thS ^y nioi nam m5itSo pbdt ; neo tii i(y dan' si? mM dang sung tilic no-n€.Lai d^n o- Lac-vifil tung chua bi^t viec hdn-nhcn theopL6p b6n Xau ; nen dog Nh&m-Difin day : nam tu: faai
mirci tuSi Lo-i nam mirci ; nir lit mu-i-i )am tuoi
t6-i bSn mu(ri ciSr xirng doi vira liia mk kgt-hi$p v^-i
- 16 -
nliau. Ti^re-thl nOi tronj? m^l ogiy, stf k£ ktiuban
theo luM-l?, kJ? dir hal nfiAn ngirM.
VS lai day n6i vfe ph6p 0^6-1 vp- i^y ch(3DR, Ihi c6
y n6i v§ nhGng iS ph6p quan cai xir. day phSi gttr,
cho dfln dtrp-c cii- theo th6i-ph6p bSn TSu n^-tbdi.
Nh&ng k£ ngheo-khS kh6og du cua raft lo 1§ cirfrl, tbl
quan phu gifip. Vi vSy chfr nghi rang : dSn Annamchirabi^t cuM vq' iSy chdng, song 1^ chu-a giu l$-th61
theo ben Tuu u^-thdi.
Viec gido-bo^ ddn sir the Sy, lA bat giw thoi-tyc
nxrac T6u, thl lo iSn-lSa : d^n diri vua Tbiro-ag-vi
Minh-d^, dO chtrng nam 76, quan trSn Nhyt-Naniracri pbd toyet nh&ng th6i di-kj xSu-xa dSn bSn-tbS,
Chang nhiS-ng-li dSl phoog Itic, mk lai khu6n-pb6p tri
nuttc cuog dSi n&a.
6 - Bk Tpirng-Tp^c kh6*i nguy ( M'43 )Bang-khi dan Aanam lam loi nv&c Ngd, thi
nhieu Ian cung Ih^y nori no xii- kia kh&i ngi^y. NamCanh'ti, \k n5m 40 sau Chiia giSng sanb, c6 m^fngirfri d6'n-b& hung-cir, ten Ik Tritng-Trdc kh&iloan, xtrng I^ ho^ng-hau. Ba ay nh* era IS b&Trirng-Nhi phu giup, thl trcng ba nSm dichnoi vdi binh \vT&ng Ma-vi6n, \k Iv&nq anh danhnha HAn sai qua d^p loan-
Cau hoi. — Bk Tru^ng-Trac kh&f ngqy nam n^o ?
— Ai fillip ? ~ Bich v6ri a' yk m^y nam?
7 — ISh& Ly-tifen ~ LY-B($n I&m loan cGnglam vua yk cac k^ noi vi 6ng giy ('533-602
).
^Nam 583 c6 Dgu6i hung-cij. tfin lA Ly-Bonduoi dttcre quan trgn cbaw Giao-cbl d&i nbii
— 16 —LtfOTDg, rSi thang quSn Lam-3p ft tr|in, liSn xtrng
ho4ng-de, hi^u IS Thi^n-BO'C nam S38.Xy vay dan Annam da khoi phyc l^p d^ng
nh^-nirac c6 vua ban-qu5c, song chang dirge bSnnhir y. Vi khi vua L;y-Bon b&ng-hS doan, thl c6
mot lu&og len noi vj, hi?u la Quang-PhAc ; song
lai CO mot ngircri nh£i vua LY-B<3n luc dSnh giSic
v&i quSn Ngo, da Iron trSn niii mi Iglp nir6c
Bao-lang, nam 5B0. Hai audrc ay cbang nh&ng la
chang ddng t^'m bi$p luc v&i nhau d&ng danb
quaa nghick, ma Igi trS^ dSnh nhau. Vaiy vuaQuang-Phiie phai thua, thi nha Ly-Bon cai-tri
mot miDh tir nam B7I eho td-i nam 602, do?aphai Ihua binh ttfo-ng nha Tuy tni mat ngoi.
Cau hoi. — L<'-Bon 14m loan nam n4o ? — NamnSo l-im vua ? — Ai ]§n ii6i vi ? — Ai lap nircvc Bho-lang ? — Nam n4o 7 — Hai nirfro c6 dSng tam khong ?
— Ailhua? — Nhi LJ'-BSn cai-tri niSy nam 7 —Thua ai ?
8 — GiacMoi.C4c qnan toan-quyen TAu chang nhufng phai
dep loan Annam, mk lai phSi danh vdi nhungquan B8 quan Moi or xung-qnanb hay xong-phichau Giao-chi, nbir quSn mpi 6-h'd, qaSn Con-Idn va qu^n 9a-ba.
cau hoi. .- Mpi nSo x6ng ph5 nu-6-c ?
9 - GiSc vo-i nu'd-c Lftm-Sip ( 35S-S06 ).
Co rapt d&n bay danh giac, bay phi-phScbdat Giao-chi hon hSt, iS dan Lam-ap. Bia-ph;)nnu6c Lam-Up nSy an ra td-i tinh Quang-binti la
cung ; cung hhu nu-firc Cbi6m-lhftnh ngiy sau.
— 17 —
Quon Lam-ap bay xonK-vSodSlGiao-cMuCGiao-
cbi ), ordp lang pba xom bal dSn dem ve IJm tdi.
Thay tiong Su-ky n6i dgn dan Sy ISn dSu h8t,
\k nam 3B3, cunglJnam 0u!-3''ra.Theosich Liil-
trayin-chinh-bien, thi niric Lam-ap hay con cho
tdi nam 808 mAi luyet mat loi lai c6 nu-VcCiiiSin-
thanh noi len. Vay Annam va Lim-ap dinh-giSc
v6i nhan gan nam tram nam. Su--ky ke lai nhiea
ISn Annam di d4oh Lam-ap. Song c6 mpl ISn c5
IbS han hSt, 14 nam 605 dM Liii-phaimg lira
tiro-ng nhfi Tuy ; oog nay bat klah do Lam fip
ya cuop cua khon ke xiet.
Nuie L4m-Mp luyjl roi, thi nu&c Cbiem-Ihinb
lai moc len, cung danh giSc vai Annam nhu- vay.
Lg gi 1 khae niro-c, khac ngiro-i, khae phoag-
tue, le nio ho4-hao v&i nhau cho diroc ? Song la
se tbay nha Ly nha TraQ l?i dinh thang quan Sy
( ChiSm-thinb ) cho den kbi nha Le pha tan nude
no, cung nhu da thSy qu&n Ng5 ph4-tuyet nir*c
lAm-ip vay.
Cau hoi. -- {iairc Lam-Sp & d^u^? — NSm nio
nghe nil 6Sa ? -- N4ni nio phSi ph4 :' -- Nirfre njlo
Ih^ ? — Nam n^o c6 giac ca v6fi Lam-^p ? — Liru-
Phito-ng IS ai .' — L4m gt ? — Sao^mS co 'gi^c ."wi
Chl«m-lh4dh .' — Al phS-tuyel ?
K^ t&t lai lac ban dSu.
Trifac C/iua ra dcri.
- 257 Nh6 HbNG-E.\NO ( khdng chac ).
— S. K. N A. -2 —
_ 18 -
NhiiJThvc.
257-208 An-dirffDg-vu-orng 'cliiiSm Diro-c vua Hiiog-
vuffng cung Mu IS Au-lac. Vua nay tri nutrc
dang 50 nam, doan phSl Trieu-d4 14 lirfrng
nM TSn ( beolNgo ) tiSm vi.
NbiTrieu.
207-137 Tri«u-d4 xung vucrng Nam-viet, hieu 14 Tri6u-
vo-viio-ng. Nam 183 lai xirng hicu 14 Trieu-vo-
dS, each bSn nam lai lu- chii-c Sy v: sg ho4ng
dS ben T4u. Vua 5y tri nucfc duqrc 71 Dam,
rSi bang b4.
136-125 Ch4u vua Tri$u-d4, ten 14 HS, tri nufrc dirg-c
12 nam, hieu 14 Trieu-van-vuffng, s8ng dxKfC
52 luoi.
124-113 Anh-lg con 14m Ihai-lu' da di ff 14m eon tin
bSn T4u, khi vua cha baDg-h4 moi ve ki vi,
hieu 14 Trieu-minh-vuo-ng.
112 Hu-ng 14 con thii vua Minh-vttO'ng, me 14
ngiiM T4u ten 14 Cu, kg vi cha, hieu 14 Tricu-
ai-vucng, c4ch m6t nam vua Sy hi gl^t, thi
anh n5'i ngoi.
lll-.Trieu-vuong-kiSn-diic, 14 anh ongHu-ng. Vuanay bi tu-ffng nh4 H4n bat, thi nufrc Nam-viet
, ph4i 14m 151 nu-6^c T4u.
Nha-Ly ti6n.
Sau Chua ra-diri.
544-548 Nam 541, L^-Bon khoi nguy duoi to4n quy^n
Ngo, rSi n5m 544 ISn 14m vua, hiSu 14 Tri$u-
diic. Khi vua 4y bang-h4, thi c6 mot turfrng
vua ^y nSi ngoi, hi§u 14 Tri$u-viet-vu;o'ng-
Quaog-phuc, cai-tri tu- nam 549 16-1 nam 571,
doan ph4i Ly-phat-Tur bat.
549-555 Anh ong Li^-B5n xurng virong, hi?u 14 Lyd4o-Lang-vuong-Tbi€n-blio tri nu6'c7 nam.
— I'J —
1)71-602 Co oguW nhft Ly, lii tir6ng Phat-ti kSvj.hi^u
16Ly-hflu-D^-phat-:u-, Iri nirfrc (Tirg^c 32 oam,if roi phuc c4c tu-6-nfj nbi Tuy. VJy nirijc An-
nam lai phSl 14iu loi im&c Tin hen ba tr5m
D^oi nira,
i Bo^N TtlO" HAl.
Nhirng dong vua khoi tuY phue
niro-e Tau.
NHa NG6 - NHA BI.VH - NHA LE.
(9^3-1010)
10 - Bo-i Ng6 quY^n cai tri ( 93J-SU ).
BSn T4u nhS Bang dong vua c6 danh-tiSng
bay-liku xaif'i mat ngoi, nen nhieu dong vua tranh
vi vai nhau — Dan Aaaam thira buSl xdn-xao
nSy ma kboi-pbuc lap lai nu^c-nha cho khoi I&m
toi ai nira. V|y c6 mot quan bSn-th5, ISn la' Diro-ng-di4n-Nghe khii ngijy dSu hSt, nSm 923.'
Ong ay thSng du-gfc binh Ngo nhieu Iran ; cbSng
hay nguM phSi mot quan n^i cang, Icn li Ki8u-
cdng-Tifen giSt mi chet nam 937. Bay-gifif 1^1 c6
, quan kbac Ika QuYSn-Ng6 giet Kieu-coQg-Tien,
va l^p dong vua Annam dau hSt.
(^:-
) G6 16*1 truySn r^ng r « Khi 6ng Quy^n sinh ra,
thi c6 ySn s5ng la lo^ khSp c5 nh^. Tu-frng mac ong%di thitang, sau lyng c6 ba myt ru5i-son. Ai xem-thSyngwi-i tbSy deu iSy 16ra-la ciing quySt tre nSy Dgiy
- 20 —
sau se davc cai-lrj c5 nufi-c ; b&i d6 mfri dSt l«d 14
Qaafn. Khi d8n taSi tru&ng thinh, hlnh v6c lo-Urn
phi-thiro-ns, mSt ng6 cd lo4 nhii chi-p, b« di chiira-
cliSm c6 oai nhu cpp. »
6ng Sy thing duac binh Tau sai tiep giiip
Kieu-cong-Tien, Ihi xu-ng viiomg, hieu 14 Ng6-
Viro-ng-Qa^fen, cung dinh ngif tai C<3-Ioa, xira
Loa-thanh, 14 kinh-(J6 cu vua An-dnrffog-Vucrng
da lap xua, nam 255 trtrAc Cbiia ra-dW. Nam 767
cae quan nguyeo-soai Tau da khi cong 14p mot
kinh-do mo-i, la Bai-la bay 14 La-thanh, chinh
cho nay c6 thanh Ha-n6i ; rSi nam 808 lai su-a-
sang',v4 boi-bo cho nguy-nga vftog-chac hen.
ly vay lir n5y \S sau d&n Annam diiffOthong-
dong diing mot nu-6c riSng nhu- d6ri vua An-
duwng-VuoDg, lai c6 doDg vua mfri noi vi cac
Vua Au-lgic.
Vua mW nay dat qnanquyfin, che laip nhirng
16 phep triSu-dinh phai cii v4 chi-djnh sSc y-
phijc phdi dung. Thu-frng 1? moi khi doi dong
vua m6i, thi vi?c Irmic hel la lo cai nhu-ng luat-l?
the ay ; d6i Ngo-Quyen Ihi Ihay cham lo bo thoi-
lyc nu6c T4u dan Ant am da quen lau ddi.
Cau hoi. — DSd Annam thua dip nSo m4 kh5i
phuc ? — Al kh&i nguy dSu h?l ? — Nam n4o ? ~Ai giSt Dirffng-dien-Ngli6 ? — N5m n4o7— Aigift
KiSu-cdng-Ti^n ? — Ocg Quyen ddnh giac \&i al 7 —LSy hl$u n4o ? — Ngy dan 7 — NguM T4u xua Iftp
kiDh-d6 o- a§u7 — Nay ch8 d6 c6 Ihinh nio ?— Vuo
^y 14ra sv gi ?
— 21 —
1 1 — Hal anh em Ng --xiro-ng-Vftn vft Ng6-
xu-o-ng-NgAp. ( 9ii-965 )
Nlidrng phe Ihua da lau nam, nhu-ng dSn lim
loi da 14u dW, Ihuang cbSng Ir y^D duac. Nam944 Ngo-Qujen bSng-ha, Ibi em va ten Ik Tam-kha, 14 con Dircng-dien-Nghf, tiem vi, hi^n IS
Binb-Virffng, ma Ngo-xtrc/ng-Ngdp Ik con Ngo-
QuySn, thi phai lanh 'Aa cho khoi n?n. Song Ng6-xiro*ng-Vfln, cung la con Ngo-Quyen lai daSi
duo-c Binh-Vxiang cung len lam vua, hi$a \k
Nam-tSn-Viro-ng. BSy-gicr Ngo-xuo'ng-Ng^p trS-
ve Rhia quy'^n v6i em ma cai-trj mpt it lau : txt
nam 951 tfri nam 951, hi?a la Thien-sAch-Vfcno.
Khi ay laii c6 tudng ding nghlch tSn 14 Binh-bd-Lanh, riit vao Hoa-lic trong linh Ninb-binb, l^p
doa cf do, ma cbang cbiu phi^c quyen bai yua.
Hal vua di dSnh ong ^y, song cbang dang vi^cgl.
N5m 954 Tbien-sacb-Vuffng bang-ba, tbi motmlnh Nam-tan-Vuong (ri mrfi-c mS-lh6i ; song dSn
nam 965 vua ^y ciiDg bang-bS, dang-kbi tbSa
cbinb di danb quan loan. C^cb it nam trii6c, vuanay thS[y quyen minh cbang dugc virng, thi dasal su* qua Tdu doi nbd Han ma cau phong chochSc vi^c.
Cftu hAi. — NgS-Quyen bang-h& nam n^o ? — Ai
tiSm \i ?— Hi|u ndo ?— Ngo-xiro-ng-Ng^p Um gi ? —Ai 16m -vua ? — Hien ndo ? -- Hal anb em 5- vfri nhauI4m sao ? — Ai loan 1 — Thi4n-s4<:h-Viiffng bang-hjl
nam nfto ? — Nam-t^n-ViT<yng bang-b^ nSm n&o ? —CA sai sxx ben Tiu khdng ?
_ 22 —
12 — Bo-i vua Binh-b6-Lanh ( ytr,-'J19 ).
Vua Nam-tan-Vuang bang-b^ (loan, Ihi nirac
ra Io?n-lac hoD-don qu4 11. BSu dang may phe
loan, ggi la Sir-quftn, cbia nude v6i nbau mi trj,
kbi tbi tiep ke nbau, kbi Ihi mot luat, ma hang
danh giac v6i nbau luon. Con ong Binh-bo-Lanh
d6ng don tai Hoa-lir, nbu da noi IrucSfc nay, tbi
cii' danh cac ke tranh cbien v6i minh, ma lan-lSn
tbang duoc ca thay. Vay ca dan Annam deu suy-
phuc nhan ngucri lam dau, cbonenn5m SeSngufri
lay bien la Van-lhang-Vircng ( cung c6 ch6 ktn
la fifii-(/ianj-l iTo-ni? ) Cling mot nam ay, vua lay
hieu la Binb-lien-Hoacg, roi nam a70 lai doi 14
Tbai-EiDh.
Ay la dau nha vua boa-quoc thii hai, la nhft
Binb. Vua nay cai-lri kbon^ ducrc bao-lau : nam079 vua bi mot lea linh giStmSchgt. Vuadattennu&c minh la Bai-cCi-Vift.
( -) Vua mnon tap dan cho bi^tgiu-kbnon-phep
luat-lc Yk Id so- de giir cho bi^t l5i pbam, thi day sSmde trong san trieu mot c^i chSo 16-n oSu nuo-c soi,
cung Iruyen nuoi opp nua. He lyi nho'n thi hoSc phSitrung \ko chao nuac soi, hoac phSi thS cho cop du"
nhai xuong. ThSy may clmyen d6, thi Ai biSt Ihoi-luc d§n Annam d6-i loan-lac ay la thS nSo.
Vua cung sai sii- qua Tau nb4 Tong ma cauphong. Va cac lioarg de nuAc Tau da mSl maytiJih bEn nam mh cbua lay lai dacrc, thi nay rSttan 16ng nhan lay cac vua nii6c m6i ben Sy 14mchtt-hau.; c6n phan cac vua ben nu6c Nam nghlring : giir chiit lich-sir Iheo phep, m4 duac l*n
— 23 —
quyen manh thg IruAc mSil (ISn, u4n cDnj! cii giS
v4y. Vi^c dai sir dW Binh-bO-Lanh da Ijim, lii chia
nu&c lam imr6*i dao.
Cau hSi. — Nam-lSn-Virong bang-ha (loan ai Irj
nirffc ? — Dinh-bo-Lanh lam gi ? — Nam 968 l^y hieu
ndo 7 — C6 dSi hieu khong ? — B^Dg-b^ nam nSo ? —Th? d4o ? Nirfi-c ta liic d6 tSn gi ? — C6 sai svr bSn
T4u Ichang ? — Cbia mSy dao ?
13. — Bcpi Le-Hoan va eon &Bg &x(SSO-lOIO ).
Nam fl79 Binh-bo-L5nh b&Qg-ba, Ihi con li
Vf-vu'O'ng-Tue len Dgoi trj vi ; song c6 mot quaa
\da lia la Li-Hoan ep vua ban tir6"C vircng-
ngoai cho minh, roi nam 980 ong ay tiem vi maxurng hoaog-dS, hi?a la Thl§n-Phfic. Xy la dong
vua thii ba, la nha L6 ; nha nay tri diTwe 20 Bam,
CO hal vua ma-thoi. Nam 1008 LS-dai-Hanh la
ThiSn-Phuc baDg-ha, Ihi L6-long-Binh la con
len ke vj, hi?u la CSDh-thuY. Vua nay hir nSt
qua ma chel, thi LY-eong-USn soin ng6i, cung
lap Nha-Li cSm quyen tri nude tir nSm 1010
to-i nam 122S.
cau hoi. — Ai ki vi ? -- LS-Ho4n lam gi ? — L3y
hieu nSo ? — Bang-hS nam nio ? — Ai k? vi ? — Hiett
nio ? — Bang-ha sac ? -- Ai soSn ng6i ? — Nhk Li?
cSm quySn m^y n3m ?
Ki iSt l?i c&c nha vua truiSrcnSy.
Nhft-Ngd.
939-944 Ngd-vircng-QaySn thing dugfc ke nghjch v4
cAc tucrnK T6u.'
9J4.9G5 Ng« vuo-n;-Quj6n binB-bS, Ihi cm vnr tiSm
VI song dgn nam 950 lai mSl Dgoi, ma coo
Ngo-QuySo 14 Ngonam-tSnViro'ng-iu-omg-Viin
tri DU-frc Chung vcri anh 14 Ng5-lhi6n-s4ch-
Virffng-xlTCTng-Ngap.
Khk Binh
968-970 Binh-bo-LaDh cai-tri, bieu 14 Dai-lhang-
Vuffng. roi iSy bieu Binli-tidn-bo4ng-Th4i-
Blnh.
Nba L& tlSn
980-1006 La-aal-H4nh 14 Thien-Phiic Liem vi, rSi
qua-dM dtrgc 65 tuSi.
1006-1009 LMong-Binb 14 con Thien-Pbuc ki-wi,
bieu 14 C5nh-Thi'iy. song hvr nit qua mi chSt.
B04N thCt ba
Nha Ly ( ioio-i2i5 )
14 - Ly-thai-T(S ( lOlO-lOW ) - LY-thai-T6n
( 1028-l05i ).
Nhk Ly la nba vua Annam c6 danli tieng
lam, tru6c chua c6 nbanao vichobaog. Nha Ned,nhk Binh. nha Ls tuy da ciru diro'C quS hiro'ngcho khoi quan Ngo hi-hi5p, song Irong mxfrc haycon xon-xao, chua l$p dSu gi cho viing ducrc,
Nhdf CO nba L^ ; m(iri 14p dtrffc ddng vuacha viing, m6i an trong nird-c.
— 26 —
L^-coQg-Uan lara vua, (^a hi?u la Ly-thaf-
Tb ( 1010 1028 ) bBi c6a song da cbi Phdt-mase k^ Tj minh. Dau v^y cuag c6 ke tranU ngdi v6i
ong ^y, nen ngufri phai giao chiSn v6i ba aah
em minh l^i den vua in(yi qua-dd^i.
Phail-ma l£(y hi^u la LY-thai-T6n ( 1028-
10S4 ). Cac vua aha Tong cung nhSn doog vua
mfri cung ban hi?u cho Ly-tbai-To, la Glao-chi-
qaan-vu'O'ng.
Cftu hoi. -- M3y nM vua xura Ifim^gi *? ~ NhSj;,L;f^
CO cong gi ? " L^-c6ng-UaD c6 hieu nko 7 — Cai nam
n^o ? — Bat ai k^ vi ? — Phat-ma phSi Ifim gi cho
dirac quyen ? — L^y hieu niio ? — Cai m^y nam ? —Vua Tku CO nhan Nhi L;^ khong ? — Ban hieu gi ?
15 — Giac vo-i niro-c Chidm-th&nh.
Xira quSn Ngo da ,phA-luyel nu&c Lam-^p,roi lai khi giac vai nu-d-c Cbiem-tbknh, nay dlin
Annam cung cii tiSp giSc ay. Giai-han hai nu-6c
Nam-vi6l va Chifim-lhaah khi Sy giap nhau benbSe tlnh Quang-binh baj-gifir. Thien-ha iburd'ng
do tai ngirofi Annam gSy moi gi^c, 1km cho nu-i^c
Chi^m-thknh phai ph^-luy^f. Song cu S^ ma do,
thi thay ro cbang phai tai b€n ta, mot tsii b&aqu^n Chi^m-tb<\nh mk-ch6. Ghe phen quan Sy da
dung thi^t kbi xong-pha coi daL Annam, mk hSuh^t moi l^n dSnh gi^c cung la tai dan Cham xong-
ph& ctt^p bSt nhu*ng nguM Annam ffgiAp coi.
Dau cho Su- conoi Ib^m cbo m^n \M di nua m^c-long, cung du le mk doan quftn Cham ( Hirl ) \k
quSn hay cir6p-ph^ khoSy-rSy, ndn sinb c6d&nh
— 26 -
gigc, cung nliir quan Lam-3p xira. Trot ddri nhALv obirng lo dAnli giSc vAi dSn Chi£m-thanh ;
CO danh v^-i quan nha T6ng il laa ma-tfaoi,
Bcri L^-lhai-T5 codi d&Db ncrifcChiStn-thanh
m5t I3d, la nam 1020 Nam gy ThAi lu Phal-madem binh danh quSn ay tai ben bac tlnh Quang-binh va thang dircrc no.
Boi Ly-lh4i-T6ti, la Phai-ma, cung c6 gigic
vdi nirac Cbiem-lhSnh. Vun ay quygt danh mot15n ca Ibe cho xong, tbi chieu nhieu binh sT vSnam 1044 cbinh minb vua Ihan chinh di danhgiac n^y.
(®) Doc ding thily nhuDg dau may diSm IJnh.Bin cSa Bai-Sc. may sac da la, sdng gi6 lang an ; vaynfin vua dSi tSn Bai-4c I4m Bai-an, Bgn hdn Ma-c3( cung Mu 14 L$-de ), & ngoil kho-i ngang du-6'i namtinh H4-rinh bay-gia, c6 dim may h6ng che-khuStmat-trM
; cScb mpl dSl nfia ki c6 inh may vSn-v4bao pbu tbuySn rbng vua nglr. Nber thuto gid xudibu6m n6n do4n t4u vua 6- tp- kh;iu sdng Nhu-t.le ( nay14 song B6ng-h6-i ) chay c6 mot ngSy liSn toi ciraTu*-hien ( or phia nam klnh-do Hug ).
Vua n-jfirc Chiem-lhanh dem binh linh voi-tuang ra han ngir. Binh hai b^n & each nhau caisong Ngfl bS ( nay 14 song n4o khong biet ) ;chu-a giap tran, ma quan Cham da chay. Bgy-giibmh Annam dug! theo, va gigt hSt nliieu : SiV-k^ke 16-i ba van ngiro-i tu- tran, nam ngfin ngiro-ib\ b^t. L?i cung lay dtrac dSu Sa-d3n, IJ -vuaChiSm-thanh, dem ve dang cbo Ly-thal-Ton
; vuaSy IhJy Ibi d^ng 16ng thiromg, cSm dirng gife't ainu-a. C6n kinh-do nitdp ay la Phat-th«, cung
— 27 —
phai quan Annam cud'p-pha, ( (iiri nay c6n thSy
luy dat phia lien kiah do Hug dgc theo m& s6ng
ben hiru. )
Nhfrng the-lhife'p, con-hSu, con-hat, coti-
mfia. con tuong nha vua thSy dSu bj bSt ca :
lai nam ngan tO, vua Annam sai di 14p Sptrong tinh Nghe an vS Hirng-hofi, cung la nbirng
quan bi bat trong giac nay.
Cau hoi — Nuo-c Chieni-thinh v^ Nam-vi§l giSi-
han 6- 6au 1 — Quan Cbiem-th&nli I&m gi vo-i ta ? —Bifi nh^ Ly niroc Annan: d^nh giac v6-i ai ? — BdnhiSn dau nam n^o ? — No-i n^o ? — C6 thSng kbong ?
— B5nh ran thtr hai nam nko ? — Gap nhau o- dau ?
— C6 gi^p Iran kbong ? — Annam thi sao ? — Chammay van In Iran, mJly ngiln bi bat ? — Vua Chigm-
thinh tSn gl ? — LSy diSu vua dSng cbo ai ?— VuaAnnam day d^u gi ? — Kinh-do Chi^m-tb^nb t6n gi ? —(V dau ? — Nbiing ai bi bat ? — Sai di din mi. ikm gi ?
16 — Bfri Lt-thanh-T6n ( 1054-1072 )
Boi Ly-thanh-t6n, nam 1089, l?i c6 gi^c
nua ; chinh vua de binh xuat chiSn, ban dSu phJi
thua it Iran, raa sau thi bat dvrac Chfe'-cO, la vua
vuAc Chiem-lhanb ; vua ay the ba ch&u la B6'-
cbinh, Bia-LY, Ma-linb, ma chuoc minh cho
khoi lim t6i. Ba chau Sy riy 14 linh QuSng-binhva phia bac tinh Quang-lrj. V^y thi coi nam nirac
Annam kbi ay an to*! sdng Qu^ng-trl ( ciingkea
la cija Vi^l. )
cau hoi — Bcri Ly-tbAi-T6n c6 giac v6fi nttoc
Chi^m-tbdnb nam ndo ? — Vua niriyc ^y l^n gi ?
—
Thua thi mSt chau nfto ? —.-Vay coi nam au&c la t4i
— 28 -
17 - Bo-i Lt-nho-n-TfiQ ( 1072-1127 ) - GIftc
v&i nu'd'C Tflu.
Lv-NHO-N-Ton tri niT*c lau nStn ; d*i vua Sy
c6 liSng danh giac y6i nu'd'C Chi^m-thdnh v&
nird-c Ng6. Nam 107B quan lii6ag Ly-thiro'ng-
Kif t phung mang di ngCr quftn Chfim dang xAngpha Dattc, songphaithuaqufinSiY- Dauvayqaanfiy cung lay dam ho? dS ba chau m6i nhuang.
Vua Li^-nhwn-rdn phai nghi vi?c giac \{ri
nu&c Chiem-thanh, m^ lo ph6ng can nguy-hiem
to h»n. Vi CO Liru-Dl, 14 tii&Dg nhi T8ng, sam-suaxam chiem nir6c Annam. Quan LY-thirccng-Ki^tdem hen m6t v^obinh ra.d^nh tra tii6ngay, cungsat hsii chau Kh^m. chau Li£ni, giet ho-n tain
ngan qu&n gi^c, lai thSng du-o-c d^o binb dentiSp-ciiu Liru-Di nura. Bay-nhiSu vi^c Sy da xay-ra Irong tlnh Qu^ng-Bong, Quang-tftY. ^^^nirofcTau.
Nam 1076, Tbn-Ban cung 14 ivt&ag Annam,vSy thanh chinh Chftu-Ung, khoi bon muaiDg4y bat duoc thanh ay. Quan thu thanh changmuon lai-h4ng. thi truyen cho c4c ngu-firi nh4 t\r-
vSn hgt th^Y. roi ong Sy cung tvr-ii ma ch8t.
D4n troDg thanh cung noi guong, chang chiu dauphuc nguM Annam, nfin so ke pbai giet trongthanh hen 5 mudn 8 ngan, con ngo4i ca sir k§•duffc mot veo. Binb Annam cung bat nbigungtriri deal v§ 14m toi.
Bay-gifir nhii T8ng Iji sai binh tiep-ciiu ; m4dao binh T4u bSt ISy nhifeu chftu trong tlnhCao-bSng. Nam 1078 L;y-nhaQ-T6n sai di tiSnc8ng vua thuong-vi, vak xin vua 3y tra I9I duSy
— 29 —
chdu quan Nro da bat. V^y hai bSn hoa-ir6c \&'t
iibau the nay : vua Tau nhiro'ng Ia| m&Y chftu,
con vua Annam thi tha cho efic ngircri T6u,
phai bat lam toi mSy nSm trird'c dircrc ve.
Ay nudrc Anram mM khoi \hm toi nir^e Tau,
ma ray da nSn h^o-cu&ng luc-hrcrng, dSn doi
nir6c TSu hoa v6i ta kh^c n&o hai nvt&c fuDgdong siVc doDg t^i ohirnhau.
Yen "viec ben phia bac, ihi L;y-nhffn-T6n mdikhi lai vi?c giSc yd*) niro'c Chiem-thanh. Nam1094 vua ay sai di IrSch toi vua Chi€m-lbanb vi
sao khong di ti^n cong cbo tbvr&ng 1$.
Nam 1103 c6 ngu-o"! lana loan & Ngbe-anthua binb Irieu, thi tr5n v^o na&c Chiem-thanh
va giuc vua Che-ma-Na xam chi^m ba ch£iu vua
Che-cu da nbudng xu-a. Song Che-ma-Na giu paSy
tinh ^y cbang bao-l&u, \i nSm sau ughe tin c6biuh Annam k^o vd, thi v$i-v^Dg tra lai.
CSu hoi — L:^-nho'n-T6n d^nh giac vM ai ? --
Gi§c v6i Cbam nam n^o ? -- - Ai l^m tiro-ng la ? — Co*
gi m^ d^nh ? --- Ai th&Dg ? — LSm hoa-d5 n^o ? —Ai mu6n chi^m niro-c Anoam ? — Ai ddnh-tr5 ? — L#thirffng-Kiet sdt chSu nSo ? — Gi^t mSy quan giac ? —C6 thang dao binh n^o nvra ? — Giac Sy & tinh n^o?— Nam 1076 T6n-Dan bat thSnh nio ? — Quan thu
tb^Dh truyfen gi ? — MSy ngu-M phai gt?l trong thaohv^ trong xijr 3y ? — Nu6'c TAu Ihi sao ? —~ L;y-nhofB-
T6n sai xin gi ? — HoA tbl sao ?— C6 giac gi niia ?—Nam 1094 vua Irdch ChJim dlfeu gi 7 — N^m 1103 c6viec gl ? ™ ChS-ma-Na lim gi ? — YSn tai sao ?
— 30 -
18 - LY-lhao-TdnC n27-llSS ).
Bdri LY-lhSn-Toa c6 binh nu6c Chi^m-lhaoh
cung nrfyc Cho*n-)ap xoDg vSo nub-c Annam.Quan Sy iSn binh cho t6i llch Nghe-an. Clicn-
lap !^ nird'C Cao-Mfin. Dp nsy m6i tbay danCao-men d^nh giac v6i dan Annam Ian dau hSl.
Su-ky noi dSn nay lam chir-hau nird'C Annam dalau, doi khi cung td-i nop thu^ ; nbu'Dg vay dirngtiro-og la phuc tung Annam cbo tbiel vi?c dau.
Hai nairc Chiem-thinh va Cho-n-lap da xongvao Xii- Ngh?-an the ay, thi each it nam sau, la cam11 33 cung di chiu tbue tien cong vua Annam.
Cau hoi ? -- Ai kg vi Ly-nh»n-T6n ." — Bii Ly-thSD-
Ton nuo'c n^o xong \ko d^nh nufrc la ? -— T6-1 dSu ?
— Cho-n-Iap Id nu-frc ndo ? — Xu-a da pbijc chua ? —Nam ado ca hai nu-6'c chiu thug li^n c3ng vua .\nnam ?
19 — LY-anh-T6n ( 1138-1175)
Nam 1152 Abi Li-ANH-ToN, c6 ong hoangDttdc Chiem-tbanh ten la Ung-minh-ta-Biep i^uxin vua Annam giup minh len ngoi. Ly-anh-T6nsai nam ngin binh di giiip org Sy ; song CM-bila-But, la vua Chiem-tbinh gigtcStuang Annam,caongboang tu6-ng &y dem theo niia. Ay 14 ISndau hSt trieu H4-noi muon du- v4o cic viec riSngnuiSrc CbiSm-thanh, song cbirft diro-c viSc gi.
Nbung-m4 Ch'e-bi-la-Biil so vua Annam cuu-h4n, thi g4 con gai minh cho vua Sy.
^^" h°' - Nam nio Ung-mlnh-t4-B16p xin An-nam giiip Ua n86i ? — Tu-6-ns Annam v4 6ng hoingIhi sao ? — C6 dup'c vi«c Ichong ? — ChJ-bi-la-Biillim g) ?
20 - LY-cao-T6n ( 1116-1210 ).
^ Bdri Lij-cao-T6n Ihi nhA Ly b^t dSu suy-sut
lan-lSn. Nude Chieni-thanb bdt can cang viec di
lien cong. Nam '177 quan Hi)i xong-vao %u
Nghf-an. Nam 1199 c6 quan Annam vua sai di
phong virtrng cbo vua nuac Chiem-th&nh, ra&
* cbang ro b&i c& nio vua Annam sai di l^im yaiy-
Nam 1203 c6 ngu'ai Itia, ten la B<5-tri, gbe
vao cua Ky-anb ma noi minh bi cau la Bo-Biea
duoi, xin cac quan llnh Ngh?-an ciia giup. Ong ay
thay cac quan khcng lhi?t bung, tbi bSt mk giet
bet. Cling Ibira djp ay ma cufi'p-pha xii Ngb?-an.
C&u hoi — Nam nSo qu^n Hfri ( Cham ) xfing-vio
xu Nghe-an ? — Nam 1199 c6 vlec gi ? — Thuilt lai
truyen ong Bo-tri ?^
21. — LY-hua-T6a (/?/0J224)
Qiri Ly-hu?-T6D nam 1218 quSn Chiem-
thanh, quan Clio-n-lap lai xong-vio iinh Ngb^-
an. Xy la dau may chau yua CbS-cii nhuimg cho
vua Annam chua c6 pbuc Annam cbo thi?t.
Biti Ly-bu^-T6n cai-tri, tbi giac-noi noi
tirng-bung. Trong den ciingconhieu ke mongloan. Cd nhi kia, IS nha TrSn, ciing da c6 quyen
to trong nu&c. Vua c6 nhiing con-gai ma-lhoi,
nfin troi \\ cho con nbo tuoi h»n het 14 Pb^l-kim,
*hi?u 14 Chiea-hoang, do?n v4o chua, khoi ba namtbi bi giSt. Vua ba ChiSu-ho4ng c6n nbo lam m6i
CO bay tuoi, m4 mS mot tieu-hSu cung m6ttrang-
tac, la ngiro-i nha Tran, cung ung ket-ban vot
nguivi 8y. V4y bSt d6i nha Ly t6i d6ri nh4 Tran,
32 —
Cau hoi - Nam 1218 ai xoDg \ko Nghe-an - B<rt
nSi ? - Vua Ir8i vi cho ai ? - Chicu-hoing duO'C m5y
tuSi ? - K4l ban vfri ai :'
K'4 tat lai cae vua triro'c a'&x-
Nha Lv :
1009-1028 Ly-thii-To hay li Than-vo-ho4ng-Be Irj
19 nSm, s3og dlrg-c 55 tuSi.
1028-1054 Con 14 Phat-Ma hay 14 Biic-Chinh, hi^u
la LJ-lhai-Ton tri tluo-c 27 nam, avr»c 6&
tuoi.
1054-1072 Con ch 14 Lj'-lhAnh-Ton, kea 14 Nhtrt-
T6n, song iliio'c 50 luoi, tri Saac 17 nSm.
J072-1127 L^-nho-n-Ton 14 con ca ken Ift Ki^n-©l!rc,
hoi mM Ign tri nir6fc, thi ph&i nh6f c6 megiiip ; vaa nSy s6ng dirofC 63 luoi, Iri nu^c<lu:o"C 56 nam.
1)27-1138 LJ-thSn-T6n ch4u vua trttcfC, s8ng iacrc
23 luoi, tri nu-6'c dirg-c 11 nam.
1138-1175 Li'-anh-fan, 14 con ca, len ngdi hoi mwi
ha tuoi, hieu 14 An-nam-quSc-Yurcng, sSng,
dug'c 40 tuSi.
1176-1210 L^-cao-T6n 14 con thur s4u vua tm&c,
tri niro'c 35 n4m, s6ng duo-c 38 tufei.
1210-1224 LJ-hue-T6n 14 con ca, thS vi cha hSi 16
tuSi, vua nSy chpn con-gSi Ihithai minb,^
iSn 14 Ph at-kim ( Chieu-hcing ) nSi vi, doan
v4o chiia ; khSi ba n4m thi bi gi^l ; da tri
nirfrc dwcrc 14 n4m.
— 33 -BoAN Tii<r n8.v
NhaTran ( 1220-1414)
Cac vua nba nSy iTa&c lo duoi quao Mdng-ch xong-vao troDg coi nii6c, roi lai d^nb giac \mDu6fc Chidm-thanh, n;a kbong duo-c may-mSncho bang cSc vua Irirdfc. Va lai cung pbSi lo dep
c&c quan trifeu ghe phen dSy nguy. Bai vay
Dirdc-nb^ ra jeu mil binh nha Minh bei Tau lai
bSt niidfc Anoam.
22. — TrSn-thai-Ton (l2-i5-l"58 ).
Tr^n-thai-T6n la cboag hk Chieu-hoang tan
tfim lo viec (ri nuic.
( » ) BM vua 5y c<) dinh s6 m<jc, chlic-lircrc, b§ng-
Igc c4c quan, cung nghi-dinh thug le. ThuS thin Ibi
cfr ke c6 mgt mlu rupng phSl nop-mdl auan li^n
ke c6 hai mSu, bai quan ; ke c6 nam mSu sJtp ISn, thi
ba quan ; ke khdng ru^ng dSt, khoi nop gi Mt. Laimot mSu phSi chiu mOt tram gia Iiia thug. Con ntrfrc
Ihi chia Wm mvittl hai b5 ( tinii ), c6 quan 16n nhSdu dang-c^p. Vi^c thi cbir-ngbTa, thi lo k;^-Iu-o'Dg vAtrong-Uie horn, mk ke n^io thi dau tbi du'p-c chirc Ianho*n xira. Ciing troog d6*i d6 ngu-d-i-ta dSp d^ mk ngaok?o nu6c lut trin pb4-hai nhorn dan. MSy chii c6 dStlis ISp b6- d4. thi nhi-nuib^c bSi lai cho hSt thiy.
Nam 1286 nha Tong phong rawng cho ThSi-Ton, cung ban hiiu cho vua ay la An-nam-qnd'c-vu-o-ng. Liic Sy nu^c Tau v6i mr6c Aunam coi
bjftuan-'ioa lir-lg Song nam 1241 c6 may dftn
— S. K. N. A. -3 —
_ 31 -
nioi tbu9C qujen nuirc Tim x6ng-pba dja-hat
11116c Anuam dau ngo41 bSc, thiquantirfrng Pham-
kinh-An di danh cung duoi du-o-c no. CbSng hay
chinh vua cung than chinh kinh vang Iroug cac
SIT nuac minh, vua ]ai qu4 bO Ibau vao Bia-bat
nuoc Tau, cbo-nen thieu chiit nira vua pbSi tay
quan giac. May vua khoi nan ma duac ve bioh-an.
NSm 1252 vua Thai-Ton cbi6u binh danh
nu*c CbiSm-lhanh. Nbaa bori nude nay thay cac
vua lot d6i nha Ly jSu Ihg, nen dau con den tiSn
cong mac-long, song cung hay khuSy-pha cac
noi gi4p-c5i nir6c Annam. Va l^i vua nuira Sy
cung doi lai mSy chan vua ChS-Cu da nhudiag
xua. Lan nay chinh vua de binh rp danh, bat
diro-e bk hoang hSu Bo-da-La cung may va
in9n, nhiSu quan v& nhi^u ngirai khae demve lam loi.
Vira Ihang duwc quan Cham, lien bi quanMongto xong-pha. Co mot luiirDg Mong-co, ten
la Ngot-Iiro-ngHo'p-thai, chi?m Van-nam, roi
n&m 1257 keo binh thing t6i tinh Hircng-hoa.Chinh vua Annam th&n chinh ra ban ngix quEin
gi^c ; song binh vua tr5n-chay bet, thi vua cungtbao-lui. Vua t6i d6 B6Dg-b6 dSu cho song Nhi-ha, thi {jap Thai-lir dong-cung dem binh ciiu-
vifn. nen lu-fiug Mong-co phai Ihua ma nit binhtr&-ve; song cbua phji 14 chiu Ihua cho Ib&t dau.
C4uh6i. — Nh4 Trkn ddnh gi?c V(W ai ? — Btri
ahk iy sao mk nu6-c ra ygu? — Boan ai bat nuo-c' —TraD-th4i-T6n c6 lo viec tri nud'c khong.'— Na&c TSupnoag vttOTDg cbo Th4i-T6n nam nio ? - Lai ban hieu
— 33 —
Ddo ? — Niim 1241 c6 f?i«c v6i ai ? - Ai Idtn ttr&ng ? —CiS thiSog hay li thua 7 — Vua lijc d6 Ihl sao ? — NSmn6o 016 c6 siac \6-i nirfrc Chiem-lb^nh ? — Ctrsao ? —Thii-Ton b3t dirp-c ai ? — Doan c6 f>iac vfri ai ? —Tii6Dg M6ng-co IS ai ? — Chi6m nu-6-c n&o ? — Tffi
dj?n tiDh nio ? — Vua Annam di ban ngu- thi sao ? —Ai dem binh citu ? — Mung-co Ihi sao ?
23 — TrSo-thanh-Ton ( U5S-W9 ) ; TrSn-
nho-n-Ton ( l379-liS9 ).
Boi Tran-thanh-Ton, Nh4Ngayeasaisu-qua
hoi-tham ch6 cfty cot dSng. Dayan-do cay c6t
do la the naj ; Ihuo xiia d6 n&m 13 sau Chiia ra
dd-i, Ma-viSn 14 tiling anh danh bSn Tau sai qua
d4nh ba Trirng-Trac ; oug ay tbang duroc thi dung
mot caj col dong, lai c6 thich cbft rang : «BSng-
tru chiSt, Giaochi dl4t, n la cot nSy c6 hir, tbi
xii Giao-chi pbai huy-tuj et. NguAfi Annam di qua
cot ay deu bo v^o ebon no, ho^c da, hoae v6 v&
cung manh sanh, de lam cho viJDg them, nen nd
bi ehe ehuai kin c5 di, kbong con Ihay dau-lich
gi nua. Nay nu-oc Tau cho qua bbi lai chuyin cu
lam vaiy, chang qua la c6 ^ gay molgiac, abirag-
mk dSn dwi Tran-nhcnTon mai danb giic thiet.
Vi vua nay dau da c6 Ifnh trayea nbieu Ian
mac-long, cung chang chiu qua Tau tiSn cong
Tua thugrng vi, chi sal mot ngufM ton-lhSt cung it
qnan di sii ma-tboi. llSl-tat-Liet ( Konbllai ), la
hoaog-de da tbang c5 phu-wng Bong, thSy vua Aa-Bam cu&ng phep, tbi ISy lam si-nbijc cung quYistoSn pbat. Tru-Ac hgt vua ay xin cbo binh Tauqua ngang dia-pban nuic Annam ma di danbnird-c Chi^m thanh, vi da giam-cSm c&c sij vua.
_ 36 -
Vua Ly-nhan-Ton da khdog tbfem tr4 16-i
vS vifc hoJiDg-dS nin trirdc nSy, lai lo su-a danh
giSic. Chinh thal-tu- nha Nguy«n xuSt than di d4nh
giSc nay. Cling bat dirjc nuic Annam lam toi
DU&c TJiu it nam ; ma kJ dpc-da \&i nguiri An-
nam bon hU 14 ludng 6-ma-Nhi.
Vay Iruac hgt binh Annam thao-lui hai If,
ma binh 6nig-Nhi va hoaag IhSi-lir Tau tbl cii
san vao cac ITnh nu&c Nam. Chlng hay chfi vna
cung vJo dSm noi conR giiip giSic ; to cho no biSt
cua tien lucng-pban troDg nii6c la bao-nhieu, lai
diing ben giac ma dinh \di quf-hirong minh. VI
v4y quau M6ng-c6 bat dujc ca ua&c Annam, mivua Nhcrn-Ton v6i cha, U ThAnh-Ton, thiriilvao
tinh Thanh-hoa. Vua Thdnh-Tdn lihi ay hay con
sting, song da nhugng vi cho con.
Nhirng-ma quan giae & xii- nong ciing d§e
khi Chang quen, nen dau chet nhieu 1dm, Y^y hai
vua Annam m6i kh&i giac lai. Tnr6c bet danh
dugrc Hoang-tii', rbi tii turang dii 6-ma-Nbi, doan
danh tud^ng ca, Ik Toat-6b, ma gi^t ducrc giira
dam chien. Trong nhirng tr|n nay quan Mong-cobo thay hSu nhir t6 so ; con bao-nhi§u soog-
sol tbi Ian y'i TSu rat doi gian-nan.
Hoang-de H6t-taf-L'et hay tin quan minh daphii bai tr4n Wm vay, ttii chieu binh md-l midi kho! phijc. Quan giac keo tAi trgn b6 dirolthiiY dSu c6 ; B6ng-cung v&i O-ma-Nhi dE binh.Mi 15n nSy cing klion cho quan ay horn ISn Irnfirc
niia. Qufin Siy Ihang daoc may Iran nho-nhS,roi phai h?l luorng-phan, mi Annam hiep binh
xong dinh cung b&t 6irqrc mSy tu^ng cS. Tr4n
nSy cbSt da ghd. Vjiy nu-6c Annam khoi lilm ioi.
NmS-c nho 14m v^y mi chSng noi binh tirdng
MoDg-co, cung Iri4t dSng quio Sy khoDg cho
tbang tdri nua, thi da lbi$t 14 rang danh I
Hai trieu Bac-kinh v6i Ha-noi khi daa thl
khong thuan y v6i nhau, ma dog ngiiy cang ra
tu-tS ban, it nSa 14 cbang con thSy nha Nguyenma^n ISiy niro'c Annam n&a. Con cac vua An-
oam au-14 da th^y viec xira, n^a lo m4 tranhmoi d^u g&x tijng.
C4u hoi. — DM vua ij nhi Nguyen b6n T^u sai sir^
chi ? — Tu-o-ng n4o m4 dung cot dong ? — Ghi chuodo ?— Nay cot thi sao ? — Nufrc T4u hoi vay f chi ?
— BM vua nio mi c6 giSc ? — Tai sao ? — HSl-tSt-
Liet nhirt dinh gi ? — Xin sir gi ? — L;^-nhffil-T6n
c6 l^m 14m sao ? — Ai th^og ? Ttt6-ng T4u n4o dOc-
dn hon ? - Ai tbua dSu hgt ? — Ben ta cb kS n0i
c6ng Chang ? — Nhon-T6n riit binh v4o tinh n4o ?
— Vua Th4nh-T6n con song kbdng ? — Ai I4m haicho quan M6ng-cg ? — Hai vua ta thi tbSng li^n ai ?
— QuSn M6ng-cS thl ra sao ? — HSt-tSt-Li^t 14m gi ?
— B4nh (iiSc d4a ? — Ai 14m tuong ? — Ban dSu ai
thSng ? _ Boan tu-6-ng T4u hi gi ? — Quan M6ng-c5thi sao ?.— Annam v4 T4u 6- vfri nhau th^ n4o ?
24 - TrSn-anh-Ton ( liBS-lSU )
Nho-n-Ton nhirdrag vj cho con, la Tran-anh-T6n. Hau hSt cac vua nh4 Traa c6 lh6i hay tir
chirc ciing chon nguiri ki vi tri»*c khi bikag-hii.
_ as —
Nhung vua da Ur cliirc Ihe ay cungcon 16n quyen
trong nu6c lam va c6 hi^a la Thiro-ng-ho&ng.
Bdri Tr5n-anh-Tdn lai kbSi giSc v6i nii<irc
Cbiem-thanb. Nam 1306 vua cyu NhcQ-Ton
sang du vacg Irocg nuAc Chiem-lhanh cung hiia
ga cbo Che-Miin, la vua nuirc ay, mot cong-chua
nairc Annam. Cbe-Man dae chi pbi da, lien voi-
vjng dang cho tripu Annam nhlfeu eua II qui-
irong ; soDg vua va tri6u Annam xem ra chSng
ling vi?c ga cong-chua lam vay. Che-Man muoa
cho xuoi vi?c, Ihi fiao ehSa 6, chaa Ly & satcoi
niro-c AnEam lam ciia cu-iS^i. Xii do nay la phan
hen nam tinh Quang-tri, ca tinh Thirathign
va mot phSa tinh Quang-nam. Vua Anh-T6n
thay CO loi, lien ga cong-chua. Ma djn Annami
b5i da qucn ke nbu-ng dan khac phong-lijc v6i
minh la mpi, khi thSy vua ga con lam vay, Ihl
etro-i lam. Va lai nirdc Chiem-thJnh tir y manbu'ong cho nu6c Annam ndi rong phan datphla
nam nbu vay la c6 mot ISn nay ma-tboi, nen
cting lii lich la dang nha.
( Si) Ba ch;'iu Bo-chinh, Dia-hj, Ma-Unh cung 14
,
Sil da nhu-crng, son}< d6 W vua Chg-Cu nbu-drag michuOc minh cho khoi Wm 161
',lai col nhiing viec xay
ra vS sau, Ihi thSy rO dan Cham chang dtlnb nhu-crng
ba chSu Sy bao-gicv.
Nam 1312 hai nuoc lai rSy-ra vcri nhau.,
Cbinh vua Ti-£in-anh-T6n than chinh di danh
n\i(tc ChiSm-lbi'inh bSt dugfc vua Che-chi mh difay'€ H&ndi, cung d^t era vua ^y, lA Che-da-kha-
b4-nI4n len ngoi, cbuc la quyfen viro-ng. Bay-
gjcy nu-fi'c Chi^m-th^nh lhi?l phuc quyen .'Vnnam,
— 38 - _ ^song Chang bao-liiu. Thirotng-bai cho nvi6c khon-
nan Sy I vi Ihay troog Sfr, tbirdfog h? ISn nao c4c
vua Ha-npi Suae xen vSo c&c vifc riSng mrSc 3y,
thi phSo nhieu IJi tai eae vua niro-c Sy tranh
tung vffi nhau mi 14m chonir&c c4ng nijiy canR
ra xon-xao tan-bai.
Cau hoi. — Ai nhir6-ng vi cbo TriiQ-anh-ToD ? -~
Nh4 TrSn c6 tb6i gi ? —IVua lir chvrc dang hieu nSo ?
— BM vua Tr5n-aoh-T6n c6 giSc vW ai ? — N5mnSo m^ Nho-n-T6n hlja gS mOt cong-chua ? — Che-
Man c6 u-ng Imflng ? — Dang gi ? — Ai lihong u-og? —ChS-Man thi giao chSu vko ? — Nay li xii nio ? —Anh-T6n c6 ung kh6ng ? — C6n 3an Annam thi sao ?
— G6 m^y iSn m6 nuo-c Annam r6ng ho*n pbi thiro-ng
vay kh6ng ? — C6 giac lai nSm nio ? — Vua ChS-Ch£
thi sao ? — Anh-T6n flat ai 14n ngoi ? - Ban chiic gi ?
— Tai sao vua Annam xen vie vi$c Chiem-thdnb ?
25 - Tran-minh-Ton ( lSU-13%9 ).
Bdri Tran-minh-Ton, nam d316 c6 sai binh
diinb nude Chi6m-thanh, au la vi nvriS'c ay khfing
' muoQ phiic nurdfc An-nam nua. Binh An-aamthSt tran, thi vua lai sai d^o binhkih&ctiSpdanh,'
cho nen vua nu'6'C CbiSm-tiianb, la Ch^-nang,
pbai tbua mi cb?y sang niii5fc Qua-oa ( Malaisie },
Bay gidr m6i bin mOt nguW kia, [fin la Kha-nanIfin ngfii 11)8 vj, chric \k quyen vu-ang. Song nSm1326 IhSy Su-ki? r&ng : nu*c ay khdng con dl
tiSn e8ng triSu Ha-noi cho Ihwfrng, l?i llv?tc5ng
kem cbSng dirac qui bau nhir tnifiic.
cau h&i. — ©iri TrSn-minh-Ton c6 gi5c vcri aj vi
oSm d8o? — Ai thua ? — C6n dao binh khic lira gi 7
- 40 -
— Vua Cliierc-thdnb Irt ai '.' — Tr6ii di *lau '.' — VuaAonam dat ai I6n n(i6i '? — N3na 132() nu-6'cGhifira-
Ib^iib COD di ti^ii cung tri^u H4-nQi kboo^ '*
S6 - TrSn hiSn-Tdo f r3W-13i! ) va TrSn-
du-Tdn ( lMt-1369 ).
Tran-minh-Ton nbu-CTOg vi cho Tbav-hien-T6.V, ma liay coa song cho den dcri vua sau niia,
I.i Tran-di3-T6a. BM TrXn-hien-Ton ( 1329-1341 )CO danh giSc v6i nu-6-j Ai-Iao mot Ian, ma khdngttiro-c viecfi. Bfifi Tkan-dd-Ton (1341-U6a) c6ong hoaog mt&c Chiem-lh^nh, ten la Ch%'-m5, biem re la Tra-hoa-'>e-de duoi ma chay vko nirftc
Annam. Nam 1353 Du-T6a dmc tol djp ma sen-tJo trong cac vi$c riSng nufirc Cbiem-ltanh, liensai binh di giijp Ch?-mo phuc nghi?p; song binhtliiSu luong phai rut vS. Bay gitr quSo Cham noidanh va xong chiem chau Hoa m6i nhucrog cjionu<yc Annam.
C4uhoi. — Traa-hign-Too dinh giac vo-i nufrcii4o ? — C6 dirg-c viec gi ? — Ai xin vua Annam ciiu ?— Du-T6ri sai binh nam nfio ? — Co du-oc vieckbdng ? — Quan Cbam Ihi 14m gi ?
27 - Nghl-Tdn ( 1370-I37i ).
Dfl-T6N bang-ba khong con ke dai. Ba thai-hiu quygt ton chau vua Minh-t6n'la chSngminh, 18n 14m vua ; song vi«c bSt th^nh, vi cich it
Ian Dirorng-nhu-l-Le b\ c4c quan l»n theo phe one.Ngh«t6i> cSt chiirc ciing gigt dl. Bii IhAi-hau trSnqua nuCc Chi«m-thftnh xui vua nude $> x6ng
— 41 -
dinh na/rc Annam Vua truAc li DQ-T6n nhCrng
me cho-i sung siro-og chSng lo chi dSin vi«c
binh-liah, nen qu5n C/iam kio thing ra 1*1
Ha-n6i ma kbong ai ngSn-don gi hSt. Qaan Sy
ciro-p pha cung dol ca Ibinh, lay v6 so cua-c5l
vk bat nhieu con tre dang tbl nam nu- Annam,
dem ve 1km toi moi no. Su-k;^ lal th«m rang : tir
do ve sau nuo'C Annam ckng ngay Iran su- khSn-
kho.
Cftu hJi. — Bii lli4i-haa qny8l I6n ai 14m 7aa ?
— C4c quan Ion chon ai ? — Dufrng-nhut-Le bi ai ?
— B4 lli4i-hau trSn di dau ? — Tai sao mk nvrac
Aanari! tliua ? — Quan Cham 14m gi ?
28 - TrSn-duf-Tda ( 1311-1317 ).
TrSn-due-Tdn ke vi anh. Nam 1376 dSu IriSu-
than can-gian thS nko mac long, vua ay cung
quyfe'l danh mot Iran ca the ma phk nudrc ChiSm-
thknh cho xong. Vay vua ay chieu mot dao-binh
!a mgl v?o hai muda ngii6-i, chinli vua tban-chinb
ra doc chiea. Vua nir^c Chiem-thanh Ik ChS'bSng-
Ngahai-hungkinh-kbiSp. ben g&i liSn vua mirb-i
m&m vang ; song vang t*! cbau Hoa, thi quan
cai cbau ch?a lai chang cbo dSm di. Vky binh
Annam keo lii kinh-do nu6c ChiSm-thknh,
nliung ma ph4i phk Ian v& chay ; vua cing nhiSu
quan d?i-tban bi tir Iran ; con bao nhi4u lai-hkng
hgt, ke tbokt diroc mk ve thi It lam.
Cku hoi. -- Ai kS vi Nghe-Tdn ? — DSu m4 TriSu-
Uiaa khong chia, DuS-Tfin muSn 14m gi ? — Vua
14m gi ? -- Vua ChSm 14 ai ? — Gil sii gl ? — Ai chka
lai ? — Binh Annam thua & diu ? — Vua thi sao ?
2(1 - Tran-dS-Hifn (1377-1388)
Vua Nghe Ton la vua nhirwDg vj, khi duffc
tin binh quoc da thua, ma em minh \k TrSn-du?-
Ton da l« IrSn, lien ton Triiti-de Hien, 14 con
ong ^y, len lam vua.
BM vua Day quan Cbam kep ra Hi-npi ba
ISa: mot Ian nam 1877, mot Ian 1378, ni6t ISn
nuanam 1308. LSnnay no phaphachlTnhThanh-boa, tinh Ngbe-an cung dal ong Hue la tiro-ng
An-nam da lai hang vdi no, nam 1376, liic vay
thanh Bo-Wm, len Um Tua cai mSy xij no da
chiem divoc; ong nay lay hieu 14 Ngu"-eSu-
Tircng. BSy gicr c6 mot quan, t^n la Le-qui-L€,
CO quyeo the lam, cung la ngu-cri da lam cho que-buang phai muon deu tai-hai, ong ay duoi dirorc
quan giac.
Dan vay hang nanj quan Ch&m cOng conkeo vao c5i dat An-nam. Nam 1381 An-nam tiSng
the lam, den doi phai dien tbSy chiia di linh
ma danh quSn ay. Nam 1382 no xong vao tinhThanh-Hoa nfra, phen nSy ong Qui-Le thang duaevii Iran. Vay nSm 1383 ong Sy dinh di daahqugnCham tai trong nve&e no. Nbung ma khi doanbinb thuy l&i cii-a 6-t6n 6- phia bac tinh Quang-binh ( nay keu la Vung-chua ), thi bi gio ngiroe,phai !ui tro- vfe; nen dan Cbam cdn xong phfidat An-nam mot 15n nira.
Cau h&i. — Vua Nghe-Ton dat ai 14m vua ? ..
Quan Cham kio ra HS-npi taiy iSn ? — NSm nio 7- Phi tiDh u4o V — BSt ai lira vua ,' -- Ong Hue liai .' - L3y hieu nio ? - Ai duSi quan Cham di ' -
- 43 -
Quan i!y con vfto c6i Mi ta khong ? Phai dic-n ai
di linh ? -- Nam 1382 ai IhSng quSo CMm vii & dSu 7
- Nam 1383 6ng Qui-L« muSo 14m gi ? -- Binh-lhiiy
bi svi si v6 S- diiu ? -- Quao ChSm c6n lira gi ?
30 — B&i TriSn-thuan-Ton ( 1388- ISSU )
Nvr*c An-nam cSDg ngJiy cSng suy-siit, bo-i
nliiing giac noi. Phe quan L«-qui-U mot ngay
mol niaDhlhe. Qaan Sy bat vua Ngh$-Tdn, li
vua gia, da lir chftc nam 1372 phai §p vua TrSa-
de-Hien nhiro-ng vi, ma ton TrUa-lhnan-Toa
lam via ( 1388 ). Ba vay, lai nha Minh ben Tau
da du'di aircc quan M6ng-C(S, IhMy niKyc An-natn
mot ngay iot la sul-kenn, fbi coi bo them lam.
Nam 1389, quaa Cham xong pha xii Thanh-
hoa Ngh?-aQ mOt Ian nira. Quan L§-qui-Le di
danh no, song phai Ihna. VJy vua Ngh?-T6n sai
quan Tran-khat-Cho-n di duoi giac. Su--ky rJng :
«Khat-Chffa nghe linh vua truyen thi buBn-
phjgn lam, song cung phai vang ; ong Sy va tir
gia vua v4 khoc, ma vua gia cam nii6c-mat khong
lai, cung khoc wh ng6 Iheo ong Sy dang bu6c ra
di.'» Sii-kjnoi bay-nhieu \tri dom-sCT tham-ShiSt,
thi da du ro khi Sy trieu vua Nghe-t^n nao long
rim Chi 14 chirng nao. Quan Khit-Chwn chSng
dam giao chien, liji lh6m c6 ngiiW ton-that nhJ
vua ten la NguY«n-Di«u, vo-i quin theo do, dSu
sang bto giac, cho nenAnnam xem ra da hong
mat na6fc.
Nam 1390 xay ra mot vi^c, v8n la vi?c mpt
ngay ma CO sue dai-'.hay sS-phSn ck mpl dan. S8
la CO iSn kia vua nuffc Chi«m-!hSnh, iil Che bong-
- 44 -Aja TiS-i Ihang nfli-c6ng NguYln-Oiea keo chirngmot Irani thuySn, ca gan di lo t6i ira&c, b5 toanbinh xa l3m. BSy-giAr c6 mpt quan nho Mn Cbatn,tin la Ba-mu-K£, bj vua Chg-bong-Nga qu!r, thlso CO khi vong m?ng, iiSn sang b6n Annam, mkchi cho quan Khal-Chan biet, thuyen vua Cbg-bong-Nga Dgir, la thuySn xanh. Quan Annam ciinbam IhnySn do ma bSn, Ihi vua bj dan chgttuffi. Tirc-lhi thSng ooi-cong Ngujln-Di^ii ch5tMa vua mS Iron ve bSn minh. Song no cung bigiSt lap lie. Con dan Chg-b8ng-Nga thi difiu-vgdang cho vua NgheTan. Khi sii vg t6i trign 14dttooggiiiabandSni, tbi vna giirt minh vungd?y, tiT&ng dan U quan ChSm I6i danh. Nhungkh. ro tv sir, thi vua nhin d'Aa U ngbicb minhmol doi lau ma rUng : « Tr5m v4 Chg-bong-Ngar?p-r.nb lira-loc v6-i nbau da lau, nay m^flhly
llZVl' i''*- •'^" ''^'-
""" o?"-"'"" bSn
kt^rm^'"^;^"''^*^"-'^''-^^^^^^^^^^
rr.n S'h "J"^",'^"' '* ''^'" **02. hai dan cung
Pb?r, l,nh Quang-nam, Quang-ngai b4y-gier.
«uh6i. .. Trong n„*e thi sao ? - Lfi-qui-U
nio - Ban TAu Ih. sao ? - Nto „4o CbSm x6ng
A. np: c6ngbSn Ta ? - Vua Ch«-bS„g-Ng. i v6i ai ?
- 45 —
" Ai chi thiiySn xanh ? -- Vua Chiim ch^t th^ n^o ?
-- Nguygn-Di^u Ifini gi ? -- C6 pbSi phat khoDg ?
-- BSu vua CliSm digu vfe dAng cbo ai ? -- Vua Nf^he-
Ton l^y li^m sao ? — Doan n6i gi ? -- »ao-bJnh Chiim
thi sao .'' — Nam nixo mA ddnh niia ? -- Nud-c Cbifim-
tMnh uhu-frng tinh nko ?
31 - TrSn-thife'u-B^ (^595-^400 )
NhiTDg-ra^ Iroag nirdfc Isti xSy ra nhieu chuy^n
kboDg yen dircrc. Vi khi vua Nfth?-T6a bang, tbi
L6-qui-Le ep TrSn-thuSn-Ton tir chii^c vua,
r5i quan ay ton chau ngo^i vua cuu md-i neu ba
tuoi len lam vua, hieu I^ Tr^a-tlii^u-B^ ; vua
nSy tri nu-^c ducre hai nam ma-thoi. Nam 1400
LS-qai-L6 tiem vi xung hoang-dS, cung lap nb^H5 cai-tri tir nam 1400 cho t&\ n5m 1407.
Cauhfii. — L6-qui-LS nhd- Ngli$-Tdn bang-h^
l^m vigc gi ? — T6a ai ? -- Tri mSy nSm ? — Ai tiSm
vi 7 — Lap nh& n^o ? -- Nhi H5 cai nam nSo ?
32 — Nh& Hb soAa vi( 7^0-1/a07) — QuSn
Ngo bat niro-c ( i-m-iM8 )
• Ho-Qui-LE cam quyen cbaag bao-lau. Nam1401 vua ^y nhu-drng \i cho coo, la Hb-bau-Thiro'ng. Ben trieu nha Minh khi ay c6 hiSto
ngu6ri Aanatn, hoS[c bai chSng mu5n phuc nhd\ua m6i, hoac bo-i so* b nir(5fc Annam phai oanmang, m& tron sang ben ^y. V^y nam 1406 c6
dsto-binh nu-Ac Tau keo qaa Annam m^ giup motngirffi kia lhu6e-vfe n\tk TrSn phuc quoc ;
quan §y bj binh sT vua HS-qui-L5 vfiy <IaQh» n6n
phal nop ngir^l tranh ngdi &'y cbo nb^ Hd, tbi
^ 46 -
mdi du»c ve bta T4u. Noi nam (16 lai c6 hai dao-
biDh lir6ng Chu-caog, Trirorg-phu v<>i Moc-
th&nh keo vio nu6c. Ban dSu iih4 H8 IhaDg
daar it Iran nh6, song bi linh to nen pbai trSn
cbay. Kinh-d6 pbai quSn Ngo bat, hai vtia aa&c
Annam rut vao Thanh-hoa. Jlai vua danh ran
mot Ian ntta, song pbai thua cung bi quan Ngo
batdi?u qaaTau.
Co tt vua nha TrSn 14 JBfe'-qui ( 1407-:409 ),
B^qui-Khoang ( 1409-1414) cung ra siic danhv6i Tau, song kbong noi. Vua Be-qui-Khoang bi
nu-(>c T4u bat, ma dieu ve Bac-kinh nam 1414.
K^ (iac nay c6 nhi^a quan Ancam thiet dadSng trang anh-hCing, nen Annam dau mStnvtdc, cQng hay con vinh-vang.
( * ) Cao vua nh4 Minh t'Aa hSl khi luoi quadanli giac, da hiia vffi dan Bic-liy nhieu d6u lam ;
mk Ithong giii dSu gi s6t. Nd lai h4-higp ngu-cri Anoamqua 14m, dSu nhfing Ihoi-luc ISt-vat n6 cCing chlngtha ; n6 bSt n^uM Annam phSi de t6c cbo dSi, camkbong cho cham boa trong minh tbeo ki§a xua. Dau-bk con-g5i phSi ban do cut rpng lay. PbSi tbeo th(?i
nurcrc T4u trong mpi chuyen. Quan Sy kiSm Aaoemo- vSng 6- Bac-ky, tbi bat ngu-6-i bSn-thS di khaimo ; ke thi ph5i I8n rung dem voi cSi di du bSt voitrSng
; ke lai Ian xufing dudi diy bien miki^m ngoc.Xau-bo-i nang-aS qui le, I4m duo'c bpt muoi n^onh4-nlr6-c thau-15y mi bin. N6i t&t m§t IM, dan-svrkh§-so- qua kh6ng sure nio cbiu tbSn.
Dan Ng5 & V9y, thi khSng le nSo cai-tri cholau duoc. Vay nSm 1418. ong L&Lo-i thai loan,ma CO nhieu quan dSng bung Iheo dng Sy.
- 47 -
Cau h5i. — lio-qiil-W nhii6-ng vi nilm nSo :' —
Ai limi'ua :' - Annam sang bSn T4u sao ? — Bao
binh T4u qua bio Annam 14m gl v4 oSm nio !'—
Thing hay 14 Ihua :' - Cho v6 hen TSu thi buOc dSu
oi ? — C6 lu6ng nio con dem hinh giao chi^n ? —Ban aSu ai IhJng ? - Roi thua Ihg n4o :' — Tron di
dau ? — Bto T4u bat hai vua dieu qua dau ? — Vua
n4o con ra slic danh ? — Nam 1414 vua n4o bi bSt ?
— Annam con vinh-vang lai sao ? — Ai khiri loaa
v4 nam o4o ?
Ke tSc lai rac vua Nba Tran.
1228-1238 TrSn-lbai-Ton len agoi hSi con tho'-Su,
nhff cha 14 TrSn-Thua phu chinh ; vua Sy
tri niT6c durffC 33 nam, rSi nhurg-ng vi cho
con ; nhugng vi roi con s6ng du-ffc 19 nam,
c3 thay 14 60 luSi.
1258-1278 Tran-th4nh-T6n 14m vua 21 nam, lit chiic,
rdi sciog'duro-c 23 nam, cS th&y 14 51 tu5i.
1278-1293 TrSn-nho-n-Ton cai tri 14 nam, lu- chiic roi
;sSng dup'c 13 nam nSa, cS Ihay 14 61 tuSi.
1293-1314 TrSn-anh-T6n, 14 con dSu I6ng vua triifrc,
sSog duicrc 54 ; tu' chirc roi s6ng duo-c 6
nam nira.
1314-1329 TrSn-mlnh-Ton, 14 con thii b6a vuatruac, cai-tri 15 nam ; tii- chljc roi c6ns6ng 28 n^m nua, s6ng 14 68 tuoi.
1329-1341 Tran-hiSn-Ton, 14 con thii vua trlrfrc,
cam quyfen 13 DSm, sSng duro-c 23 tubi.
— 48 -
1311-1369 Tran-du-T6n, 14 con Ihvr mirW TrSn-
miDh-Ton, Ifin ngoi irKVi dii^rc sin tufei hfti
cha c6n sdnji t s6ng diro-c 'M tuSi mS bltng-
h4 vd ban kS dai.
1370-1372 TrSn-ngh6-Tan, 14 conthftbaTiSn-minh-
T6ncai-tri2 nSm, rSi tu' ch'li-c nhuvof; vj
cho con, c4ch 27 nam nira ^ thi qua-d6i,
dirac 74 tuBi.
1372-1377 TrSn-due-Tdn, 14 con tlni mnir'i mptTrSn-minb-Ton, cb^t h'6i 41 tuBi, bi giSl trong
nird-c Gbi6m-th4nh.
1377-1388 Tran-dS-Hien, 14 con ca vua Tr"4n-dae-
Too 1 vua Ngbe-T6n tu- chii-c m4 ton nglrMIgn ngdi, c4cb 12 nam lai bat tir chirc m4tb5t c§ di.
1388-1398 ~ TrSn-thuEln-Ton, la con ut vna Ngbe-T6d,C6 quan l^-n ten li L^-qui-Le 6p vua nbuongng6i cbo coQ Iru-o-ng nam, roi sau lai tbSt
cb m4 cb^t.
1398-1407 TrSn-lhieu-BS moi 3 luSi lej 14ni vuakhSl hai nam, quan hi qui-LS 14m vna m5tnam, rSi nbirdrng vi cbo con 14 H6-h4n'Thurffng, c5 hai bi bSt m4 dieu qua nli#cT4u,
1407-1409 TrSn-aS-Qui, 14 con tbii TrSn-nglie-Ton,
Vua nSy bi ki theo phe bo m4 chon ch4uvua.
1109-1413 TrSn-dS-qui-Khoing len ngoi ; doin phSitu-frng T4n bSt.
— 49 -BOAN THtr NAM
NhaL§n''«-'?-''-0
33 — Niro-e Annam do-i nha Le.
Trong cac nba vua k?-li?p ma cai-lrj na&a
Annani, CO nba Le-hau dug; lii?ng hern he', vi
phan Ibi dugc cam quySn lau nam, phan thi
dam nhiSu vua rat tho-i danh, iai phan thi dai
nbi iy cai-tri da xay ra nhfrng viei; fa thg.
Xua ray la da Ihay dan Anoain nhung lo
danh giac ma binh lav *y ihong-dong minh;
cung duoi dan H6*i hay sonji chiem Eu-CTe, manhiil la lo dep cae gific noi, nen da kiel lire ; dfirl
cac vua nhi nay thi mo-i viroog Iai. Tvr nay ve sau
Du&c Annam mm thi^t jen. khii giac gia phia
ngoai bae Ycri nacre TSu nfia ; dau Ircng uirbrc
cOng con loan-lac, song chang he gi, vi da ]^p
tfa^oh cff cbi vimg-ben. Bay giff dan mAi tran pa
khol nirffc mi a Ian liri na&c khac; phia ngoai
bae thi ra chang duoc vi mac dan Ngo da dong,
Iai msinh IhS, nen cii do vao atii.
Ban dSu d?n lap gia evr sanh ly, roi sau tnai
lay binh khi ma chi^m. Vay niriV; Chiem-tbanh &gSo, Iai bi giac gia d6fi nb^ Ly, nha Tran da sa-
siit lam, Ibi phai ngirfifi Annam chiem bat Irirofc
bet ; roi k8 nub-c HW ( Kmer ) cung hi chiSm hSt
Digt phan nu-a.
Bd-i nhi Le, ntrac chia lam hai phan dirfirng
hai nird'C riSng : m(Vi sera qua lu-cng cbia v^y,
Ibi lam cbo dan ra yen lb? : ma %H Iai cho tufrng,
— S. K. N. A. -4 —
_ 50 -
lien ro biet nhit do d4n ra manh gSip hai, cung
dircrc Ihem qujen IhSng IhS iSm. Sau hSt nhir
thdug thiro-ng vo-i cac nird-c phiro-ng T&x-
cuDg giacg dso Thifin-Chiia trong nu6c, Ibl ISn-
lan md'i ducrc nhir la IhSiy bay gi*.
( * ) Cha Legrand de )a Liraye noi l6 ro do-i 5y
nuffc Annam an 6- vo-i nuac Tiu 14 the n4o, mil rang ;
Phai biSl nuoc Annam mo-i dirp-c thong-dong, khSi
14m toi nuoc T4u IS tir kbi nbi L4 Idn dim giSng-mgi,
-ma lap Ihinh nuoc rieng. Thuff nay da nbieu phen
nuoc Annam dinhlhSocho khfii quy^n nuo-c Nga,
song ling nhcrn dan mSng c6a tria nhfr nuoc Sy ; he
khi phai con nguy-hiem, liSn chay dSn cing ho4ng-
dS', du-frng nhu BSng Tao-ho4 da dal ho4ng-dS ISn, de
cho mnon dan tbien ha cay nhfr ash kboi abung corn
gian-nguy r6i-rit 14m y4y. Pben nay moi bo diit thdi
d6. Vay dSn Annam chi c6n giu- m^y deu da bpc
vo-i nuoc T4u v4 da noi giu- lau d6-i m4 Ihoi ; 14 tap
t4nb pbong-bo4, hoc chu- nghia van-chu-Ofng, dao-ly
luat-l$, nghe 14m thu6c cCing c4c ngh^-nghiep kh4c.
Va lai cUng ctr ton trong nuo-c 4y, sai su- di hSu; cSu
phong ; c4c ngu-6-i T4u buon-bSn bgn Annam, thi coi
ahu d4n anh, nhu khSch qui, cho o- trong 14ng troog
th4nh. Song cb^ng chiu cho nir6-c T4u xen v4o viec
Dufoc minh nii-a, vi bay gid- d3 du sue m4 cai tri Hjminh, du sue m4 du-ng ri^ng m6t minh, dua phuc ai
14m chi nu-a.
C4u h&i .— Nh4 Le sao m4 dup-c tiSng hen h^t ?
— Dan Annam tru-6-c d4nh giSc c6 J" gi ? — Nay danAnnam 14m gi ? — Chia hai nu-frc c6 bj hai kUong ? —BSu gi niia giiip nufrc Annam th6m quySn.
34 - 6ng L6-Lo-i 16a lAm vua ( M8-U33 )
Ong LS-Lo-l da ciiu Du&c Annam clio khSi
« lira toi nu-6'C Ngo ; ong nay \a lufrng anli lai c6
qoyen IhS yM dan iSm, nen nha Minh ra siic ra4
.du theo miub, song v6 ich.
•< Vjy nam 1418 6ng Le-Lffi hoi nhO-ng ke theo
I phe minh l£im mot dao-binh ma rut vao Lara-sen,
^14 dal que-lo nguM trong linh Thanh-hoa, cung
xirng vuCTng hi$u 14 Binh-dinh-Vu-o-ng. Tuang
nha Minh la MS-Kij danh ong Sy, song pliai thua ;
hai ben quan Ngo va quan Annam dinh nhau
luon ngot miro-i nSm. Quan Ngo ISy hfe't niro-e
Annam cho to-i coi niro'C Chiem-tnanh : con
ong Le-Loi Ihang duoc it tran, roi Ithong dam
d4nh niia. Nam 1419 ong ay mSt mottutog rat
gioi, len !k Le-Lai, Hhung mi nhff CO daa xii Ai-
lao giiip lihi-giaibinh-liah.nSncirchongcvr miSt.
Nam 1420-14S:l, ong Le-Lo-i ihang du-ofc
hai tirdng nuAc Tau, \k Ly-Ban vaTrSn-Tri. Vua
niiA'C Ai-lao da giiip ong Le-Lgi hai nam tra&e,
bay gib lai tr& theo Tka, mk dem nhiSa binh-sT
vol-tuOTgdi danh giiip quan ay, song ongLS-Lal
* cung tbang du-ffc.
N&m 1422, 1423, 1424, 6ng ay l?i thang nhies
trannofi no nwi kia trong nliAc. C4c ttiang Tau ke
thua, ngir^i 14 tran. Nh4 Minh rut niiy tuang
^ thua Annam vS, sai iafrng m6i mi liep danh chol?i gan, song cbing duoe viec gi. 6" xii Nghe-anV^Tan-Binh, thi chinh ong Le-Lai de binh, c6n5f
Thu4n-ho& c6 hai tiro-ng ong 5y sai doc chien ;
d&u d6 quan giac cung thua binh Aanam.
— 52 —Khi Sy c5 nuiS'C deu dau phuc ODg LS-L^i,
ndn ODg ^y kto binh la llnh Thanh-hoa dAnhdai liidnf! quan giSc moi rul ve d6, cung b3l dSng,Tay-dd, doan cHng bat d$ng B6ng-d6, la Ha-npi,nSm ]426. Bay gidr nguai mciri sai c4e quan dichigu an ( Binh-dinh ) khap uci. cung daSi hfe't
cac quan Ngo con dong d6n nci do nai kia trongnud'C. *
Ong Le-Loi tb;\l la anb-bung chi-khi, dinhgiac nay da c6 ean, lai mau chong vi^c.
Nam 1428 ODg Le-Lo-i sung hoang-de, hi^uIk ThnSn-Thien. Vua lap ra nbieu bo mk lo -viec
Eiv^c cing chia nni/c ra 14m nam dao ( tinh ^.
Cauhoi. — Ai ciiu niiffc Annam cho khoi 14ni t8i
nu-ffc Ngo :' — Lfi-Lo-i hOi dao binh o- dau v4 namnJo ? — LSy bieu nio ? - Binb thJng du-6-c nio ? —Giac Sy mSy nilm ? - Quan Nso lay xii nio ? - Nam1419 mSl tuo-ng nio :> - DSn nSo gWp L4-Lo-i ? —Tufrng Tiiu nSo plnSi thua v4 nam nio .' — Vua Ai-lao Ihi sao ? — Le-Loi c6 ILSng khong? — Nam 1422-1424 LS-Lgi con Ihang khong ? - Bin T4u thi ISm gi ?— LS-Loi con thang d.1u ? — Ai Ihang 6- Thuan-ho4 ?- Le-Lffi di dSu ? - Bac kinh-do nSo ? - Sai c4c.(Juan di ISm gi ? - xting hoSng-dg n5m nSo ? - LSyhieu nio? — Chia nu-frc mSy dao ?
i'o — Le-thai-T6n( li3t-lU2 )
Nam 1483 ong Le-Lgi qua-dW. thi con Bgird-i 'la L«-thaiTdn kg vi.
(">
) Bo Chung Mc M nbk nuo-c di6u-ch« lu4t-l«tiuoc h«t, Ihi nghi-dinh liJn dung: dSng tiSo c*' sireme 14m sao, mien 14 c6n 15 rf duoc Ihi cung ph5i Sn
— 53 —
Bo-i aliA Tran khi nop thuS, thi m()t tiSn 14 bSy rairai
d^ng, COD khi niua bda, tbi mOtti^o c6 sSu mtro-icbin
l^dSog iiiA-lbdi ; mk tir nSy v« sau tbl ragt tiSn U s5ti
mtxo-i dong. Lai cung c6 nghi-dinb it d^ii vS to4-fia :
Ik he viec nho-raon, thi trir6-c hSt ph3i dem tfri xS ;
bang Chang xong, m6-i Ian tfri quan tren. Ph6p can docuDg c6 le diah : mot c^y hia Ik ba miro-i third-c, radl
TCay vai 14 hai aiiTffi hai hay-14 hai muai bfio Ihu-b-c;
mpt tap gi^y U ra6t tram to-. Ay vay nh&ng th6i-ph6p
ngircri Annam con giii- bay-gio', thi dli c6 lau dM iSm.
C&u h&i. — Le-Lo-i qua-clo-i nam nSo ? — Ai kS vi ?
36 - Le-nho-n-Ton ( Un'U59 )
&iTi L^-NHCTN-ToN CUT danh giac vd-i avcofc
Chiem-th^nh. Nam 1444 Bi-Cai, la vua nu'6'c
Chiem-thanh xong danh chau-Hoa bea bac tlnh
Quaog-nam. Bay-giA' hai tircVng Annam la L€-Kha,
Le-B6i dem mot veo binh di danh du5i qu^n 3y.
Nam sau, la nam 1445, no lai xong vao Hoachau, song cung bi duoi. Vua Le-nho-n-Ton thSy
quan ay dSu tbua may Ian, ciiDg cbang niing gi,
Ihi nam 1446 vua quyet danh tran ca th^ cho
•^ong. Vi vay c6 muon van binh sT thau-hi?p tai
phu Ha-Hod ben nam linh H^-tinh, luaog-phgn
cho" tdi do cung tham nhie-i. Song lai sff nu^c
T^u kbuay-roi m^ la vi^c, n6n ngira Iru-d^e ma sai
sii di tird*ng tu* su* cho vua nh^ Minb hay : nirfi'C
*Chiem-thanh nang x6ng ph^ nu&c Annam & tb§
nao.
Xong cac vi?c, thi tbang nam, hai tird'ng
Ld-Tho, LS-Khii xuat chinh danh nvtGfC ChiSm-thSnb, phMan daio-binh nu-dfc ^y, roi k6o thing
- 54 -
iM kinh fio-fcdn ( Chk-Ma t?i Binh-djnh ) ISy hSt
cua-c5i, bat vua Bi-Cai dieu vS Ha-n6i, cungdlt •
Ma-kha-qui-Lai ISini vua the ong Sy.
Cau hoi. - Le-nnon.T6n dinh giSc vo-i ai ? —
Bi-Cai lii ai :' - Xong chiiu n4o ? — Ai tliSng ? — NSm^
1445 Cham xong via dau ? — Co thua chang ? — Npi
nam 1446 Lo-nhon-Ton quy€t sir gi ? — Hiep binh _sT_
o dSu ? — Sai si bSn Tiiu 14m chi .' -- B6n ta c6 lu-Mg
nio ? -- Tirfrng Sj 14m gi ? -- Bl-Cai bi gi ? — Ai Ihg
Bi-Cai 14m vua ?
37^— L§-thanh-T6n ( 1460-1497 ) \'k bon vua
k§ vi.
Nata 1470 cung con Ihay quan CbSm xong
danh nu&c Anuam ; phea nSy no dem t&i m6tveo binh, cviDg nhieu voingira.
Vua nuCTC Cbiem-tbanh \k fio-Toan hay-la
Tra-Toan Uuctc da c6 sai sii qua Tau xin nhaMioh bao-hp. Vua Le-lbanh-T6n lay deu ^y l^msi-nhuc quySt oan-lra, nSncfiag sai-sii* di t&ucho
hoang-de b^n T4u to viec quan Cham da gay gi^c
ma xong danh nude Aunam ; dogn vua chieu*
nbieu binh sT. Binh vua 14 hai veo sau madnngufiri, loan li nbiing linh thiea ngh? : cho diIiro-ng-phan ma nu5i bay-nbieu con ngudri-ta,
Ihi vua tang Ihue liia.,
Vay vaa keo quan \ko danh nurfi'C ChUm-th4ah, ma doc d4ng vua va keo binh di v4 tApniia. T6i ttnb Thuan-ho&, vua truyen cho motcgu&i xii 5y ]^x boa diS xii quan giSc cho vua
na/rc Chi*m-thanh k6o qu4n ra <16n dAnh,
song bi Ihua c& thS, tMoh Bo-Mn phJi quan
Annani bat. C* IM Sw chep, thi kS chSln^i trong
thiinh dir bSn muon, con kJ phSi bSt ke ba mu«n.
Vua Trf-Toin cung bi bSt ;nu-(5rc vua 8y Ihl
chla ba : m5i phan dat moi vua cai-tri mi ph&i
lira chir-han niiAc Annani.
Xy ySy Ifr nSy ve sau cac vua Sy phSi qui
luy vn&c Aonam, chang con quyen binh gl bao-
ISm ; ma dia Slyi cac vua nhi Nguyen lai cing
khon hffQ nua, la phai mSt hSt moi qnySn-ph^p
nhir se Ihay sau nSy.
Coi Nam nuro'c Annam xiia ray an vJo khof
ciia Han mot thl ma-thoi, mk My-g\ir an-luat vio
khoi tinh Blnh-dinh.
Vua LMhanh-Ton dSu mac bua viec binh
linh, mil cung khong quen cac vi?c kh4c Irong
nu6c. Vua c6 tai trj aa&e la-lung. Nhiing cong-
viec vua da IJm cho icb qufic Igi dan, le thl lam
mot sach ri^ng ma ke l?i mAi dang. Vua chia
niro'e \km muM hai tinh, nghi diah chii-e-pbam
quan-quY^a. svra luat-lf, cung truySn cho cac
DgaM bo Ngo-sI-LiSn c6 tiSng kheo chep sur-
truy?n, lo soan lai Sfr-kf nirAc Annam da chep
d&i vua L4-nhwn-T6n, Th|t vua nay rS^ danh-
liSng nhiil trong cic vua nadra Aaaam.
( s- ) Sir khen vaa Sj rang : vua c6 tlali t6t-ianfa
rpng cao nbir trb-i, tri-khdn sau-s5c le-Uag ; di rang
cha^lnti quSo lii^n tvrcrog, hao-ki$t aoh-hilng ; tri-
luQrng cao tham khoat-dat, chii-ngbia su6t thdng ;
DgtaS binh. linli Si ding Ikra th^y thiea-ha.' BS yky
— 5G -
vua coo cu' sieng-naufi bpc-li^nli, yeudiing biin-bac
vo'i cac ngirdfi r^t tboug-tbdi trong nu-o-c.
Biri vua L«hien-T6n ( U97-I6n4 ); Le-tuc-Ton ( 1601 i; L%-mue- Be ( 1505-1509); L«-fu-o-ng
dire-BSC 150;j-1516J kboogco chuy^n gi la dangke.
Cau hoi. — Niitn ndo Chain X(5nrt \ko niro'C Aa-
nam nSa ? — Bao binh tbi sao ? — Vua Cbam len gi ?
— Sai su- di dau ? — L«-tbiSnh-Tdn liim gi ? — BiahCO doDg lihong ? - Vua tang thug chi ? — L^m gi
du-ocg keo binh ? - TM Tbuan-boa 14m gi ? _ Aitbuo :' - Bo-b4n ai bSt ? — Cbgt v4 bi bat bit mSy ?— Vua Cbam thi sao ? — Nu*c Cham Ihi sao ? — Coiniioc Aunara pbia nam to-i dilu ? _ N6i iSt Dhttngcoug-viee vua ? BSn vua kg vi leu li gi
'?
SS — L6-chi6u-T6n( ISW-ISM )
Vua LE-CHiEU-TfiN len ng6i BSm 1S16. Blfivua ay cai-Iri, niwc Aunambjgiac noi lam hir-hai iam. Trong irieu tbi cac quan \(ra lay tbigtkhi ma Iranh quyen voi obau, ngoai cac llnhquan loan lung-ho^nh pha-phacb.
Vua phai bo kinh-do, ma cbay hai Ian : motiSn la khi c6 ngiro-l kia xirng minh li dong dSinhS TrSn nia tranh ngoi ; mot Ian nira la chokhoi quan Mae dang-Dung hi-higp. Macdang-DuDg nay 14 mot quan l&a trong trieu hay gkylo?a da CO danb, lai da soan het moi quyen-hanhtrong nu6c, vua cbi con cd ngoi vua ma-lhoi.
Muhot — LS-chi6u-T6n ISn ngoi nam uSo ? —Giac ooi the nio - Vua bS kinh-dd mSy ISn ? -Un thu- aluil tai sao .' - LSn thij hai c6- sao ?
39 — Nh4 Mac tiSm quy^n.
Khi vua ChiSu-Ton Iron iloan. tbi nam 1522
Illac-dang-Dang, Ion L«-hoang-de-lhung ISn
ngoi kS vi. Vua Chieu-Tou tr6n vao llnh Thanh-
hoa; mil boi ke theo phe vua v6 iiliiKyc Sy kliSng
hetbijDgpho-giup, Ihi Mac-dang-Dung bat dirgrc
%)4 giet nSm 1526. Nam saa quan Sy ^p vua
Le-hoang-de-Thung lir chu-o, mil tiSm vi cung
xuDg IhuCTDg vi, lii^u la Minh-Bu-c. Sy li vua
Ihii nhiit nha M?c.
Nhieu quan Ineu Chang muon nh^n vua tieai
vi- Trong cac quan ay c6 ong Nguven-Kim Ik
ngucri c6 danh tieug lam, cijng la to nhi Ngujin
dang cai-lri tai Hue bay-gifr : ong iy chay vao
nirac Ai-Iao, ehiiu mot dao biah : khoi it lau
trff-ve dem con lit vua LS-chieu-Ton, la L6-tpang-
Ton theo, cuag ton len ngoi boiing-de, hiSu li
Nguyln-Hoa ( 1633-1518 ).
Quan Nguyen-Kim bat duoc iTnh Ngh|-an
ciiag mot phan linh Thanh-hoa ma dong dinh
lap don & do. Vua Le nghi cong o'n ong Nguyln-
Kim, tbi phong len la ohua ; den sau khi ong
%iy qua-dW, ma coo, U Nguyen-Hoang, con tha-
Su, Ihi Trinh-Kie.-n. la re, kg quySn. M?c-B&ng,
sua khi chua liim vua, dii c6 quyen-thS chvrng
niio, thi ong NguySa-Kim bay-giir cuag ducra to
jjuyen 16n thS chCrng ay ; song ong nSychang coy
quySn c^y thS mk Um sii Irai d4u. Ngufiri hangglir d^o trung than hSt long pho vua vuo nurfifc
cho t6i ch5t, Ik nam 1545, ma Chang o6 m5ng long
phan-nguy bao-gio-.
— 58 —
Nam l.'iSO, Mac-dSng-Dung da Irao vj clio con
ca, l.'inaedangDoanh, biou 14 Dai-Chinh.
Trieu B3c-kinh nhfin nha vua mdi cung phong^
Mac-dang-Dung 14m thamtan nu-iyc Anaam. BSa
sail dan nhii he da lay lai diro-c h3u hel ch nirdc
;
song nba Minh cung cu phu-vuc nh4^Mac,^ cung
nh4n lam vua cai-Iri cac tinh ngoiii bac. Bea dirt
Mae-Kinh, la vua rot hgl nlii Mac, nSim 1593,<
thi Sir m*! het noi IM rhi ay nua.
Tiong khoan bay-nhi^u nam, tir nam 1533
to-i nam 1593, chi c6 nhiin' giSic-gia nh4 L4 v^i
nha Mac danh nhau ma-thoi. Nha Le lay du-ac
kinh-do phia lay trong liDh Thanh-hoa. Trong
giac nay ong Nguyen-Kim b) mot thang noi-cong
theo nhSi Mac bo thuCie-doe ma chSl ( 1545 ).
Nha Mac coa In mSy tInh Ngoai Bae-kv maxem ra may tinh trong nam ciing con it nhiea ke
theo phe nha Mac niia. Binh linh hai bSn vao ra
danh pha nhau ludn: khi thi nha Li keobinhradong kinh 14 Ha-noi, khi thi nha Mac k6o binh
•vao Thanh-hoa hay-la Ngh§-an.
Trong nhu-ng ky giSie nSy, Nguyln-Kim n5i
liSng han h^t, roi t*i Tpiah-KiSm, Trinh-Tung.^Con cac vua cbiah vi, la Le-trang-T6n, Le-trung-
ToN ( 1648-1556 ), Le-anh-T6n, ( 1556-1572 ), Le-THE-TdN ( 1572-1599 ), thi giu- cai ng6i vua mi-thoi. kj" du vies gi cSng tai noi lay cac Chua.
' Cau hoi : — Vua trSn nam nSo ? — Ai thS vi ? —Ld-chifiu-Ton trdtt iTnb, nfto ? — Mac-dang-DungbSl m4 Urn gi ? — 'kSm nSo ? — Nam 1327 ai 6p vuatir cliiic ? — Ai ti^m vi 7 — Hi^,u n4o ? — Quan n^Q.
— 59 —
mil kh6ng'chii. abt Mac ? - Di Ai-lao 14m gi ?- T<i>i
ari4mTU°;?---Hieu nio ? - NguySn-Kim bSt tTnh
n-Jo 9 - Bucrc chirc quySo Ri ? - Ai kg quy6n ?-
M„»-Dung irao vi eho ai ? - Ili^u li gi ? - B6n T6u c6
nMn kMng ? - BSl chirc gi ? - T4u c6 cur phu vttc
^haMac khong ?' - Vua r3t bii nhi Mac 14 ai ?
-
Qui « n'm n?o ? - Giac nU4 L6 vM nh4 M,c tbi
My nam? - Nh4 L8batgl?-NgayeD-iC.mcbgl
tb/n4o ? - Nam n4o ? - Nh4 Mac tri tmh c4o ?---
Giacbai nb4 thi sao ? - Tuang n4o co tiSng ? - Coa.
bSn vua LS IM Sy Ibi sao ?
40 — Quyen th^ nha Trinh.
Cac chua nha Triah daqz thaa-thg Mm. ma
tir do-1 Le-the-T6n, thi m6t ngiy mot thSm Bfir,
v;ralrtrer^.liLe-aah-T6ada pti&i Trinh-Tiina
h4-hi«p chia chlag nSi, .'^^'ae- eo. troa vaoxi
Nflh6-an. Trlnh-Tung tiep binh daoi Iheo. Vua
L%-anh-T6n chun tr3a troag dim m,a, song
Trinh-Tang cung b&t dirge ma disu ve Ha-noi
;
nhUg-mi do= daag c6 ngu'M Pl>! T^'f"T^-g
that eS vua; con con v«a. Ik Le-thfe-T6n. m*i
EensauluSilhilenkgvi._
( a •) Khi vua L8-tbS-Tdn mo-i len ngoi, tbi cac
auau dirac Ibang lea mflt bac, nSa cic q™B 4f"^J'".
cho Triub.Tuog llm tSag tbfoghSt c4c binh tbuy bo
:;^c gi v«c g. c°uag pbli ,M th.a v« quan iy T.ac
dJ ch^cvuang eung d..c y-pb,e theo pham-
""*(•») vua ban pbip cbo quan Sy 14p Ho. cftngl c6.
- 60 -
tri^u-dinh nhir vua vSy. Mpi quyen-pbdp (iSu vS tay
vua mo-i. Moi vi^c bioh dan, thuS khoi tifen ISi Irongniro-c tliSy dSu lo 5- lai dSn vua j(y. Vua cbinh vj thi
con diro-c gi& mOt ngio I^og, dS liTy tliu^ daog tifiu-
dyng mi-thoi ; diro-c niim Dgfta linh hSii, bay voi cilng
hai mirci chi^c tbuy^n rong, Mify Id'i 3y t5 ra vuachinh r^y ra kh6n-nan chCfng nio, tuy con c6 vi vua,
nhlTDg-mS that lii ISm toi mS-chcr.
Nan) 1S92, binh quoc nhi LS lay dirtyc Bong-kinh \i H4-noi. Baa nam 1593, vua Mac-mau-Hiep bi qujn vua nha Li bat cOng xir-tir. Conla Mac-kinh-Chi the vi, song cung bi bat. V^iy
da hSt dfi^i nha Mac ; con it vuft ke vj vua Mgc-kinhChi, song Sii-ky chang ke nu-a. DSu vay,chu-a phai moi noiphuc quyen nha Ledau, vi mSylinh cu5i ngoai bac liay con ve tay nha IVlac chiemgiir, ciing cii I4m nbtt to loan ho-n nSm mumnam nua ; chG-n6n khi nha Ngujin lam loanphia Irong nam, ma nhii Trioh c6 di danh, thiciing phai sa nha Mac xong pha phia ngoai bac,
t^^" hoi: — ThSn-thg nh4 Trinh dm vua nio mft
IhSm ? - L«-anh-Ton co sao trSn ? — Bi dSu ? —Trinh-Tung I4m gi ? - L6-anh-T6n chgt Ihg nio ' —Ai kg vi ? - Vua Sy irtiy luSi ? - Nam nio Triah-Tfinadi-trc ctiu-c vu-o'ng ? - Nam nSo nli4 Le bSt dSng B3ng-kinh ? ... Vua Mac-maa-Hi$p bi gi vi Dam nio ' -Con ngii ten gi ? _ Bi gi ? - Nh4 Mac v4y c6 hStkhong ? - Con 14m gi ?
'
41 — Nha Trinh, nh4 Nguv^n ( 1600) —Bang-ngaii, Baog-trong.
Khi 6ng Nguyla-Kim qua-dii rSi, thi jn?!
— 61 —
quy?n-th^ ong iiy dSu qua tay Trinh-Kifem Ik rg,
Trinh-Kiem ray la mot lu&ng anh-tdi, ki giac
daoh giiip nb^ L6 phric quoc, Ibi da dirorc vang
danh Doi tieng lam, song cuDgl^ con nbk ph&m
dan.
Con Nguyen Houng, \k con ong Nguyen-Kim,
thi nam 1558 di lam tong-doe Thu^n-hoa ( /iu? ).
Ong ^y lo di Um quan xa que biet canh Itim vay,
Au la c6 ;y^ thoat cho khoi miru Trinh-Kiem loan
hgi. KM da ra ngo&i vong khoi sg mtrn-gian ke
nghicb, cbiic ay ir.drl lo tao quyen dtrng nghi^p
cho minh duo-c lam chua mot xir, khoi luy phijc
ai, Sy \k g6:-!ich nha Nguyen.Vay lir khi ay, bajMa saumolit lau, dochirng
nam 1600, thi nu&c Annam bi?t ra lam hai nvr&c
ri^ng : pbia bae la Bang-ngoai, phijc quySn chiia
Trinh;phia ram la Dang-trong, phuc quyen
chiia Nguyen.
Cac chua nha Trinh, nha Nguyen dau k^u Ion
nhau la nguy, song ciing deu nban c^c vua nha
Le lam vua chinh \i. Mk cac chua nhk NguyennhSn \ay, la nhan lay vi ma-thoi ; vi moi Ti?c &0ang-trong, thi cac chua ttr quySn tij cbu ma lo
ciing nhir vua rJeng mgt uu&c, cho d&n khi vua
Gia-Iong bat ca Dang- ngo^i ma kiem-lri mot minh.
Coi hai nuorc 1^ song Gianh, & bSn bac tinh
Quacg-binh. Hainir^ccungco d&nhgiac vd'i nhauit ISu, roi & yen do mot tr^m nfim. 1^ Xir n&m1672 dSn nam 1/74 ; moi nii6cc6su-kyri§ng minh.
Nam 1774 Trinh-Sum Ibira djp c^c qnao &trieu Hug cSu cu-u v6i minh m& vao iSy hSt phia
— 62 —
bac Bang-trong. CuDg mpt liic do quan Tay-scrn
dSy nguy nhir sc thSy Irong doan sau.
Troag khoan mot tram nam, dang-khi bai
nude B^Dg-ngoai Bacg-lrong & yen cbang dinh
giac \'&i nhau, nhir m(Vi ke tren, thi Bang-lrong
CO danh giac v&i nu6-c Chi^m-thanh, nucVc Cao-m4n va niKifC Xiem. C6n Bang-ngoiii thay c6 di
d&nb gJEic \&i nbu-ng dan Moi Iren niii-non it laa,
lai bat daoc Traa-ninh nam 1770 n)4-'.h6i, khongIhay CO vi?c gi cho dang ke nua.
("'
) Va dan Annam bSy-lau mo- mang b6'-coi
nuo-c minh dixqfc, cung nh6- d^nh cac diin kh^c ndi,
khSc th6i 6- giap phia nam. My ©fing-trong giSp cdcdaa Sy, thi cir d^nh la'a v^o, nen nipt ngiy mot marong coi niio-c, lai them h&o-cu'o-ng. Con B^ng-ngo^ibi lung-tiing hai dhu : ngo^i bac bi niro-c T^u cbangISn ra du-(rc ; chi c6n cbiit dau trong, IS niroc BSng-Irong. boa may c6 tbang diro-c cbang, n6n cS tinhdSnh cho riSt it lau, h^t loi r6i cu- 6- khong Sn-chCTi.chSng lo vice giac-gia nfia ; m4 o- khong lAm vfiy, thiphJi I4n-hai mil nuoc. Cho-nen khi nh4 Nguj ia la&tthSng du'o-c co-n bao tip dur-dan 14 nguy Tay-son, thinhi Trinh, nhA L4 lai ph5i can bao tip Sy dHa dimSt.
t^" b°': — Ai thS Nguygn-Kim ? — Trinh-Kim 14
ai ? — Nguyin-Hoang di 16m gi v4 nam nio ?— Sf git— Lo viSc gi 7 - L4m gcSc nh4 n4o ? - Chirng BSm'1600, ntto-c Annam biet ra mSy nuoc ? — Nufrc n4o ?— C6n nh4 Lt thi sao ? — Nh4 Nguyen & 14m sao ?
— Coi hai nu-frc 6- dSu ? — 6 binh-an bao-lau ? —Nam 1774 c6 viec gi 7 — B4ng-lrong c6 giac vfri ai 7 —S4ng-ngo4i dihh giac vfri at ? — BSt TrSn-ninh namnio ?
- 63 -
4i - Gi&ngdaotrongnird'c Annam(lf>14).
Bt,\ nhii U llii clao Chua m/>\ Ipl viio Irong
\ulrc Annan, ; khi iy da c6 Uai nu<5-c BanK-ngoJ,,,
feang-lrong roi. Vny n5m 1614 ben Nbul-l^on
CO linb hoang-de liujl-n du8i cAc Dguai Tay g.ang
dao'ra khii nuo-c, Ihl c6 it Cba dong B^ic-Cbua-
'^iiesu, 14 ngudri nuAc llalia vA nu*c Bul-lu-ghd,
ghe vko cu-a-Han
Nam 1 624, Cha Alexandre de Rhodes cunR
qua. cba nay tbat ding goi la long-do nirac An-
nan. ; nam 1C27. rgudi phai ra Bing-ngoJi. roi
lai Iro-ve BAng-trong.
Nam 1659, Biic-Cba de la Motte-Larabert
len chuc Giam-auc coi-soc dja-pban Bang-lrong
Bu-c-Cha Pallu coi-soc dia-ph?n BJng-ngoii.
Sy li hai giam-rauc truoc hSt Dong-sai, la
ddnglapdl di gSog dao cho cAc nii*o ngo?i
& cuoiphucrng Bong. Cac Cha Dong-sai vm cac
thay Dong Birc Chua-Giesu va Dong 6ng
thanh Phanxico v4 cac Cha Toa lo-viec-
giang-dao-sai, Ibi giaog d^o cbung v6i nhau
, gSn mot li&in n§m. Ben cuoi d&i tbii muai
lAm,tbic6nc6mplinlnhcacCha Dong-sai coi
c&c dja-pban coi Bong-pbAp nay. Cfic IhSy Dong
6ng thanh Bdminka thuoc-ve nuci'C I-pha-nho
qua cuoi d*i thii mu'cri bay, thi coi-soc mot it dja-
* phanBAng-ngoli ma-tboi.'
Dan Annam \k din iSt sEn long theo d^o Chiia.
N&m 1640 so k5 c6 dao 5 Bing-ngoM Jinh h<rn
mot veo, mi bang nam i&a Igi, do-dong c6 khi
tfti mot muan. S8 bon-dao man noi iSni. Nam
— ei -
1625, chaTissanic]d6ngBuc-Chua-GiSsul(SfiBaDg-
ngoai Ihi thSy ggo ba veo bon-dao. Moi bac trongnuo'c, lir trieu-dinh quan Idn cbo 16i lioh-lriD^d4n hen, b&z nfio cung c6 ngirM theo dao ; ai-nay dua nhau ma giu dao cho tu--te, frong cactinh khap nucS'c c6 Dhieu ho dao sot-sang lam.
Bang-trong theo dao khong diiac mau nhurT^y, vi Irong &y dfin it, lai dftng ihong-thirangkhong du-oc de. Cuoi doi tbu muoi b3y, (hi bon-d^o It d6 mai daac fam muon ma-thoi ; nam1741, chaSieherl dong Birc-Cbiia-Giesu ISm thSyday loan cho vua, noi rang : Irong gy du-ac saumuon boD-dao cu,
^Song Ihiro-Dg Ihay 1 H6i tbanh Annam chang
may khl duo-c j6n cho ben; nhieu phen ph4icSm-cach, BJng-lrong cung dfr, Bang-ngoai cunghung
; cac tbay-ca giSng dao phai duoi, nh4-lh6pbai lriet-ba.hay-14 Ihieu buy. Trong nhftng cffncam-each nay, nbieu bon-dao m(W, diic-fin chira™ng, nen da choi dao : song cung chSng higm chike ben long cbiu kho, yui-mSog di cbiu li-hinhDbir c4c tbanh l4-daio hSi dSu Hoi-lhanh
Nam 1800 dSu gi^ic Tay-san pha-14n 'moi s<r*trong nuoT, bSt kS vile dao viec dW, ma tinh sSbon-dao Bang-lrong t6i ba mu6n, Bang-ngoMho.n mot veo ba muon, khong ki mSy dia-phSnve quySn cac thSy dong. ' *^
*
9^" ^°L - Nam nio bat dSu gi5ng dao ben An-nam ? - a, nko? - & diu ? _ Ai goi li tflnB rtS
:z° ?r ''^"^ "*" """ - B™ogo«Ban, nio? - Nao, nio c6 gWm-mvc ? - Sic cha
— 65 —
n4o .' -- V6d6ngn4o ? -- Con d6nfi n4o nTramS giSog ?
— Cufii dffi Ihir 18 con (long nJo mil giSng — Nim1640 may ngu-di c6 tlao pliia B4ng-DgoSi ? — Mnjnam ru-a toi chirng m3y ngiroi ? — Nam 1652 nhorn
s6 B^ng-ngo4i duo"" bao-nhieu ? ~ Bac n^o trong
nu-frc mi theo .' — Le nilo a F)4ng-lrong it ki theo
dao ? — 6^ fii'lng-trong nbo-n s6 co dao diroc m^y ? —Svr gi 14m hai cho dao Chiia trong c& nuoc ? -- Giac
Tay-scrn rbi, nam 1800, nhcn so c6n bao-nhi^u ?
Kg tat lai cac dbi vua nba Le.
1418-1433 Le-Lp-i hay-W Binh-dinh-Virong. BuQ'C
olluoi.trj nu-CTC G nam, lilidna kB 10 nam
d^nb giac v6-i T^u.
1433-1442 Le-lti6i-Ton 14 con thi vua L6-Loi qua
doi mo-i cd 21 tuoi.
1442-1459 Le-nho-n-Tfln len ngoi, roi phSi anb giSt,
si5og dirp-c 19 tuSi.
1460-1497 Le-tb4nb-T6n s3ng duoc 56 luSi.
1497-1504 Le-hiSn-Ton sSng dirgrc 44 luoi.
1604 Le-luc-T6n dirg-c 17 luoi, tri nuroc duij-c
mot nam.1504-1509 L8-uy-Muc-dg. Vua nSy tri ntrfrc du-ffc 5
nSra, roi bi giSt, s6'ng dtto-c 22 tuoi.
1509-1516 LS-tucng-Diic-dS tri nu'oc durac 8 nam,
r'6'i bi gi^t, s6ng dup-c 24 tuoi.
1616-1522 LS-cbi«u-T6n cbay trSn Mac-dang-Dung
song quan nSv bdt du-o-c m^ gi^t, s6ng diro-c
26 tuoi.
1622-1527 Lfrho4nB-de-Xa4n diroc 21 tu§i, ISn Dgoi
nam 1522, roi nato 1527 phai ip mk Or cbirc.
1627-1533 Nb4 Mac tiem vi : Mac-dang Dung, Mac-
dang-Doanb.- S. K. N. A.-5 -
— 66 -
]o33-15J8 L6-tians-T6n, Ik con vua L«-chi4u-T6n,
Dh& ong Nguyen-Kim giiip m^ phyc nghi^p,
dirp'C 34 tuoi.
1648-155C Lc-UuDg-T6n dirvc 22 tuoi v6 hau.
1556-1572 Le-anh-T6n s6ng dirp-c '12 tuoi.
1672-1599 L«-lh&T6n duoc 33 luoi.
Nhiing vua IhS vi -vua Lfi-th^-Ton thi kh6ng
quyen banh fji cua, moi vific deu tai tay chua : chiia
Trinh 6- D^ng-ngo^i, cbua Nguyen 6- D^ng-trong
Dau vay cung ke I6n c^c "vua ra day ;
Lekinh-Ton ( 1099-l(il9 ) Le-hi-Ton ( 1675-1705 )
L6-lhan-T6n ( 1619-1643 ; Le-du-Ton ( 1705-1729 )
Le-chfin-I6n ( 1643-1649 ) Le-duy-Ptnrd-ng( 1729-1732 )
L«-thSn-T6n ( 1649-1662 ) LS-thuSa-Ton ( 1732-1735 )
( Lan Ihu hai ) L«-^-T6n ( 1735-1740 )
Le-hnySn-T6n ( 1662-1671 ) LS-hign-T8n ( 1740-1786 )
L6-gia-T6n ( 1671-1675) Le-man-fig ( 1786-1793 )
BOAN THt> SAU
Nha NguY^n ( nnH-mo )
43 — G8c-tich nhft NguySn.
Co ke Doi nha Ngujen c6 da Iftu On : lit nam90O lilc dioh thao cho khoi liim loi inr6c Ngo, thl
da CO mot Dgitiri nhi ay noi tieng lam.
— 67 —
Chua thiT nhu-t nhii Ngujcn, ke trong SiV-k^,
lA ang Nguiln-Kim, hay-lS Ngugrn-Do. cung c6
nguM keu la NguijSn-Vi. Khi ong ay chgt roi, thl
dugc larg len chvtc viia. Tiu-itc ray da thay ong
ay chay qua nv&e Ai-Iao nam 1629, hoi Mac-
dang-DuDg khoi ngijy, cung (6n Lg-lrang-Tdn
len lam vua.
Nam 1545, ong ay bi mot quan nha Mac thuoo
ma ch5l, thi mgi quyen chiic ong Sy deu vS lay
Trinh-Kigm la re. Ong Ngujln-Kim de lai hai
con trai, mot ngirdri t«n la Udng, Trinh-Kiem
ghet lam, each it lau rSi khong ro lam sao mabift-tam. Con nguW nO-a, ten la Nguyln-HoSng
ahlr the chj 14 Nfpc-Bau, cfing la vg Trinh-Kiem,
nen dtroc dl trSn Irong xii Thuan-hoa nam 1658
( tinh fbunin-hoi xiia gom ba tinh : Quang-binh,
Qaang-tri. Thira-lhien va phan bSc tinh Quang-
nam ). Su-kJ ke Iruyen nha Nguyen len cai-Iri,
thi lay nam 1558 nay 14m niSm dau nha ay.
Cau hoi. -- G8c nh4 Nguj in thi sao ? — Chiia thii
nhut 14 ai ? — Ong iy 14m gi ? — Qnyln 6ng yS tay ai ?
-- Hai con trai Ngayen-Kim ten gi ?— U5ng thi sao ?
-- Nguy6n-Hoang 14m gi ?— Xu- Thu4a-ho4 gom llah
n4o 2 -- BSu nh4 Ngoyln 14 nam n4o ?
41 — NguY6"-HoSng hay-14 Ti4n-Vuo-ng
( 1558-1613 ).
NgU3ln-Hoang trong Su-kJ quen gpi la Thai-
t8-Gia-du-Hoang-DS, xin daac vua Li-anh-T6n-
Taan cho minh tri IMm tinh Quang-nam. LucSy tinh nay gom cac xi> pbia trong. Vay phSn dSt
dng ay cai-tri 3n tir phia bac tinh Quang-binh
- 68 -
cho dia pbia bSc linh Phu-y4n ; c6n lir Phii-ySn
sap viio 14 dat Chi«m-thanl» \<yi Cao-mSn.
Ban dSu ong ify t6n phue vua Le lam, song
mot ngiiy mot bW lao-ian, -vi nba Trinh mot ISu
mot IbSm quyen Irong Irjeu H4-n6i.
Trinh-Tung la con Trinh-Kigm. thSy ^
Nguj5n-Hoang clang pbuc, thi tiic-minh. Nen
Dam 1593 khi ong Ngujgn-Hoang di vo-i cac quan
bau ra Dap tbne cung so bo hal minh cho vua Lfi-
tbe-Ton, Ihi Trinh-Timg giuc vua cam ongaylai
tam Dam, cbang cho \6 Baag-lrong.
Nam 1600 nh6 dip Irong nu-ifc c6 loain, mhquy?t biit ra di. Vay ong ay vai may nguai tung
gia bo Ha-noi ma ve Tbuan-hoa. Cd ke noiongay
cuDg lay hi^u viro'ng nhir nha Trjnh b Ha-noi.
Song dan keu cac vua ay IS chua ma-thoi, dMnay cung con k^u la chua Trinh chua Nguy&n.
Cau hoi, -- NguySn-hoang CO hi&u gi trong Su-
ky ? — Xin vua clio thfira tinh nio ? — Vay thi ong tri
xit ako ? — Cod lii- Phil-yeo slip vSo 14 nu'i'c nko ? —C6 cij loo-phijc vua LS khong ? — 6ngTrinh-Tungl4con ai ? — Nam 1593 lim gi ? — Nam n4o Nguyln-Hoang v6 B4ng trong ? — C6 ISy hieu n4o ? — Con dSnthi k4u Nguyen Trinh hang gi ?
45 — Sai-Vu-org ( 16:3-1635 ).
NtuyoQ-Hoang qua-dW, nSm 1613 ; Iru-^cODg ay nghi minh chang con dinh du gi v&i trienBang-ngoSi nua, vi W trieu nha Trinh, song cungcii nhan vua Le. 6ng ay troi quyen cho con thii54o, la Hi-tdn-Hi^u-van-Hoang-dg. Sir-ky keula 1 Si-Vu-o-nB, bay-14 Sai-Viro-ng. Vua nSy cai-trj
ti nam 1613 t6i nam 1635. Sfiri ngU'M Irj, nhi
Trinh danh Bang-lroog.
Nhi Trinh keo binb vao Ian truac hgt, IS nam
1620. Dujen-do la tai hai anh -vua Hi-I6n kh5i
Dgijy, mi ru-dc nha Trinh la chinh ki ngbich vdi
nbi minh vao giiip. Trinh-Trang, la con Trinh-
Tung, sai nam ngan linh vao cira-Nhu-t-LS, nay
14 Bong-Hdi, cQng la Ihanh chinh tinh QuSng-
binh, song lai phai rul ve, khong danh gi hSt.
Nam 1627 moi danh cho thi$t vice. So IS nam1625, Trinh-TrSng sai quan vSo BJng-trong doi
chiia NgujgQ nop thue cho vna L6. Vua Hi-ton
chSng chju, thi Trinh-Trang kSu vua ay la nguy
ma xuSt chinh di danh, l?i dem vua L6-thSa-T6n
theo nua. Binh thily Bang-ngoai linh ditoc m6tveo ba muon ngiroi. Vua Hi-ton v6i-vang xay
don dap luy ma npiv ben ta song Nhvrl-l?, ciing
nho-linh manh ludng tai, Ihi duJSi diro-o giac.
Chiia NguySn IhaygiacnSy, rodi biet lo phong
vesau. Nen chua vpi-va loan phuro-ng li?u the magitt lay coi nu*c minh, IS xa^ hai luY f^' 1*°
theo b^ song Nhtrt-le : nay bay con thay dau luy
ay. Ciing mot liic ay chua lai bat I5y nura chau
B8-Chinli la phan bac iTnh Quang-binh, tnr&c da
vB quyen cha minh ma sau nhS Trinh Igi chiSmdi. Vay coi bSc aaftc Bang-ngoii IS song-Gianh& ngoai dau bac tloh QuSng-binh.
Nam 1634, Trinh-Trang con vSo danh mptISa nu*a ; duyfin-do IS tai ngu^ri aah vua Hi-ldn,
tSn IS Anh, ISm quan tran ting Quang-nam, muondiTCTC quyen nhirt trong au/rc, thi riifirc vie.
Nhirng-mS khi qustn BSng-ngoSi vio, thi phe ong
— 70 —
Anh Chang phy-fiiup dirp-c nhir da (rong, nen no
pbai thua mi Iron ve.
Cau hJi — Nguj-cn-HoSng qua-(16-i nSoi n4o ? —
Trfii quySii cho ai ? - Su- kj- Itdu hieu sl ? — Sai-
virODg Iri mSy nam ? - Nha Trjnh Idm giac nam n4o ?
— CcTchi :' — Trinh-Tring 14 ai ? — Sai mSy quan
linh ? — TM dSiu 7 C6 giao cbign khong ? - NSm
nio mii dSnli cho Ihiul ? — Cff chi?— Aidi danh ? —Binli tln'iy may quan 7 — Hi-ton c6 ngOr dang khong ?
— Lo phong ve sau the nio ? — LSy chftu nSo ? - BSu
cOi bac no-i oSo ? — Nam n4o m4 Trinh-Trdng c6n
vilo aSnh nO-a ? — Le nio ? -- Thua hay-14 IhSng.
46 - Cong-thiro-ng-Vu-o-ng ( 1635-1648 ).
Xong giac nay 'Vira du'O'C mgl nam, thi chua
Hi-I6n qua-dM la nam 1635. Than-lon-Hieu-
Chiia-Hoing-de, Sir k^ keu la Cdng-thiryng-Vufcng the vj ma cai-tri tai nam 1648.
Bdii chua nay, dan BSng-lrong xongchiem phich^u-B6-chinh con ye quyen nha Trinh, ma l&p
don n<yi no no*i kia, nhirt la 6* My-hoa, la ciia
song Gianh ben ta giang. Chiia Trinh-Trdng triidc
sai binh si, sau chinh rainh chiia tb&n cbinh vacd?p cho xong sir te the ay. Song dau binh chiia
keo yao cho tfri song Nhu-l-I?, thi ciing khong daoidugrc dan Bang-trong cho khoi ciia My hoa ; l?ii
phai thao lui ti& \e, ma chang ISm duoc yi?c gi.
Nam 1648 quan Bang-ngoai keo s'ao cho tdi
Dinh, Ik giua linh Quang-binh, ya chigm ca xii
Sj mot it l4u. Con chua TrSn-16n dem binh danh'
duoi quftn gigic, thi no phai yoi-vang Iron ch?y.
— 71 —CSu hSi, — HM6d qua dW njim n6o ? — Ai k5
vi ? - Xong viio d3t nio 7 — Lap dSo S' dSii ? — Trjoh
TrSng 14m gi ? --- Thus dSu ? — NSm 1648 quao Biagr
ngoii v4o dSu ? — Ai thSng ? 'J
47 — HiSn-viro-ng ( l6iS-i6S7 — Giac vd-i
nha Trinh.
Ta&ng m6i duoi dirgrc giSc trSn nay, li Thai-
ton-Higa-triet-Ho&ng-dg, thu-erng k6u la Hifen-
viro-ng.ChuanSythgvichuaTban-lon.chinhDani
1684, cung cai-tri lau lam ; dtri Ngire^i dan BAng-
trong danh giac vai dan Bang-ngoJi nhieu Ian.
Quan Ding-ngoaicii xong viocoidSt ben huu
song Gianh luon, dan Bing-trong khong nhia
dang nua, thi nam 1655 keo quan sang qua dja-
phan BSng-ngoii ma thang ra che t(5fi NghS-an,
cung bat het ca xii cho dgn nam 1661.
Dan B4ng-lrong thang diiac linho- qu&n nha
Trinh tra Idng bo chiia, mk lai ciing nh* hai ta^ng
T&t can-dam da noi tiifng lam, 14 NguYSn-hu'a-
T&n va Nguen-hftu-Dat. Trinh-Tgc sai nhiing
tviAng nhiit di d4nh tra, song cung phai thua. Bay-
g,iif CO tvi&Dg Trlnh-Toan, \k em Trinh-T^c, cung
Ik quan cong cai tinh Ninh, thing diro-c quan
B4ng-ngoai it tran ;phai-chi ch&ng c6 bi Trinh-
Tac gi^t, thi c6 ie ong ay cuu diiac que-hiio'ng.
Trinh-Tac nay thg-vi Trinh-Trang nSm 1657.
Vay dgn nam 1681, Trinh-C5n, la con Trinh-Taie
m&i duoi duac qu^n Bang-trong qua khoi song
Gianh.Quan Biing-trong di daub gi?c Ilu lam vay;
thi da kiet lu-c; nSn nam 1662 Trinh-CSn k^oquiiD
— 7i —
vao l^i s6cg Nhirt-e, Ihi thanfj ilito'C nliieu Iran ;
nbung vay sau bcl cung phai rut \'4. VI chirng
khi quan Nguy^n-hiru-DSt loan bo xuBo-chinh-
nam, Ihi Iruyen dot hel ca xu-, con ngub'i-la Ihi
rut ve sau luy Trar.-niHli, 1^ luy hoc ca me ta song
Kbul-I^. Quan Bang-ngoai chang kiSin du-ac
luCTrg-ph^n thi phai Ihao-lui.
Nam 1672 con danb mot Ian ntja. Phen naychinh Triuh-CaD than cbinh lieo bititi vao donglam : hai ben giao cbien v&i nhau rat dfr tai chanlily Nhut-le ; tu6ng anb-biing Bang-lrong la
NguYSn-hiru Dat danb dugc quan giac, Ian naymai diit. Tir do nha Trinh cbiu than nba Nguyenlam chiia rieng BJng-lrong, cung lay song GianhlAm gidi-han bai a\xcrc.
Cstu hoi. — Tu-d-ng thang quan Dang-ngo^i 16 ai ?
— Len ng6i nam nSo ? — C6 giac vtii nguoi BJng-Dgo4i nam nao ? — Nh4 NguySn bSl xij nio .' — GiiijLii do ago nam nio ? — Nhcr sir gi mft thang -vSy ? —Hai tu-ong rSt can-dam tSn gi ? — Tu-A-ng n4o ei tigogb«n B4ng-ngo4i ? — Tuong ay 14m gi ? — Bi su- gi ? --
Ai lh6-vi Trinh-TrSng ? -- Ai thing qaSn B4ng-trongV4 nam ndo ? — Nam 1662 to-i dau ? — Thang hay-14thoa ? — Tai sao ? — Nam 1672 chiga tran o- diu ?— Ai thSng ? — Tli nSy v6 sau coi hai niro-c 6- dan ?
48 - Giac v6i Chfira. — Dftn a'y mat nird-c( 1691 ).
Nha Ngnjea chang phai la lo may giac m6i keVrffc-qua truAc nay ma-thoi dka. VI duang-khinga giSc phla bac ma giii: lay sir tbocg-dong, thioSng cii lo danb d?p pbia nam tna ma aiioc chorong.
Vay nir*c ChiSm-thanh & Riap coi pbia nam
ihi bi iiiTCTC hel. Niro'C iy (Cr hoi bj thua vua Li-
ihinh-Toa do ctirng nam 1470 cho t6i luc do
ihi da suy-siit lam.
W Sii truyen latiii ; khi 6»g Ngujen-Holno vJo
llnh Thuan-hoa Ihi niiac Chiem-lhanh phvc
qujea ngirfri, song each it Uu lai x'lng pha
trong nub'C.
, Nam 16!! liay la 1812 khong lo. ong
NgujEn-Hoang bat ducrc mot phan na&c dan ay
ma lap phil Phu-yen.
Nam IG29, doi vua Hi-T6n, nha-nii*i; l^y le
di lap an liong Duac ChiSm-thaah, ma keo biab
sang danh, cung lay IhSm mot phan dat nita.
Nam 1653 Thii-T6n ngu nien, Ihi kinh-do
mx&c &y ciang bi bat ; vua Ba-Bi tron chav ;jan
nay lay het mot phan ion nuo-c vua ay, IS tinh
Khanh-hoa bay-gio-. Con phan dat & phia lay
song Phan-rang thi de lai cho vua ay, songbudc
hang n&m phai di tien cong vua Bang-tiong.
Nam 1691 la chinh n5ni vua Hien-Ton len
Bgoi, thi vua nucrc Chiem-thanh 14 Ba-Tranh
phan-Dguiy, sbng pbai thua cung bi b^t. Tit do
nu*c Chiim-thanh mai tuYft-mSt, con bao-nhieu
•* dSt nuo-c ay, thi baj-gio' nh4p ve dat Annam.
Cau hoi . — Nh4 Nguy&a c6 giSc gi phla nam ?
— Nuo-c CliiSm-thinh phSi suy-siit lit nam n4o ? —Cnng CO khi x6ng phi Biug-lroag kh5ng ? — Nguylo-
,1* HaSng lap phu Phii-yen nam nio ? — Nam nio ciing
13y phSn ait nira ? — Kinh-iSo b( bat nSm n4o ? —VuaB4-Bi thi sao ? — LSy »i n4o ? — Dat coi no-i
niio ? — Vua phJi ba^c (JSu gl ? — Nam 1691 vua n4o
5'ChiSm-lhinh ?— Vaa Ky phJi navy thi sao ? —Nirfrc Chi6m-th6nh ra sao ?
49 — GiSc v&i niro'e Cao men.
Biro-Dg khi ohk Ngujcn chong vOi nha Trjnh
bSn bae, ciirg bSt ISy nu-Ac Chiem-thSnh bSnnam, thi nhieu laa ciing dAnh vfyl Chen-lap, nay
la niro-c Cao-men.
Nam 1658 vua nuAc nay. la NSc-dng-X&n,x6ng vao phan dat Annacn, Ibi c6 tirfVng .©^ng-
trong daub bat duqrc vua ma dieu ve Pbu-xuan ;
c6 ke d6! di^u ve Quang-binb, vi cbiia Hi-T6n di
dinh giac ©aug-ngoai con dang ngtr a do. Chiia
Hiea-T6n Ifaa cho vua nir6c Cao-men, nhiTng-m&bat pbJi lam chir-hSu va nflp thue bang nam.Tir ay ve saa na&c Cao-mSn mpl ngSy mot pbai
Annam xam-chiem.
Liic ay da c6 dong ngirtci Annam & tinhBien-hoa. Nam iQ14 nbcn dip Cao-men lacaloan duoi vua Nac-ong-Non, thi hal luAng An-nam bat thanh Sii-gon, ma dSl l?i ong Nae-6ng-Non lam quyen vu-ffng.
Cung mot liio ay c6 nhu-ng ngir6i Ngo theophe nhi Minh vadi mat ngoi, qua xin vua Anb-ToQ cho dal &, thi vua sal no vao lapdi-cirtrongniro-e Cao-men, co y bat nudrc ay ISn-laa. Lai densau hS Ian nao nuric Cao-men c6 loain, thi n\x(tcAnnam cung xen vao, tigng ia cho du'ac dep antrong nuic Sy, song thi? t sir la bat hgt cAc 'mignxung-quanh Sai-gon mj nhsip-vao nuAc Annam.
BSy-gid» miii mo bgt nbung diia binh bong,nhiing ngirM khong t«n trong bo cac lang, ti
— 76 —
Ouan-binh cbo iM coi nam, mh ch& vao raSy
rmh m6i ohiSm dtiac. cbo no lap xdm lang, cung
ff loan la c4c linh xung-quanh,
Trongdo-imircri tarn thi din Annam bSt
het lac iTnhNam-ky, mSi khi mSi tmh :con Unh
Ha-Tien ( luc ay la phan nam xu Nam-ky )von
"Ja nguMT.Lv. Qaang-dong 1. Mac-CCru^
6ng n5y la ngu6-i binh phe nha Mmh, qua ISp
nahiep li dau dai muM bSy, cung chiuph^ccac
vua ring, nen cic vua ban cho nhien an rong
iSm. Bfe sau qu4n Xiem cbigm-lay tmh nay
mol it lau, roi Irac^c giac Tay-so'n con chau ong
Mac-can lai khoi phuc dirffc.
Nha Nguyen bJlv-lau thSy mgl ngky mot them
manh, nu6c nha m& rong, song den loi gSn cuoi
dM thu mttM tarn, thi da hong tkn-bai vi can
nguy TaY-so-n m(5fi noi dSy.
Can hoi. --- Bing-trong con ianh giac v6-i nuo-J
nSo 9 -.. NSm 1658 vua nJio xong -vSo B4ng-trong ? —Vua Sy hi gi ? - Tha mk bu6c dSu gi ? - Tinh Bi«n-
hok thi sao ? - mm nio mi thinh Saigon hi bit ? -_
C6- nao ? - BBl ai lim quySn vuo-ng ? - Ngu-ii Ngo
thi vua Anh-Ton sai di d5u ? - BSa ta iSy y gi nl4
xen vJo nufrc Cacmta ?- Lim th^ nto cho c6 ngtrm
ADnaa. & awe Sy ? - Luc tInh Nam-ky bi bat ho.
nio ' - Tinh-H4-tien cia ai ? - Tai sao ? - Ai bat
lai ? - B5 tr& ehua ? - Sao mk nhi Nguyen bong
tjn bat ?
50 - HueViro-ng ( 1765 177J ) - Tay-so-n
dSi^ nguy ( 1V7J ).
ThS-T6n, hay li Vo-Viro-ng (1 738-1765 )
cung 14 vua c6 danh tiSng, nhirng-mi khi gSil
- 76
ch¥t lai lircon chinh mJ chon con ngiro-l vo- hi
VDa yf u iSra, I^n Ifira vua thS vi. Vua l^rn lh§ ay
thi sinh nbieu deu lai-hai cS the.
Vua Duc-Ton-Hi^u-tfinh-Hodng-Be, hay-la
HuS-Virccng, con nho, c4n quan phy-cbinhTruo-ng-phuc-Man cStn quyen Ibay. Tiuong-phuc-Man nay la nguM hay hi-hiSp lay cua Ihien-
h^. Cling dung quyen trAi le lam, ai-ai cung deuchSn-ngan.
Nam 1771, ba anh em fJguY^n-vSn-Nhac,Nguyln-vSn-Lu- v4 NguY^n-vSn-Hue khaingijy ma bat lay thanhQui-nbo'n nSm 177S,cungtbiSrg dugc binb vua sai vJo d^p loan. Nhom-danchiu chSng diroc quan pbu-chanh Tru»ng-phuc-Man nua, thi rung-rung theo dang-nguy. Concac quaa dai-thSn trong Irleu Hue, thi lai lamdeu cSng quay han nua, la ruo-e quan Bang-ngoai \ao ciiu minh cho khoi tay quan g6m ghSay ha-biSp.
Khi ay Trinh-Siim ISm ehiSa Bang-ngoiii.Chua ay dugfc tin, lien dem nhi^u binh si vaoBang-trong, CSc quan a Hue bat Triro-ng-phfic-Man dem n^p cbo cbiia, turang nop vay thi xong,chiia keo binh lui ve. Chang bay Tr|nh-Sura cirkeo binh vao dinh du'ac qu4n B4ng-trong m5ttr4n tai Phfi-Ll, rSi bat dtr»c tbJnh Hug.
NSmI775, chfrnglSitMng bai, chiia Due-T6n Iron vlio N4m-K^. Quan B4ng-ngoai iSy bgtphan bac nir6c Bing-trong cbo td-i cuSi tinhQuang-ngai mi gia cho t6i n3m 1788.
Du$-Tan yko Nam-kjr chiSu dirtrc m§t toaabinb. sai ra dinh qaftn gi^c Taj-sern, song phJi
— 77 —
bai tran ca the. Nam 1777, quan TAj-som Ihira
buoi thang duffc, m4 keo quaa vao cae tinh
phia nam. NguY^n-v&a-LiJr bat dagc thinli
Sai-gon, roi bo ma ve Qainho-n ; con Ivri-ng
Nhac o Qui-nhon thi xu-ng Hoang-dS, tii^a la
Quang-Toag, roi cai li Thai-Bii-c.
Khi ay ong Hue vao Nam-kY lay bau bet ca
xii, cungbatdiro'c vua Du$-T6n mJi xu'-tir viri
in6t ngirM chau vua ay, nam 1778. Vua con mot
cli4u Dira, ten la NguYen-Anh, thi ca nha vua
dpu nh-in ong ay IJm dau : Xy la vua Gia-Long.
Cauh5i. — ThS-Tonhieunio ? -- Cai-tri dtro'C
miCy nam ? — Chon ai the vi ? — Vua 15y hieu niio ?—
Ai cSm quySn ? - 6ng iiy ai-ai iSy 14m sac ? — GiSc
T4y-so-o bat dau nam n4o ? — Ba anh em 14m MatSn gi ? — Bat thinh Qui-nhffn nam o4o ? — DSn
thTsao ? - C4c quan Bai-thSalilm gi ? - CtiiiaTrinh
Sum lam gi ? — C4c quan n6p ai ? — Trinh-Sflm-
giao chiJn o dau ? — Chiim thinh nio ? — Chiia
Due-Ton trSn di dau vi nam nio 7 — Quan B4ng-
ngo4i bat xir nSo ? - Giii cho dia nam nSo ? — Due-
Ton thua Tay-son nam n'fto ? — Quan Sy lim^gl ?
- Ai bit tbinh SSi-gon 1 — Nguyln-viin-Lvr tro--vS
dau ? — Con Nhac thi sao ? — Hieu nio ? — 6ng HuS
14m gl ? - Niim 1778 chiia Due-Tan hi sao ? — Con
mOt ch4u chiia niia t4n gi ?
51 - QuSn TftY-so-n cai-tri ( i77S-/<S02 ).
Ong Nguyeo-Anh uhCT quaa Xi§m, thi lay
l^i dirffc cac tinh Nam-lsJ, nhung-ma nSm 1782
y4 1788 thi lai phai bo mk chgiy. B^y-gifif 6ng ay
mdi nghi f6i vi^c sin nu6c Lang-sa ciiu vien.
— 78 —
Vay Bac Cha Ph4r6 ( Pigncau de liihaine, )
la gi4m-njuc BSng-trong xuong IJu di vdi con
6ng; Nguyln-Anh, 16n \k Canb, qua Langsa mili^u viec ca Ih^ ay.
Con oDg Hue khi da lay duac xii Nam-ky r6i,
Ibi Irff-ve; nSm 178G dug iy I6'y diro-e Ihanh Hue,
quan BJng-ngoai da bat nam 1774, va cii Ihang
luon miibat hel dat Bacg-ngoai. Tir do trong Su-
ky cbang con noi 161 nha Trinh nu-a. DSu vay
mac long Tua Lt-HiED-Ton ( 1740-1786 ) cung cir
Islm vua. Khi vna Sy bang-ha, Ibi chiia la Le-
mftn-De noi ngoi. Song Nguyen-vaa-Hue khongke vua ay, mot nghi niinh U that vua ma-thoi,
nen lay hieu la Quang-Trung, ma cai-tri cho t(5'i
nam 1792. — Le-man-Be qua Tau nam 1789 mabang-ha ngay 19 Ihang U tay nam 1793.
Bau nam 1789 c6 quan Tau sai qua danh giup
Le-mac-Be phyc nghi^p, song phai thua quaaquoc quan Quang-Trung ca the lam : ciing motnam ay nu6c Tan nh^n Quang-Trung 14m vuacbinh vi.
Con ong Hue, \h NguYlnquan-Toan the vj
cha, lay hieu la Canh-Thanh cho IM nam 1801,rSi cai la Bau-Hirng. Nam 1787, ong Nhac chianude giao phia bac cho ong Hu?, phia nam choong Lu ; con minh Ibi gia Quang-nara, Quang-ngai vi Binh-dinh. Cuoi nSm 1788 thi ong Litqua-ddi. Nhung-mi quan ngyy T4y-sffn laii bS'tthnan vo'i nhau, anb em cbii chau ganh nhau,nSn Chang kboi bao lau se phai tan-baii.
Lan-15n ong NguySu-Anh lay \syi duac het dalNam-k^f, roi ra danh bSt Ihanh Qui-nhffQ, la nam
- 79 —
1792. C4c quan Lang-sa qua \-<ri BiVc Cha PhSro
c6c6nggiiipvualroDgs>acna.y, va cac giac sau
lam-lam. Hai bSn : vua va quan loan ilanh nbau
mJ gi^inh thiinh Qui-nho-n bet tam nam tron, khi
b«n np ducrc, khi ben kia duac ,mS cbang ben
nao lay dirge cho dii-t.
Ong Nhac, bi?u la Tiiai-Buc xin cbau 14
Quan-ToandangUm -vua Banf-ngoSi^vao giiip.
Quang-Toan lien keo binh vao cbang nhang
khong giiip, ma lai eiro-p niro-c, cho nen mot
minh kiSm-lrj ci Bang-ngoai \a phia bac Biing-
trong nua. Ong Nhac qna-d6i tbang 10 tSy nam
1T93.
Nhu'ng-ma tn cbang bao-lau, vi nam 1801,
Nguyln-Anh keo quan bal th^nh Hue, tbi Quang-
Toan ritt y'e Bang-Dgoai. Nam 1802 ong ay lai
keo nhieu quSn vao piao cbien wi binh Ngujen-
Anh, mk phai thua ca the tai h& song Nhyt-!e, la
chlnh nm xiia nba Nguyla da Ihang nba Trinh
Chang biet bao-nhieu (r$n.
Bay gift' Ngiijin-Anh vfii-vang ra Bang-
ngoai, Cling lay bet ca xii &y de nhir khong, Xong' -viec ong Nguyln-Anh xung -vu-ccng Nam-Vi$t,
hi?u la Gia-Long hoang-dg, kiem-lri ca Bang-
trong Bang-ngoai. — Quang-Toan bj nop { 1802 ).
C4u hoi. — tfhir ai m4 NguySn-Anh bSl tinh Nam-
kj du-cj'C ? — Thua lai nam nio ? — Xin ai giiip ? —Sai ai qua Mn Lang-sa ? — C6n 6ng Hue \km gi ?_
—Vua Le-bi&-'f6n Ihi sao ? — Ai noi ngdi 1 NguySn-
vau-Hue ast minh 14m vua iSy hieu nSo ? — Nufrc
T4u vio giiip chinh vua tbi sao ? — C6 nhan Quang-
— 80 —
Trung liim vua khong ? - Al M vi 6ng Hu6 ? - LSy
hieu n,1o ? — 6ng Nhac cbia nir6-c thS n4o ? — T3y-
so-n sao mJl thua ? Nam niio Nguyen-Anh bat iiag
tbinh Quinho-n? — Ai mk giup ? - Giinh thanhQui-
nhan mSy nam ? - 6lig Nhac xin ai v4o mi giiip ?
— QuaDg-To5n lira 14m sao ? — Nam ISO! Ibinh HuS
phSi bSt, thi Quang-ToJn pbai ISm gi ? — Nam 1802
Ihua o- Sia ? — Nguyln-Anb lim gi ? — Xung minh
Ih ai ? — L^y hieu nko ?
K'e tat cac vua nha Nguyln.
1658-1613 Nguyen-HoSng hay-14 Tien-Vuo'ng, 14
con thu' hai ong Nguy6n-Kim, sSng dircre
89 inoi.
1613-1633 Hi-T6n hay-14 Sai-Vuo'ng, li con Ihii siu
Nguyen-Hoang, du-g-c 73 to Si.
1635-1648 ThSn-Ton hay-14 C6og-llilTffng-Vao'ng
Ik con thu- hai vua Hi-T6n, (Iurg"c 48 tu6i,
1648-1687 ThSi-Tfln hay-I4 Hien-Vuong 14 con thii
hai vua Th'Sn-Xan diroc 68 tuoi.
1687-1691 Anh-T6n hay-lft Ngai-Vuo-ng 14 con] thli
hai Vila Th4i-T6n, du-crc 43 tuoi.
1691-1725 HiJn-T6n hay-14 Minh-Viro-ng, 14 Iconcavua Anh-T6n, duQ-c 51 luSi.
1725-1738 Tiic-Tfln, hay-!4 Ninh-Vu'o-ng, 14 con c5
vua Hi^n-Ton, s6ng du-o-c.43 tuSi.
1738-1765 ThS-Ton hay-14 Vo-Vu-o-ng, 14 con ca vuaTuc-Ton duofc 52 tu6i.
1765-1777 Due-Ton hay-14 Due-Vu-ong, 14 con thli
mu-oi s4u vua Th^-Too cai tri thg Hurng-T5,
14 con thir bai vua da til".
1778-1802 Nguyen-Anb 14 Gia-long, 14 con thli ba 6ngHu-ng-Tti ; nam 1802 mo-i cai dirg-c cS nir6x.
— 81 —
BOAN THtr HAY.
Nh& Nguyen ( iH'P )
] - BU'J VUA GIA-LONG CAI TRI ( ISOi-Um )
52 — Vua Gia-Iong diroc larn vua Ihong Iri
ca-v4 Du&c Annaoi la lir Dam (80 2 : kbi vua len
nsoi, Ihi xa toi cho cSc ke da caa an kh5i ngijy,
cuDg chuSn cho nhwa dan khoi tbue. Con chiu
nhi L5 va nba Trinb ra mat raang vua, thi vua
ban tird-c-phSm cftng cap dat cho. Vua du*c
Cao-men sai suden hSu, vua nuac Nam-ChU'O'ng
cung dSn vieng. Nhung-mii nSm 1804, vua Gia-
long md'i ducrc sSc pbong ben Tau nbn vua da xin.
NSin 1807 nirifc Anaam durac quyen bao-lio
uu&c Cao-men. Vi vjy nam 1810 kbi niro-j Xifim
bat ep vua nuitc Cao-men, ten la Ncac-ooK-Cban
cbo ba anh era da kb&i nguy va da phai day
dtroc ve, thi quan Nho-n, 1^ tong-doc Sai-gon vangchi vua Gia-Long ma di giup nu<Vc Cao-ra^n.
Nam 1811, CO mot em vua Cao-m8n coakh6ri nguy, nen vua phai chay-Iron t6-i Sai-gon,
Vua Gia-Long sai quan linh giup nua, vi lap
du-oc hoJ-u'&c La-bich ( 18lS J; cii hoi-u-6rc nay^thi nu-6*c Xiem chiu nb^n Annam c6 quy?n bao-ho nu6c Cao-mfin.
Vua Gia-long dau da nhcr cac quan Langsapbu-giiip mdr\ du-orc phuc quyen, song ciing khbngmuon lam quen vcVi phirang Tay. Nam 1801 c6t&u Hong-mao qun, itia vua khdng noi gi tOT.
— S. K. N. A. -6 —
— 82 —
NSm 1819 vua sai ong Chaigneau, la quan Lang-
sa CO cong Irong v6i vua, di str v§ TSy.
Vua Gia-Iong that c6 cdng trocg V(>i nutSrc
Ancam, vl ch^ng nhu-Dg da l^p ati-ho^ mct>lh6i,
ma lai da nbap ca trong ngoai th&nh mot niiac,
da duo-c qujen l3ao-tio nu6c Cao-men, ciing dalap nbieu tru6*Dg-hgc. Vua sy cung ra nbieu luat
con giu- d^n nay, i^m so dat Nam-lty, 'sua bo lai
la cam ISOJ, cung lap djng quan lir coi nude Taucho giap nu'6c Cao-m^n.
Vua Gia-Long bang-ha ngay 3 thang hai tay
nSm 1820. Trudc vua da ebon 6ng hoang Bam,la con \ff be IbS \i, dSu bai quan thong-cheNgu);6n-vaD-ThiKng va L6-van-Duyft ra sire
can-gian, xin vua dat con ca Sng hoang Canh;\'i eve le lu-nhidn yi cii 1? nba-nudc, tbi ong nayduo-c kg vi, song vua chang chiu ; nen kbi bang-ha, Ihi boing Bam, 14 vua Minb-mang, Idn ngoi.
(") Vua Gia-Loag 1^ ngu-M rSt siSng-nadg khong
bay lh6i chi, bon-tinh thin-tij, viec gi cung c6 meO"tnuc y clii, bi^t phan-x6t ke d^ng nguo-i khong mAban chuc-phiim xijng cong vu'a sue m6i ngufri. C6nguM TSy kia khen rSng ; « C5 nu*c Annam deu tonIrpng vua 13m, nia that 14 phSi le, Nh* c6 vua kiSn14tn vu-Dg chi cirong-dong 14m vSy trong nufrcmfri du-p-c an, nam bac m6-i duoc nhJp th4nh mOtnuffc
; vua lo sua-sang moi su- trong nufrc cho to4n-bSo, cho-nSn viSc vua 14m Ih9t 14 ca the cung b6n-dSlau-d4i. BM ngu61 cai-tri. thi viec d^o nu-^c Aunamdttip-c bang-yen ludn ; vua Sy trpng-dHi c4c cba giSngdao Langsa cung hJng & tt-tg viri c4c d&g Sy luon. »
— 83 —
Cau ho i. — Nam ndo vua Gia-LoDg thSn;^ trj ch
nu-ffc ? — Leo ngoi, Gia-long Um Um sao v6-i ku kli&i
ngyy ' -- ^'^i <^=^l ' " Vo-i cli^u nh6 L6 vS nh& Trioh ?
^ Vua n^o sai sir ? — Vua n.-^o d6'n viSug ? — Gia-long
diro'c sac phong b6n TSu nam nSo ? — Nu-6-c An-nam
bao-hg nuo-c Cao-m^n nam n^o ? — Nam 1810 xSyv.'ec gi ? — Con giac nira khong ? — LSp ho^-uo-c
La-bich nam njio ? — Cu bo^-uo-c do nu-ac Annamdirge SU' gi ? — Vua Gia-long 6- lim sao Yo-i ngu-Mphu-o-ng Tay ? — Nam 180-1 CO tiSp-dai H5ng-maoknong ? — Nam 1819 vua sai ai di sii- b^n Tay ? — VuaGia-long CO Cong gi vrri nuo-c Annam ? — Vua bang-ba nam n^o ? — Ba ebon ai mk IhS vi ? — Quan n^okhong bang long ? — Mu6a ai ? -- Le n^o ? — C6du-gc viec khong ?
11 - BO'I MINH-MANG CAI TRI ( lSW-18tt )
53 - Vua Minh-mang ban dau thi theo loi
cha mk eai-tri, nSn thieu-ha agcr la khoa-agoaDchin-chan, song 15n-lan lai ra khac lam.
Vua ay doc-du- den doi dinb gife't Ic^i ngairi
ton-loc. Vua da lu^n giet \of cung hai con onghoang Canh. Cac ngud^i than-nghia vfri vua cha,thi vua cung khong kieng : ong Le-vaa-Duyetmay da lho4t-kh6i tay vua, song hai cha con ongNguyen-van-Thieng lai hi cao gian toi noi congmk phai lu?n hinh xu-tu- Ik phai (ur-ai.
Tir nam 1833 lai nam 1838, vua giSt vi giam-muc Til tbay-c5 Tay la chin dang, concic thSy-c5 bon-quoc cung nhieu bon-dao, thi phai chSm-gife't, lao-ta ciing day-doa kho-s& aihau ke xiet!
— 84 —"i? vua Minh-m?ng 1^ khdng muSn thAng-
thiro-ng \&i c4c nircSrc phuang Tay chul njo, ai-
ai cung ro su- ay. Nam 1821, oDg Cbaigneau tr5
qua di SIT lo vi^c buoa-bin ben Annam, song vua
an-& Iff-Iao ]at-!eo vdi ong Sy lam, cung cbaog
cbiu deu gi sot.
Nam sau c6 mKy nguai Hong-mao sang xin
v^o hSu vua, ma vua cbang cho vao, Val^itrong
m^y quan Langsa da giup vua Gia-long, khi ay
con CO bai ong a nuoi lai Irong DurAc Annam ma-thoi, la ong Cbaigneau va ong Vannier ; song khi
Ihay vua Minb-mang Chang u-a miah nu'a,tbicu6i
nSm 1 8 24 bal ong ay ciing phai bo ma Iro-ve TSy.
Nam 1825, vua Minb-mang chang kbMngnban itw vua rude Langsa g&i qua. Nam 1832
CO ngirfiri chSu ong Cbaigneau di sii qua lo viec
tbong-tbuang bai nub'C voi nbau, ma cung khdngdang viec gi. DSu vay kbi bbng la-the, vuaMinh-mang cung sai sif qua Lang-sa, song vua LuyPbilip-pho cbang cbiu tiSp sii ; ma khi sit vS thi
vua da bSng roi.
Nam 1822, dan Cao-men day loan, tbi quanLe-van-Duyet dep dacrc, cung chia nu'<5rc lam Pahai tinh : Nam-vang va Go-sat. Nam 1834, khi vuaNeac-6ng-Cb5n bj quan XiSm xong danh mi phaiIron-cbay, thi quan Tru-o-ng-minh-Giang caid3t Nam-kJ gidp vua pbuc hoi 14m vua nhir«ru-6c, cung chia nu6c ra lam ba miro-l ba phil.Vua nu-6c Cao-ra«n qua-dM nam 1836, thi con-gai Ihii hai vua ay l?n rai-lrj, l«n la Ngoe-VSn.
Trade nSy da thSy quan Le-van-Duy^t Ibo&t
— 85 —ducrc lay d^c-du vua Minh-Mang, mk IrS'-vS cai-
Iri IroDg coi Nam-kt- Quaa Sy chel nSm 1832 ;
diri ngniri chSng bao g\& irng viec bat dgio, dau
vua ra m3y sSc-chi, cung khong v§ng.
Khi quan Sy ch?( roi, Ihi dSl Nam-ky chia ra
saa tinli, moi tinh moi quan tong-doc. BSy-giir c6
quan toog-doc Sai-gon mu6n bat toi ong L6-v&n-
Duyet, rang ong ay muoo lap Du'(yc riSng ; lai cao
quan Le-huu-Khoi, cung k§u la Le-van-Khoi,
dong linh v6i quan Le- van-Duy?t ma m^ loi
rirog : cac quan ban quan L^-v^n-Duyel xua lay
lam tire minh lam.
Vay khi quan Kboi thay minh da mat chiic,
lai phai ra Hu?, tbi tha phal cir lam lo?n cho roi,
lien dSy loan ; liic-lhi cite quan khac deu theo,
mk Chang khoi bao-lau, thi iSy dirgrc bSt dSt
Nam-ky, Chang may quaa ay sinh b^t-thuan v&i
nhau, l^i thSm c6 ngucri dong-Ioa, ten l^ Thdi-
cong-Trieu, bo phe.
Quan Triro-ng-minh-Giang mSc lo di duoi
quan XiSm, B§n phai bo vay Ihknh Sai-gon hgt
mot n5m tron, m6i bat dircirc, Ik ngay 8 thang
chin tay nam 1835. Cac quan trong thanh phaigiet hau het, tuong no tbi difu ye Hue ma chju
%u hinh. Con tu-Ang Khol tbi chgt duang liic pb5i
vSy. Vua Minh-M^ng oan ong Le-van-Duy^t dend6i truySn xieng mo ong ay, cung d&nh mpt trSmtrirofng.
Ngoii Bac CO lojn hai ISn. Mpt ISn la khi vuachu-hiu Bao-lac \k Nikng-v&n-Vftn bSt tinh Cao-
bang, chiSm phi ba tinb, do^n cbiu ch^t thieu
trdn niii mk chSng cbiu ra lai h&ng. D&ng vua
— 8B —
Le sua cung day loan, song cfc6ng phai (hua, mftItrotig Le-duy-Liro-ng bi quan vua bat di^u v§Hug va xft-lu- IJm mgl ci'ing cac ke a-tung v6imiab.
Vua Minh-Mang bj fe ngira mS chet ngayhai mucri mSl Ihang gieng lay ram 1841.
( «) Vua iy thiet Ik Dgiio-i rSt hay chS-ngliTa ciingsang-tri ISm, nhu'ng-mi bSn-tinli cjoc-du-, buon-bu-ccuDg qui-quM lam, c4ch cai-!ri da dl«a-iIao lai v6nhan. Vua Minh-Mang da gitt duro-c nu-6-c Annam chonguyen tuy6n nhir cuu, nho- vi da gigl hSt mgy layI4m loan; song bo-i vua Sy an-6- Wdu-cang chSogniu3n thong-thu-ong vo-i tin nn/rc thien-ha, thi laiISm cho niroc-nha nguy-hiem ve diing khac mk-chir'.
^4uhoi. - Vua Minh-Mang c6 tbeo 13i Gia-long
khong ? - Boc-dir -voi t6n-t6c minh 16m sac ? - QuannSo thoat-khJi dang ? - Nguyfin-van-TbiSng bi gi ? -Npi s4u nam vua gigl Giam-miic vi tbi)y-ca Tay mSyaang
. -Con o- voi lhSy-c3 bon-qu5c \i bgn-df.o I4msao - An-5- voi phuo-ng Tiy 14m sao ? - Nam 1821ong haigneau ve, vuu 6- the n4o voi ong ? - Nam1S_2, c6 cho Hdng-mao v4o khong ? - Ong Chaigneaa^i ong Vannier phai b3 nnoc Annam nam n4o .' -nam I,S32 ch4u ong ChaignCau di sii c6 dugc viceKhong
? _ Vua cung c6 sai sii qua Lang-sa khong ? _warn nic LS-v5n-Duyel phai dep nuoc Cao-mdn ? -Chia mSy IJnh ? _ Na„, ,s34 quan n4o v4o Cao-mSn ?
Lo-sao ? - Chia nuoc ay mS!y phu ? -- Ai ngi vi
^ ^'1'°.°'' ^* "'™ "^o ' - LS-van-Duyet qua-
ZT^' ~ '^*"' "*" '' - Q"a" ^y '=° ''St dao
khflng ?^- Ong qua-dM, chia Nam-ky mSy linh ? -Quan Tong-doc S4i-gon I4m gi ? - Quan hSu U-vio
— 87 —
Duycl 5- 14m sao ? - Ong Kh6i Um; gl ? '.- Sao ra*
kb6ns Aatrc viec ? — Ai bSt IMnh S4i-g6D 7 -- Namnio ? - Tiring quSn thi sao ? — Vua liim thS nfto ?
— Ben b5c dutrc mSyloan ? — Loan thvr nhirl thi sao ?
- Loan thir hai Iht nio ? — Minh-Mang chSl cfr sao
v4 nam nio ?
Ill - B&l VUA THlfiU TRJX iSU-lSil )
5i— Khi vua Thi$o-Tri len ngoi," thi riit
quan giii nn<5rc Cao-men trS'-vS;; tiic-thi quan
Xiem x6ng-y4o nirdc ay, vua bk Ngoc-Van phaf.
Iron qua Chau-doc. BSy-gi6^ nird'c Annam vi
dikVc Xiem dSnb giac vwi nhau cho t&i nam 1847
ni6i CO hoa-uac dat ong Ne5c-6ng-Bu6ng lam
vua Cao-men vk niro'C Xiem diro-e mSy x<r Cao-
mSn la B4t-tam-bang, Ang-kor cung xii L4o bSn
nam. Vay nixiic. Annam phai thua ca the.
BW vua Thi^u-Tri khong c6 ngttM T^y nSo
phai giet, vua chi giam til mi-thoi. C6 nSm cha
Tay sang giang dao v<>i mfit Bu-c-Cha phai tu, maquan Langsa doi thi vua lien tha. Nam 1847, c6
hai chiSc tau Langsa qua xin vua cho ngiro-i TaYdircc o" yen trong nirfi'c Annam, va ngiro*! An-nam diro'e thong-dong gi& dao mJc-J^ Xin
v?y cung la d"Su phai le cung nhCTn-Si. Phai le \k
vl trong thifin-ha chang nude nao na de ai hS-
hiep con dan nu-ftc minh ; cdn nhwn-ii IS vi chang
cho ngwM-ta tin'tthi m&c-J m4 lai chem-giSt
ngiriri-ta, thi ching dSo nSo van-minh mot thi,
mk chang iSy sir Sy lim doc-da gAm-ghiSc.
.S3
Nhivng-ma vua Thieu-Tii cbarf{ bSng-long,nin Idp miiu mfri ckc quaii lau len dir yS-n, r6 ygiet c4c quan rung dol ISu : may quan cbiia-tSubiely, Ibi kigu ch4ng di. Bliy--i(y doan binhtbuy Annam keo ra ma dot tau Lang-sa nhir linhvua da Irujen, soog co mot cbig^ lau Langsa bSnnoi bai giir ma da ph4-taQ c a do4n binh Ibuy An-nam la boa lam ngan coa ngiroi-la ; doan liahLangsa keo len dSt ngiy 15 thang ttr ISy nam1847,
Vua Thi^u-Tii nghe lin quan minh phai (hua,thi lien ra sac bat dao ; nhirn,-ma cung motnam Sy, la cam 1847, ngay mong boa (hangmirdri mot fay, vua bj uSt mau ma cbet.
('
) Vua Tliieu-Tri Ih nguo-i kirn tri-kh6n du-dvra Chang quyg:-dinh Shu gi cho dlit ; vua Sy c6 dumpi Ku do- su- hu- cua vua cha, coa dSu hay sir tSt
K?^°°?.'°chufnio, vay uen dM Minh-Mang nu-*c-
nh4 da phai deu gi d6-dang hu--ia. thi do-i vua nSycung c6n vSy chBug sfia du-oc. Bia khi vua chgt, tbinuocpha,suy-sut5&-nhu-o-c, dj thua nuoc Xito,lai them wm phai cheo-leo djng khac nua, 14 vua
c&a°H4m'"'""'" ""*' "«"«''iLangsad4ah.ph4
"" ''^'-~ Sao mi quan Xita vSo Cao-mSa ? _Vua B4 irSn di dau ? _ Annam XiSm dinh aiiic 16-i
Vua C6 tha c4c cha v4 Bic Cha Ich6ag ? - Nam 1847
lai sac ? - Thieu-Tri lap mu-u nSo ? - Thg n4o
Ngu« Lanr'7; '^^^ "^"^ ' - '-i"" ^^ "" ^-"^ -
V r, t e'g'''""cLt
"" ' 7 f" "'' °«*^ -*» '~" s' ChSl nam nio ? -- Cd- nio ?
— 89 -
Ke tSt tir vua Gia-Loog den vua TLi^u-Trj.
18e2-1820 ©01 GIA-LONG.
Nirofc Annani diro-c quyfen bao Uq niro-c
Cao-men nam 1807, song niro-c Xidin
ching nhan quy^D Sy, nSn ph3i ddnhgiac vcri mro'c ay ; d€a nam 1813 mo-i
lap dirp-c ho^-iro-c La-bich i Or d6 quSn
Xi^m mcri chiu nhan Annam c6 qujfen
bao-h6 n\xcrc Gao-mSn.
Cac quan Langsa da <iiup vua Gia-Long,
iSn l^Q Iro- ve Tay h^t, mk nir6'C An-
nam thi cur muon o" riSng, chang chiu
thong IhirffDg \(yi c^c niio-c thien-ba.
Vua Gia-Long bang-h& m^ cung c6n d§
danh tham li^ng trong, Dgu-6fi ngiro-i
deu'kinb vl khen ngo-i.
1823-1841 Bai MINH-MANG.
Vua an o* doc dir vo'i dong hQ vua, vfri
cSc nguro-i IhSn nghTa cung vua cha, v6*i
cic ThSy-ca Tay giSng dao, cung ke cd
dao. BM vua liy cung chua nuo-c nkoduQ-c v^o buon bin Irong nuac An-nam. Quan Cao-men khai nguy, mkphSi thua nam 1822 ; vua cung thaog
du-o-c quan Xidm. cung d3t N6ac-dng-
Cban 16m vua Cao-mfin nam 1834.
Trong Nam-ky c6 giac oguy Le-van-
Kh6i( 1833-1835), ngo6i B5c-k^ c6 giac
ngyy Nuog-van-Van v4 L^-duy-Lurang,
song vua dep duQfc c5.
- yo -
3841-1847 B(Vl THlltU-TRI.
Vua nSy thua oir6'C Xi6m ( 1841-1847 )
chiu ho6 cCing giao cho nir6-c Sy xiV
B6t-lam-bang, Aog-kor v^ xu- LSo beo
nam, cfiDg chju dS cho nu6*c Xi^m dat
Neac-6ng-Bu6ng ISm vua nircrc Cao-
raen. Nam 1847 vua loan mu-u dSt hai
chiSc t^u Langsa, thi lai phSi mSt h^t
mot dao binh tbuy, m^ linh Langsa
k6o l^n cua H6n.
IV — Btfl TU-BT>C C lSn-18SS )
55 —\ Thieu-Tri bang-bi doain, chfnh phipIhi con ca la ong Hoang-Bao, cung kSa IS An-phong, lam vua, song Chang dang, mi con thii
li Tir-Bu'C len noi ngoi Iri nufrc Annam. NSm1848, vua nay ra sac earn d^io, truyen : he batdttffc c&c thay dao Tay, thi cot di vao co maquang sudng bien ; c4c thay dao Annam thi thichtvr v&o mat ma day di, con djin ph4m thi phatcho nang.
B5n nam 1851 vua laii ra sae khae nhat h»asac trttfrc ma rang : bat diroc c4c thSy-cli bSn-quoc thi phan thay, chu chiia cung vay, ai giacdiroc cac dang Sy, thi vua trong thu&ng. Vay ngatu nim 1851 dSn nam 1857, vua lu^n xu- c4c danggiang dao va Lang-sa v4 I-pha-nho, ke la motCiam-muc v6 nam linh muc. Chang nhungviiara chi dij chung the ay ma thoi, mk lai cung matrieng truyen cho c4c quan phai bSt daio cho riet,
n6n dfi-i vua ay bon-dao ehfe't hSu nhir v6 so.
— 91
Vua ehSng dvaa an gi v6i Irong nadc-nbk.
Vua da giSl anb, 14 An-phong cho khoi Iranh
nfioi, song lai c6 phe am muu fSp-lSp quygt ton
con ca ong ay, la Hoang-T6n len 14m vua; vi vay
vuaTit-Bu-c gi^thSt ca nha ongay, dSumOldiia
nho m6-i sau luoi vua cung chang tha.
Trol doi vua cai-lri, thi 5 B4ng-ngo4i nhirng
loan-lae luon. Co ngirM kia, ten la PhSro L6-
ba'o-Phung, xirag minh la dong-doi nha Le, cung
quyet tranh ngoi tri nu4c, 6ng Sy qui duo-c hai
muon Dguoi, k^o danh thang diro-e binh Irieu
mot tran { 1862 ).
Khi Sy tuong Phung c6 xin nu'dc Langsa
giup, mk nitffc Langsa dang lo viee ho&-ird-e V(5ri
vua Tu-Biic, nen chang chin. Vay Le-bao-Phijog
cii danh cho dgn nam 1865, doan keo binh vaql
bien \ao fay Hug ; rui bi bao, doan tin tSp vao
btr, ong ay bi bat cCing xu--tu-.
Nam 1873 quan nha L6 lai muon khoi phijc
niia, den xin ong An-Nghi?p ( Gamier ) giiip.
song Chang duo'c, thi no cii danh mot minh. bat
duCTC nhiSu thanh ;gia-nhu khi ay niro-o Lang-
sa chang cii loi gtao ma giiip vua Annam, thi cd
le no lam nen viec.
Nuac Annam cung mat quyen bao-ho ninSrc
Cao-men nira. Vi nam 1863 ngay 11 thang t4m
tay, vua Phra No-ro-d6m lap hoi-uffc viri qaan
ton'g-thong thuy quan nu-^c Langsa ma giao cho
nuCTC &y bao-ho nu6c Cao-m«n. Co ong PCi-kSm-
bo va sic lam loan, mi loan nSy mau an, khong
hai gi lam.
— 92 -
Cau h&i . — Clt pliiip ai ph5i Ida nfioi ? — A\ thi^t
lin ? — Nam 1848 iim si nghich dao Chiia ? — Sic Syday deu chi ? — Tii nam 1851 cd s5c n^o n&a khdng?— Dan dSu gi ? — N5m 1851 dgn nam 1857 vua luJnsir may dSng ? — C6n bSn dao thi sao ? — Vua c6du-g-c an trDog nirtVc nhi khdng ? — B3 gi^t ai ? — Cdphe mu($D t6n ai ? — Tir-Birc lim gi ? — Cdn o- BAng-ngoili llii sao 7 — Ai Iranh ngoi 7 — C6 IhJng duwclihong .' — Le-b5o-Pli«ng xin nuoc Langsa giiip lihdngdllo-c, c6- sao 1 — 6ng Phijng dilnli dSn nam nSo ? —RSi di diu ? - Bi sw gi ? — NliA Le c6n d4nli namnAo ? — Sao mk klldng dircfc vieo ? — Nlr6c Annammat quySn b5o-h0 nuoc Cao-mSn nSm nSo 1 — Cftsao ? — BSn nirffc iy ai loan ? — Co diroc khong ?
66 — Vua va niro'c Langsa — NSm 1851CO tba nhi-nirdc Langsa gdi qua, mk vua ehangcho lot vao trieu, nen quan cai tiu Catinat l§nd8it, bat dSn cfra Han, Iram khau sau muaiSling 16n, roi bo ma di. DSu v4y vua cung chingra mem long horn, vi sau ong Mon-li-gny di siiqua, thi vua cung chSng cho vao.
Nudfc Langsa va nuo-c I-pha-nho thay nirdcAnnain da gigt dftn minh, lai con 14m si-nhucthe iy, M quygt bao-oan. Vay ngay mong m'otthang chin lay, nSm 1858, binh hai nir6c batdSncuu Han, roi Uo thSng vio Nam-k^r pha dSnVung-Tau (hang hai tSy nSm 1859 ; doan cii songhang l«n bat thanh Sai-gon, ugAy 18 cung motIhang Sy.
"
n«6cT4ncdnc6 800 nguM i lai mi chia v6i
- 93 —
qiian NguY6n-tri-Phiro-ng, mi Mn qaan^y c6
dong binh Iii6nq l5m. Khi doiin binh & nuAcTau
ve, thi keo 14n Chi-hoa, la don kien-c6 d?i-tu-6cg
quan Annam trii d6 ; dSu ben ta danh trJ manh-
bao han-boi, nhu-Dg-ma cungbj Ihat Ihu, la ngiy
24-25 thanghaitay nam 1861. LSn laa mSy
liDh My-tho, B16n-hoa, Vlnh-long cungbi Lang-
sa chiem-bSl.
Tbang ram lay, nam 1862, vua Tu-Biic sai
quan Phan-thanh-Giang va quan Lam-day-
Hiep vao Sai-gon lo viec giao-hoa. Ng4y miSng
nam thang sau \iy Irieu than k-j haS-u6c giao
ba tinh Sai-gon, My-tho, Bi6n-boi cho nu-d^c
Langsa, cung chiu bSi bon tri^u dSng-bgc, la baa
bai mum trieu quan lien tSy. Vua Tu-Bu-c dong
an vao Idri giao-u&c, ngay 14 thang 4 tfty nam
1863.
Hoa tbi boa vay, nhung-ma ciSng hay con
trocg ISy lai duofc may tInh da mat. Nen Tua
sai quan Phan-thanh-Giang ISm ch4nh sir,
hai quan khac lam bSi- sii ciing nam maai
cbin quan ban di sii qua IhJnh Phari, ngiy
mSng b8n thang bay. Nha-nvro-e Langsa liep
tii-le, songchSngkhSng chlu cAc dgu sir xin.
Bay-gi& quan Phan-thanh-Giang lai qua niro-c
I-pha-nho, mk den ngay 18 thaog ba t&y nam1864 m6i ve toi Nam-kir. Khi sii con ben T4y,
tbi b4n Annam ciing cu- lo ban hok, mi vua Tir-
Bire nhirng keu cao d6i th^p dan-da cho den khi
duac linh Hoang-dS Langsa, thi vi^c bin hoa mdi
xocg.
— 84 —DSu nir6c Langsa da ISy thanli Sai-gon mac-
15Dg, ni4 quan loan con bay xorg danh (too no
phi cho kia, lim dang My lai mSy tinh da mat.
Vay cho duwc dep an, cting oan-trS vua Ty-BiVc, vi da hai ISn cbang cho sii Langsa vao cbau,
thi binb Langsa lai keo len tioh Vlah-long. Nol
trong ton ngay, la lit- 20 lAi 24 Ibang sau tiy
nim 18b7, thi da bat dup'c ca-v4 ba tinh.
('^-
) Co quan lay kia k§ lai giac nSy m^ rSng :
Quan Phan-thanh-Gi^ng bi^t, minh chtJng cbang lai,
liliong siic lilm theo linb vua truySn ni4 binb giCi: quS-
hircDg cho khoi m^t may linb minh cai, thi quyStttr-viin. Vi vay quan % dSu da gi^ b3y miroi bSntuBi ciing an-chay hai ngdy, doan biep vSy gia-tbSt
mot ]"^n sau b^t, lily IbuSc-doc rak u6ng Iruroc mStpho ke Sy. U&Dg doan n§m Iruoc cdi b6m da donsan, mit troi dan con-cdi ch6' c6 dua n^o Iheo giiip
Langsa, song mSy du'a c6n be-tbo*, thi dan pbai choan hoc theo th6i-pfae^ bSn Tay. Sau bSl quan thS
tbfit d6c nguyen giiir Iron mpt long trung quan di
qu6c, bfen sinh-tbl.
Nam 1870, vua Tvr-Biic qnyet thiia dip niri^c
Lang-sa danh giac v&i nufrc A-lS-ma-nha ma laylai mSY tinh da mat, song mac ngoii Bac-kydKy loan, n^n cbang lam chi du-ffc.
Tir nam 1871 c6 mot ngaiti lai-badn Lang-saten li Bo-pbu-Nghia f Dupuis ), m& loi thong-thuffng vCTi tinh Van-nam, theo ngo song HSaggiang, la song chay qua giiia xii Bac-kJ', QuantrSn xir chSng cblu thi si5r tSu vua.
V^y nam 1873 vua xin aiedrc Langsa xu* viceSy, thi nii6c Langsa bSn pbai quan An-nghifp( Francis Gamier ). Quaa An-nghi^p tdi H4-n61
— 95 —
cuDg mot Dam Sy, la nam 1873, c6 ^ Ira-x4l vi^c
ongBo-phu-Nghia, Chang hay c4c quan cai xii
ch&ng nh4n quyen quan ay, lai dS-clu5i, nen
thJnh ra yi?c giac.
Vi vay quan An-Nghi?p dem mot trftm tam
miro-i quan bat thanh Ha-noi, ma quan toJn
quyen Ngnyen-tri-Phu-CDg bi thu-cng \'a phai
bat. Co Dgu-oi Langsa lo cbiia dSu-vit cbo quan
NgujSn-lri-Phuong. va ril thuoc the, song ong Sy
da b^i Iran, thi tiic minh cbang muon song nua
ben mo* thuoe rit iua quang di, n6n phai chet.
Cung mot nam ay quan An-Nghijp tu- tran
ngay 21 thang chap tay.
Ng&Y 1 S Ihang ba lay nam 1 874, hai nud'C
lam hoa-UCTC v&i nbau : Annam giao luc tinh
Nam-ky \km cua Laogsa cu^ng ehiu nut^c ay bao-
ho ; Langsa, thi tr^ may xirda bat ngoai Bac-
ky. Ngay 31 thang tam cung mot nam do c6 hoa-
uoc mM dieu diDh viee buon-ban.DSu vay m^ vua Tu-Bu'C cung c6n k^u V(5fi
nude Tin, nam 1880, laii sai sii di tien c8ng benBac-kinh, Sy 14 I6i hoa-U"d*e, nen khi uvt&c
Langsa hay du-ffc, thi c6 161 tr^ch vua, song vuaChang ke sao Id'i phan tran 14m vay.
B&i do nu6c Langsa sai quan luf Ri-vi-ere ra
Ha-noi lay thanh mot Ian niia, ng4y 25 thang tu
tay nam 1882, roi bat luon th4nh Nam-dinh ngay27 thang ba tay nam 1883 ; song den ngiy 19 thang
cam, quan ay lai phai quan Annam gi^t. BSy-gifi'
sii nixac Langsa dang o' Hue Ihi ra khoi kinh-d6,
l^i CO binh ti^p k6o ra Bac-kt, chSng bay ng4y
- 96 —
17 Ihang 7 lay cung m6t nSm Siy, \ua Tir-Birc
bang-h^, Iri nir6'cdiro'C 36 nam.
Ben Nam-k^ vi$c nii6c Langsa nhir sau nSy,Triv&c hSl au&c Langsa tr4 cho xong moi no"nude Annam con mac vdj nu-AcI-pba-nho, lodepan Irong dat Nam-ky, pha-tan c4c djng nguy,doan mdi lo cho daa-sir dang ma-mang thaoh-VirCTDg.
Dan Annam cur khan-khan m6t raue cbangchjn hpc-doi svr van-minh cac nutic, raa naircLangsa rung lo cat nhfi-thu-o-ng, nha-fru-o-ng,Ifip den-difn tai Vung-T4u ( Cap St-Jacques ),NSm 1862, gay nen cupc dSy-thep ma thong tin-tiic Iha-tir, lap lai trird-ng thi chur nho, daychu- quoc-.Lgu- day cSn-do Iheo ph^p ben T4y.dap dang quoo sa Irong Ibanh, xSy bo-duasongdu-a bien, 14m cSu, kbai mircrng. Co h6i lo vi?ccanh-nong, lo vice tai nghe ; c6 vu-frn thao-moc,c6 cho dS sii-a Uu-be, cd hoi sSm tan chuySn-cho trong song, l?i c6 xe-lu-a tCr S4i-g6n t6i Chcr-16n ( 1881 ), LSn-ISn cung c6 ngirM Annam ioviec Irong xu-, vi da c6 H6i-B8ng-qu5n-hat( 1880 ) ; nam 1882 l?i lap th«m mot hoi niia, kinli Hoi-BiSog b<5n-hat, cung la cho Annam nhdr.
( ® ) Vna Tu-Biic U ngu-oi minh-min iSt Irl, songc4ch vua cai-tri bSt kh6n ; bSn-tlnh hi6n-14nh, mi dadB mSu muon v4n mang-nho-n. mn vua cai-tricSng lau thi niifrc Annam cSng khSn. Vua iy ciri«ngUr mot rainhchang chin Ihong-thiiffng vcri cScniifrc thi«n-ha, nhu-H4 vM Langsa, mi, Urn cho An-
- 97 -nam ta r4y c4n deo chft dSt-nit, lol ihtm mSt nlti!rc.
GiS-nbu- vua n^he t6-i quan Phan-thanh-GiSng mkm?r-
raang cho Ma Amain (lirgrc hpc-dbi cia n\r(rc vSn-
minh, tbi c6 IS iSy Irii du-p-c ba tTnh Nam-k^ ; c4 dSu
phSl raSt ludn Uic tinh, mft qiiySn bSo-h^ nirfrc Cao-
mSn, saa b8l bi Langsa cai-tri c3 dJt Annam nhir
vay ?
' Cftu hJi — NSm 1851 vua dirp'O thff ntt6c Langsa
thi 14m 14m sao ? — Quan cai liiu 14m gi ? — 6ng
Monli!>ny c6 v4o dugc ktiong ? — Hal aa/rc Langsa v4
I-pba-nbo 18 n4o m4 quySt bSo-oan ? — BJt cua H4n
nam nio ? - Uoi v6 Nam-kj' 14m gi ? - Binb Langsa
|)li5l qua bSn T4u nen con may quJn linh & S4ig6n ?
— Tucrng Annam len 14 gi ? — Binh Langsa v6 thi c6
tran 6- dau ? — Ben la thua ng4y n4o ? -- Ngufri
Langsa con bat ITnb nio ? - Nam 1862 al vfto Sli viec
ho4 ? — Ky hoi ng4y a4o ? -- llok-attc buOc ta vi$c
gi ? ... Vua d6ng ia ng4y n4o ? -- Vua con trflng pi ?
— Sai ai di sir ? -- Ng4y q4o ? — Nhi-nu-d-c Langsa c6
cbiu tra'mSy ITnb kliflng ? — Quan Phan-lhanh-GiSog
eon di dau ? — Tio-ve Nam-ky ngiy nio ? — Buro-ng
si di, ben Annara lira gi ? — Sao mi kh6ng du-p-c
viec ? — Quan loan con 14m gi — Tai sao qulin Langsa
pbai d4nh ? -- Keo ten ITnb n4o ? -- NOi trong m^y' ng4y m4 bi\t dup-c ba tTnb ? -- NSm 1870 vua quy^t
deu chi ? -- Sao m4 kbong I4m dang 1 — D6'c-phu
Nghia 14 ai ? -- Ai kbong cbiu ngufri di buon v&y ? --
Nara 1873 vua xin gi ? — Ai di sli- ? — N§m n4o ? --
C4c quan tbi sao ? — An-Nghiep c6 mSy quSn m4 bSt' tb4nb H4-npi ? — Nguyen-tri-Pbiro-Qg bl gi ? — L4mgi ? -- An-Ngbiep tbi sao 1 — L4m ho4 ng4y n4o 'I —Ho4 bugc la deu gi ? — Bu6c Langsa sy- gi ? — Conlio4-u6-c gi nfia V — Nana n4o vua sai su bgn T4u ? —l.,4in vay c6 loi bo4 cbiing ? — Nv6'c Langsa sai ai ?
- S. K. N. A-7 —
~- Quiin Sy bSt IhJnh niio ? — H'a\ bj sy gl ? - Sii
Langsn 5- Hu^ Ijltn gi ? -- I3inh Lynfjsa di ddu ? —Niim nilo Tu'-Drrc l);injj-h^ !' -- Bcii Nani-ky nir/rc
Langsa 1dm sy {^i ^ -- G6n bea Annarn Ihi sao '/
V - BAI DUC-BT>C ( 1883 )
67 — Vua Tir-&ije khonf^ con, n^n da nuoi ba
cbiu IJl Dui-Bii-c, Kign-Phiro-c vk BiSng-KhanhlAm con. Vua Duc-BiTi; len kS vi theo tai Tir-Bucda Iroi, ma b&i vua nSy cbang kfe sao liai quanphu-chanh la Ton-tbSt-Tbuyet va \guYe' -v5n-
Tu-ffng, thi hai quan ay lich long thu-oan ma oaocbo vua mot toi rat nang. Vay vua phSi an giamtak cbfe't ru tu ; cbo-oen f ai-lri du-p-c c6 may ngaymMhoi. Npay 80 thang hay tSy nam i8>3trieu-thSn ton Hiep-Ho& len ngoi.
Cau hoi. — Ba ch^u vua Tir-Bu-c nuoi ten f^i ? —Ai kg vi ? -- Le nio vua pbSi do vk ai cSo ? -- Vuabang-hil Wm sao ? - Trieu-thSn t6D ai vi D^ivnao ?
VI - BO'l HI$P-HOAi iSSS )
68 - Vua oK^i nay ban dSn Ihi bet long vi nShai quan pbu-chanh da Ion minh len lAii vuasongcbaogkboibao-lau lai lay lam cban-nj^anin&n viet-tho- xia quap. kham-su- LaD{,sa giiip •
Chang may bai quan Sy bSt diro-c Ihw lign baydeu hach Ipi vua, rang pha c6a'nh6-nu-d-e
i finebat vua pbai u6'ng fhu6c-d6e ma chgi.
t>(,\ vua Hi^p-hoa co'doin tju quan do-thong-tbny-sir Courbet bSn pha dSn cfia ThuSn-
_ 9B -
ao ngay 20 thS ig tStn 14^. r^i kSo quSn len (li\
bal don ; Qhiroa-inA c6 sir Aanam ra cSu ho4,
tbi Langsa ilinh chien.
Ng^y 2S thing ay 06 boi-tiiic giao cho
nu&c. Langsa ftii»c th«m tlnh Binh-thuftn, cing
diro-c quySn baoho dSt Trung-kJ v4 BSc-kJ nfia.
B%-gi* CO to4n quSn Annam nSi djiy nh* quSn
T^u pliu-sinp mil chong-cir&ng ho4-iri5rc mcSfi aSy,
nen nu(5rc Langsa con ph&i di dAnh giSc v6i n6
ngoai Bac-k^.
cau h6i. ~ Vila mW fr vfri hai qaan phu-cb6nh
tbS n^o ? — Lkra gi ? - Hai quan g6 bSt thcr d5ng
cbang ? — Hach Idi niio ? — fip vua 14m gi ? — BMvua ay quan Langsa phA dSn cira oSo ? — NgSy n6o ?
— Binh chiSn chi ? — Hoi-it6-c agSy nio ? — Chin
deu gi vo-i nu-6-c Langsa ? — Ai eh^ng-CK-S-ng hoA Sy ?
— Nlrfrc Langsa thi phai d6nh 6- dftn ?
VII — BOI Kli5M-PHlT6fC ( 1883-188* )
5fl — Vua Ki?n-Phitarc la chau vua Hi6p-Ho4cung la chau vua Tir-Btrc, con tre tuoi, tinh net
nbu-nii hoa-ahS. iri-khon san-sac tinh-tlrdrng.
Vua ay cai-lrj chang hao-13u, len ngoi ng^y 30
thang II lay n&tn 1883, t*i ngiy 31 thing 7 Ijy
nam 1884 thl bSot-ba. Co k5 n6i vua bi quanNguylu-van-Tu'O'ng bd tbu8cd5c ma chSl.
B*i vua ay binh Laugsa Ian-Ian bat dugc rfdat Bang-ngoai. Lay tinh Scra-tfty thing chsip
nam I8ci3, nSm sau thang ba lay tinti B&u-ninh,thang tu- lay tinh Hu'ng-hod.
- 100 -
Ngay ll th^nf? nSfji lay, nmrc TAu l^m Id*!
giao cho nua. Lan{;sa flirtrc qu^ijn bao-ho nird'c
Aiiaain. Nf^^y monpi sau, lliauf^ sau, na.n 1884,
nu6c Annain va nwac Laogsa ky mot to* hoa nfra
;
ciS* ho&-u'6'C nay, thi Langsa nliuA'ng iai iTnh
Biah-thuSn, c6q Annam Ihi chiu nu-(>c ay bao-
h6 fa Truof;-kj' va Bac-ky
Cau hoi. — Vua Ki^D-Phird-c IS chdu ai ? — Cai-
Iri bao-iau ? — Bi gi mk bang-hA ? — Binh LanssaIgy tiDh nSo nam 1883 ? — G6n nam 188-J l^y tTnh ndoDU-a ? — Nu-d'C T^u Urn su* gi vai ouo-c Laogsa ? —Nam 1884 du-6-c Anoam ky to- gi ? — Nircrc Laogsanhir6'ng tlob nSo ? — G6a Annam chiu sit gi ?
Ke lat Iai lir d&\ Ty-Birc.
1847-1883 BO'I TtP-Bl>G.
Vua Tir-Birc ra hai s^c bat dao ( 1848 vh1851 ). Tr6t do-i vua qu^n nhit .L6 hungmuSn klioi pi uc ngo^i B&c-ky luon, o*
Hu^ Iai c6 phe muon ha chijc vua.
Nirffe Cao-mSn vS quySn Langsa pam1863, Langsa giup vua nu-o-c ^y dep pheloan Pia-kam-h6.
Vua khong cho su- nwcrc Langsa vkochSu, n6n nu-6-c gy bSt cira H^n ( 1848 )bal Sii-gon ( 1859 ), ddnh quan Nguyen-tri-Phu-ong tai Chi-hoA ( J861 ), lily mSytTnh lron« Nam-k^' Ng6y 5 th^ng sfiu
nam 1862 c6 hoi-u-^c nhu-o'ng cho mro-cLangsa ba linh My-tho, SAig6n vA BiSn-
— 101 —
C6 sir Anniiin quji Lan^sa vt I-phn-nho
xin chuoc ba tTnh m6i nhirfrnfi ( 1864-
1^67 ), song khdng diro-c vice S*. Niim
1867, niro-c Lanjisa c6 y rfcp loan cho
xong, llii bat thfim ba iTnh tronfi Nam-ky
n\h quan Pbaa-thanb-Gi&ng Uii lir-van.
Niim 1873 vua xin nuo-c Laogsa tinh
vi^c 6n^ Doc-phu-Nglua ngo^i B^c-ky,
thi lai sinh chuy§n, n6n bi mSt th^nh
HS-noi.
Niro-c Annamltbdog giu- 16-1 giao ngfiy
15 Ih^ng ba lay nam 1874, n6n Langsa
b^t thiioh Hi-noi iTi6t l§n nu-a ( 1882 ).
BSt Nam-ky dSu loan-lac trpni-ciro'p,
song dan-siT mot ng^y mdt thanh.
1883 Vua DIJC-BU'C l^n ngdi Iri nirac dirp-c
it naky niMhoi Roi to-i HIEP-HOA Iri
dupe b(5n Ih^ng. Ng&y 25 Ihang tSm tay
CO ho^-ufrc chiu nuoc Langsa hSo-hO
niroc Annam v^ dSt Bac-kj'
1883-188-1. DO'I KlfiN-PHTOC.
Ngo^i Bac-k^ giac gia bo^i. Ng^y 6 Ihdng
s6u lay nam 1884, c6 ho^ iro-c moi vcri
nu-oc Langsa.
VIII - BCri HAM-NGHI ( 1884-1885 )
60 — C6 I6fi hoA-uo-^ Ihi mr6c Langsa phainhan vua mcyi. Hai qiian phu-r,hinh niuon qua,n6n lu- Ijnh aia ton Ham-N^hi len lam vua ngay 2thang 8 lay 18^4, tbi ruoc Langsa ctaDgchju. B^nkhi cdld-i irigu-dinhxin, ihi nude Langsa mi^i
— 102 —
nhSn H;iitl-Nghi lair, vun, n6n ph3i liini le ton
virirng mot ISn nira la nfiAy 17 cuog mot
thing Sj.
Cir hoa-iriVc ngay If) Ibaiig ba lay nftui 1884.
nude Tau phSi nil qufln la kLoi ilat Bac-ky, mi
quail Tku chhng rut, ne[i hai bSii Langsa "li Ngd
danh abau. Nirci'e Tftu cii kliang-kbaiii; Chang
ehiu gift Id"! giao tbi nuac Langsa qua danh
gia'c chilli, ben Euffc aj, phfi diSn Phiro'echau
( Fou-lchcou ) til' ngay -8 to-i a'J thang tatii lay
nam )8Si ; viy cil-lao Bai-loan ( Formosc ) ngay
20 Ibang muM lay ; b&t d6ng-g6 Bftnh-hS ( Pes-
cadores ) Ibacg ba lay nam 1885.
Bang liic Langsa danh gi^c ben Tau, thi oung
con de linh a l^i ma d&nb gi^c lai Bic-ky. Vay
Langsa hat tinh L?ng-so-n ngSy 13 Ibaog hai lay
nSm 1SK5 ; song phai tfly a TuySn-quan, ma quan
tu len la B6-ml-nfi ( Domine ) bj yfty li'ong don
lam \ay, da chiu v6i quaii Tau hen hai thang
Irii, la tir ngay 20 Ihfitig cbap lay nSm 1884, MmoDg ba Ibang ba niim 1885. Tau b&n hon motvan Irai-pba \a mgt Iri^u pb&l sung lay mk khongchi^m dugc. Ihanh. Sau het nuoc Tau phai thua
m& ky hoa-uac 6 Ihanh Thien-Tfin ( Tientsin )
ngiy moiig 9 Ibang sin lay nam 1885 ; Ian naynh^-nuoc Tau m6i rut qu^-n ra kboi Bac-ky.
B6n (.ao-m&n n^^y mODg 8 Ibang gieng tay
n4m 1 883 ong Si-Vattha diy lo^p, song Uri
ngJy 19 01 g Sy phai Ihua lai C6ng-b6ng-cham( Konpoi giiam. ) Quan lo^n nghi jcu mplillau,doan loi cuoi th&ng tir lay If i uoi danb nua cho
— 103 —((Vi ruoi Ih.iDS snu lay, loi Ihang mird'i mot lay
cung con itanh nira.
Nam 1886 Ihi nirfrc Cao-mon indti Ihi^l ySn.
Con ODf; Si-Vallha cliahg ai nRO loi niia, lai Ihem
dau-ygu, Ihi miri chiu ra-hang dau nam 1892 va
chKt n ay 31 Ih&an cbap lay cung ir.ol n5m Sy.
Con Irona Nam-kj', c6 nsu'dri thg thit kia tSn
la NguY«r,-van-Bir6-ng thita dip loan Cao-mSn,
con CO i:!0 linhtay gift Ibaoh Sai-gon, mS quygt
chie.n Ihanti, Nha-niro-c bat dirgrc no, song cac
quan a-limg vdi no plia-pliacli nhieu noi, liSc do
la Ibaog bai lay nam 1885.
Ng:iy mong hai thang bay lay nam 1885, c6
quan Langsa len la Cu-ro-xi ( LouHCi ) t^i Hue ;
lii; -Ihi ba- quaa Thuyel va Tiro-ng loan mua s^t-
hai. Veh deni loBng nam mong sau, c6 hai
muon DRUoi Annam xoDg danhquan Langsa, maphai ihua\&-cbay Ranjin^ay lo lai Ihi vua Ham-.Ngbi, quau T6o-th8it-Thuvet va ba thai-hau da
cbay-tron mat roi.
Con quan Nguyen-van-Tu6'ng Clip 6- gSn kinh-
do : quan ay CO Y f'e thung-lbang ma lo, cbang
may vua nghe loi Ton-lbal-Thuyet ma lara voi
qua. Quan Langsa ky it ngiy cho ke Iron tbi
diro-c \e kbong sao, tbi ba-thai-bau cving iial
em vua bo vua & Quang-Iri m^ ve Hue. ConTfin-
Ihal-TbujSldem I60C ugu-ai ra xi'i Camlo.Ngujen-vSn-Tiri'ng Ihi Nhi-nuac bat diy
qua Con-non, roi lati day sang cu-lao Ta-hi-ti
cu'ng cap bong b^ng nam t^sau van quan liSn lay;
ong ay chcl a ebon da}', ng^y 30 thamg bay lay
— 104 -D&m 1886, lu^ chira dtrgrc birang Iirang nh&-nir6c
cap cho la bao-lau,
Bsty-giif phe VSn-tban tirS^nfi gietk^co daiotbi
khoi tay Langsa, ncn truy^n bSt dao. Tru(>c h§l
quan ay noi giet dao lai tTnh Quang-ngai ngay 13
Ibang bSy lay nam IfiSo, roi Iran ra cac tinh khac.
Co rair6*i C6 va bo-n sau mudn b<3n-dao ph§i
gi&'t nbtp vay. Ma linb Irujeu bal dao chang pbai
b&i Nba-riuo'c ra, nen bon-dao ngbi rang : chbnglai diro'c. Vay & Quang-nam bon-dao c6 Tbi^n( Maillard ) tai PhO-thiro*Dg, vk bon-dao c6
Nbo-n ( Bruy^re ) tai Trd-kifu thaag duorc Vao-tban ; a Quang-ngai bon-dao Trung-scrn, aPhu-ydn bon-d^o Cay-gia, v. v. cung (hang
duffc.
Cfluhoi, — Vua Ifin Egoi CO chuy^n gi ? — B^n
Lang-sa vi Ngo ddnli nhau co- chi ? — Giac ben T^uthi sac ? — Giac BSc-k;^ thi sac ? — Quan n^o o-
Tuyen-quan ? — B^nTdu vay ban Ihen^o? — C6 dirp-c
vi^c kh6ng ? — HoA-trdc o-.dau'/ — Nam n&o ? — Niiccc
TSu CO rut quan khdng ? — Ben niro'c Cao-men ai dayloan yk nJira n^o ? — Thua o- dSu ? — G6n loan mSykhi nua ? — Yen nam n^o ? — C6n 6ng Si-Vattha tbi
sao ? — Ben Nam-kJ ai dSy loan ? — (:.6 diro-c viec
khong 7 — Nam n^o 7 — Quan Tay nio v^o Hu^ ? —Ai loan miru ? — D^ra n^o b^n ta mA d^oh ? ~ Mayqu§nllnh 7 ~ Ttiangbay-Utbua ?—Yuatr^nvo-iai-'-Nguyen-Nan-Tuing Ihi sao ? — Quan Langsa I^m gi ?
- Ai vfe ? -- Ton-lh^t-Thuygt di dau ?— Con Ngnyen-van-Tu-6ng iM sao ? -- ChSt n^m ndo 7 — Phe Viin-
than l^m gi ? — Bat dan l^ni o- iTnh nAo ? Tvr-vi d<7offigy ngu6i '? — Che bSn-dao tinh l^m sao 7 — Nain^o cbSog lai du-Q'c.
- 165 -
IX - Boi b6ng-khanh ( ms-mij )
ei — Vua HSm-Nghi ch^nK cbju ve kinb-do,
Ihi iigiy 14 Ibang obin l&y o&m 1885 trieu-lhaii
ton Bbiig-Kbanh, la em vua ay, l(su ISni vua
imoc Annam. Vua mii nay duoc 28 tuiSi, tri-
kboDtinh-lud'ng, fin-o-licb-sulu-te, u-a or sang-
trpng oai-ngbi. Ban dan c6 nhigu nfeirfri Annam
cbang pbijc vua m&i, cii laia loan binb vua Ham-
Ngbi.
Vua Ham-Nghi tron len moi, !r do voi con
quan Ton-lhat-Thujet Itn )a Tblep, tting hal
quan 16-n, mot dSY-to" Annam va naot day l*
Moi ; Irieu-than vua Ik bSy-nhieu do 1 Cua an Ihi
la cam \di muoi I Ngiy mbng mot thang 1 1tay
nam 1888 c6 quan lanh binh, ten 14 Ngoe, v61
Nguyen-tinh-Dinh la day-td nha vua khi tru-6c,
dem bai muoi ngirdi Annam di ban dSm len do,
Ihi bat duo-c ca tliay. Thi^p vi bai quan lo-n pbai
dam chet. Bay-gifi' vua H&m-Nghi Ibay minfi bi
ken6i-c6Dg, thitraoguanichoquan lanh Ngoc uia
rang ; « GiSt tram di chorBi , dtrng c6 nop cl;o
Langsa lam chi ». Song cbang ai giet vua, mgt
bat ma cop cho quan tay dem ve Hue ; vua pbai
ch6 sang ben A-lo-i-tir C Alg^rie ) ma m& do cbo
tffi ray. Mot nam nha-nxtac Langsa phat bong la
irot veo bai van quan ti^n tay ; vua da cuai
\o Langsa, cung a yto khong liim gi nua.
Con lanh Nggc thl cung cii bdc lanb-biuh,
song duoc phSi di linh no iTnh kia ;ma b&i cac
quan ai-ai cung khinh-dS, nen pbai h8i hircng.
Ngay 24 Ihaug chap Ifty nSm 1893, c6 quan keo
- 106 —v^o nh^ danh bi Ihirtyng-Mc-h tiSng, r5i ch6m dau
dem nop cho Phan-dinh-Phung, la lu'6'ng loan
dong don chinh nai vua H^m-Nghi phSi bat ngay
trufrc. thi la&DR ay truyen beu dau no tai cho leu
tranh vua da & xua.
Cac dSng nguy trong nub'C lai-bang Go quan
ISm qu>en Ihu-crng-lbo- bp binh, Idn ii^m, thay
vua bi bal, tbi truy^a cho cac dinh-cc phai lai-
hat g voi Langsa> song cam giiip vua md-i. TruyenIjnh (loan, qua xe thieu dng ay that co ma chet,
m&'] ducji: 22 tuoi rar-thoi. Ong Le-Trurccung vay,
bbong lam giac-gia gi nu-a, mot ve nh& bu-u-tri ;
ai-ai Tay Nam tfcay deu iang-trong men-thuo'Dg.
( 3 ) C6 quan Tay kia khen ong Sy rang : « Ong3y I^ ke nghich, m^ that ding khen, tioh-tinh rong-
rai kho^t-dat, ai-ai dau nghich dhu cbang cung dfeu
jeu-chuQng ; ong a'j chang he l^m d^u-gi dQc-dii, c6
kiSm luo'ng-pban cho quan hnh, cung \k vi mu5n phovua virc Dirfrc m^-thoi ; hStlong Irung-ngai cung vua
;
lai dSu tixo-c-lQC cao-sang, mk ciing d^nh chiu chir
b^n-cung. »
Hai con quan Ton-thSt-Thuyet da tron trungv6i vua miah ; ma cba thi kh^c xa lam, khi tbSyvi^c bat thanb, lien bo vua m^ chay qua T^u,gia-bp di can binb cuu-vi^n Co ke rauon bat nopciio Langsa hau kiem baicthu-^ng, song Nh^-nu'crctinh quan ay khong ISm gi duac nua nen khdngbSt l^oi cbi.
Ngay 28 Ibang gi^ng t^y nSm 1889 vua 06ng-Khanb banf;-h3. Bir\ vua ay c6 sac rao tb^nh Ha-noi \a Hai-phong la dat nhup-ng-dja nir6c Lang-sa { nfeay 1 Ibang 10 lay nam 1888 ). Ngdy 3 thang
— 107 —
inuW mSt lay tiam 1887, ong Constans Wn Mtm
loan-iiuyen dau hel coi BoDg-Duo-ng nSy. Suu hSl
khi vaa Sy bSng-ha thi ca nircrc deu yen. nude
Langsa dS khi eong lam nbi^u vifc dal su* ngoiii
13ac-ky.
Cau hoi. --- Trieu-lhSn ton ai th6 vi vua Him-
Nghi ? — Vua B6ng-Kh4nh thl sao ? — Cung c6 nhifeu
ngiroi chSng phnc ? — Hilm-Nghi 6- dau ? - Ai a vfri
ngii ? - Bern n»o ng4i hi bit ? — Ai bJl ? — H4m-Nghi
xin lieu gi ? - Nay ff dau ? An bSng bao-nbiSu ? —Circri vg nio ? — Lanh Ngoc niii-cong hi sao ? — Phai
chcm nam niio ? — Nop dSu cho ai ? — D^ m l^m gi ? —Le-Tiuc Wm 14m sao ? — Con Ton-lbSt-Thuygt da di
dau ? — Khi c6 ke muSn nop quan Sy, nhft-nu-crj
Langsa c6 chiu khong ? - Bong-Khinh bSng-hS nam
nio ? — BM vua Sy nhHong tbinh nio ? Ai 14m
to4n-q«y5n dau bJt y4 nam n4o ? — Khi -vua bacg-h^
nucfC Annam thi sao 7
X - BCXI THANH-THAI. ( 1889-1907 )
62 — ThaDh-Th4i, 14 con vua Duc-Birc, len
Dgoi duCTC mirfri tu<Si. B6fi vua nay lv\ na&c Ihi
IroDg tinh QuSng-ngai, BlDh-dinh, Phu-Y^ncijng CO logn nhieu khi. M^ thiet loan ca la
CO mot Ian liic th&ng chap lay, nam 1893, 6e
ngoai bac coi Trung-k;^. Tird'ng lo^n nay 14 rapt
ngud-i bay chii dau nhij-t trong nu-ac, t^n 14
Phan-dinh-Phung. Nam 1895 oog iy chgt tbi
m6i ySn giac; con c4c ki a-tung, ke thi bigiSt, ke
Ihi trSn qua ben XiSm. Nii6c Langsa c6n pbai
danhdtpquan ctro-p boc ngoai Bac-ky nhieu
- 108 -nam, Ian-Ian cuiifi (lirp'c y&n, v4 ngudri nhJ-e|uS
iii<5ri dutrc Ihong-lhjl I4m-an. Tir niiy ve sau cSc
vua Aunani chung quyfen v<>i int6c Langsa mft
cai-lrj, nen trong doan sau sc IhSy hai nix&c rap
nbau ma lo cho xii la daoc nh* li the nfto.
CAu ho i. — ThSnb-ThSi con ai ? MSy luiji ? —C6 loan o- ddu ? — Loan c3 o- (hlu vi nSra ndo ? —Ai 16m dSii ? -- Yen nam n^o '/ -- Ben Bac-ky ai ph^nira ? — Quyfen vua Annam lit nay v6 sau thi sao '/
XI BOI DUY-TAN ( ;S07-J9/e )
(j'6 — NgSy mong ba tb^Dg chin ISy nam 1907
vua Tbanh-Tbai dau-yeu, thi l^m fd" lu* chirc
nbu-ans vi cho eon Ihii nam mo-i nen tarn tu8i,
bieu la Duj-Tan. NSm 1908, c6 ke xui dAn li^o
nbau loi iTnh tbanb mk xin giSm thug. Loan ay
keu la loan Bbng-bao, cbang pba-phach danhgiet ai, dan vay cnrg la xon-xao lam cho nittrc
lau thanh. Tiu-Ac da lap nhieu truang hoc, k?Ti?c Bong-bao ngan-tr& it 14n.
NamlSievna Duy-Tan nghe ibi doi kerghjch than, mong long day lo^n quygt duoi nguMLangsa ra kboi nii^c. Nhung vi^cbSt thanh, vuapbai baldi^u vao eira HSn. Ngdy mong bai tfcangbay lay vua pbai xuong lau di luu dSy qua cu-laoLa Reunion. Luon dip ay nha-nu-Ac cuog di^uvua Thanli-Tb4i dang & Vung-TJiu ( Cap Saint-Jacques ) di mot lu-o-t vAi niVa Nay ca hai vuaor lai cu-lao Sy binh-an,
- »0» -C4uhol. — Vua ThSnh-TliAi nhuynR-vi cboai ? —
Ouy-TSn miiy luSi ? - - 1908 c6 loan ndo ? — LAm
bai gi ? -- N5m nao Duy-Tln muSn dSy loan ? -- C6
dirg-c khong ? — Bi bit dieu di d^u ? -- C6n vua
Th4nh-Tbai tbi sao ?
XII — B(fl KHAI-BINH (1916-1925 )
84 _ CuDR Dam 1916 vua Khai-Binh la con
vua BSng-Khaah len Dgoi. Nam 1918 vua ngir gi4
ra cbai xii Bac-kt, thien-lia niSng radc ril IS
long-'rong.
>iam 1922 vua di du-lich qua ben Tay, luon
dip Ngai dem Hoang-thAi-tfr Vinh-ThuY Iheo
dang cho a hoc lai nurfifc Pbap. Hoang-tbai-lfr
njy da du'crc vua phong lam Bong-eung 28 thang
Ivt t&y cSng trong nam ay.
N&m 1924 vua mang IS lii luan, iihap NamBac thay dem ll dang niang-cbuc.
Khi NgM len ngoi Ihi ben tay ding danh giSc
c5 lhe( 1914-1918 ). Ngai trujen cbo dao_ dau do
hay san long giup bin'a giup cua cho Mau-quo'-
;
vi viy CO ho-a veo ru*d-i ngu-oi Annam qua Tay
hoac di linh hoje lim tha ; con bac tbi gii sang
ban mSy tri?u. Cbinh vua cuu Ham-nghi hSt Idng
rauon giup nu6c Pbap nija.
Nam 1925, ngiy mong C "lh4ng 11 lay vua
bang-ba ; nSn Bong-cung Vinb-tbuy kg vi cba.
Nam 1920 mong 8 thang giSng tay njai len ngoi
lay bi^u BaO'Bai.
Cau hai . -- Ai kg vi vua Duy-T4n ? — Nam 191S
vua Kh5i-Binh di dJu ? - Qua ban Tfty nSm niio ?-
- tio -
Ai l&m Bona-cuDg ? - M«fty n&o ? - KliSi-Binh mSng
le ta tuSa nSm nAo ? - GiSc bftn Tjly ta c6 giup M5u-
qu^c thS d4o ? — Tliff Imh raJfy ngu-d-i sang bSo ? —
Giac Sy vua Hiiai-Nahi cuiig muSo 16m gi ? — KhSi-
Dioh baog-bS n&m nSo ? — Al k^-vi ?
K§ t^t lir vaa H^rni-Ngtii cho ifVi vua BSo-Dai.
1884-1885 BCfl HA-M-NGHI.
Vaa \&n ng6i ngiy mSng hai tb^ng t^ra.
mA viec cbira tb&uh, t6-i ngSy 17 thing
Sy mfri xoDg.
Nir6-c Tdu ch^ng giir ho^-uo-c
Thi6n-tan, tbi nu-6-c Langsa phi dSn
PhirfVc-chau 1884, vay cCi-lao D^i-loan,
doan nam 1885 bSt g6 Banh-hiJ. 6* Bac-
k^' quSo Langsa d^nh qoSn T£iu nhi^u
tran cuog chiu vay lau ng^y tai Tuy^n-
qiiang. Ng6y mSng 9thang s6u lay nam1886 cd hoil-u-a-c o- tb&nh Thi^n-tan Ihi
giSc m6-i yfin vA binh T6u riit ra kboi
Bkc-kf.
NSm 1886-1886, niro'C Langsa d^nbquan loan Si-Vattba bSn Cao-m^n, rSi
dep Nguyen-vSn-Bufrng trong Nam-k^'
thdng hai tay nam 1886.
B6m mSng nSm mSng sdu th^ng bSynam 1885, binh Annam x6ng ddnh quSnLangsa kbi bSt ky, song cung phai thua.
Vua H^m-Ngbi vb-i quan Ton-thSt-
Tbuy^t trSn raSt, mk cdch it lau quan&y lai b5 vua, C6n quan Nguyeo-van-Tu-6-ug bi d^y.
Quan Van-thSa truyfen giSt dao ; cbStbet murd-i G6 vk hen siu^muon b«n dao.
- Ill -1885-1889 BfiflBO^IG-KITANH.
Vua Hiira-Ngbi bj nop cho mrtrc Langsa
nSra 1888, Nbi-ninVc diy qua A-loi-lU',
c6n kc theo vua lai hing,
BSt B6Dg-ph4p dup-c quan lo4n qnj4o
Ihir nhirt 1887. - Annam nhirp-ng Hk-
o6i, HSi-phong cho nirffc Laagsa
nam 1888.
18S9-1907 BOI THANH-THAI.Loan lac nhiSu no'i, ohiit 14 loan Plian-
(Jinli-Phung ngoSi bSc Trung-ky ( 1893-
1896 ). Nam 1907 vua Thinh-Thiii dau
tit chiic.
1907-1916 B(yi DUY-TAN.Loan Bong-bfto ten Trung-kJ, niSm
1908.
Nam 1916, vua dily loan, bi bat phJi
d&y cu-lao La Reunion.
Vua Th4nli-Th4i 5- Vung-tiu cung
pbSi dieu di cu-lao Sy.
1916-1925 B6'I KHAI-BINH.KhSi-Binh W con vua Bfing-Kbanb len
ngdi. Nam 1918 di Bac-k^'. Nam 1922 di
qua'bSn Tay. Nam 1924, mSng )e Tii-
luin
Nam 1922 vua pliong HoanK-thfii-tir
VTnh-Tbuy 14m BSng-Cung, riSi dem di
Ibeo qua Tay 6- d6 mk hoc.
Luc fiiac c5 b6n TSy ( 1914-1918 ) bSola thi giup linb tho" hoo veo riroi v6
ti^n bac nhiSu trieu.
Nam 1925, ng4y 6 thSng 11 tay vuabaag-b4.
192C.,. Vinh-Thviy I8d ngOi iSy hi^u Bio-Dai .
- iia -Bo/^n th&tAm.
Vife nird"c Langsa Ikm benB6ng-Ph6p.
65 — Nird-c L&o : — Tif nam 1893 i&i nSm1898c6nhiSu hoJi-ii*c irng cho nu&c Langsa
ctaac quySn bJo-ho nvtitc LSlo, n§n nu*c Langsa
lo cho nirAc Sy daifC mS'-mang.
66 — Niro-C Cao-mfin: — Trir^o nay da IhSy :
Dam 1847, imt&c Cao-m8n dinh giac vni nuac
Xi6m mi phai mSt hai tinh ; thi ng&y 23 tbanR ba
lay nam 1907 nirdc Xiem lani hoS-ui^c vdi nir^c
Langsa ma Ira hai tinh ^y lai cho nirac Cao-men.
67 — Bang thong-thvro-ng ; — Katie nJo miChang CO dang Ibong-lliiTCTng cho nhieu, Ibi khong
le nio mff-maDg cho th?nh' virffng. Coi Bong-phap
nay da durac bofn IS.OOO dam tSy ( kilomelres )
dang lat-da, va 19.GOO dam dang tol d6 di. Song
Ciu-long ( Me-kong ) va sdng Nhi-ha (Fleuve
Rouge ) da don cho tau chay dirwc. Lai Nba-nuacmuffn bac bSn fay mi lam dup-c hai ngan batram chin mu-ci lam dSm ding xe lira, Changpbai li lay baic tbuS mi lim dau.
68— Vise canh ndng : — Lai Nba-nudcCO y cho nuffc nSy duac nhiSu rupng dal lam an,
nen da su-a laii cung khai thSm nhieu rairang, dapnhieu dip. Vay Irong cic nncte Ihe-gian trir niracMien-di^n ( liirmanie ) thi khong dau ducrc xual-cSog nhieu liia bang dSt Bong-phap. Nha-nuAccuDg lo dem giong kbic qua cho ngu-6i-la Irong,nhu- ca-pba ( caK ) ngoai Bac-kj"-
; cay lay nm( orbre i caoutchouc ) trong Nam-kJ'.
- Ill -
69 — Ngh» nghl^p — Troag ntriVc cflag da
14p nhiSa ohii d?t rai, d^t lija. M* diro'c mo than
(uo kem, mi vang, nay coq dang kiiai. Gu5i nam
1906, c6 hai tram nhi-mSy du-ffc 800 ngu-M TSy
va nam v?n ru'i'i ngirfifi Aaaam l&m cdng trong
c4c nhi Sy. Tien v8n lo trong eic vi^c do li> bSa
miiffi chin tii?u d<5ag-bac, tiah nSm 1906 ;mi tir
d6 dSn nay cang agiy cing thSm. Thi-du n&m
1928 lay ra trong cac Ihii mi 2.189.168 tSn, gi4 14
18.460.000 dSnR bac. Trong cic mo ay thl c6 437
ngirW T4y v4 54.955 ngurdri bon-quocmilim vi?c.
70 - Vifc bu6n-bSn : — Vi^c bu6n-b4n ngo»i
qaoc xo-a ben Annam tbi hSu nbir khong : c6 nam
ba cbiec ghe qua M Pho-m6i hay la Ma-n^ tbi la
hgt siic. Ma nay la nhiing tJu, to-16n thuArng qua
lai hang nam chor do vfi giS chirng ba trSm hai
miro-i trieu bac; do cb& ra gii cung chfrng l8i
dd ( 330 trifeu ).
71 — Su- hoc-hanh — Lo cho duac giSu c6
m4-tb5i, thi chua du, con phii d?y-do tap-luy^a
dan boo-quoc cho cd sire m4 lo vifc nu:6c-nh4 ;
Sy m&i gpi la giio-hoa. Vi vgiy ISn-lSn nh4-nu-6c
lo cbo hpc-tr6 hpc Ih&m nhieu deu miS'i mi thi
cur. L^ii them lip trurdfng d^y tigng Langsa cho con
nbi AnnamcOng dirge nen thong gioi Ijch-lam ;
lap truing tap nghe-nghi^p cho c6 Ihg kh^o ; sau
bSt ciing lap tru-drng day du tbu: nhir bSn T5y, cho
ngudri b6n-quoc duro-c bgc-hinh kh6i bo qafi-
birang mi di diu xa nhu bay-lau nay.
- S. K. N. A,^8 -
- 114 —72 — Vl«c giup ngiro-i ISt-biah : — NirAc
Langsa cung lirS'ns tori nguriri bjaliho^n ; l&f nh4-thvrffng, nhi chiia kS phung-Jan. Lji cung cSt
trirtag d?y thnoc cho ngiy sau c6 nhirog thay t4i.
Bu-ffng b4y-gid' c6 dir hai trSin thiSy thuoc TSy,hai tram thSy thuoc botv-quSc & troag xi'r la.
(••
) C6 nglrtri Annam Um th^y-tbu3c beaT^y DayvS t6n Ik LS-quaag-Trinli noi ve phep trfing trii rang ;
« B6n Nara-kS' mo-i c6 phep trdng Ir^i du-g-c ba mu-cinam nay, mi ngu-fri-la da bfrt chgl ; xira chil miiWph^n, nay da giSm mot ; lai khdng m^y ngu-M ISn
trdi DJja. »
73 — Nird'C Langsa chia phi-ton IS thfe
nao ? — Cho datyc lam nen bSy nhieu cong vi$c,
thi triiCTc sau cung pbai c6 bac. Ma bae thu2, Ihi
khong tham ySo d4u, n^n bSn nyt&c Laogsa 16pthi cho miton, lop thi cho khong, cho du ma tiSu
chnaa b^n nay, Coi nliir chuy^n xe-lira m6fi n6itren, thi lon-hao 1^ chvrng ako ; l^i dirng ke linh
tap, thi hang nam nha nud'C Langsa ton ma nuoilinh khac de binh giii b6f-coi, cung an-b4i moi sir
Irong audc. Nam 1925 linh von ngirwi Langsa gopmi lo yi^c canh-nong, lai nghe, buon-bSn, thi toi
u(tc chirng 8.000 tri?u quan tien t^y ; nay nhiSubon nira.
Ngiriri Annam kfiu rfiu fhng-vigt nSng-nS vlchua quen chin, ch6 nhu c6 sSnh vAi cftc nin^ckh4c, nhu nu^dfc Langsa, niriSrc H8ng-mao. mi&eNhut-bon, van vSn, thi thug nucyc ta nh? hernbSng nam bang s4u. Va l^ii vi yi^c hpc-hinh c6nSlit, it ngtiai thong-lhuoc, nSn vi?c thuS-ma kh6ng
- 115 -
ranb, nbieu khi thug nh? nu'i plai nop nSng. NufVc
Langsa ra su-c lo cho ngu'6-i-ta tLau IhtiS cbo pbai
le cung nhu da lo giam-bdt nbung luat nang-ne
cua Annain cho kUoi mang chu- v6-nhan ; mdthuffng-hai ! e con lau nam chay ngay ngudi-ta
mM hieu dutyc bay-nbieu sir ay.
74 — LcrikSt : Dau loan-lgic, nori Ihi tap-
14p pbe-dang, ncri lai tung-hoanh pha-ph4cb,
chang bao-gi* thay yen cho th|t, mi nude Langsa
c6n 14m nen bay-nbieu c6ng-vi?c m6i kS Irfn ;
gia-nhu- tu- kbi m<^i kbi cong ma hai nu'd'c Lang-sa va Annam c6 dong t&m hiep lire v&i nhau.tbi bay-gifir moi str da nfin tan pb^t thgnh-vu-ang
bi€t \k cbung ncio nua.
Cgu h5i . — Nam n^o nu-6-c Dai-phAp du'p-c bSo ho
niro-c L^o ? — Nuro'c Xiem trS hal tinh cho nu-frc Cao-m^n nam nio ? •- Du-o-ng di lat da m^y dam t^y 1 —Bircrng di chu-a lit dS mi cung tSt mSy dam ?•— BSngxe-l&a mgy dam ? — Nilffc Dai-ph^p Um dSu gi giiip
vi?c canh nong ? — Ngh^-mghiep ? -- M6 h6n ta naythi sac ? — Nhap-cang thi bao-nhi6u ? -- XuSt-cSngtbi bao-nhieu ? — Nu-oc Bai-phdpl^m gi vS sijr hpc-hinh ? -- Mk giiip ngu-M tJt binh ? — Chiu phi-t8n
th^ nio ? — Thus thi sao ? PhSl c6 d6u chi chob6n ta thaoh lij'i ?
Ke tat
:
1893-1896 Nucrc Langsa dutrc bJo h^nuocLiio.1907 Nu-frc Xiam lap Uri hoi aac mh trS
lai cho Dlrfrc Cao-m^n m9y tinh dachiSm Dim 1847.
- iia -
NufVc Lan^sa 1o cho cni I)6nf^-i)h^p
du-trc l:1n-i)hdt : lap il^nn, khai sona,
l^m liai D^An ba li-ilin chin jjiuo-i damlAy ddng xe-lii'a, di'io miro'iig no, sii-a
niuo-Dfi kia ; lap olii't n:a>. Nf^hfe buon-
ban cdng ngfty c^ng thanh, Irirang-hpc
Ibein nbi^u, nh^-thuong cung ddng.
Nu'frc Langsa cung sSn long hao phi
nbieu tien-bac m& lo cho nuoc Annamdugc thgnh-ltp-i.
Sd cac vua niro'C Annam.
7'if nam JSO'i den nam labO
1802-1820 Gia-Long
lfi20-1841 Minh-Mang1841-1847 Tbi§u-Tri
1S47-1S8J Tvr-Buc
1883 Di,ic-Buc
188J Hiep-Hoa1883-18S4 Kien-Pbirdc
1884-1885 hSm-Nghi1885-lf8B Bone-Khanh1889-1907 Tbanh-Thii1907 1916 Duy-TSiil«!U-19;,r) KhaiBJDh.)92(> ., .. liao-Bai.
\
IMPRIMERIE DE QUINHON
i-e-30
a
C
41
z ?
« ^fiO
o»
Zo
3