126
E QuyJii K SU' KY U'&C ^NNAM Kg m in Ian thic suu ImprimeriedR Quiniioo Quinhon ( Annnm ) H

Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

  • Upload
    lamcong

  • View
    268

  • Download
    29

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

E QuyJii K

SU' KY

U'&C ^NNAMKg m

in Ian thic suu

ImprimeriedR Quiniioo

Quinhon ( Annnm )• H

Page 2: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

E. Quyen

SU' KYi

M

uac NNAM

Ke tSt

i

in Ian th& sdu m

\%

Imprlmerie de Quiuhon

Quinhon ( Annam )

Page 3: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

T^^A.

Hoc Sir IS lim cbo bigl hien-nhern cS-tlch.

nh&ng vi?c da x4y-ra c4c dW trade : trj loan, die

Ihal, hit Ibat, lanh da la tbS nJo ; Dg3 dSu I4nh

vifc I6t, thi dua-ben bSt-rbiKyc, su da thoi hir,

tbi cai-lrir xa-lanh.

Vay kbuySn anh em dong-bang chuy«n vi^c

hoc-banh cho mS'-mang tri-ho&, mk dirng b5 hoc

tvr-licb nircyc Vifit-Nam minh, mfii khoi h6-rgirori

vai npirfri nirdc khac ; vi thSy nhieu agaiii ngo^i-

qu6c Ijcb-lam Su oacfc ta, con ta Ik d&n trong

nii6c mk cbang biSt goc-ticb na&c mlnh.

V^S rieu ro sir Tsu, sir Van-quoc, ma mu-mltsu- nu(5fc minh, e chang khSc gl thSy-boi khoeminh biSl nhung TiSc kin-nhi|m cia nguii-ta,

mS nha-( u-a cua minh a hub^ng n^o, khdng bi^t

ngo ma ve, ay Ik deu dang bB.

Nay i^a.

E. QUYEN.

Hay nho- : — Nhung bai c6 dan hoa-thi ( •),

thi de CO) chCTJ giSi Iri, cbang bupc hoc-tr6 trongba \6p : Su-bpc sa-giai, Su-hpc thii-giai, Su-hpcChung giai, pbJii hoc. .

M

Page 4: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

Sir-KY Nir^fC ANNAW

Kfe TAT.

^ A K *^ A^A^v^ A_^^^^.^A—AL!^^^ A A

DOAN THl> NH1>T.

I 4r Luc ban d'&u.

1 — Nhft HiSng-bing ( Cai-tri cho t&i namV58 tnr&c Chua ra-d&i, ma da bat dSa cai-tri tie

nam nno khong ro* )

^ H O N G dftn Annam dSu hSt 6- phia

bac coi BSc-ky, mi cung a loin qua mSy tinh

be-i nam nuiVc Bai-minh, 14 ttnh Quing-dong,irnh Qu5ng-fay vh tinh VSu-uani.

Sfr-ki? Annam vua Ttt-Birc IruySn chip, C(i

nhac l^i liyi xira truyen rane : Nha vaa cai-trj

1 ir(5fc Annam dau hSt, Ih Nba HiiDg-viro-ng, g8cLai 6ng Bg-minh, la chat vua Than-n6ng ; miTua ThSn-nong thi tri niro'c Bai-tninh tit nfim; 737 dgn nam 2697 irirac Chiia ra-dW. Ldri

Mia truyea thi 14m vay, co cMc hay-I4 khong, Ibi

Sii chSng dam-quy^ti ya-nhu- chac, thi vua

ilSu hSt 14 vua Hung-virang. Vua nSy lap du&zVan-lang, v4 14p kiah-do tai Phong-chau trongllnh Scrn-tay baj-gicr. Nuac vua Sy chia lainmirtri ISm bo ( iTnh „ bao bet ra dSt Bac-kJ- v4Trung-kJ' cho tAi 13i Cfta-hin.

Page 5: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 4 -

Nhu-Dg vua noi vj vua Hdng-vtrciig, kl ik

mircci-tam vi. cung deu giu mot hi^u Sy, ciing Iri

nadc cho dSn nSm Qai-meo, 14 niim 258 IrinVc

Ghiia ra dffi. NSm Sy c6 vua nufrc Thuc bay-14

noi cho nham ban : c6 nguW ten la Thye, mu6nchigm niro-c Van-lang. Vua Hung-vuang, trj vi

nam ay, baa d&u thi duoi du»c giic ; mi bcri

nhung lo lih&i hoan an uong vui-chffi qua do,

nen klii ong Thuc tr&-lai mk danh, thi vua c6n

dang say chu-a liah, ben nhay nhfto-xuSng

gigng ma chSt ; con binh linh thi lai-hing yai

gijc. Bay-gifir ong Thijc l^n lam vua.

C4u hSl. — D4n Anoam dSu hgt 6- dftu ? — Nh4

voa n4o cai-Iri dau hSt 5 — Al 14m gSc nhi Hing-

viTCTDg ? — Vua Thkn-n6ng 14 vna nuo-c oio ? — Vua

aj' tri nucfc Ba!-minh liic nio? — Nhi vua iy tbWt c6

hay-'a khong ? — Hung-vu'eng lap nuo-c n4o?-^Kinh-

d5 tai clau 7 — Nnoc Van-lang chia mSy bp ' — MSyvi n6i \ i vua Hung-vuo-ng ? — Vi Sy trj d^n nam n4o ?

— Nam 258 xay-ra chuyen gi ? — Tai sac mk HiiDg-

vu-o-ng phhi thua ? --- Hung-vuffng ch^t thfe nfio ? ---

Ong Thuc CO 14m vua klioDg ?

2 — Nh4 Thuc. — D6*i vua An-du-crng ( Tir

nam 257 den nam 20S Irix&c Cfiua yidng sinh. )

NAM sau 14 nam Gidp-lhin, tru-^c Chua ra-d6fi

257 nSm, vua m^i iSy hi?a 14 An-du'cng cung

dat ten nu6c miuh 14 Au-lac. Vua djnh ngu tai

Phong-kh6 trong tlnh Bac-ninh, nSn l^p m6t

Page 6: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 6 -ibdnh & d6, kin 1& Loa-th&nh, d^n nSm 9SS m6ixong.

4 Vua An-diiffng cai-Iri dtrcrc nSm miro*i nam,song may nam sau bet troog dcfi vua ay, (hi cbSngduffc yfin, vi qufln Ngd hay xong-vao d4nh-|)b&trong ninJc. BSy-lau dan Aunam cung thong-thiroDg vm du&c Bai-minb, c6 pbai vi Um chu-hau oa&c Sy, hay-14 muoD 6 IftlS mS-tboi, khdngro. Va lai troDg Sir-k;y c6 IhSy Annam cSng-sii

nuffc Taa hai iSn : mpt Ian djcl vua Nghi£u( nam 2353 trirwc Chiia ra-dA-i ), mot Ian do-i nhaChau, vua ThSnh-vuong ( nam 1110 Iru-dc Chuara-dW )

DSu v^y mac-long, nam 214, vua Thi-hoang,dM nha TSn, sai quan qua ehi?m may xii b«nnam, va chla lim ba Qu^n ; mJ nirGiao-chi 14 datcua ngud'i Annam, tbi nham ve qu&n Tiro-ng.

Nbung ma quan Ngo cbang gifi- dmc bao-laumay dSt no da chiSm, vi Su- truyeu rang : ngu-frimrd-c Viet ( Ik nguiri Annam ) cii riit I«n nul,Chang chiu pbvc quan Ngo, ma lai sau hgt cunggiet du'gc tuo-ng no la Bo-tiiY. Cach bon namquan Ngo Igii xong danh nfra. Lan nay vua An-DUffNG giao hoa v6i tu6ng quin ay 14 Tri^u-da.Vua ngbi minh lam vay c6 be hay, cbang d^TriSn-da tbam tam, tb§iy minh du-wc vi?c, tbimuon chiiim ek nird-o Au-lac, ciing phjn 16ngb6 b6n nhft TSn.

CSuhJi. — 6ng Thijc liy hi«u n4o ? _ Nu-frc

VSn-lang dSi t6n gl?- Kioh-do 6-dau ?— T6n gl 7—MW xong nam nio ? — An-dirong tri mSy iiara ? -.Aiiong-vio nirfre?.. Wo AHnamcdphal chlr-hSu

Page 7: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

_ 6 _

Duite Bai-minb khong ? — Annam cfing-sii nuiSrc T4u

mSy I5n 7 — Luc u»o ? — NSm nio mi Thl-hoJing

sal quftn chiSm nufrc Annam 7 -- Annam v8 quSn

nio 7 — Annam c6 pbiic quSn T6u khong ? — Gl5t

ai ? — QuSn Ngo thi sao 7 — An^ducng lira gi ? —Trieu-d* Ikm gi. 7

( = ) Truyfin nang Mi-cbftu.

Svr-k^ ke nhxrng tich xSy-ra do-i iy, cung pha mOtIruyen mi-k>' b^y-dat nhlr sau nSy.

Vay Trieu-d4 d^u da thSng dlro-c, song kbi nghe

bi^t vua c6 c^i n^ r^t linh, kbong pk6p n6o cu-dicb,

thl khong dam xoDg d^nb nu-a, mOtsai con \k Trpng-

tb], sang 5" b^n vua 16m con tin. Vua e6 mOt cong-

chua, ten Ik mT-chau. Bk nSy Ib^y ch^ng Trgng-thi

tot duyen dep mat, thi sinh 16ng thu'ffng-yeu. Trpng-thi dd diro-c b^ ay dtra c^i n^ linli cho minb coi, vd

16n doi d^y lat ; doan giS k^ di tham cha m? mk vStrSn phia Bac. Luc tir gia MT-chSu, ebing va n6i rSng ;

Gii-nhU' khi toi tro-lai SAy. rui lak hai xii ta cbSngcdn ho&-thuan yfri nhau nu-a, Ibi ta se cu dSu n6o chodang gap nhau 7 » Ml-chau dip lai rSng : « Tdi c<5 cai

gol th6u dbi bang long ngSng, tai nSm hang ngiy. Kbitori ngS ba ding, thi tdi rut 16ng mA rii xutSng | hithSy long ngong, thi cbing se bigt toi Ir ngS n4o. J

Trong-thi vS dSn qu4 abk, thi k^ lai cho Trieu-dA moiyi$c minb da 14m, n^n dng Sy dinh sang dinb nu'O'c

Au-lac.

Khi Trieu-d4 k6o binh vio trong avrfrc, thi vuachua liay c4i n4 dS mil linh, n«n vua chm iSy c4chvui-mSng rang : « Ch5, Bk cbang sp- cii nk thSn tramday be I » ChSng hay kbi quan giac d^n gSn, vua

Page 8: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

= 7 -

gliro-ng bi m4 bjlo, thl qA liSn g3y. hiy-aiif vaa Uangu'a chay-tr3n, (j£ nSng MT-cbau Dgfti sau lirng, giuc

ngu-alhlnRmi^ttfrlNam-hJii. ChiogTrgng Ihi ci> theo

d?[u long ngong c6ng-chua da rai Iheo cAc nga d^og,

Dhir IM da hira Dg6y trirfrc. Vua t6i bai bifep. khdng

gap t^u mft qua, li^n keu rang \ « H6*i rfia Ting, niau-

mau len ci!ru iSy ta I » Tirc-thi c6 eon riia v6og 6* dui'i

biSn nSi l^n tren mat nir6-c mk rSng : « KS ng^t sau

lirng vua, iy 16 lai iro-ng bao bai vua, h2y giSt no di. »

Vua b^n tu6t gu-ffm toan gilt Mt-chflu, tbi n6ng SEy

thua rang : a B&i coo thS giu* tin nghia vfri thang

Trong-lbl mk l^m nhu- thg; r^y con nguy^n xin Iro-

D^n dd Dgoe qui bSu, mk rua iB'i con. » Vua lifen chat

dau con Sy, tbi mdu n6 chSy trSn trfin mat nuccc;

CO con hSu-Dgpc hiit I3y m&u &y mk hoa-nfin dfi nu-

trang r3t b^u. C6n Yua tbi dira v6o mpt khiic sirng

t&y m^ rabi^n di.

Khi Trgng-tbi theo vira t6i no-i, th^y xAc MT-cbtlu

tbi 6m-lSy mk than-kboc ^ni-ir6'c, doan dem tang tai

Loa-tbiah. Tir Sy cbing nb5ng thvofng-ti?!c bu(3ti-b3

cb^Qg kbuSy, mo-i tro*-v^ TAng-lac gieo minb xu6ng

gi^Dg mk tti van. BSn sau, kbi nhung nguM xii &y c6

lUQ-m dirp-c Ak qui ngo^i blii bi^n, thi dem r&a no-i

gilng Sy, tuc-tbi dd tro'-nSn dob ngd"! hka d^p cbSng

tbua g) Dgoc.

3 .— Nhft Tpleu— Do-i vua Tri*u-dA X 208- 137

frir&c ChAa ra-ddi.

)

QUAn cirAp lai bi quSln cirri^p, Triea-da vita

chieui QU-iVc, U^n xtrng vucng Nam-Viet, ciing

dinb ngur tai Phien-ngu, trong tiah Quau^-doDgbay-gidf ; vua lay hi^u 1^ Vo-vircng.

Page 9: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

Cii l*i S4 truyen, thi nir6c vua ij &n cho

|<yi gSn eO-a Han. Nam Qai-mw, \it nam 198

iru&c Chiia ra-dM, vua chia autre ra Urn hal

quain:pbia bac 1ft quan Glao-chi, c6 khi Ift xii-

B&c-k^ baj'-gi* ;phia na™ '^ <1"9° Cu-u-cho-n,

trum het man bac dat Trung-kJ- d6i nay.

Bang khi Trieu-da phan nguy v6i nhft Tan,

cung chiem-iay dat vua ay, ma l^p nafrc m(>\, thi

bin Tftu nha Hin lai soan ngoi Thi^n-tir Cao-

hoang-D^ 1ft vaa dau nha Han, suy rang : minh

CO a tu-le \'&i ke da chiSm cu: phia nam, IftTriju-

da. mM xong-xuoi moi vi?o, cho nen vaa sai quanLuc-Gia di sir qua phocg Vttcfng-nam-Viet cho

ong ay, cung ban an vua nira.

Ban dau vua Tri?n-da quy^t v kiSu-cSng

v6i suf vua Ihuong-vj, vi nghi minh cfing chang

kern lai thieu loc gi bo-n sii Sy. Luc-Gia thay

Trieu-dft a vay, moi noi cho vua ay ro biet ; vua

Cao-hoang-Be noi vi c5 nam vi dai d8, ba vi tieu

vuong, cho nen mot minh Ihong-trj ca nu6cTrurg-hoa. Dan nfU'didoDgkhongbi^tmSy muffi

trieu, dat ngu6i rong chang biel may ngan dam,Con dau vua tri bat quA Ift m6t v?o, {r rSi-r4c dau

non goc Dui, cung nhung cu-lao xa-cach. Ong ay

l^ii them rang : « Neu vua ching muon & tu-te y&i

vua Cao-hoftng-fiS, at la ngudi se pha-lan phSnmp lo-tien vua 6 linh Bdc-lruoc-Ld chang sai. »

Vua Trieu-da nghe vay, lien dSi each 5^,

cban^ con lam kieu Iftm hanh voi sir nhu luc bandau nOa, lai dang cho ong ^y nhieu cua qui vat.

NhuDg vay cung chSng phfti la dSu vua chju Iftm

chu-hSu nu-brc Tau dan.

Page 10: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 9 -

CAch it njim, Ifi nSm M^a-tig^, 188 nSffl

trirfrc Chua ra-diyi, hai nu6c trS'-nghich \&i

nhau, ch^ng c6n thuain-hoit nhir khi tru'6'C oua.

So la tai trong cb'i-dii vaa ba Cao-Hna lye

long ra, c6 efiu r&ng : a Nhu-ag do bang kim Io?i

bang sat, de m<^ lam rugug. tbi ch(> khi nao trao

cho ngirdi Nam-viet. Con ngua, bo, chien, c6 Irao

cho, thi cii- nhung con due, dirng Irao con cai

bao-gicr. » Coi cbi-du nay, tbi hieu ducrc liic ay

nhfi-ng ngubi b phia nam nuo-c Tau da c6 phong-

ho^ tri IM cKung nao.

Nhan dip cung nen ke lai l^i vua Trfeu-da

noi \tti quan su- Luc-Gia nam 196, r^ng : « O"

trong ntrdrc Vi?t bay-lau toi chang biet n6i-chuy?n

v6i ai ; nay c6 ong t^i, tbi loi moi dirge chuyen-

van Yoi nbau vui-ve. » Ay lu-o-ng cu-u b^n T^u, lac-

liii mot roinb, l^m vaa dan ntra thu^n nvtei n oi,

ma hay con nho- ebo phong-hod van-minb minh6 sua, kbi con nien-au.

Vua Trieu~da la ngurri rat kien-banb, khi dirge

chi-du Yua ba niro-c Ngo lam vay, thi ttre gian

cam gan, ben phan rang : « B^ Cao-Hau c6;ycho

ngircri Tau & cac bac vM dan ta?» Nghi minh lamYua dan moi, thi minh cung la moi, phai dungnbu-ng do Yung-vS xira nay ma-lfaoi

; lam sao choCO thii-Yat nuoi ma lam giau ? Co ke nghi cho vuanw&e Trir6*ng-sa ce trong tinh Hb-nam b^n Tan,da xui ba ho^nj;-bau ra cbi-du w&i noi tren.

Vay vua Tri^u-da e^t binh sang danh vuaay, cung mot Irat vua xirng minh la Hoang-D€.Nha Han sai binh gii'ip vua Tru'6'ng-sa 1^ chu-bSuminh song chSng dwo-e vi^c gi.

Page 11: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

m

Page 12: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 10 -

N5m 179, 1^ nSm Nh&m-lual, nbit vuft VSo-D^ kheo It?u, thi bi;i nirtVc iu6i fioa vfi-i nhau.

Tiien da tir ehi'rc hoang-d^ cung go'i II liSn

vua Van-de : trong cS Ita lin Ihong tfr vAi Iriea

Ngo, Ihi xirng minh 1^ Vuanq nia-thoi. Mia tbu

\6\ 1^ di cbSu Hoaiig-lS, Ihl vua Trieudft cungdirac v4o chSu lam raot \(t\ ckc vua Chir-hau. Controng nii6rc nha rainh.. Ibi vua ciS* xirng hieu cu :

hoac vircDp, hoSc hoang-d? khong ro bifu nioC^u hoi — Trieu-d6 xirng minh 16 vua nuo-c nfio?

— Lap kinh-ct6 Ir dau ? — L5y hieu gi ? — Nu-oc tWdau ? — Cbia miy qu4n vi qufln nio ? — Ll5c Sy ai

cai ben TAu ? — Cao-Ho6ng-Bg 14m gi 7 — Y Tri$u-dAsac 1 — Luc-gia do th^ nSo ? — Trieu-it4 thl sac ?

— Giac \'Cfi nuo-c TAu nam nAo ? — Chi-dy viiab4 Cao-H4u thi sao ? — Lo-i Trieu-d4 n61 the nio ? —B*i iy amcri Annam ra sao ? — Vua nghi chi-dij Syth^ nio ? — N6i loi gi ? — Tai ai mi c6 chi-du iy ? —Tri^u-dA dinh sao ? — Trirtrng-sa c6 thang khong ? .-.

Hoi nam nAo ? ~ Nho- ai ? — Trieu-dA vo-i TAu thisao ? — Trong nuoc minh thi sao. ?

4 - Bo-i vua Van-vu-o-ng ( 131-lionam Int&cCbua ra ddi. )

Vua Tri^uda banj-hi nam 137 lru-6c Cliuara-d6i, da trjnu-i'C 11 nam. Cbau vua ay, I4n \i

Ho, len th6-vi, ( ') Quen §91 vua mtri nay la Van-

vu-o-ng, la ten dal khi vua da bang-h^ roi.

( I ; Troo'e nSy Ho nii chSng Trgng-lhl, khJ IhJ nSiig Mi-oha» »het. Ihl cdDg gieo minh luBdi! giSng ma chi% ; vjj H8 la coucMag Tri^Dg-thl sol (1(5.

Page 13: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 11 -

V^S "ua Van-vucrng Iri niriicdangmiro'lhal

nam, tCr nam 137 tfri nSm 123 truov Chua ra-

dii Biri vua tiSy cd vua Mfln-vifl, tea \i Sinh,

xong dinh niriS'C Nam vi^t : song ahi) hoang-dS

niro-e-Tau dauh ciiu, cho-uSd nucVcNain-vi^tdd'i

Trieu-d4 tiy niifrc Tiu it nhiieu mA-thoi, thi ray

thifit phuc-tiing nir6c Sy.

Cac Id-i Su-ky ki san nSy thi to ra vua Van-

vuang 14 ngtrM clion-cliSt that-lha, cuDgyfo thS ;

cou vua thirgrng vj nude Tiiu, tlii saa long dudea cac vi?c uu&c Nam, roi bat buoc au(5'c Namph5i chju tieu liia sir no ma deu cong o-D ; l^i ciiDg

l6 ra Trieu vua VSn-vu'ang khi ay nghi sff niritc

Tiiu li cLOrog nao.

Vay Si rSng : « Mua Ibu, vua Man-vi^l, ten

li Sinb, song d4nh cAc IhAnh giap coi nadc Nam-vi^t. Vua Van-vu-aug cii lai da giao vM tneu nliii-

Han, cliaug muoD tu- Uni^ (-'at binh danh tra, motsai sir cSm Iha tu-6fng tu- mgi sir cho vua thucrng-

vi hay.

Vua thucrng-vi thay vua Nam-viei c6 16ng

trung 14m vay, thi sai nhieu binh di cu-u vi?n.

Vua Sinh keo quEin ngu d6ng binh sT niro'C Tau,

Chang may bj em, li Dirthien 4m miru vol nguoinha vua mfc gi^l di, cbo-nen quan-quan IbSy deu

ra bang dau. Hay-gidr quan tu-d-ng Tau dinh quSnso v^ tau vua tbiraiig-vi bay lu' sir ; tbi vua Sy

sai ong Trang-tra sang Cling vua Nam-vi^t matruySn y minh.

Vua Vdn-uu:(rng sap mat xuoag dat m:i cungkiiib va noi rang : « Vi loi ma ut,6i Tbieo-'.i da

cu biiih, da sat ph»l vua Man- vi$l I On nay diu

Page 14: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 12 -

toi d^n cbo l6i ch^l cung cbua xu-ng ». Boan viia

sai con, la Anh-tS sang & ISni con tin l^i lri?a

niroc Ngo. Vua lai Ihem rang : « B^m ng^y toi lo

sam-su-a le val ma sang chau vua thirffiig-vj. »

Khi sir vua thuong-vj di roi, Ihi cac quan dtai

thSn gian trach vua rang : « Quan liah ahk H4ndS giet vua Siah, Chang qua lA no c6 f lam chonude Vi^l ta kinh-hai. fliic lien hoang xaa cungda noi rang : « Pho nha H&a, la lo ^ifr ihi be-ngoai cho khoi lam deu gi vi le mi-thoi. Gbo aianhung Id'i Birc vua noi vol sir l^m vay, Ik n6i chotir-te ma-thoi, con sir di chau vua thu-ong-vi, lUkhong le ma Birc Vua di. Nhu Birc vua c6 di,at khong the nao Bire vua lap nuoc la lai chovu-ng nhu sua duoc. ». Bay-gidr vua mdi cao binhma khoi qua Tau,

Cflu hoi. — Triju-di Mng-h4 nam n4o? — Tritniy nam ? — Ai thg vi .' — Hi^u nio ? — Tri miynam ? — Nam nio .' — Vua nio x6ng danh ? — Aiciiu ? — Bugc dSu gi ? — Ai gigt vua Sinh ?— Trang-Trc?- Wm viec gi ? — Van-viro-ns tri 16-i sao ? — Goiai 14m con tin ? — Ai giin tr4ch ? ~ LM Birc liteho4ng xua thS nio ? — Cac quan bao sao ? -- Vua c«ocich nSo eho khoi di ?

6. — Lam tdi Tflu ( 111 Iru&c Chiia ra-d&i -923 sau Chiia ra-d&i,

)

DSu c4c quan trigu vua Van-vuong hSng loso keo nu6c Ngo bSt ISy nuoc Nam-vi^l, songd8n nam 111 Irufi-c Chiia ra-d6i, 14 nam Canh-ngv, cSng pliai bj.

Page 15: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 18 -

Me vua Ai-vu-crng, 14 nguif'i Tkn, tin \k C4,vua Minh-virvng ( Anh tS ) da cuAi-lSy kbi trMrncon tin tai trieu nh^ H4n. nen n^m Wdlra&c Chiia

ra-dM, 14 nam Mqu-ihin, bS Sy xui vua ra llnh

truyen tu nay se sau nvt&c Narn-vi^t thuoc-v8

nirAc Ngo. BSy-gi4 c6 quan thiro-ng-tho- bdl?i ten 14 LH-gia. qa^St chSng lal, song phJithua quan vua Vo-de.

Vi v^y ati&c Nim-vi?t da mSt thong-dong,thi cung ffi&'t tSn Nam-viet niia. Ray 14 mot bdhay-14 mot tinh tbuot-v§ nuoe T4u m4-th6i,

gpi 14 Giao-chi, chia lam ehin quan. C4c qu4nnaygoinhgt phSti dat mSy ITnh nirii'C Tau 14

Quang-dong, Quang-tay. ™i ea dat Bae-ky v4Trung-ky cho to-i efra-H4n.

Bo-i do dan Annam Ihiet lam toi nird'c Ng6la tir nSm 11 I InrA'C Chiia ra-16-i cho dfe'n nfim023 sau Cbiia ra-dai.

Tir nSy s,Sp sau, Sir-ky chiog kl sur gi chovui d4nf» chep day ; ciV kfe truyfn cac quan to4nquyen Ngo, bit long tung-phuc vua nwc^c T4u,dang buoi c4c vua iy diro'c oai quyen thanh thS ;

con khi c6 loain-l^c hay-14 doi dong vua, thicung thSy d6i ong hffi muon tach lam vua rieng,Diro'c rieng. Boi khi cung xen truyen giac loain

cho no noi kia day vung cho khoi 14m toi, hSuduoc Ihoog-dong nhu- xu'a ; hay-14 k§ vi^c did4nh quan mpi Iren niii, va qu4n Lam-SpChiem-Tbanli.

Nam 203 14 nSm Qui-vi, xii Giao-chi duac 14mmpl chdu.cung bang cac chau trong nu&e T4u,

Page 16: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- T4 -

Nam Gidp-thdn lii nam giang sanh 26*. m^i

tb4y Su- n6i dSn len « Annam » ISn dSu h^t :

quan Ir^n Giao chl xirng hi?u li Annam /irrf-ngr

quan. Song dat thi chua gpi ten ay, cii keu la cb^u

Giao-chi, hay-la chau Giao diilt lru<>c. Ben nSmKi-meo ik nam 679, m^i IhMy nh^ Bang l^p pbep

bao-ho fepi lit Do-ho-phu Annam.

Cau h&i. -- Lfim t6i T6u nam n6o ? — M? vaa tdn

([i :* — Bd Sy xui vua th^ ndo ? — Quan Lu'-Ria cd chAcgi ? — L^in vi?c gl ? — G6 thing khdng ? — Nud-c

Nam-vi^t mSt cAi gi ? — Ra th^ nAo ? ~ Chia ra mSyquan ? — Quan Sj 6f dSu ? - DM I^m i6i bao-lSu, vAxay ra nhirng si? gi ? — Khi n&o kS IS chau ? — Namnko kea li Annam ?

( ) Thoi-ph^p tue-le.

C6 khiic truy^n ye th6i-ph6p tuc-le cung phong-hoA dan xit C&u-Chcen, 16 xir an tir Thanh-ho^ chodgn QuSng-Nans, thi nfin ke lai day.

Vay do chirng Ghiia roM gi^ng sinh, dan xijr nSyU nh&ng ngirM san bo-i, bu6n lao bSn n& mk kiSman ; chu-a bi^l diing b6 trSu mk c6y bvra. Ltia gao thi

phSi ra nvrac Giao-Chi mk ki^m mA-i c6, cho-n6n hangphSi ddi kh^t kh6n-nan luon,

Nh6- 1:6 dnji Xham-Difin, Ik quan cat xu- ^y hkyr6n diic nhu-ng d5 cSn mi l^m rugng, cung tap ddnkhai ph^ dSt dai. Viec nong phu thS ^y nioi nam m5itSo pbdt ; neo tii i(y dan' si? mM dang sung tilic no-n€.Lai d^n o- Lac-vifil tung chua bi^t viec hdn-nhcn theopL6p b6n Xau ; nen dog Nh&m-Difin day : nam tu: faai

mirci tuSi Lo-i nam mirci ; nir lit mu-i-i )am tuoi

t6-i bSn mu(ri ciSr xirng doi vira liia mk kgt-hi$p v^-i

Page 17: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 16 -

nliau. Ti^re-thl nOi tronj? m^l ogiy, stf k£ ktiuban

theo luM-l?, kJ? dir hal nfiAn ngirM.

VS lai day n6i vfe ph6p 0^6-1 vp- i^y ch(3DR, Ihi c6

y n6i v§ nhGng iS ph6p quan cai xir. day phSi gttr,

cho dfln dtrp-c cii- theo th6i-ph6p bSn TSu n^-tbdi.

Nh&ng k£ ngheo-khS kh6og du cua raft lo 1§ cirfrl, tbl

quan phu gifip. Vi vSy chfr nghi rang : dSn Annamchirabi^t cuM vq' iSy chdng, song 1^ chu-a giu l$-th61

theo ben Tuu u^-thdi.

Viec gido-bo^ ddn sir the Sy, lA bat giw thoi-tyc

nxrac T6u, thl lo iSn-lSa : d^n diri vua Tbiro-ag-vi

Minh-d^, dO chtrng nam 76, quan trSn Nhyt-Naniracri pbd toyet nh&ng th6i di-kj xSu-xa dSn bSn-tbS,

Chang nhiS-ng-li dSl phoog Itic, mk lai khu6n-pb6p tri

nuttc cuog dSi n&a.

6 - Bk Tpirng-Tp^c kh6*i nguy ( M'43 )Bang-khi dan Aanam lam loi nv&c Ngd, thi

nhieu Ian cung Ih^y nori no xii- kia kh&i ngi^y. NamCanh'ti, \k n5m 40 sau Chiia giSng sanb, c6 m^fngirfri d6'n-b& hung-cir, ten Ik Tritng-Trdc kh&iloan, xtrng I^ ho^ng-hau. Ba ay nh* era IS b&Trirng-Nhi phu giup, thl trcng ba nSm dichnoi vdi binh \vT&ng Ma-vi6n, \k Iv&nq anh danhnha HAn sai qua d^p loan-

Cau hoi. — Bk Tru^ng-Trac kh&f ngqy nam n^o ?

— Ai fillip ? ~ Bich v6ri a' yk m^y nam?

7 — ISh& Ly-tifen ~ LY-B($n I&m loan cGnglam vua yk cac k^ noi vi 6ng giy ('533-602

).

^Nam 583 c6 Dgu6i hung-cij. tfin lA Ly-Bonduoi dttcre quan trgn cbaw Giao-cbl d&i nbii

Page 18: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 16 —LtfOTDg, rSi thang quSn Lam-3p ft tr|in, liSn xtrng

ho4ng-de, hi^u IS Thi^n-BO'C nam S38.Xy vay dan Annam da khoi phyc l^p d^ng

nh^-nirac c6 vua ban-qu5c, song chang dirge bSnnhir y. Vi khi vua L;y-Bon b&ng-hS doan, thl c6

mot lu&og len noi vj, hi?u la Quang-PhAc ; song

lai CO mot ngircri nh£i vua LY-B<3n luc dSnh giSic

v&i quSn Ngo, da Iron trSn niii mi Iglp nir6c

Bao-lang, nam 5B0. Hai audrc ay cbang nh&ng la

chang ddng t^'m bi$p luc v&i nhau d&ng danb

quaa nghick, ma Igi trS^ dSnh nhau. Vaiy vuaQuang-Phiie phai thua, thi nha Ly-Bon cai-tri

mot miDh tir nam B7I eho td-i nam 602, do?aphai Ihua binh ttfo-ng nha Tuy tni mat ngoi.

Cau hoi. — L<'-Bon 14m loan nam n4o ? — NamnSo l-im vua ? — Ai ]§n ii6i vi ? — Ai lap nircvc Bho-lang ? — Nam n4o 7 — Hai nirfro c6 dSng tam khong ?

— Ailhua? — Nhi LJ'-BSn cai-tri niSy nam 7 —Thua ai ?

8 — GiacMoi.C4c qnan toan-quyen TAu chang nhufng phai

dep loan Annam, mk lai phSi danh vdi nhungquan B8 quan Moi or xung-qnanb hay xong-phichau Giao-chi, nbir quSn mpi 6-h'd, qaSn Con-Idn va qu^n 9a-ba.

cau hoi. .- Mpi nSo x6ng ph5 nu-6-c ?

9 - GiSc vo-i nu'd-c Lftm-Sip ( 35S-S06 ).

Co rapt d&n bay danh giac, bay phi-phScbdat Giao-chi hon hSt, iS dan Lam-ap. Bia-ph;)nnu6c Lam-Up nSy an ra td-i tinh Quang-binti la

cung ; cung hhu nu-firc Cbi6m-lhftnh ngiy sau.

Page 19: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 17 —

Quon Lam-ap bay xonK-vSodSlGiao-cMuCGiao-

cbi ), ordp lang pba xom bal dSn dem ve IJm tdi.

Thay tiong Su-ky n6i dgn dan Sy ISn dSu h8t,

\k nam 3B3, cunglJnam 0u!-3''ra.Theosich Liil-

trayin-chinh-bien, thi niric Lam-ap hay con cho

tdi nam 808 mAi luyet mat loi lai c6 nu-VcCiiiSin-

thanh noi len. Vay Annam va Lim-ap dinh-giSc

v6i nhan gan nam tram nam. Su--ky ke lai nhiea

ISn Annam di d4oh Lam-ap. Song c6 mpl ISn c5

IbS han hSt, 14 nam 605 dM Liii-phaimg lira

tiro-ng nhfi Tuy ; oog nay bat klah do Lam fip

ya cuop cua khon ke xiet.

Nuie L4m-Mp luyjl roi, thi nu&c Cbiem-Ihinb

lai moc len, cung danh giSc vai Annam nhu- vay.

Lg gi 1 khae niro-c, khac ngiro-i, khae phoag-

tue, le nio ho4-hao v&i nhau cho diroc ? Song la

se tbay nha Ly nha TraQ l?i dinh thang quan Sy

( ChiSm-thinb ) cho den kbi nha Le pha tan nude

no, cung nhu da thSy qu&n Ng5 ph4-tuyet nir*c

lAm-ip vay.

Cau hoi. -- {iairc Lam-Sp & d^u^? — NSm nio

nghe nil 6Sa ? -- N4ni nio phSi ph4 :' -- Nirfre njlo

Ih^ ? — Nam n^o c6 giac ca v6fi Lam-^p ? — Liru-

Phito-ng IS ai .' — L4m gt ? — Sao^mS co 'gi^c ."wi

Chl«m-lh4dh .' — Al phS-tuyel ?

K^ t&t lai lac ban dSu.

Trifac C/iua ra dcri.

- 257 Nh6 HbNG-E.\NO ( khdng chac ).

— S. K. N A. -2 —

Page 20: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

_ 18 -

NhiiJThvc.

257-208 An-dirffDg-vu-orng 'cliiiSm Diro-c vua Hiiog-

vuffng cung Mu IS Au-lac. Vua nay tri nutrc

dang 50 nam, doan phSl Trieu-d4 14 lirfrng

nM TSn ( beolNgo ) tiSm vi.

NbiTrieu.

207-137 Tri«u-d4 xung vucrng Nam-viet, hieu 14 Tri6u-

vo-viio-ng. Nam 183 lai xirng hicu 14 Trieu-vo-

dS, each bSn nam lai lu- chii-c Sy v: sg ho4ng

dS ben T4u. Vua 5y tri nucfc duqrc 71 Dam,

rSi bang b4.

136-125 Ch4u vua Tri$u-d4, ten 14 HS, tri nufrc dirg-c

12 nam, hieu 14 Trieu-van-vuffng, s8ng dxKfC

52 luoi.

124-113 Anh-lg con 14m Ihai-lu' da di ff 14m eon tin

bSn T4u, khi vua cha baDg-h4 moi ve ki vi,

hieu 14 Trieu-minh-vuo-ng.

112 Hu-ng 14 con thii vua Minh-vttO'ng, me 14

ngiiM T4u ten 14 Cu, kg vi cha, hieu 14 Tricu-

ai-vucng, c4ch m6t nam vua Sy hi gl^t, thi

anh n5'i ngoi.

lll-.Trieu-vuong-kiSn-diic, 14 anh ongHu-ng. Vuanay bi tu-ffng nh4 H4n bat, thi nufrc Nam-viet

, ph4i 14m 151 nu-6^c T4u.

Nha-Ly ti6n.

Sau Chua ra-diri.

544-548 Nam 541, L^-Bon khoi nguy duoi to4n quy^n

Ngo, rSi n5m 544 ISn 14m vua, hiSu 14 Tri$u-

diic. Khi vua 4y bang-h4, thi c6 mot turfrng

vua ^y nSi ngoi, hi§u 14 Tri$u-viet-vu;o'ng-

Quaog-phuc, cai-tri tu- nam 549 16-1 nam 571,

doan ph4i Ly-phat-Tur bat.

549-555 Anh ong Li^-B5n xurng virong, hi?u 14 Lyd4o-Lang-vuong-Tbi€n-blio tri nu6'c7 nam.

Page 21: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— I'J —

1)71-602 Co oguW nhft Ly, lii tir6ng Phat-ti kSvj.hi^u

16Ly-hflu-D^-phat-:u-, Iri nirfrc (Tirg^c 32 oam,if roi phuc c4c tu-6-nfj nbi Tuy. VJy nirijc An-

nam lai phSl 14iu loi im&c Tin hen ba tr5m

D^oi nira,

i Bo^N TtlO" HAl.

Nhirng dong vua khoi tuY phue

niro-e Tau.

NHa NG6 - NHA BI.VH - NHA LE.

(9^3-1010)

10 - Bo-i Ng6 quY^n cai tri ( 93J-SU ).

BSn T4u nhS Bang dong vua c6 danh-tiSng

bay-liku xaif'i mat ngoi, nen nhieu dong vua tranh

vi vai nhau — Dan Aaaam thira buSl xdn-xao

nSy ma kboi-pbuc lap lai nu^c-nha cho khoi I&m

toi ai nira. V|y c6 mot quan bSn-th5, ISn la' Diro-ng-di4n-Nghe khii ngijy dSu hSt, nSm 923.'

Ong ay thSng du-gfc binh Ngo nhieu Iran ; cbSng

hay nguM phSi mot quan n^i cang, Icn li Ki8u-

cdng-Tifen giSt mi chet nam 937. Bay-gifif 1^1 c6

, quan kbac Ika QuYSn-Ng6 giet Kieu-coQg-Tien,

va l^p dong vua Annam dau hSt.

(^:-

) G6 16*1 truySn r^ng r « Khi 6ng Quy^n sinh ra,

thi c6 ySn s5ng la lo^ khSp c5 nh^. Tu-frng mac ong%di thitang, sau lyng c6 ba myt ru5i-son. Ai xem-thSyngwi-i tbSy deu iSy 16ra-la ciing quySt tre nSy Dgiy

Page 22: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 20 —

sau se davc cai-lrj c5 nufi-c ; b&i d6 mfri dSt l«d 14

Qaafn. Khi d8n taSi tru&ng thinh, hlnh v6c lo-Urn

phi-thiro-ns, mSt ng6 cd lo4 nhii chi-p, b« di chiira-

cliSm c6 oai nhu cpp. »

6ng Sy thing duac binh Tau sai tiep giiip

Kieu-cong-Tien, Ihi xu-ng viiomg, hieu 14 Ng6-

Viro-ng-Qa^fen, cung dinh ngif tai C<3-Ioa, xira

Loa-thanh, 14 kinh-(J6 cu vua An-dnrffog-Vucrng

da lap xua, nam 255 trtrAc Cbiia ra-dW. Nam 767

cae quan nguyeo-soai Tau da khi cong 14p mot

kinh-do mo-i, la Bai-la bay 14 La-thanh, chinh

cho nay c6 thanh Ha-n6i ; rSi nam 808 lai su-a-

sang',v4 boi-bo cho nguy-nga vftog-chac hen.

ly vay lir n5y \S sau d&n Annam diiffOthong-

dong diing mot nu-6c riSng nhu- d6ri vua An-

duwng-VuoDg, lai c6 doDg vua mfri noi vi cac

Vua Au-lgic.

Vua mW nay dat qnanquyfin, che laip nhirng

16 phep triSu-dinh phai cii v4 chi-djnh sSc y-

phijc phdi dung. Thu-frng 1? moi khi doi dong

vua m6i, thi vi?c Irmic hel la lo cai nhu-ng luat-l?

the ay ; d6i Ngo-Quyen Ihi Ihay cham lo bo thoi-

lyc nu6c T4u dan Ant am da quen lau ddi.

Cau hoi. — DSd Annam thua dip nSo m4 kh5i

phuc ? — Al kh&i nguy dSu h?l ? — Nam n4o ? ~Ai giSt Dirffng-dien-Ngli6 ? — N5m n4o7— Aigift

KiSu-cdng-Ti^n ? — Ocg Quyen ddnh giac \&i al 7 —LSy hl$u n4o ? — Ngy dan 7 — NguM T4u xua Iftp

kiDh-d6 o- a§u7 — Nay ch8 d6 c6 Ihinh nio ?— Vuo

^y 14ra sv gi ?

Page 23: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 21 —

1 1 — Hal anh em Ng --xiro-ng-Vftn vft Ng6-

xu-o-ng-NgAp. ( 9ii-965 )

Nlidrng phe Ihua da lau nam, nhu-ng dSn lim

loi da 14u dW, Ihuang cbSng Ir y^D duac. Nam944 Ngo-Qujen bSng-ha, Ibi em va ten Ik Tam-kha, 14 con Dircng-dien-Nghf, tiem vi, hi^n IS

Binb-Virffng, ma Ngo-xtrc/ng-Ngdp Ik con Ngo-

QuySn, thi phai lanh 'Aa cho khoi n?n. Song Ng6-xiro*ng-Vfln, cung la con Ngo-Quyen lai daSi

duo-c Binh-Vxiang cung len lam vua, hi$a \k

Nam-tSn-Viro-ng. BSy-gicr Ngo-xuo'ng-Ng^p trS-

ve Rhia quy'^n v6i em ma cai-trj mpt it lau : txt

nam 951 tfri nam 951, hi?a la Thien-sAch-Vfcno.

Khi ay laii c6 tudng ding nghlch tSn 14 Binh-bd-Lanh, riit vao Hoa-lic trong linh Ninb-binb, l^p

doa cf do, ma cbang cbiu phi^c quyen bai yua.

Hal vua di dSnh ong ^y, song cbang dang vi^cgl.

N5m 954 Tbien-sacb-Vuffng bang-ba, tbi motmlnh Nam-tan-Vuong (ri mrfi-c mS-lh6i ; song dSn

nam 965 vua ^y ciiDg bang-bS, dang-kbi tbSa

cbinb di danb quan loan. C^cb it nam trii6c, vuanay thS[y quyen minh cbang dugc virng, thi dasal su* qua Tdu doi nbd Han ma cau phong chochSc vi^c.

Cftu hAi. — NgS-Quyen bang-h& nam n^o ? — Ai

tiSm \i ?— Hi|u ndo ?— Ngo-xiro-ng-Ng^p Um gi ? —Ai 16m -vua ? — Hien ndo ? -- Hal anb em 5- vfri nhauI4m sao ? — Ai loan 1 — Thi4n-s4<:h-Viiffng bang-hjl

nam nfto ? — Nam-t^n-ViT<yng bang-b^ nSm n&o ? —CA sai sxx ben Tiu khdng ?

Page 24: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

_ 22 —

12 — Bo-i vua Binh-b6-Lanh ( ytr,-'J19 ).

Vua Nam-tan-Vuang bang-b^ (loan, Ihi nirac

ra Io?n-lac hoD-don qu4 11. BSu dang may phe

loan, ggi la Sir-quftn, cbia nude v6i nbau mi trj,

kbi tbi tiep ke nbau, kbi Ihi mot luat, ma hang

danh giac v6i nbau luon. Con ong Binh-bo-Lanh

d6ng don tai Hoa-lir, nbu da noi IrucSfc nay, tbi

cii' danh cac ke tranh cbien v6i minh, ma lan-lSn

tbang duoc ca thay. Vay ca dan Annam deu suy-

phuc nhan ngucri lam dau, cbonenn5m SeSngufri

lay bien la Van-lhang-Vircng ( cung c6 ch6 ktn

la fifii-(/ianj-l iTo-ni? ) Cling mot nam ay, vua lay

hieu la Binb-lien-Hoacg, roi nam a70 lai doi 14

Tbai-EiDh.

Ay la dau nha vua boa-quoc thii hai, la nhft

Binb. Vua nay cai-lri kbon^ ducrc bao-lau : nam079 vua bi mot lea linh giStmSchgt. Vuadattennu&c minh la Bai-cCi-Vift.

( -) Vua mnon tap dan cho bi^tgiu-kbnon-phep

luat-lc Yk Id so- de giir cho bi^t l5i pbam, thi day sSmde trong san trieu mot c^i chSo 16-n oSu nuo-c soi,

cung Iruyen nuoi opp nua. He lyi nho'n thi hoSc phSitrung \ko chao nuac soi, hoac phSi thS cho cop du"

nhai xuong. ThSy may clmyen d6, thi Ai biSt Ihoi-luc d§n Annam d6-i loan-lac ay la thS nSo.

Vua cung sai sii- qua Tau nb4 Tong ma cauphong. Va cac lioarg de nuAc Tau da mSl maytiJih bEn nam mh cbua lay lai dacrc, thi nay rSttan 16ng nhan lay cac vua nii6c m6i ben Sy 14mchtt-hau.; c6n phan cac vua ben nu6c Nam nghlring : giir chiit lich-sir Iheo phep, m4 duac l*n

Page 25: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 23 —

quyen manh thg IruAc mSil (ISn, u4n cDnj! cii giS

v4y. Vi^c dai sir dW Binh-bO-Lanh da Ijim, lii chia

nu&c lam imr6*i dao.

Cau hSi. — Nam-lSn-Virong bang-ha (loan ai Irj

nirffc ? — Dinh-bo-Lanh lam gi ? — Nam 968 l^y hieu

ndo 7 — C6 dSi hieu khong ? — B^Dg-b^ nam nSo ? —Th? d4o ? Nirfi-c ta liic d6 tSn gi ? — C6 sai svr bSn

T4u Ichang ? — Cbia mSy dao ?

13. — Bcpi Le-Hoan va eon &Bg &x(SSO-lOIO ).

Nam fl79 Binh-bo-L5nh b&Qg-ba, Ihi con li

Vf-vu'O'ng-Tue len Dgoi trj vi ; song c6 mot quaa

\da lia la Li-Hoan ep vua ban tir6"C vircng-

ngoai cho minh, roi nam 980 ong ay tiem vi maxurng hoaog-dS, hi?a la Thl§n-Phfic. Xy la dong

vua thii ba, la nha L6 ; nha nay tri diTwe 20 Bam,

CO hal vua ma-thoi. Nam 1008 LS-dai-Hanh la

ThiSn-Phuc baDg-ha, Ihi L6-long-Binh la con

len ke vj, hi?u la CSDh-thuY. Vua nay hir nSt

qua ma chel, thi LY-eong-USn soin ng6i, cung

lap Nha-Li cSm quyen tri nude tir nSm 1010

to-i nam 122S.

cau hoi. — Ai ki vi ? -- LS-Ho4n lam gi ? — L3y

hieu nSo ? — Bang-hS nam nio ? — Ai k? vi ? — Hiett

nio ? — Bang-ha sac ? -- Ai soSn ng6i ? — Nhk Li?

cSm quySn m^y n3m ?

Ki iSt l?i c&c nha vua truiSrcnSy.

Nhft-Ngd.

939-944 Ngd-vircng-QaySn thing dugfc ke nghjch v4

cAc tucrnK T6u.'

Page 26: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

9J4.9G5 Ng« vuo-n;-Quj6n binB-bS, Ihi cm vnr tiSm

VI song dgn nam 950 lai mSl Dgoi, ma coo

Ngo-QuySo 14 Ngonam-tSnViro'ng-iu-omg-Viin

tri DU-frc Chung vcri anh 14 Ng5-lhi6n-s4ch-

Virffng-xlTCTng-Ngap.

Khk Binh

968-970 Binh-bo-LaDh cai-tri, bieu 14 Dai-lhang-

Vuffng. roi iSy bieu Binli-tidn-bo4ng-Th4i-

Blnh.

Nba L& tlSn

980-1006 La-aal-H4nh 14 Thien-Phiic Liem vi, rSi

qua-dM dtrgc 65 tuSi.

1006-1009 LMong-Binb 14 con Thien-Pbuc ki-wi,

bieu 14 C5nh-Thi'iy. song hvr nit qua mi chSt.

B04N thCt ba

Nha Ly ( ioio-i2i5 )

14 - Ly-thai-T(S ( lOlO-lOW ) - LY-thai-T6n

( 1028-l05i ).

Nhk Ly la nba vua Annam c6 danli tieng

lam, tru6c chua c6 nbanao vichobaog. Nha Ned,nhk Binh. nha Ls tuy da ciru diro'C quS hiro'ngcho khoi quan Ngo hi-hi5p, song Irong mxfrc haycon xon-xao, chua l$p dSu gi cho viing ducrc,

Nhdf CO nba L^ ; m(iri 14p dtrffc ddng vuacha viing, m6i an trong nird-c.

Page 27: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 26 —

L^-coQg-Uan lara vua, (^a hi?u la Ly-thaf-

Tb ( 1010 1028 ) bBi c6a song da cbi Phdt-mase k^ Tj minh. Dau v^y cuag c6 ke tranU ngdi v6i

ong ^y, nen ngufri phai giao chiSn v6i ba aah

em minh l^i den vua in(yi qua-dd^i.

Phail-ma l£(y hi^u la LY-thai-T6n ( 1028-

10S4 ). Cac vua aha Tong cung nhSn doog vua

mfri cung ban hi?u cho Ly-tbai-To, la Glao-chi-

qaan-vu'O'ng.

Cftu hoi. -- M3y nM vua xura Ifim^gi *? ~ NhSj;,L;f^

CO cong gi ? " L^-c6ng-UaD c6 hieu nko 7 — Cai nam

n^o ? — Bat ai k^ vi ? — Phat-ma phSi Ifim gi cho

dirac quyen ? — L^y hieu niio ? — Cai m^y nam ? —Vua Tku CO nhan Nhi L;^ khong ? — Ban hieu gi ?

15 — Giac vo-i niro-c Chidm-th&nh.

Xira quSn Ngo da ,phA-luyel nu&c Lam-^p,roi lai khi giac vai nu-d-c Cbiem-tbknh, nay dlin

Annam cung cii tiSp giSc ay. Giai-han hai nu-6c

Nam-vi6l va Chifim-lhaah khi Sy giap nhau benbSe tlnh Quang-binh baj-gifir. Thien-ha iburd'ng

do tai ngirofi Annam gSy moi gi^c, 1km cho nu-i^c

Chi^m-thknh phai ph^-luy^f. Song cu S^ ma do,

thi thay ro cbang phai tai b€n ta, mot tsii b&aqu^n Chi^m-tb<\nh mk-ch6. Ghe phen quan Sy da

dung thi^t kbi xong-pha coi daL Annam, mk hSuh^t moi l^n dSnh gi^c cung la tai dan Cham xong-

ph& ctt^p bSt nhu*ng nguM Annam ffgiAp coi.

Dau cho Su- conoi Ib^m cbo m^n \M di nua m^c-long, cung du le mk doan quftn Cham ( Hirl ) \k

quSn hay cir6p-ph^ khoSy-rSy, ndn sinb c6d&nh

Page 28: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 26 -

gigc, cung nliir quan Lam-3p xira. Trot ddri nhALv obirng lo dAnli giSc vAi dSn Chi£m-thanh ;

CO danh v^-i quan nha T6ng il laa ma-tfaoi,

Bcri L^-lhai-T5 codi d&Db ncrifcChiStn-thanh

m5t I3d, la nam 1020 Nam gy ThAi lu Phal-madem binh danh quSn ay tai ben bac tlnh Quang-binh va thang dircrc no.

Boi Ly-lh4i-T6ti, la Phai-ma, cung c6 gigic

vdi nirac Cbiem-lhSnh. Vun ay quygt danh mot15n ca Ibe cho xong, tbi chieu nhieu binh sT vSnam 1044 cbinh minb vua Ihan chinh di danhgiac n^y.

(®) Doc ding thily nhuDg dau may diSm IJnh.Bin cSa Bai-Sc. may sac da la, sdng gi6 lang an ; vaynfin vua dSi tSn Bai-4c I4m Bai-an, Bgn hdn Ma-c3( cung Mu 14 L$-de ), & ngoil kho-i ngang du-6'i namtinh H4-rinh bay-gia, c6 dim may h6ng che-khuStmat-trM

; cScb mpl dSl nfia ki c6 inh may vSn-v4bao pbu tbuySn rbng vua nglr. Nber thuto gid xudibu6m n6n do4n t4u vua 6- tp- kh;iu sdng Nhu-t.le ( nay14 song B6ng-h6-i ) chay c6 mot ngSy liSn toi ciraTu*-hien ( or phia nam klnh-do Hug ).

Vua n-jfirc Chiem-lhanh dem binh linh voi-tuang ra han ngir. Binh hai b^n & each nhau caisong Ngfl bS ( nay 14 song n4o khong biet ) ;chu-a giap tran, ma quan Cham da chay. Bgy-giibmh Annam dug! theo, va gigt hSt nliieu : SiV-k^ke 16-i ba van ngiro-i tu- tran, nam ngfin ngiro-ib\ b^t. L?i cung lay dtrac dSu Sa-d3n, IJ -vuaChiSm-thanh, dem ve dang cbo Ly-thal-Ton

; vuaSy IhJy Ibi d^ng 16ng thiromg, cSm dirng gife't ainu-a. C6n kinh-do nitdp ay la Phat-th«, cung

Page 29: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 27 —

phai quan Annam cud'p-pha, ( (iiri nay c6n thSy

luy dat phia lien kiah do Hug dgc theo m& s6ng

ben hiru. )

Nhfrng the-lhife'p, con-hSu, con-hat, coti-

mfia. con tuong nha vua thSy dSu bj bSt ca :

lai nam ngan tO, vua Annam sai di 14p Sptrong tinh Nghe an vS Hirng-hofi, cung la nbirng

quan bi bat trong giac nay.

Cau hoi — Nuo-c Chieni-thinh v^ Nam-vi§l giSi-

han 6- 6au 1 — Quan Cbiem-th&nli I&m gi vo-i ta ? —Bifi nh^ Ly niroc Annan: d^nh giac v6-i ai ? — BdnhiSn dau nam n^o ? — No-i n^o ? — C6 thSng kbong ?

— B5nh ran thtr hai nam nko ? — Gap nhau o- dau ?

— C6 gi^p Iran kbong ? — Annam thi sao ? — Chammay van In Iran, mJly ngiln bi bat ? — Vua Chigm-

thinh tSn gl ? — LSy diSu vua dSng cbo ai ?— VuaAnnam day d^u gi ? — Kinh-do Chi^m-tb^nb t6n gi ? —(V dau ? — Nbiing ai bi bat ? — Sai di din mi. ikm gi ?

16 — Bfri Lt-thanh-T6n ( 1054-1072 )

Boi Ly-thanh-t6n, nam 1089, l?i c6 gi^c

nua ; chinh vua de binh xuat chiSn, ban dSu phJi

thua it Iran, raa sau thi bat dvrac Chfe'-cO, la vua

vuAc Chiem-lhanb ; vua ay the ba ch&u la B6'-

cbinh, Bia-LY, Ma-linb, ma chuoc minh cho

khoi lim t6i. Ba chau Sy riy 14 linh QuSng-binhva phia bac tinh Quang-lrj. V^y thi coi nam nirac

Annam kbi ay an to*! sdng Qu^ng-trl ( ciingkea

la cija Vi^l. )

cau hoi — Bcri Ly-tbAi-T6n c6 giac v6fi nttoc

Chi^m-tbdnb nam ndo ? — Vua niriyc ^y l^n gi ?

Thua thi mSt chau nfto ? —.-Vay coi nam au&c la t4i

Page 30: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 28 -

17 - Bo-i Lt-nho-n-TfiQ ( 1072-1127 ) - GIftc

v&i nu'd'C Tflu.

Lv-NHO-N-Ton tri niT*c lau nStn ; d*i vua Sy

c6 liSng danh giac y6i nu'd'C Chi^m-thdnh v&

nird-c Ng6. Nam 107B quan lii6ag Ly-thiro'ng-

Kif t phung mang di ngCr quftn Chfim dang xAngpha Dattc, songphaithuaqufinSiY- Dauvayqaanfiy cung lay dam ho? dS ba chau m6i nhuang.

Vua Li^-nhwn-rdn phai nghi vi?c giac \{ri

nu&c Chiem-thanh, m^ lo ph6ng can nguy-hiem

to h»n. Vi CO Liru-Dl, 14 tii&Dg nhi T8ng, sam-suaxam chiem nir6c Annam. Quan LY-thirccng-Ki^tdem hen m6t v^obinh ra.d^nh tra tii6ngay, cungsat hsii chau Kh^m. chau Li£ni, giet ho-n tain

ngan qu&n gi^c, lai thSng du-o-c d^o binb dentiSp-ciiu Liru-Di nura. Bay-nhiSu vi^c Sy da xay-ra Irong tlnh Qu^ng-Bong, Quang-tftY. ^^^nirofcTau.

Nam 1076, Tbn-Ban cung 14 ivt&ag Annam,vSy thanh chinh Chftu-Ung, khoi bon muaiDg4y bat duoc thanh ay. Quan thu thanh changmuon lai-h4ng. thi truyen cho c4c ngu-firi nh4 t\r-

vSn hgt th^Y. roi ong Sy cung tvr-ii ma ch8t.

D4n troDg thanh cung noi guong, chang chiu dauphuc nguM Annam, nfin so ke pbai giet trongthanh hen 5 mudn 8 ngan, con ngo4i ca sir k§•duffc mot veo. Binb Annam cung bat nbigungtriri deal v§ 14m toi.

Bay-gifir nhii T8ng Iji sai binh tiep-ciiu ; m4dao binh T4u bSt ISy nhifeu chftu trong tlnhCao-bSng. Nam 1078 L;y-nhaQ-T6n sai di tiSnc8ng vua thuong-vi, vak xin vua 3y tra I9I duSy

Page 31: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 29 —

chdu quan Nro da bat. V^y hai bSn hoa-ir6c \&'t

iibau the nay : vua Tau nhiro'ng Ia| m&Y chftu,

con vua Annam thi tha cho efic ngircri T6u,

phai bat lam toi mSy nSm trird'c dircrc ve.

Ay nudrc Anram mM khoi \hm toi nir^e Tau,

ma ray da nSn h^o-cu&ng luc-hrcrng, dSn doi

nir6c TSu hoa v6i ta kh^c n&o hai nvt&c fuDgdong siVc doDg t^i ohirnhau.

Yen "viec ben phia bac, ihi L;y-nhffn-T6n mdikhi lai vi?c giSc yd*) niro'c Chiem-thanh. Nam1094 vua ay sai di IrSch toi vua Chi€m-lbanb vi

sao khong di ti^n cong cbo tbvr&ng 1$.

Nam 1103 c6 ngu-o"! lana loan & Ngbe-anthua binb Irieu, thi tr5n v^o na&c Chiem-thanh

va giuc vua Che-ma-Na xam chi^m ba ch£iu vua

Che-cu da nbudng xu-a. Song Che-ma-Na giu paSy

tinh ^y cbang bao-l&u, \i nSm sau ughe tin c6biuh Annam k^o vd, thi v$i-v^Dg tra lai.

CSu hoi — L:^-nho'n-T6n d^nh giac vM ai ? --

Gi§c v6i Cbam nam n^o ? -- - Ai l^m tiro-ng la ? — Co*

gi m^ d^nh ? --- Ai th&Dg ? — LSm hoa-d5 n^o ? —Ai mu6n chi^m niro-c Anoam ? — Ai ddnh-tr5 ? — L#thirffng-Kiet sdt chSu nSo ? — Gi^t mSy quan giac ? —C6 thang dao binh n^o nvra ? — Giac Sy & tinh n^o?— Nam 1076 T6n-Dan bat thSnh nio ? — Quan thu

tb^Dh truyfen gi ? — MSy ngu-M phai gt?l trong thaohv^ trong xijr 3y ? — Nu6'c TAu Ihi sao ? —~ L;y-nhofB-

T6n sai xin gi ? — HoA tbl sao ?— C6 giac gi niia ?—Nam 1094 vua Irdch ChJim dlfeu gi 7 — N^m 1103 c6viec gl ? ™ ChS-ma-Na lim gi ? — YSn tai sao ?

Page 32: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 30 -

18 - LY-lhao-TdnC n27-llSS ).

Bdri LY-lhSn-Toa c6 binh nu6c Chi^m-lhaoh

cung nrfyc Cho*n-)ap xoDg vSo nub-c Annam.Quan Sy iSn binh cho t6i llch Nghe-an. Clicn-

lap !^ nird'C Cao-Mfin. Dp nsy m6i tbay danCao-men d^nh giac v6i dan Annam Ian dau hSl.

Su-ky noi dSn nay lam chir-hau nird'C Annam dalau, doi khi cung td-i nop thu^ ; nbu'Dg vay dirngtiro-og la phuc tung Annam cbo tbiel vi?c dau.

Hai nairc Chiem-thinh va Cho-n-lap da xongvao Xii- Ngh?-an the ay, thi each it nam sau, la cam11 33 cung di chiu tbue tien cong vua Annam.

Cau hoi ? -- Ai kg vi Ly-nh»n-T6n ." — Bii Ly-thSD-

Ton nuo'c n^o xong \ko d^nh nufrc la ? -— T6-1 dSu ?

— Cho-n-Iap Id nu-frc ndo ? — Xu-a da pbijc chua ? —Nam ado ca hai nu-6'c chiu thug li^n c3ng vua .\nnam ?

19 — LY-anh-T6n ( 1138-1175)

Nam 1152 Abi Li-ANH-ToN, c6 ong hoangDttdc Chiem-tbanh ten la Ung-minh-ta-Biep i^uxin vua Annam giup minh len ngoi. Ly-anh-T6nsai nam ngin binh di giiip org Sy ; song CM-bila-But, la vua Chiem-tbinh gigtcStuang Annam,caongboang tu6-ng &y dem theo niia. Ay 14 ISndau hSt trieu H4-noi muon du- v4o cic viec riSngnuiSrc CbiSm-thanh, song cbirft diro-c viSc gi.

Nbung-m4 Ch'e-bi-la-Biil so vua Annam cuu-h4n, thi g4 con gai minh cho vua Sy.

^^" h°' - Nam nio Ung-mlnh-t4-B16p xin An-nam giiip Ua n86i ? — Tu-6-ns Annam v4 6ng hoingIhi sao ? — C6 dup'c vi«c Ichong ? — ChJ-bi-la-Biillim g) ?

Page 33: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

20 - LY-cao-T6n ( 1116-1210 ).

^ Bdri Lij-cao-T6n Ihi nhA Ly b^t dSu suy-sut

lan-lSn. Nude Chieni-thanb bdt can cang viec di

lien cong. Nam '177 quan Hi)i xong-vao %u

Nghf-an. Nam 1199 c6 quan Annam vua sai di

phong virtrng cbo vua nuac Chiem-th&nh, ra&

* cbang ro b&i c& nio vua Annam sai di l^im yaiy-

Nam 1203 c6 ngu'ai Itia, ten la B<5-tri, gbe

vao cua Ky-anb ma noi minh bi cau la Bo-Biea

duoi, xin cac quan llnh Ngh?-an ciia giup. Ong ay

thay cac quan khcng lhi?t bung, tbi bSt mk giet

bet. Cling Ibira djp ay ma cufi'p-pha xii Ngb?-an.

C&u hoi — Nam nSo qu^n Hfri ( Cham ) xfing-vio

xu Nghe-an ? — Nam 1199 c6 vlec gi ? — Thuilt lai

truyen ong Bo-tri ?^

21. — LY-hua-T6a (/?/0J224)

Qiri Ly-hu?-T6D nam 1218 quSn Chiem-

thanh, quan Clio-n-lap lai xong-vio iinh Ngb^-

an. Xy la dau may chau yua CbS-cii nhuimg cho

vua Annam chua c6 pbuc Annam cbo thi?t.

Biti Ly-bu^-T6n cai-tri, tbi giac-noi noi

tirng-bung. Trong den ciingconhieu ke mongloan. Cd nhi kia, IS nha TrSn, ciing da c6 quyen

to trong nu&c. Vua c6 nhiing con-gai ma-lhoi,

nfin troi \\ cho con nbo tuoi h»n het 14 Pb^l-kim,

*hi?u 14 Chiea-hoang, do?n v4o chua, khoi ba namtbi bi giSt. Vua ba ChiSu-ho4ng c6n nbo lam m6i

CO bay tuoi, m4 mS mot tieu-hSu cung m6ttrang-

tac, la ngiro-i nha Tran, cung ung ket-ban vot

nguivi 8y. V4y bSt d6i nha Ly t6i d6ri nh4 Tran,

Page 34: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

32 —

Cau hoi - Nam 1218 ai xoDg \ko Nghe-an - B<rt

nSi ? - Vua Ir8i vi cho ai ? - Chicu-hoing duO'C m5y

tuSi ? - K4l ban vfri ai :'

K'4 tat lai cae vua triro'c a'&x-

Nha Lv :

1009-1028 Ly-thii-To hay li Than-vo-ho4ng-Be Irj

19 nSm, s3og dlrg-c 55 tuSi.

1028-1054 Con 14 Phat-Ma hay 14 Biic-Chinh, hi^u

la LJ-lhai-Ton tri tluo-c 27 nam, avr»c 6&

tuoi.

1054-1072 Con ch 14 Lj'-lhAnh-Ton, kea 14 Nhtrt-

T6n, song iliio'c 50 luoi, tri Saac 17 nSm.

J072-1127 L^-nho-n-Ton 14 con ca ken Ift Ki^n-©l!rc,

hoi mM Ign tri nir6fc, thi ph&i nh6f c6 megiiip ; vaa nSy s6ng dirofC 63 luoi, Iri nu^c<lu:o"C 56 nam.

1)27-1138 LJ-thSn-T6n ch4u vua trttcfC, s8ng iacrc

23 luoi, tri nu-6'c dirg-c 11 nam.

1138-1175 Li'-anh-fan, 14 con ca, len ngdi hoi mwi

ha tuoi, hieu 14 An-nam-quSc-Yurcng, sSng,

dug'c 40 tuSi.

1176-1210 L^-cao-T6n 14 con thur s4u vua tm&c,

tri niro'c 35 n4m, s6ng duo-c 38 tufei.

1210-1224 LJ-hue-T6n 14 con ca, thS vi cha hSi 16

tuSi, vua nSy chpn con-gSi Ihithai minb,^

iSn 14 Ph at-kim ( Chieu-hcing ) nSi vi, doan

v4o chiia ; khSi ba n4m thi bi gi^l ; da tri

nirfrc dwcrc 14 n4m.

Page 35: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 33 -BoAN Tii<r n8.v

NhaTran ( 1220-1414)

Cac vua nba nSy iTa&c lo duoi quao Mdng-ch xong-vao troDg coi nii6c, roi lai d^nb giac \mDu6fc Chidm-thanh, n;a kbong duo-c may-mSncho bang cSc vua Irirdfc. Va lai cung pbSi lo dep

c&c quan trifeu ghe phen dSy nguy. Bai vay

Dirdc-nb^ ra jeu mil binh nha Minh bei Tau lai

bSt niidfc Anoam.

22. — TrSn-thai-Ton (l2-i5-l"58 ).

Tr^n-thai-T6n la cboag hk Chieu-hoang tan

tfim lo viec (ri nuic.

( » ) BM vua 5y c<) dinh s6 m<jc, chlic-lircrc, b§ng-

Igc c4c quan, cung nghi-dinh thug le. ThuS thin Ibi

cfr ke c6 mgt mlu rupng phSl nop-mdl auan li^n

ke c6 hai mSu, bai quan ; ke c6 nam mSu sJtp ISn, thi

ba quan ; ke khdng ru^ng dSt, khoi nop gi Mt. Laimot mSu phSi chiu mOt tram gia Iiia thug. Con ntrfrc

Ihi chia Wm mvittl hai b5 ( tinii ), c6 quan 16n nhSdu dang-c^p. Vi^c thi cbir-ngbTa, thi lo k;^-Iu-o'Dg vAtrong-Uie horn, mk ke n^io thi dau tbi du'p-c chirc Ianho*n xira. Ciing troog d6*i d6 ngu-d-i-ta dSp d^ mk ngaok?o nu6c lut trin pb4-hai nhorn dan. MSy chii c6 dStlis ISp b6- d4. thi nhi-nuib^c bSi lai cho hSt thiy.

Nam 1286 nha Tong phong rawng cho ThSi-Ton, cung ban hiiu cho vua ay la An-nam-qnd'c-vu-o-ng. Liic Sy nu^c Tau v6i mr6c Aunam coi

bjftuan-'ioa lir-lg Song nam 1241 c6 may dftn

— S. K. N. A. -3 —

Page 36: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

_ 31 -

nioi tbu9C qujen nuirc Tim x6ng-pba dja-hat

11116c Anuam dau ngo41 bSc, thiquantirfrng Pham-

kinh-An di danh cung duoi du-o-c no. CbSng hay

chinh vua cung than chinh kinh vang Iroug cac

SIT nuac minh, vua ]ai qu4 bO Ibau vao Bia-bat

nuoc Tau, cbo-nen thieu chiit nira vua pbSi tay

quan giac. May vua khoi nan ma duac ve bioh-an.

NSm 1252 vua Thai-Ton cbi6u binh danh

nu*c CbiSm-lhanh. Nbaa bori nude nay thay cac

vua lot d6i nha Ly jSu Ihg, nen dau con den tiSn

cong mac-long, song cung hay khuSy-pha cac

noi gi4p-c5i nir6c Annam. Va l^i vua nuira Sy

cung doi lai mSy chan vua ChS-Cu da nhudiag

xua. Lan nay chinh vua de binh rp danh, bat

diro-e bk hoang hSu Bo-da-La cung may va

in9n, nhiSu quan v& nhi^u ngirai khae demve lam loi.

Vira Ihang duwc quan Cham, lien bi quanMongto xong-pha. Co mot luiirDg Mong-co, ten

la Ngot-Iiro-ngHo'p-thai, chi?m Van-nam, roi

n&m 1257 keo binh thing t6i tinh Hircng-hoa.Chinh vua Annam th&n chinh ra ban ngix quEin

gi^c ; song binh vua tr5n-chay bet, thi vua cungtbao-lui. Vua t6i d6 B6Dg-b6 dSu cho song Nhi-ha, thi {jap Thai-lir dong-cung dem binh ciiu-

vifn. nen lu-fiug Mong-co phai Ihua ma nit binhtr&-ve; song cbua phji 14 chiu Ihua cho Ib&t dau.

C4uh6i. — Nh4 Trkn ddnh gi?c V(W ai ? — Btri

ahk iy sao mk nu6-c ra ygu? — Boan ai bat nuo-c' —TraD-th4i-T6n c6 lo viec tri nud'c khong.'— Na&c TSupnoag vttOTDg cbo Th4i-T6n nam nio ? - Lai ban hieu

Page 37: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 33 —

Ddo ? — Niim 1241 c6 f?i«c v6i ai ? - Ai Idtn ttr&ng ? —CiS thiSog hay li thua 7 — Vua lijc d6 Ihl sao ? — NSmn6o 016 c6 siac \6-i nirfrc Chiem-lb^nh ? — Ctrsao ? —Thii-Ton b3t dirp-c ai ? — Doan c6 f>iac vfri ai ? —Tii6Dg M6ng-co IS ai ? — Chi6m nu-6-c n&o ? — Tffi

dj?n tiDh nio ? — Vua Annam di ban ngu- thi sao ? —Ai dem binh citu ? — Mung-co Ihi sao ?

23 — TrSo-thanh-Ton ( U5S-W9 ) ; TrSn-

nho-n-Ton ( l379-liS9 ).

Boi Tran-thanh-Ton, Nh4Ngayeasaisu-qua

hoi-tham ch6 cfty cot dSng. Dayan-do cay c6t

do la the naj ; Ihuo xiia d6 n&m 13 sau Chiia ra

dd-i, Ma-viSn 14 tiling anh danh bSn Tau sai qua

d4nh ba Trirng-Trac ; oug ay tbang duroc thi dung

mot caj col dong, lai c6 thich cbft rang : «BSng-

tru chiSt, Giaochi dl4t, n la cot nSy c6 hir, tbi

xii Giao-chi pbai huy-tuj et. NguAfi Annam di qua

cot ay deu bo v^o ebon no, ho^c da, hoae v6 v&

cung manh sanh, de lam cho viJDg them, nen nd

bi ehe ehuai kin c5 di, kbong con Ihay dau-lich

gi nua. Nay nu-oc Tau cho qua bbi lai chuyin cu

lam vaiy, chang qua la c6 ^ gay molgiac, abirag-

mk dSn dwi Tran-nhcnTon mai danb giic thiet.

Vi vua nay dau da c6 Ifnh trayea nbieu Ian

mac-long, cung chang chiu qua Tau tiSn cong

Tua thugrng vi, chi sal mot ngufM ton-lhSt cung it

qnan di sii ma-tboi. llSl-tat-Liet ( Konbllai ), la

hoaog-de da tbang c5 phu-wng Bong, thSy vua Aa-Bam cu&ng phep, tbi ISy lam si-nbijc cung quYistoSn pbat. Tru-Ac hgt vua ay xin cbo binh Tauqua ngang dia-pban nuic Annam ma di danbnird-c Chi^m thanh, vi da giam-cSm c&c sij vua.

Page 38: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

_ 36 -

Vua Ly-nhan-Ton da khdog tbfem tr4 16-i

vS vifc hoJiDg-dS nin trirdc nSy, lai lo su-a danh

giSic. Chinh thal-tu- nha Nguy«n xuSt than di d4nh

giSc nay. Cling bat dirjc nuic Annam lam toi

DU&c TJiu it nam ; ma kJ dpc-da \&i nguiri An-

nam bon hU 14 ludng 6-ma-Nhi.

Vay Iruac hgt binh Annam thao-lui hai If,

ma binh 6nig-Nhi va hoaag IhSi-lir Tau tbl cii

san vao cac ITnh nu&c Nam. Chlng hay chfi vna

cung vJo dSm noi conR giiip giSic ; to cho no biSt

cua tien lucng-pban troDg nii6c la bao-nhieu, lai

diing ben giac ma dinh \di quf-hirong minh. VI

v4y quau M6ng-c6 bat dujc ca ua&c Annam, mivua Nhcrn-Ton v6i cha, U ThAnh-Ton, thiriilvao

tinh Thanh-hoa. Vua Thdnh-Tdn lihi ay hay con

sting, song da nhugng vi cho con.

Nhirng-ma quan giae & xii- nong ciing d§e

khi Chang quen, nen dau chet nhieu 1dm, Y^y hai

vua Annam m6i kh&i giac lai. Tnr6c bet danh

dugrc Hoang-tii', rbi tii turang dii 6-ma-Nbi, doan

danh tud^ng ca, Ik Toat-6b, ma gi^t ducrc giira

dam chien. Trong nhirng tr|n nay quan Mong-cobo thay hSu nhir t6 so ; con bao-nhi§u soog-

sol tbi Ian y'i TSu rat doi gian-nan.

Hoang-de H6t-taf-L'et hay tin quan minh daphii bai tr4n Wm vay, ttii chieu binh md-l midi kho! phijc. Quan giac keo tAi trgn b6 dirolthiiY dSu c6 ; B6ng-cung v&i O-ma-Nhi dE binh.Mi 15n nSy cing klion cho quan ay horn ISn Irnfirc

niia. Qufin Siy Ihang daoc may Iran nho-nhS,roi phai h?l luorng-phan, mi Annam hiep binh

Page 39: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

xong dinh cung b&t 6irqrc mSy tu^ng cS. Tr4n

nSy cbSt da ghd. Vjiy nu-6c Annam khoi lilm ioi.

NmS-c nho 14m v^y mi chSng noi binh tirdng

MoDg-co, cung Iri4t dSng quio Sy khoDg cho

tbang tdri nua, thi da lbi$t 14 rang danh I

Hai trieu Bac-kinh v6i Ha-noi khi daa thl

khong thuan y v6i nhau, ma dog ngiiy cang ra

tu-tS ban, it nSa 14 cbang con thSy nha Nguyenma^n ISiy niro'c Annam n&a. Con cac vua An-

oam au-14 da th^y viec xira, n^a lo m4 tranhmoi d^u g&x tijng.

C4u hoi. — DM vua ij nhi Nguyen b6n T^u sai sir^

chi ? — Tu-o-ng n4o m4 dung cot dong ? — Ghi chuodo ?— Nay cot thi sao ? — Nufrc T4u hoi vay f chi ?

— BM vua nio mi c6 giSc ? — Tai sao ? — HSl-tSt-

Liet nhirt dinh gi ? — Xin sir gi ? — L;^-nhffil-T6n

c6 l^m 14m sao ? — Ai th^og ? Ttt6-ng T4u n4o dOc-

dn hon ? - Ai tbua dSu hgt ? — Ben ta cb kS n0i

c6ng Chang ? — Nhon-T6n riit binh v4o tinh n4o ?

— Vua Th4nh-T6n con song kbdng ? — Ai I4m haicho quan M6ng-cg ? — Hai vua ta thi tbSng li^n ai ?

— QuSn M6ng-cS thl ra sao ? — HSt-tSt-Li^t 14m gi ?

— B4nh (iiSc d4a ? — Ai 14m tuong ? — Ban dSu ai

thSng ? _ Boan tu-6-ng T4u hi gi ? — Quan M6ng-c5thi sao ?.— Annam v4 T4u 6- vfri nhau th^ n4o ?

24 - TrSn-anh-Ton ( liBS-lSU )

Nho-n-Ton nhirdrag vj cho con, la Tran-anh-T6n. Hau hSt cac vua nh4 Traa c6 lh6i hay tir

chirc ciing chon nguiri ki vi tri»*c khi bikag-hii.

Page 40: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

_ as —

Nhung vua da Ur cliirc Ihe ay cungcon 16n quyen

trong nu6c lam va c6 hi^a la Thiro-ng-ho&ng.

Bdri Tr5n-anh-Tdn lai kbSi giSc v6i nii<irc

Cbiem-thanb. Nam 1306 vua cyu NhcQ-Ton

sang du vacg Irocg nuAc Chiem-lhanh cung hiia

ga cbo Che-Miin, la vua nuirc ay, mot cong-chua

nairc Annam. Cbe-Man dae chi pbi da, lien voi-

vjng dang cho tripu Annam nhlfeu eua II qui-

irong ; soDg vua va tri6u Annam xem ra chSng

ling vi?c ga cong-chua lam vay. Che-Man muoa

cho xuoi vi?c, Ihi fiao ehSa 6, chaa Ly & satcoi

niro-c AnEam lam ciia cu-iS^i. Xii do nay la phan

hen nam tinh Quang-tri, ca tinh Thirathign

va mot phSa tinh Quang-nam. Vua Anh-T6n

thay CO loi, lien ga cong-chua. Ma djn Annami

b5i da qucn ke nbu-ng dan khac phong-lijc v6i

minh la mpi, khi thSy vua ga con lam vay, Ihl

etro-i lam. Va lai nirdc Chiem-thJnh tir y manbu'ong cho nu6c Annam ndi rong phan datphla

nam nbu vay la c6 mot ISn nay ma-tboi, nen

cting lii lich la dang nha.

( Si) Ba ch;'iu Bo-chinh, Dia-hj, Ma-Unh cung 14

,

Sil da nhu-crng, son}< d6 W vua Chg-Cu nbu-drag michuOc minh cho khoi Wm 161

',lai col nhiing viec xay

ra vS sau, Ihi thSy rO dan Cham chang dtlnb nhu-crng

ba chSu Sy bao-gicv.

Nam 1312 hai nuoc lai rSy-ra vcri nhau.,

Cbinh vua Ti-£in-anh-T6n than chinh di danh

n\i(tc ChiSm-lbi'inh bSt dugfc vua Che-chi mh difay'€ H&ndi, cung d^t era vua ^y, lA Che-da-kha-

b4-nI4n len ngoi, cbuc la quyfen viro-ng. Bay-

gjcy nu-fi'c Chi^m-th^nh lhi?l phuc quyen .'Vnnam,

Page 41: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 38 - _ ^song Chang bao-liiu. Thirotng-bai cho nvi6c khon-

nan Sy I vi Ihay troog Sfr, tbirdfog h? ISn nao c4c

vua Ha-npi Suae xen vSo c&c vifc riSng mrSc 3y,

thi phSo nhieu IJi tai eae vua niro-c Sy tranh

tung vffi nhau mi 14m chonir&c c4ng nijiy canR

ra xon-xao tan-bai.

Cau hoi. — Ai nhir6-ng vi cbo TriiQ-anh-ToD ? -~

Nh4 TrSn c6 tb6i gi ? —IVua lir chvrc dang hieu nSo ?

— BM vua Tr5n-aoh-T6n c6 giSc vW ai ? — N5mnSo m^ Nho-n-T6n hlja gS mOt cong-chua ? — Che-

Man c6 u-ng Imflng ? — Dang gi ? — Ai lihong u-og? —ChS-Man thi giao chSu vko ? — Nay li xii nio ? —Anh-T6n c6 ung kh6ng ? — C6n 3an Annam thi sao ?

— G6 m^y iSn m6 nuo-c Annam r6ng ho*n pbi thiro-ng

vay kh6ng ? — C6 giac lai nSm nio ? — Vua ChS-Ch£

thi sao ? — Anh-T6n flat ai 14n ngoi ? - Ban chiic gi ?

— Tai sao vua Annam xen vie vi$c Chiem-thdnb ?

25 - Tran-minh-Ton ( lSU-13%9 ).

Bdri Tran-minh-Ton, nam d316 c6 sai binh

diinb nude Chi6m-thanh, au la vi nvriS'c ay khfing

' muoQ phiic nurdfc An-nam nua. Binh An-aamthSt tran, thi vua lai sai d^o binhkih&ctiSpdanh,'

cho nen vua nu'6'C CbiSm-tiianb, la Ch^-nang,

pbai tbua mi cb?y sang niii5fc Qua-oa ( Malaisie },

Bay gidr m6i bin mOt nguW kia, [fin la Kha-nanIfin ngfii 11)8 vj, chric \k quyen vu-ang. Song nSm1326 IhSy Su-ki? r&ng : nu*c ay khdng con dl

tiSn e8ng triSu Ha-noi cho Ihwfrng, l?i llv?tc5ng

kem cbSng dirac qui bau nhir tnifiic.

cau h&i. — ©iri TrSn-minh-Ton c6 gi5c vcri aj vi

oSm d8o? — Ai thua ? — C6n dao binh khic lira gi 7

Page 42: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 40 -

— Vua Cliierc-thdnb Irt ai '.' — Tr6ii di *lau '.' — VuaAonam dat ai I6n n(i6i '? — N3na 132() nu-6'cGhifira-

Ib^iib COD di ti^ii cung tri^u H4-nQi kboo^ '*

S6 - TrSn hiSn-Tdo f r3W-13i! ) va TrSn-

du-Tdn ( lMt-1369 ).

Tran-minh-Ton nbu-CTOg vi cho Tbav-hien-T6.V, ma liay coa song cho den dcri vua sau niia,

I.i Tran-di3-T6a. BM TrXn-hien-Ton ( 1329-1341 )CO danh giSc v6i nu-6-j Ai-Iao mot Ian, ma khdngttiro-c viecfi. Bfifi Tkan-dd-Ton (1341-U6a) c6ong hoaog mt&c Chiem-lh^nh, ten la Ch%'-m5, biem re la Tra-hoa-'>e-de duoi ma chay vko nirftc

Annam. Nam 1353 Du-T6a dmc tol djp ma sen-tJo trong cac vi$c riSng nufirc Cbiem-ltanh, liensai binh di giijp Ch?-mo phuc nghi?p; song binhtliiSu luong phai rut vS. Bay gitr quSo Cham noidanh va xong chiem chau Hoa m6i nhucrog cjionu<yc Annam.

C4uhoi. — Traa-hign-Too dinh giac vo-i nufrcii4o ? — C6 dirg-c viec gi ? — Ai xin vua Annam ciiu ?— Du-T6ri sai binh nam nfio ? — Co du-oc vieckbdng ? — Quan Cbam Ihi 14m gi ?

27 - Nghl-Tdn ( 1370-I37i ).

Dfl-T6N bang-ba khong con ke dai. Ba thai-hiu quygt ton chau vua Minh-t6n'la chSngminh, 18n 14m vua ; song vi«c bSt th^nh, vi cich it

Ian Dirorng-nhu-l-Le b\ c4c quan l»n theo phe one.Ngh«t6i> cSt chiirc ciing gigt dl. Bii IhAi-hau trSnqua nuCc Chi«m-thftnh xui vua nude $> x6ng

Page 43: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 41 -

dinh na/rc Annam Vua truAc li DQ-T6n nhCrng

me cho-i sung siro-og chSng lo chi dSin vi«c

binh-liah, nen qu5n C/iam kio thing ra 1*1

Ha-n6i ma kbong ai ngSn-don gi hSt. Qaan Sy

ciro-p pha cung dol ca Ibinh, lay v6 so cua-c5l

vk bat nhieu con tre dang tbl nam nu- Annam,

dem ve 1km toi moi no. Su-k;^ lal th«m rang : tir

do ve sau nuo'C Annam ckng ngay Iran su- khSn-

kho.

Cftu hJi. — Bii lli4i-haa qny8l I6n ai 14m 7aa ?

— C4c quan Ion chon ai ? — Dufrng-nhut-Le bi ai ?

— B4 lli4i-hau trSn di dau ? — Tai sao mk nvrac

Aanari! tliua ? — Quan Cham 14m gi ?

28 - TrSn-duf-Tda ( 1311-1317 ).

TrSn-due-Tdn ke vi anh. Nam 1376 dSu IriSu-

than can-gian thS nko mac long, vua ay cung

quyfe'l danh mot Iran ca the ma phk nudrc ChiSm-

thknh cho xong. Vay vua ay chieu mot dao-binh

!a mgl v?o hai muda ngii6-i, chinli vua tban-chinb

ra doc chiea. Vua nir^c Chiem-thanh Ik ChS'bSng-

Ngahai-hungkinh-kbiSp. ben g&i liSn vua mirb-i

m&m vang ; song vang t*! cbau Hoa, thi quan

cai cbau ch?a lai chang cbo dSm di. Vky binh

Annam keo lii kinh-do nu6c ChiSm-thknh,

nliung ma ph4i phk Ian v& chay ; vua cing nhiSu

quan d?i-tban bi tir Iran ; con bao nhi4u lai-hkng

hgt, ke tbokt diroc mk ve thi It lam.

Cku hoi. -- Ai kS vi Nghe-Tdn ? — DSu m4 TriSu-

Uiaa khong chia, DuS-Tfin muSn 14m gi ? — Vua

14m gi ? -- Vua ChSm 14 ai ? — Gil sii gl ? — Ai chka

lai ? — Binh Annam thua & diu ? — Vua thi sao ?

Page 44: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

2(1 - Tran-dS-Hifn (1377-1388)

Vua Nghe Ton la vua nhirwDg vj, khi duffc

tin binh quoc da thua, ma em minh \k TrSn-du?-

Ton da l« IrSn, lien ton Triiti-de Hien, 14 con

ong ^y, len lam vua.

BM vua Day quan Cbam kep ra Hi-npi ba

ISa: mot Ian nam 1877, mot Ian 1378, ni6t ISn

nuanam 1308. LSnnay no phaphachlTnhThanh-boa, tinh Ngbe-an cung dal ong Hue la tiro-ng

An-nam da lai hang vdi no, nam 1376, liic vay

thanh Bo-Wm, len Um Tua cai mSy xij no da

chiem divoc; ong nay lay hieu 14 Ngu"-eSu-

Tircng. BSy gicr c6 mot quan, t^n la Le-qui-L€,

CO quyeo the lam, cung la ngu-cri da lam cho que-buang phai muon deu tai-hai, ong ay duoi dirorc

quan giac.

Dan vay hang nanj quan Ch&m cOng conkeo vao c5i dat An-nam. Nam 1381 An-nam tiSng

the lam, den doi phai dien tbSy chiia di linh

ma danh quSn ay. Nam 1382 no xong vao tinhThanh-Hoa nfra, phen nSy ong Qui-Le thang duaevii Iran. Vay nSm 1383 ong Sy dinh di daahqugnCham tai trong nve&e no. Nbung ma khi doanbinb thuy l&i cii-a 6-t6n 6- phia bac tinh Quang-binh ( nay keu la Vung-chua ), thi bi gio ngiroe,phai !ui tro- vfe; nen dan Cbam cdn xong phfidat An-nam mot 15n nira.

Cau h&i. — Vua Nghe-Ton dat ai 14m vua ? ..

Quan Cham kio ra HS-npi taiy iSn ? — NSm nio 7- Phi tiDh u4o V — BSt ai lira vua ,' -- Ong Hue liai .' - L3y hieu nio ? - Ai duSi quan Cham di ' -

Page 45: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 43 -

Quan i!y con vfto c6i Mi ta khong ? Phai dic-n ai

di linh ? -- Nam 1382 ai IhSng quSo CMm vii & dSu 7

- Nam 1383 6ng Qui-L« muSo 14m gi ? -- Binh-lhiiy

bi svi si v6 S- diiu ? -- Quao ChSm c6n lira gi ?

30 — B&i TriSn-thuan-Ton ( 1388- ISSU )

Nvr*c An-nam cSDg ngJiy cSng suy-siit, bo-i

nliiing giac noi. Phe quan L«-qui-U mot ngay

mol niaDhlhe. Qaan Sy bat vua Ngh$-Tdn, li

vua gia, da lir chftc nam 1372 phai §p vua TrSa-

de-Hien nhiro-ng vi, ma ton TrUa-lhnan-Toa

lam via ( 1388 ). Ba vay, lai nha Minh ben Tau

da du'di aircc quan M6ng-C(S, IhMy niKyc An-natn

mot ngay iot la sul-kenn, fbi coi bo them lam.

Nam 1389, quaa Cham xong pha xii Thanh-

hoa Ngh?-aQ mOt Ian nira. Quan L§-qui-Le di

danh no, song phai Ihna. VJy vua Ngh?-T6n sai

quan Tran-khat-Cho-n di duoi giac. Su--ky rJng :

«Khat-Chffa nghe linh vua truyen thi buBn-

phjgn lam, song cung phai vang ; ong Sy va tir

gia vua v4 khoc, ma vua gia cam nii6c-mat khong

lai, cung khoc wh ng6 Iheo ong Sy dang bu6c ra

di.'» Sii-kjnoi bay-nhieu \tri dom-sCT tham-ShiSt,

thi da du ro khi Sy trieu vua Nghe-t^n nao long

rim Chi 14 chirng nao. Quan Khit-Chwn chSng

dam giao chien, liji lh6m c6 ngiiW ton-that nhJ

vua ten la NguY«n-Di«u, vo-i quin theo do, dSu

sang bto giac, cho nenAnnam xem ra da hong

mat na6fc.

Nam 1390 xay ra mot vi^c, v8n la vi?c mpt

ngay ma CO sue dai-'.hay sS-phSn ck mpl dan. S8

la CO iSn kia vua nuffc Chi«m-!hSnh, iil Che bong-

Page 46: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 44 -Aja TiS-i Ihang nfli-c6ng NguYln-Oiea keo chirngmot Irani thuySn, ca gan di lo t6i ira&c, b5 toanbinh xa l3m. BSy-giAr c6 mpt quan nho Mn Cbatn,tin la Ba-mu-K£, bj vua Chg-bong-Nga qu!r, thlso CO khi vong m?ng, iiSn sang b6n Annam, mkchi cho quan Khal-Chan biet, thuyen vua Cbg-bong-Nga Dgir, la thuySn xanh. Quan Annam ciinbam IhnySn do ma bSn, Ihi vua bj dan chgttuffi. Tirc-lhi thSng ooi-cong Ngujln-Di^ii ch5tMa vua mS Iron ve bSn minh. Song no cung bigiSt lap lie. Con dan Chg-b8ng-Nga thi difiu-vgdang cho vua NgheTan. Khi sii vg t6i trign 14dttooggiiiabandSni, tbi vna giirt minh vungd?y, tiT&ng dan U quan ChSm I6i danh. Nhungkh. ro tv sir, thi vua nhin d'Aa U ngbicb minhmol doi lau ma rUng : « Tr5m v4 Chg-bong-Ngar?p-r.nb lira-loc v6-i nbau da lau, nay m^flhly

llZVl' i''*- •'^" ''^'-

""" o?"-"'"" bSn

kt^rm^'"^;^"''^*^"-'^''-^^^^^^^^^^

rr.n S'h "J"^",'^"' '* ''^'" **02. hai dan cung

Pb?r, l,nh Quang-nam, Quang-ngai b4y-gier.

«uh6i. .. Trong n„*e thi sao ? - Lfi-qui-U

nio - Ban TAu Ih. sao ? - Nto „4o CbSm x6ng

A. np: c6ngbSn Ta ? - Vua Ch«-bS„g-Ng. i v6i ai ?

Page 47: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 45 —

" Ai chi thiiySn xanh ? -- Vua Chiim ch^t th^ n^o ?

-- Nguygn-Di^u Ifini gi ? -- C6 pbSi phat khoDg ?

-- BSu vua CliSm digu vfe dAng cbo ai ? -- Vua Nf^he-

Ton l^y li^m sao ? — Doan n6i gi ? -- »ao-bJnh Chiim

thi sao .'' — Nam nixo mA ddnh niia ? -- Nud-c Cbifim-

tMnh uhu-frng tinh nko ?

31 - TrSn-thife'u-B^ (^595-^400 )

NhiTDg-ra^ Iroag nirdfc Isti xSy ra nhieu chuy^n

kboDg yen dircrc. Vi khi vua Nfth?-T6a bang, tbi

L6-qui-Le ep TrSn-thuSn-Ton tir chii^c vua,

r5i quan ay ton chau ngo^i vua cuu md-i neu ba

tuoi len lam vua, hieu I^ Tr^a-tlii^u-B^ ; vua

nSy tri nu-^c ducre hai nam ma-thoi. Nam 1400

LS-qai-L6 tiem vi xung hoang-dS, cung lap nb^H5 cai-tri tir nam 1400 cho t&\ n5m 1407.

Cauhfii. — L6-qui-LS nhd- Ngli$-Tdn bang-h^

l^m vigc gi ? — T6a ai ? -- Tri mSy nSm ? — Ai tiSm

vi 7 — Lap nh& n^o ? -- Nhi H5 cai nam nSo ?

32 — Nh& Hb soAa vi( 7^0-1/a07) — QuSn

Ngo bat niro-c ( i-m-iM8 )

• Ho-Qui-LE cam quyen cbaag bao-lau. Nam1401 vua ^y nhu-drng \i cho coo, la Hb-bau-Thiro'ng. Ben trieu nha Minh khi ay c6 hiSto

ngu6ri Aanatn, hoS[c bai chSng mu5n phuc nhd\ua m6i, hoac bo-i so* b nir(5fc Annam phai oanmang, m& tron sang ben ^y. V^y nam 1406 c6

dsto-binh nu-Ac Tau keo qaa Annam m^ giup motngirffi kia lhu6e-vfe n\tk TrSn phuc quoc ;

quan §y bj binh sT vua HS-qui-L5 vfiy <IaQh» n6n

phal nop ngir^l tranh ngdi &'y cbo nb^ Hd, tbi

Page 48: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

^ 46 -

mdi du»c ve bta T4u. Noi nam (16 lai c6 hai dao-

biDh lir6ng Chu-caog, Trirorg-phu v<>i Moc-

th&nh keo vio nu6c. Ban dSu iih4 H8 IhaDg

daar it Iran nh6, song bi linh to nen pbai trSn

cbay. Kinh-d6 pbai quSn Ngo bat, hai vtia aa&c

Annam rut vao Thanh-hoa. Jlai vua danh ran

mot Ian ntta, song pbai thua cung bi quan Ngo

batdi?u qaaTau.

Co tt vua nha TrSn 14 JBfe'-qui ( 1407-:409 ),

B^qui-Khoang ( 1409-1414) cung ra siic danhv6i Tau, song kbong noi. Vua Be-qui-Khoang bi

nu-(>c T4u bat, ma dieu ve Bac-kinh nam 1414.

K^ (iac nay c6 nhi^a quan Ancam thiet dadSng trang anh-hCing, nen Annam dau mStnvtdc, cQng hay con vinh-vang.

( * ) Cao vua nh4 Minh t'Aa hSl khi luoi quadanli giac, da hiia vffi dan Bic-liy nhieu d6u lam ;

mk Ithong giii dSu gi s6t. Nd lai h4-higp ngu-cri Anoamqua 14m, dSu nhfing Ihoi-luc ISt-vat n6 cCing chlngtha ; n6 bSt n^uM Annam phSi de t6c cbo dSi, camkbong cho cham boa trong minh tbeo ki§a xua. Dau-bk con-g5i phSi ban do cut rpng lay. PbSi tbeo th(?i

nurcrc T4u trong mpi chuyen. Quan Sy kiSm Aaoemo- vSng 6- Bac-ky, tbi bat ngu-6-i bSn-thS di khaimo ; ke thi ph5i I8n rung dem voi cSi di du bSt voitrSng

; ke lai Ian xufing dudi diy bien miki^m ngoc.Xau-bo-i nang-aS qui le, I4m duo'c bpt muoi n^onh4-nlr6-c thau-15y mi bin. N6i t&t m§t IM, dan-svrkh§-so- qua kh6ng sure nio cbiu tbSn.

Dan Ng5 & V9y, thi khSng le nSo cai-tri cholau duoc. Vay nSm 1418. ong L&Lo-i thai loan,ma CO nhieu quan dSng bung Iheo dng Sy.

Page 49: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 47 -

Cau h5i. — lio-qiil-W nhii6-ng vi nilm nSo :' —

Ai limi'ua :' - Annam sang bSn T4u sao ? — Bao

binh T4u qua bio Annam 14m gl v4 oSm nio !'—

Thing hay 14 Ihua :' - Cho v6 hen TSu thi buOc dSu

oi ? — C6 lu6ng nio con dem hinh giao chi^n ? —Ban aSu ai IhJng ? - Roi thua Ihg n4o :' — Tron di

dau ? — Bto T4u bat hai vua dieu qua dau ? — Vua

n4o con ra slic danh ? — Nam 1414 vua n4o bi bSt ?

— Annam con vinh-vang lai sao ? — Ai khiri loaa

v4 nam o4o ?

Ke tSc lai rac vua Nba Tran.

1228-1238 TrSn-lbai-Ton len agoi hSi con tho'-Su,

nhff cha 14 TrSn-Thua phu chinh ; vua Sy

tri niT6c durffC 33 nam, rSi nhurg-ng vi cho

con ; nhugng vi roi con s6ng du-ffc 19 nam,

c3 thay 14 60 luSi.

1258-1278 Tran-th4nh-T6n 14m vua 21 nam, lit chiic,

rdi sciog'duro-c 23 nam, cS th&y 14 51 tu5i.

1278-1293 TrSn-nho-n-Ton cai tri 14 nam, lu- chiic roi

;sSng dup'c 13 nam nSa, cS Ihay 14 61 tuSi.

1293-1314 TrSn-anh-T6n, 14 con dSu I6ng vua triifrc,

sSog duicrc 54 ; tu' chirc roi s6ng duo-c 6

nam nira.

1314-1329 TrSn-mlnh-Ton, 14 con thii b6a vuatruac, cai-tri 15 nam ; tii- chljc roi c6ns6ng 28 n^m nua, s6ng 14 68 tuoi.

1329-1341 Tran-hiSn-Ton, 14 con thii vua trlrfrc,

cam quyfen 13 DSm, sSng duro-c 23 tubi.

Page 50: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 48 -

1311-1369 Tran-du-T6n, 14 con Ihvr mirW TrSn-

miDh-Ton, Ifin ngoi irKVi dii^rc sin tufei hfti

cha c6n sdnji t s6ng diro-c 'M tuSi mS bltng-

h4 vd ban kS dai.

1370-1372 TrSn-ngh6-Tan, 14 conthftbaTiSn-minh-

T6ncai-tri2 nSm, rSi tu' ch'li-c nhuvof; vj

cho con, c4ch 27 nam nira ^ thi qua-d6i,

dirac 74 tuBi.

1372-1377 TrSn-due-Tdn, 14 con tlni mnir'i mptTrSn-minb-Ton, cb^t h'6i 41 tuBi, bi giSl trong

nird-c Gbi6m-th4nh.

1377-1388 Tran-dS-Hien, 14 con ca vua Tr"4n-dae-

Too 1 vua Ngbe-T6n tu- chii-c m4 ton nglrMIgn ngdi, c4cb 12 nam lai bat tir chirc m4tb5t c§ di.

1388-1398 ~ TrSn-thuEln-Ton, la con ut vna Ngbe-T6d,C6 quan l^-n ten li L^-qui-Le 6p vua nbuongng6i cbo coQ Iru-o-ng nam, roi sau lai tbSt

cb m4 cb^t.

1398-1407 TrSn-lhieu-BS moi 3 luSi lej 14ni vuakhSl hai nam, quan hi qui-LS 14m vna m5tnam, rSi nbirdrng vi cbo con 14 H6-h4n'Thurffng, c5 hai bi bSt m4 dieu qua nli#cT4u,

1407-1409 TrSn-aS-Qui, 14 con tbii TrSn-nglie-Ton,

Vua nSy bi ki theo phe bo m4 chon ch4uvua.

1109-1413 TrSn-dS-qui-Khoing len ngoi ; doin phSitu-frng T4n bSt.

Page 51: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 49 -BOAN THtr NAM

NhaL§n''«-'?-''-0

33 — Niro-e Annam do-i nha Le.

Trong cac nba vua k?-li?p ma cai-lrj na&a

Annani, CO nba Le-hau dug; lii?ng hern he', vi

phan Ibi dugc cam quySn lau nam, phan thi

dam nhiSu vua rat tho-i danh, iai phan thi dai

nbi iy cai-tri da xay ra nhfrng viei; fa thg.

Xua ray la da Ihay dan Anoain nhung lo

danh giac ma binh lav *y ihong-dong minh;

cung duoi dan H6*i hay sonji chiem Eu-CTe, manhiil la lo dep cae gific noi, nen da kiel lire ; dfirl

cac vua nhi nay thi mo-i viroog Iai. Tvr nay ve sau

Du&c Annam mm thi^t jen. khii giac gia phia

ngoai bae Ycri nacre TSu nfia ; dau Ircng uirbrc

cOng con loan-lac, song chang he gi, vi da ]^p

tfa^oh cff cbi vimg-ben. Bay giff dan mAi tran pa

khol nirffc mi a Ian liri na&c khac; phia ngoai

bae thi ra chang duoc vi mac dan Ngo da dong,

Iai msinh IhS, nen cii do vao atii.

Ban dSu d?n lap gia evr sanh ly, roi sau tnai

lay binh khi ma chi^m. Vay niriV; Chiem-tbanh &gSo, Iai bi giac gia d6fi nb^ Ly, nha Tran da sa-

siit lam, Ibi phai ngirfifi Annam chiem bat Irirofc

bet ; roi k8 nub-c HW ( Kmer ) cung hi chiSm hSt

Digt phan nu-a.

Bd-i nhi Le, ntrac chia lam hai phan dirfirng

hai nird'C riSng : m(Vi sera qua lu-cng cbia v^y,

Ibi lam cbo dan ra yen lb? : ma %H Iai cho tufrng,

— S. K. N. A. -4 —

Page 52: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

_ 50 -

lien ro biet nhit do d4n ra manh gSip hai, cung

dircrc Ihem qujen IhSng IhS iSm. Sau hSt nhir

thdug thiro-ng vo-i cac nird-c phiro-ng T&x-

cuDg giacg dso Thifin-Chiia trong nu6c, Ibl ISn-

lan md'i ducrc nhir la IhSiy bay gi*.

( * ) Cha Legrand de )a Liraye noi l6 ro do-i 5y

nuffc Annam an 6- vo-i nuac Tiu 14 the n4o, mil rang ;

Phai biSl nuoc Annam mo-i dirp-c thong-dong, khSi

14m toi nuoc T4u IS tir kbi nbi L4 Idn dim giSng-mgi,

-ma lap Ihinh nuoc rieng. Thuff nay da nbieu phen

nuoc Annam dinhlhSocho khfii quy^n nuo-c Nga,

song ling nhcrn dan mSng c6a tria nhfr nuoc Sy ; he

khi phai con nguy-hiem, liSn chay dSn cing ho4ng-

dS', du-frng nhu BSng Tao-ho4 da dal ho4ng-dS ISn, de

cho mnon dan tbien ha cay nhfr ash kboi abung corn

gian-nguy r6i-rit 14m y4y. Pben nay moi bo diit thdi

d6. Vay dSn Annam chi c6n giu- m^y deu da bpc

vo-i nuoc T4u v4 da noi giu- lau d6-i m4 Ihoi ; 14 tap

t4nb pbong-bo4, hoc chu- nghia van-chu-Ofng, dao-ly

luat-l$, nghe 14m thu6c cCing c4c ngh^-nghiep kh4c.

Va lai cUng ctr ton trong nuo-c 4y, sai su- di hSu; cSu

phong ; c4c ngu-6-i T4u buon-bSn bgn Annam, thi coi

ahu d4n anh, nhu khSch qui, cho o- trong 14ng troog

th4nh. Song cb^ng chiu cho nir6-c T4u xen v4o viec

Dufoc minh nii-a, vi bay gid- d3 du sue m4 cai tri Hjminh, du sue m4 du-ng ri^ng m6t minh, dua phuc ai

14m chi nu-a.

C4u h&i .— Nh4 Le sao m4 dup-c tiSng hen h^t ?

— Dan Annam tru-6-c d4nh giSc c6 J" gi ? — Nay danAnnam 14m gi ? — Chia hai nu-frc c6 bj hai kUong ? —BSu gi niia giiip nufrc Annam th6m quySn.

Page 53: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

34 - 6ng L6-Lo-i 16a lAm vua ( M8-U33 )

Ong LS-Lo-l da ciiu Du&c Annam clio khSi

« lira toi nu-6'C Ngo ; ong nay \a lufrng anli lai c6

qoyen IhS yM dan iSm, nen nha Minh ra siic ra4

.du theo miub, song v6 ich.

•< Vjy nam 1418 6ng Le-Lffi hoi nhO-ng ke theo

I phe minh l£im mot dao-binh ma rut vao Lara-sen,

^14 dal que-lo nguM trong linh Thanh-hoa, cung

xirng vuCTng hi$u 14 Binh-dinh-Vu-o-ng. Tuang

nha Minh la MS-Kij danh ong Sy, song pliai thua ;

hai ben quan Ngo va quan Annam dinh nhau

luon ngot miro-i nSm. Quan Ngo ISy hfe't niro-e

Annam cho to-i coi niro'C Chiem-tnanh : con

ong Le-Loi Ihang duoc it tran, roi Ithong dam

d4nh niia. Nam 1419 ong ay mSt mottutog rat

gioi, len !k Le-Lai, Hhung mi nhff CO daa xii Ai-

lao giiip lihi-giaibinh-liah.nSncirchongcvr miSt.

Nam 1420-14S:l, ong Le-Lo-i ihang du-ofc

hai tirdng nuAc Tau, \k Ly-Ban vaTrSn-Tri. Vua

niiA'C Ai-lao da giiip ong Le-Lgi hai nam tra&e,

bay gib lai tr& theo Tka, mk dem nhiSa binh-sT

vol-tuOTgdi danh giiip quan ay, song ongLS-Lal

* cung tbang du-ffc.

N&m 1422, 1423, 1424, 6ng ay l?i thang nhies

trannofi no nwi kia trong nliAc. C4c ttiang Tau ke

thua, ngir^i 14 tran. Nh4 Minh rut niiy tuang

^ thua Annam vS, sai iafrng m6i mi liep danh chol?i gan, song cbing duoe viec gi. 6" xii Nghe-anV^Tan-Binh, thi chinh ong Le-Lai de binh, c6n5f

Thu4n-ho& c6 hai tiro-ng ong 5y sai doc chien ;

d&u d6 quan giac cung thua binh Aanam.

Page 54: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 52 —Khi Sy c5 nuiS'C deu dau phuc ODg LS-L^i,

ndn ODg ^y kto binh la llnh Thanh-hoa dAnhdai liidnf! quan giSc moi rul ve d6, cung b3l dSng,Tay-dd, doan cHng bat d$ng B6ng-d6, la Ha-npi,nSm ]426. Bay gidr nguai mciri sai c4e quan dichigu an ( Binh-dinh ) khap uci. cung daSi hfe't

cac quan Ngo con dong d6n nci do nai kia trongnud'C. *

Ong Le-Loi tb;\l la anb-bung chi-khi, dinhgiac nay da c6 ean, lai mau chong vi^c.

Nam 1428 ODg Le-Lo-i sung hoang-de, hi^uIk ThnSn-Thien. Vua lap ra nbieu bo mk lo -viec

Eiv^c cing chia nni/c ra 14m nam dao ( tinh ^.

Cauhoi. — Ai ciiu niiffc Annam cho khoi 14ni t8i

nu-ffc Ngo :' — Lfi-Lo-i hOi dao binh o- dau v4 namnJo ? — LSy bieu nio ? - Binb thJng du-6-c nio ? —Giac Sy mSy nilm ? - Quan Nso lay xii nio ? - Nam1419 mSl tuo-ng nio :> - DSn nSo gWp L4-Lo-i ? —Tufrng Tiiu nSo plnSi thua v4 nam nio .' — Vua Ai-lao Ihi sao ? — Le-Loi c6 ILSng khong? — Nam 1422-1424 LS-Lgi con Ihang khong ? - Bin T4u thi ISm gi ?— LS-Loi con thang d.1u ? — Ai Ihang 6- Thuan-ho4 ?- Le-Lffi di dSu ? - Bac kinh-do nSo ? - Sai c4c.(Juan di ISm gi ? - xting hoSng-dg n5m nSo ? - LSyhieu nio? — Chia nu-frc mSy dao ?

i'o — Le-thai-T6n( li3t-lU2 )

Nam 1483 ong Le-Lgi qua-dW. thi con Bgird-i 'la L«-thaiTdn kg vi.

(">

) Bo Chung Mc M nbk nuo-c di6u-ch« lu4t-l«tiuoc h«t, Ihi nghi-dinh liJn dung: dSng tiSo c*' sireme 14m sao, mien 14 c6n 15 rf duoc Ihi cung ph5i Sn

Page 55: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 53 —

Bo-i aliA Tran khi nop thuS, thi m()t tiSn 14 bSy rairai

d^ng, COD khi niua bda, tbi mOtti^o c6 sSu mtro-icbin

l^dSog iiiA-lbdi ; mk tir nSy v« sau tbl ragt tiSn U s5ti

mtxo-i dong. Lai cung c6 nghi-dinb it d^ii vS to4-fia :

Ik he viec nho-raon, thi trir6-c hSt ph3i dem tfri xS ;

bang Chang xong, m6-i Ian tfri quan tren. Ph6p can docuDg c6 le diah : mot c^y hia Ik ba miro-i third-c, radl

TCay vai 14 hai aiiTffi hai hay-14 hai muai bfio Ihu-b-c;

mpt tap gi^y U ra6t tram to-. Ay vay nh&ng th6i-ph6p

ngircri Annam con giii- bay-gio', thi dli c6 lau dM iSm.

C&u h&i. — Le-Lo-i qua-clo-i nam nSo ? — Ai kS vi ?

36 - Le-nho-n-Ton ( Un'U59 )

&iTi L^-NHCTN-ToN CUT danh giac vd-i avcofc

Chiem-th^nh. Nam 1444 Bi-Cai, la vua nu'6'c

Chiem-thanh xong danh chau-Hoa bea bac tlnh

Quaog-nam. Bay-giA' hai tircVng Annam la L€-Kha,

Le-B6i dem mot veo binh di danh du5i qu^n 3y.

Nam sau, la nam 1445, no lai xong vao Hoachau, song cung bi duoi. Vua Le-nho-n-Ton thSy

quan ay dSu tbua may Ian, ciiDg cbang niing gi,

Ihi nam 1446 vua quyet danh tran ca th^ cho

•^ong. Vi vay c6 muon van binh sT thau-hi?p tai

phu Ha-Hod ben nam linh H^-tinh, luaog-phgn

cho" tdi do cung tham nhie-i. Song lai sff nu^c

T^u kbuay-roi m^ la vi^c, n6n ngira Iru-d^e ma sai

sii di tird*ng tu* su* cho vua nh^ Minb hay : nirfi'C

*Chiem-thanh nang x6ng ph^ nu&c Annam & tb§

nao.

Xong cac vi?c, thi tbang nam, hai tird'ng

Ld-Tho, LS-Khii xuat chinh danh nvtGfC ChiSm-thSnb, phMan daio-binh nu-dfc ^y, roi k6o thing

Page 56: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 54 -

iM kinh fio-fcdn ( Chk-Ma t?i Binh-djnh ) ISy hSt

cua-c5i, bat vua Bi-Cai dieu vS Ha-n6i, cungdlt •

Ma-kha-qui-Lai ISini vua the ong Sy.

Cau hoi. - Le-nnon.T6n dinh giSc vo-i ai ? —

Bi-Cai lii ai :' - Xong chiiu n4o ? — Ai tliSng ? — NSm^

1445 Cham xong via dau ? — Co thua chang ? — Npi

nam 1446 Lo-nhon-Ton quy€t sir gi ? — Hiep binh _sT_

o dSu ? — Sai si bSn Tiiu 14m chi .' -- B6n ta c6 lu-Mg

nio ? -- Tirfrng Sj 14m gi ? -- Bl-Cai bi gi ? — Ai Ihg

Bi-Cai 14m vua ?

37^— L§-thanh-T6n ( 1460-1497 ) \'k bon vua

k§ vi.

Nata 1470 cung con Ihay quan CbSm xong

danh nu&c Anuam ; phea nSy no dem t&i m6tveo binh, cviDg nhieu voingira.

Vua nuCTC Cbiem-tbanh \k fio-Toan hay-la

Tra-Toan Uuctc da c6 sai sii qua Tau xin nhaMioh bao-hp. Vua Le-lbanh-T6n lay deu ^y l^msi-nhuc quySt oan-lra, nSncfiag sai-sii* di t&ucho

hoang-de b^n T4u to viec quan Cham da gay gi^c

ma xong danh nude Aunam ; dogn vua chieu*

nbieu binh sT. Binh vua 14 hai veo sau madnngufiri, loan li nbiing linh thiea ngh? : cho diIiro-ng-phan ma nu5i bay-nbieu con ngudri-ta,

Ihi vua tang Ihue liia.,

Vay vaa keo quan \ko danh nurfi'C ChUm-th4ah, ma doc d4ng vua va keo binh di v4 tApniia. T6i ttnb Thuan-ho&, vua truyen cho motcgu&i xii 5y ]^x boa diS xii quan giSc cho vua

Page 57: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

na/rc Chi*m-thanh k6o qu4n ra <16n dAnh,

song bi Ihua c& thS, tMoh Bo-Mn phJi quan

Annani bat. C* IM Sw chep, thi kS chSln^i trong

thiinh dir bSn muon, con kJ phSi bSt ke ba mu«n.

Vua Trf-Toin cung bi bSt ;nu-(5rc vua 8y Ihl

chla ba : m5i phan dat moi vua cai-tri mi ph&i

lira chir-han niiAc Annani.

Xy ySy Ifr nSy ve sau cac vua Sy phSi qui

luy vn&c Aonam, chang con quyen binh gl bao-

ISm ; ma dia Slyi cac vua nhi Nguyen lai cing

khon hffQ nua, la phai mSt hSt moi qnySn-ph^p

nhir se Ihay sau nSy.

Coi Nam nuro'c Annam xiia ray an vJo khof

ciia Han mot thl ma-thoi, mk My-g\ir an-luat vio

khoi tinh Blnh-dinh.

Vua LMhanh-Ton dSu mac bua viec binh

linh, mil cung khong quen cac vi?c kh4c Irong

nu6c. Vua c6 tai trj aa&e la-lung. Nhiing cong-

viec vua da IJm cho icb qufic Igi dan, le thl lam

mot sach ri^ng ma ke l?i mAi dang. Vua chia

niro'e \km muM hai tinh, nghi diah chii-e-pbam

quan-quY^a. svra luat-lf, cung truySn cho cac

DgaM bo Ngo-sI-LiSn c6 tiSng kheo chep sur-

truy?n, lo soan lai Sfr-kf nirAc Annam da chep

d&i vua L4-nhwn-T6n, Th|t vua nay rS^ danh-

liSng nhiil trong cic vua nadra Aaaam.

( s- ) Sir khen vaa Sj rang : vua c6 tlali t6t-ianfa

rpng cao nbir trb-i, tri-khdn sau-s5c le-Uag ; di rang

cha^lnti quSo lii^n tvrcrog, hao-ki$t aoh-hilng ; tri-

luQrng cao tham khoat-dat, chii-ngbia su6t thdng ;

DgtaS binh. linli Si ding Ikra th^y thiea-ha.' BS yky

Page 58: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 5G -

vua coo cu' sieng-naufi bpc-li^nli, yeudiing biin-bac

vo'i cac ngirdfi r^t tboug-tbdi trong nu-o-c.

Biri vua L«hien-T6n ( U97-I6n4 ); Le-tuc-Ton ( 1601 i; L%-mue- Be ( 1505-1509); L«-fu-o-ng

dire-BSC 150;j-1516J kboogco chuy^n gi la dangke.

Cau hoi. — Niitn ndo Chain X(5nrt \ko niro'C Aa-

nam nSa ? — Bao binh tbi sao ? — Vua Cbam len gi ?

— Sai su- di dau ? — L«-tbiSnh-Tdn liim gi ? — BiahCO doDg lihong ? - Vua tang thug chi ? — L^m gi

du-ocg keo binh ? - TM Tbuan-boa 14m gi ? _ Aitbuo :' - Bo-b4n ai bSt ? — Cbgt v4 bi bat bit mSy ?— Vua Cbam thi sao ? — Nu*c Cham Ihi sao ? — Coiniioc Aunara pbia nam to-i dilu ? _ N6i iSt Dhttngcoug-viee vua ? BSn vua kg vi leu li gi

'?

SS — L6-chi6u-T6n( ISW-ISM )

Vua LE-CHiEU-TfiN len ng6i BSm 1S16. Blfivua ay cai-Iri, niwc Aunambjgiac noi lam hir-hai iam. Trong irieu tbi cac quan \(ra lay tbigtkhi ma Iranh quyen voi obau, ngoai cac llnhquan loan lung-ho^nh pha-phacb.

Vua phai bo kinh-do, ma cbay hai Ian : motiSn la khi c6 ngiro-l kia xirng minh li dong dSinhS TrSn nia tranh ngoi ; mot Ian nira la chokhoi quan Mae dang-Dung hi-higp. Macdang-DuDg nay 14 mot quan l&a trong trieu hay gkylo?a da CO danb, lai da soan het moi quyen-hanhtrong nu6c, vua cbi con cd ngoi vua ma-lhoi.

Muhot — LS-chi6u-T6n ISn ngoi nam uSo ? —Giac ooi the nio - Vua bS kinh-dd mSy ISn ? -Un thu- aluil tai sao .' - LSn thij hai c6- sao ?

Page 59: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

39 — Nh4 Mac tiSm quy^n.

Khi vua ChiSu-Ton Iron iloan. tbi nam 1522

Illac-dang-Dang, Ion L«-hoang-de-lhung ISn

ngoi kS vi. Vua Chieu-Tou tr6n vao llnh Thanh-

hoa; mil boi ke theo phe vua v6 iiliiKyc Sy kliSng

hetbijDgpho-giup, Ihi Mac-dang-Dung bat dirgrc

%)4 giet nSm 1526. Nam saa quan Sy ^p vua

Le-hoang-de-Thung lir chu-o, mil tiSm vi cung

xuDg IhuCTDg vi, lii^u la Minh-Bu-c. Sy li vua

Ihii nhiit nha M?c.

Nhieu quan Ineu Chang muon nh^n vua tieai

vi- Trong cac quan ay c6 ong Nguven-Kim Ik

ngucri c6 danh tieug lam, cijng la to nhi Ngujin

dang cai-lri tai Hue bay-gifr : ong iy chay vao

nirac Ai-Iao, ehiiu mot dao biah : khoi it lau

trff-ve dem con lit vua LS-chieu-Ton, la L6-tpang-

Ton theo, cuag ton len ngoi boiing-de, hiSu li

Nguyln-Hoa ( 1633-1518 ).

Quan Nguyen-Kim bat duoc iTnh Ngh|-an

ciiag mot phan linh Thanh-hoa ma dong dinh

lap don & do. Vua Le nghi cong o'n ong Nguyln-

Kim, tbi phong len la ohua ; den sau khi ong

%iy qua-dW, ma coo, U Nguyen-Hoang, con tha-

Su, Ihi Trinh-Kie.-n. la re, kg quySn. M?c-B&ng,

sua khi chua liim vua, dii c6 quyen-thS chvrng

niio, thi ong NguySa-Kim bay-giir cuag ducra to

jjuyen 16n thS chCrng ay ; song ong nSychang coy

quySn c^y thS mk Um sii Irai d4u. Ngufiri hangglir d^o trung than hSt long pho vua vuo nurfifc

cho t6i ch5t, Ik nam 1545, ma Chang o6 m5ng long

phan-nguy bao-gio-.

Page 60: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 58 —

Nam l.'iSO, Mac-dSng-Dung da Irao vj clio con

ca, l.'inaedangDoanh, biou 14 Dai-Chinh.

Trieu B3c-kinh nhfin nha vua mdi cung phong^

Mac-dang-Dung 14m thamtan nu-iyc Anaam. BSa

sail dan nhii he da lay lai diro-c h3u hel ch nirdc

;

song nba Minh cung cu phu-vuc nh4^Mac,^ cung

nh4n lam vua cai-Iri cac tinh ngoiii bac. Bea dirt

Mae-Kinh, la vua rot hgl nlii Mac, nSim 1593,<

thi Sir m*! het noi IM rhi ay nua.

Tiong khoan bay-nhi^u nam, tir nam 1533

to-i nam 1593, chi c6 nhiin' giSic-gia nh4 L4 v^i

nha Mac danh nhau ma-thoi. Nha Le lay du-ac

kinh-do phia lay trong liDh Thanh-hoa. Trong

giac nay ong Nguyen-Kim b) mot thang noi-cong

theo nhSi Mac bo thuCie-doe ma chSl ( 1545 ).

Nha Mac coa In mSy tInh Ngoai Bae-kv maxem ra may tinh trong nam ciing con it nhiea ke

theo phe nha Mac niia. Binh linh hai bSn vao ra

danh pha nhau ludn: khi thi nha Li keobinhradong kinh 14 Ha-noi, khi thi nha Mac k6o binh

•vao Thanh-hoa hay-la Ngh§-an.

Trong nhu-ng ky giSie nSy, Nguyln-Kim n5i

liSng han h^t, roi t*i Tpiah-KiSm, Trinh-Tung.^Con cac vua cbiah vi, la Le-trang-T6n, Le-trung-

ToN ( 1648-1556 ), Le-anh-T6n, ( 1556-1572 ), Le-THE-TdN ( 1572-1599 ), thi giu- cai ng6i vua mi-thoi. kj" du vies gi cSng tai noi lay cac Chua.

' Cau hoi : — Vua trSn nam nSo ? — Ai thS vi ? —Ld-chifiu-Ton trdtt iTnb, nfto ? — Mac-dang-DungbSl m4 Urn gi ? — 'kSm nSo ? — Nam 1327 ai 6p vuatir cliiic ? — Ai ti^m vi 7 — Hi^,u n4o ? — Quan n^Q.

Page 61: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 59 —

mil kh6ng'chii. abt Mac ? - Di Ai-lao 14m gi ?- T<i>i

ari4mTU°;?---Hieu nio ? - NguySn-Kim bSt tTnh

n-Jo 9 - Bucrc chirc quySo Ri ? - Ai kg quy6n ?-

M„»-Dung irao vi eho ai ? - Ili^u li gi ? - B6n T6u c6

nMn kMng ? - BSl chirc gi ? - T4u c6 cur phu vttc

^haMac khong ?' - Vua r3t bii nhi Mac 14 ai ?

-

Qui « n'm n?o ? - Giac nU4 L6 vM nh4 M,c tbi

My nam? - Nh4 L8batgl?-NgayeD-iC.mcbgl

tb/n4o ? - Nam n4o ? - Nh4 Mac tri tmh c4o ?---

Giacbai nb4 thi sao ? - Tuang n4o co tiSng ? - Coa.

bSn vua LS IM Sy Ibi sao ?

40 — Quyen th^ nha Trinh.

Cac chua nha Triah daqz thaa-thg Mm. ma

tir do-1 Le-the-T6n, thi m6t ngiy mot thSm Bfir,

v;ralrtrer^.liLe-aah-T6ada pti&i Trinh-Tiina

h4-hi«p chia chlag nSi, .'^^'ae- eo. troa vaoxi

Nflh6-an. Trlnh-Tung tiep binh daoi Iheo. Vua

L%-anh-T6n chun tr3a troag dim m,a, song

Trinh-Tang cung b&t dirge ma disu ve Ha-noi

;

nhUg-mi do= daag c6 ngu'M Pl>! T^'f"T^-g

that eS vua; con con v«a. Ik Le-thfe-T6n. m*i

EensauluSilhilenkgvi._

( a •) Khi vua L8-tbS-Tdn mo-i len ngoi, tbi cac

auau dirac Ibang lea mflt bac, nSa cic q™B 4f"^J'".

cho Triub.Tuog llm tSag tbfoghSt c4c binh tbuy bo

:;^c gi v«c g. c°uag pbli ,M th.a v« quan iy T.ac

dJ ch^cvuang eung d..c y-pb,e theo pham-

""*(•») vua ban pbip cbo quan Sy 14p Ho. cftngl c6.

Page 62: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 60 -

tri^u-dinh nhir vua vSy. Mpi quyen-pbdp (iSu vS tay

vua mo-i. Moi vi^c bioh dan, thuS khoi tifen ISi Irongniro-c tliSy dSu lo 5- lai dSn vua j(y. Vua cbinh vj thi

con diro-c gi& mOt ngio I^og, dS liTy tliu^ daog tifiu-

dyng mi-thoi ; diro-c niim Dgfta linh hSii, bay voi cilng

hai mirci chi^c tbuy^n rong, Mify Id'i 3y t5 ra vuachinh r^y ra kh6n-nan chCfng nio, tuy con c6 vi vua,

nhlTDg-mS that lii ISm toi mS-chcr.

Nan) 1S92, binh quoc nhi LS lay dirtyc Bong-kinh \i H4-noi. Baa nam 1593, vua Mac-mau-Hiep bi qujn vua nha Li bat cOng xir-tir. Conla Mac-kinh-Chi the vi, song cung bi bat. V^iy

da hSt dfi^i nha Mac ; con it vuft ke vj vua Mgc-kinhChi, song Sii-ky chang ke nu-a. DSu vay,chu-a phai moi noiphuc quyen nha Ledau, vi mSylinh cu5i ngoai bac liay con ve tay nha IVlac chiemgiir, ciing cii I4m nbtt to loan ho-n nSm mumnam nua ; chG-n6n khi nha Ngujin lam loanphia Irong nam, ma nhii Trioh c6 di danh, thiciing phai sa nha Mac xong pha phia ngoai bac,

t^^" hoi: — ThSn-thg nh4 Trinh dm vua nio mft

IhSm ? - L«-anh-Ton co sao trSn ? — Bi dSu ? —Trinh-Tung I4m gi ? - L6-anh-T6n chgt Ihg nio ' —Ai kg vi ? - Vua Sy irtiy luSi ? - Nam nio Triah-Tfinadi-trc ctiu-c vu-o'ng ? - Nam nSo nli4 Le bSt dSng B3ng-kinh ? ... Vua Mac-maa-Hi$p bi gi vi Dam nio ' -Con ngii ten gi ? _ Bi gi ? - Nh4 Mac v4y c6 hStkhong ? - Con 14m gi ?

'

41 — Nha Trinh, nh4 Nguv^n ( 1600) —Bang-ngaii, Baog-trong.

Khi 6ng Nguyla-Kim qua-dii rSi, thi jn?!

Page 63: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 61 —

quy?n-th^ ong iiy dSu qua tay Trinh-Kifem Ik rg,

Trinh-Kiem ray la mot lu&ng anh-tdi, ki giac

daoh giiip nb^ L6 phric quoc, Ibi da dirorc vang

danh Doi tieng lam, song cuDgl^ con nbk ph&m

dan.

Con Nguyen Houng, \k con ong Nguyen-Kim,

thi nam 1558 di lam tong-doe Thu^n-hoa ( /iu? ).

Ong ^y lo di Um quan xa que biet canh Itim vay,

Au la c6 ;y^ thoat cho khoi miru Trinh-Kiem loan

hgi. KM da ra ngo&i vong khoi sg mtrn-gian ke

nghicb, cbiic ay ir.drl lo tao quyen dtrng nghi^p

cho minh duo-c lam chua mot xir, khoi luy phijc

ai, Sy \k g6:-!ich nha Nguyen.Vay lir khi ay, bajMa saumolit lau, dochirng

nam 1600, thi nu&c Annam bi?t ra lam hai nvr&c

ri^ng : pbia bae la Bang-ngoai, phijc quySn chiia

Trinh;phia ram la Dang-trong, phuc quyen

chiia Nguyen.

Cac chua nha Trinh, nha Nguyen dau k^u Ion

nhau la nguy, song ciing deu nban c^c vua nha

Le lam vua chinh \i. Mk cac chua nhk NguyennhSn \ay, la nhan lay vi ma-thoi ; vi moi Ti?c &0ang-trong, thi cac chua ttr quySn tij cbu ma lo

ciing nhir vua rJeng mgt uu&c, cho d&n khi vua

Gia-Iong bat ca Dang- ngo^i ma kiem-lri mot minh.

Coi hai nuorc 1^ song Gianh, & bSn bac tinh

Quacg-binh. Hainir^ccungco d&nhgiac vd'i nhauit ISu, roi & yen do mot tr^m nfim. 1^ Xir n&m1672 dSn nam 1/74 ; moi nii6cc6su-kyri§ng minh.

Nam 1774 Trinh-Sum Ibira djp c^c qnao &trieu Hug cSu cu-u v6i minh m& vao iSy hSt phia

Page 64: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 62 —

bac Bang-trong. CuDg mpt liic do quan Tay-scrn

dSy nguy nhir sc thSy Irong doan sau.

Troag khoan mot tram nam, dang-khi bai

nude B^Dg-ngoai Bacg-lrong & yen cbang dinh

giac \'&i nhau, nhir m(Vi ke tren, thi Bang-lrong

CO danh giac v&i nu6-c Chi^m-thanh, nucVc Cao-m4n va niKifC Xiem. C6n Bang-ngoiii thay c6 di

d&nb gJEic \&i nbu-ng dan Moi Iren niii-non it laa,

lai bat daoc Traa-ninh nam 1770 n)4-'.h6i, khongIhay CO vi?c gi cho dang ke nua.

("'

) Va dan Annam bSy-lau mo- mang b6'-coi

nuo-c minh dixqfc, cung nh6- d^nh cac diin kh^c ndi,

khSc th6i 6- giap phia nam. My ©fing-trong giSp cdcdaa Sy, thi cir d^nh la'a v^o, nen nipt ngiy mot marong coi niio-c, lai them h&o-cu'o-ng. Con B^ng-ngo^ibi lung-tiing hai dhu : ngo^i bac bi niro-c T^u cbangISn ra du-(rc ; chi c6n cbiit dau trong, IS niroc BSng-Irong. boa may c6 tbang diro-c cbang, n6n cS tinhdSnh cho riSt it lau, h^t loi r6i cu- 6- khong Sn-chCTi.chSng lo vice giac-gia nfia ; m4 o- khong lAm vfiy, thiphJi I4n-hai mil nuoc. Cho-nen khi nh4 Nguj ia la&tthSng du'o-c co-n bao tip dur-dan 14 nguy Tay-son, thinhi Trinh, nhA L4 lai ph5i can bao tip Sy dHa dimSt.

t^" b°': — Ai thS Nguygn-Kim ? — Trinh-Kim 14

ai ? — Nguyin-Hoang di 16m gi v4 nam nio ?— Sf git— Lo viSc gi 7 - L4m gcSc nh4 n4o ? - Chirng BSm'1600, ntto-c Annam biet ra mSy nuoc ? — Nufrc n4o ?— C6n nh4 Lt thi sao ? — Nh4 Nguyen & 14m sao ?

— Coi hai nu-frc 6- dSu ? — 6 binh-an bao-lau ? —Nam 1774 c6 viec gi 7 — B4ng-lrong c6 giac vfri ai 7 —S4ng-ngo4i dihh giac vfri at ? — BSt TrSn-ninh namnio ?

Page 65: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 63 -

4i - Gi&ngdaotrongnird'c Annam(lf>14).

Bt,\ nhii U llii clao Chua m/>\ Ipl viio Irong

\ulrc Annan, ; khi iy da c6 Uai nu<5-c BanK-ngoJ,,,

feang-lrong roi. Vny n5m 1614 ben Nbul-l^on

CO linb hoang-de liujl-n du8i cAc Dguai Tay g.ang

dao'ra khii nuo-c, Ihl c6 it Cba dong B^ic-Cbua-

'^iiesu, 14 ngudri nuAc llalia vA nu*c Bul-lu-ghd,

ghe vko cu-a-Han

Nam 1 624, Cha Alexandre de Rhodes cunR

qua. cba nay tbat ding goi la long-do nirac An-

nan. ; nam 1C27. rgudi phai ra Bing-ngoJi. roi

lai Iro-ve BAng-trong.

Nam 1659, Biic-Cba de la Motte-Larabert

len chuc Giam-auc coi-soc dja-pban Bang-lrong

Bu-c-Cha Pallu coi-soc dia-ph?n BJng-ngoii.

Sy li hai giam-rauc truoc hSt Dong-sai, la

ddnglapdl di gSog dao cho cAc nii*o ngo?i

& cuoiphucrng Bong. Cac Cha Dong-sai vm cac

thay Dong Birc Chua-Giesu va Dong 6ng

thanh Phanxico v4 cac Cha Toa lo-viec-

giang-dao-sai, Ibi giaog d^o cbung v6i nhau

, gSn mot li&in n§m. Ben cuoi d&i tbii muai

lAm,tbic6nc6mplinlnhcacCha Dong-sai coi

c&c dja-pban coi Bong-pbAp nay. Cfic IhSy Dong

6ng thanh Bdminka thuoc-ve nuci'C I-pha-nho

qua cuoi d*i thii mu'cri bay, thi coi-soc mot it dja-

* phanBAng-ngoli ma-tboi.'

Dan Annam \k din iSt sEn long theo d^o Chiia.

N&m 1640 so k5 c6 dao 5 Bing-ngoM Jinh h<rn

mot veo, mi bang nam i&a Igi, do-dong c6 khi

tfti mot muan. S8 bon-dao man noi iSni. Nam

Page 66: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— ei -

1625, chaTissanic]d6ngBuc-Chua-GiSsul(SfiBaDg-

ngoai Ihi thSy ggo ba veo bon-dao. Moi bac trongnuo'c, lir trieu-dinh quan Idn cbo 16i lioh-lriD^d4n hen, b&z nfio cung c6 ngirM theo dao ; ai-nay dua nhau ma giu dao cho tu--te, frong cactinh khap nucS'c c6 Dhieu ho dao sot-sang lam.

Bang-trong theo dao khong diiac mau nhurT^y, vi Irong &y dfin it, lai dftng ihong-thirangkhong du-oc de. Cuoi doi tbu muoi b3y, (hi bon-d^o It d6 mai daac fam muon ma-thoi ; nam1741, chaSieherl dong Birc-Cbiia-Giesu ISm thSyday loan cho vua, noi rang : Irong gy du-ac saumuon boD-dao cu,

^Song Ihiro-Dg Ihay 1 H6i tbanh Annam chang

may khl duo-c j6n cho ben; nhieu phen ph4icSm-cach, BJng-lrong cung dfr, Bang-ngoai cunghung

; cac tbay-ca giSng dao phai duoi, nh4-lh6pbai lriet-ba.hay-14 Ihieu buy. Trong nhftng cffncam-each nay, nbieu bon-dao m(W, diic-fin chira™ng, nen da choi dao : song cung chSng higm chike ben long cbiu kho, yui-mSog di cbiu li-hinhDbir c4c tbanh l4-daio hSi dSu Hoi-lhanh

Nam 1800 dSu gi^ic Tay-san pha-14n 'moi s<r*trong nuoT, bSt kS vile dao viec dW, ma tinh sSbon-dao Bang-lrong t6i ba mu6n, Bang-ngoMho.n mot veo ba muon, khong ki mSy dia-phSnve quySn cac thSy dong. ' *^

*

9^" ^°L - Nam nio bat dSu gi5ng dao ben An-nam ? - a, nko? - & diu ? _ Ai goi li tflnB rtS

:z° ?r ''^"^ "*" """ - B™ogo«Ban, nio? - Nao, nio c6 gWm-mvc ? - Sic cha

Page 67: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 65 —

n4o .' -- V6d6ngn4o ? -- Con d6nfi n4o nTramS giSog ?

— Cufii dffi Ihir 18 con (long nJo mil giSng — Nim1640 may ngu-di c6 tlao pliia B4ng-DgoSi ? — Mnjnam ru-a toi chirng m3y ngiroi ? — Nam 1652 nhorn

s6 B^ng-ngo4i duo"" bao-nhieu ? ~ Bac n^o trong

nu-frc mi theo .' — Le nilo a F)4ng-lrong it ki theo

dao ? — 6^ fii'lng-trong nbo-n s6 co dao diroc m^y ? —Svr gi 14m hai cho dao Chiia trong c& nuoc ? -- Giac

Tay-scrn rbi, nam 1800, nhcn so c6n bao-nhi^u ?

Kg tat lai cac dbi vua nba Le.

1418-1433 Le-Lp-i hay-W Binh-dinh-Virong. BuQ'C

olluoi.trj nu-CTC G nam, lilidna kB 10 nam

d^nb giac v6-i T^u.

1433-1442 Le-lti6i-Ton 14 con thi vua L6-Loi qua

doi mo-i cd 21 tuoi.

1442-1459 Le-nho-n-Tfln len ngoi, roi phSi anb giSt,

si5og dirp-c 19 tuSi.

1460-1497 Le-tb4nb-T6n s3ng duoc 56 luSi.

1497-1504 Le-hiSn-Ton sSng dirgrc 44 luoi.

1604 Le-luc-T6n dirg-c 17 luoi, tri nuroc duij-c

mot nam.1504-1509 L8-uy-Muc-dg. Vua nSy tri ntrfrc du-ffc 5

nSra, roi bi giSt, s6'ng dtto-c 22 tuoi.

1509-1516 LS-tucng-Diic-dS tri nu'oc durac 8 nam,

r'6'i bi gi^t, s6ng dup-c 24 tuoi.

1616-1522 LS-cbi«u-T6n cbay trSn Mac-dang-Dung

song quan nSv bdt du-o-c m^ gi^t, s6ng diro-c

26 tuoi.

1622-1527 Lfrho4nB-de-Xa4n diroc 21 tu§i, ISn Dgoi

nam 1522, roi nato 1527 phai ip mk Or cbirc.

1627-1533 Nb4 Mac tiem vi : Mac-dang Dung, Mac-

dang-Doanb.- S. K. N. A.-5 -

Page 68: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 66 -

]o33-15J8 L6-tians-T6n, Ik con vua L«-chi4u-T6n,

Dh& ong Nguyen-Kim giiip m^ phyc nghi^p,

dirp'C 34 tuoi.

1648-155C Lc-UuDg-T6n dirvc 22 tuoi v6 hau.

1556-1572 Le-anh-T6n s6ng dirp-c '12 tuoi.

1672-1599 L«-lh&T6n duoc 33 luoi.

Nhiing vua IhS vi -vua Lfi-th^-Ton thi kh6ng

quyen banh fji cua, moi vific deu tai tay chua : chiia

Trinh 6- D^ng-ngo^i, cbua Nguyen 6- D^ng-trong

Dau vay cung ke I6n c^c "vua ra day ;

Lekinh-Ton ( 1099-l(il9 ) Le-hi-Ton ( 1675-1705 )

L6-lhan-T6n ( 1619-1643 ; Le-du-Ton ( 1705-1729 )

Le-chfin-I6n ( 1643-1649 ) Le-duy-Ptnrd-ng( 1729-1732 )

L«-thSn-T6n ( 1649-1662 ) LS-thuSa-Ton ( 1732-1735 )

( Lan Ihu hai ) L«-^-T6n ( 1735-1740 )

Le-hnySn-T6n ( 1662-1671 ) LS-hign-T8n ( 1740-1786 )

L6-gia-T6n ( 1671-1675) Le-man-fig ( 1786-1793 )

BOAN THt> SAU

Nha NguY^n ( nnH-mo )

43 — G8c-tich nhft NguySn.

Co ke Doi nha Ngujen c6 da Iftu On : lit nam90O lilc dioh thao cho khoi liim loi inr6c Ngo, thl

da CO mot Dgitiri nhi ay noi tieng lam.

Page 69: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 67 —

Chua thiT nhu-t nhii Ngujcn, ke trong SiV-k^,

lA ang Nguiln-Kim, hay-lS Ngugrn-Do. cung c6

nguM keu la NguijSn-Vi. Khi ong ay chgt roi, thl

dugc larg len chvtc viia. Tiu-itc ray da thay ong

ay chay qua nv&e Ai-Iao nam 1629, hoi Mac-

dang-DuDg khoi ngijy, cung (6n Lg-lrang-Tdn

len lam vua.

Nam 1545, ong ay bi mot quan nha Mac thuoo

ma ch5l, thi mgi quyen chiic ong Sy deu vS lay

Trinh-Kigm la re. Ong Ngujln-Kim de lai hai

con trai, mot ngirdri t«n la Udng, Trinh-Kiem

ghet lam, each it lau rSi khong ro lam sao mabift-tam. Con nguW nO-a, ten la Nguyln-HoSng

ahlr the chj 14 Nfpc-Bau, cfing la vg Trinh-Kiem,

nen dtroc dl trSn Irong xii Thuan-hoa nam 1658

( tinh fbunin-hoi xiia gom ba tinh : Quang-binh,

Qaang-tri. Thira-lhien va phan bSc tinh Quang-

nam ). Su-kJ ke Iruyen nha Nguyen len cai-Iri,

thi lay nam 1558 nay 14m niSm dau nha ay.

Cau hoi. -- G8c nh4 Nguj in thi sao ? — Chiia thii

nhut 14 ai ? — Ong iy 14m gi ? — Qnyln 6ng yS tay ai ?

-- Hai con trai Ngayen-Kim ten gi ?— U5ng thi sao ?

-- Nguy6n-Hoang 14m gi ?— Xu- Thu4a-ho4 gom llah

n4o 2 -- BSu nh4 Ngoyln 14 nam n4o ?

41 — NguY6"-HoSng hay-14 Ti4n-Vuo-ng

( 1558-1613 ).

NgU3ln-Hoang trong Su-kJ quen gpi la Thai-

t8-Gia-du-Hoang-DS, xin daac vua Li-anh-T6n-

Taan cho minh tri IMm tinh Quang-nam. LucSy tinh nay gom cac xi> pbia trong. Vay phSn dSt

dng ay cai-tri 3n tir phia bac tinh Quang-binh

Page 70: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 68 -

cho dia pbia bSc linh Phu-y4n ; c6n lir Phii-ySn

sap viio 14 dat Chi«m-thanl» \<yi Cao-mSn.

Ban dSu ong ify t6n phue vua Le lam, song

mot ngiiy mot bW lao-ian, -vi nba Trinh mot ISu

mot IbSm quyen Irong Irjeu H4-n6i.

Trinh-Tung la con Trinh-Kigm. thSy ^

Nguj5n-Hoang clang pbuc, thi tiic-minh. Nen

Dam 1593 khi ong Ngujgn-Hoang di vo-i cac quan

bau ra Dap tbne cung so bo hal minh cho vua Lfi-

tbe-Ton, Ihi Trinh-Timg giuc vua cam ongaylai

tam Dam, cbang cho \6 Baag-lrong.

Nam 1600 nh6 dip Irong nu-ifc c6 loain, mhquy?t biit ra di. Vay ong ay vai may nguai tung

gia bo Ha-noi ma ve Tbuan-hoa. Cd ke noiongay

cuDg lay hi^u viro'ng nhir nha Trjnh b Ha-noi.

Song dan keu cac vua ay IS chua ma-thoi, dMnay cung con k^u la chua Trinh chua Nguy&n.

Cau hoi, -- NguySn-hoang CO hi&u gi trong Su-

ky ? — Xin vua clio thfira tinh nio ? — Vay thi ong tri

xit ako ? — Cod lii- Phil-yeo slip vSo 14 nu'i'c nko ? —C6 cij loo-phijc vua LS khong ? — 6ngTrinh-Tungl4con ai ? — Nam 1593 lim gi ? — Nam n4o Nguyln-Hoang v6 B4ng trong ? — C6 ISy hieu n4o ? — Con dSnthi k4u Nguyen Trinh hang gi ?

45 — Sai-Vu-org ( 16:3-1635 ).

NtuyoQ-Hoang qua-dW, nSm 1613 ; Iru-^cODg ay nghi minh chang con dinh du gi v&i trienBang-ngoSi nua, vi W trieu nha Trinh, song cungcii nhan vua Le. 6ng ay troi quyen cho con thii54o, la Hi-tdn-Hi^u-van-Hoang-dg. Sir-ky keula 1 Si-Vu-o-nB, bay-14 Sai-Viro-ng. Vua nSy cai-trj

Page 71: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

ti nam 1613 t6i nam 1635. Sfiri ngU'M Irj, nhi

Trinh danh Bang-lroog.

Nhi Trinh keo binb vao Ian truac hgt, IS nam

1620. Dujen-do la tai hai anh -vua Hi-I6n kh5i

Dgijy, mi ru-dc nha Trinh la chinh ki ngbich vdi

nbi minh vao giiip. Trinh-Trang, la con Trinh-

Tung, sai nam ngan linh vao cira-Nhu-t-LS, nay

14 Bong-Hdi, cQng la Ihanh chinh tinh QuSng-

binh, song lai phai rul ve, khong danh gi hSt.

Nam 1627 moi danh cho thi$t vice. So IS nam1625, Trinh-TrSng sai quan vSo BJng-trong doi

chiia NgujgQ nop thue cho vna L6. Vua Hi-ton

chSng chju, thi Trinh-Trang kSu vua ay la nguy

ma xuSt chinh di danh, l?i dem vua L6-thSa-T6n

theo nua. Binh thily Bang-ngoai linh ditoc m6tveo ba muon ngiroi. Vua Hi-ton v6i-vang xay

don dap luy ma npiv ben ta song Nhvrl-l?, ciing

nho-linh manh ludng tai, Ihi duJSi diro-o giac.

Chiia NguySn IhaygiacnSy, rodi biet lo phong

vesau. Nen chua vpi-va loan phuro-ng li?u the magitt lay coi nu*c minh, IS xa^ hai luY f^' 1*°

theo b^ song Nhtrt-le : nay bay con thay dau luy

ay. Ciing mot liic ay chua lai bat I5y nura chau

B8-Chinli la phan bac iTnh Quang-binh, tnr&c da

vB quyen cha minh ma sau nhS Trinh Igi chiSmdi. Vay coi bSc aaftc Bang-ngoii IS song-Gianh& ngoai dau bac tloh QuSng-binh.

Nam 1634, Trinh-Trang con vSo danh mptISa nu*a ; duyfin-do IS tai ngu^ri aah vua Hi-ldn,

tSn IS Anh, ISm quan tran ting Quang-nam, muondiTCTC quyen nhirt trong au/rc, thi riifirc vie.

Nhirng-mS khi qustn BSng-ngoSi vio, thi phe ong

Page 72: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 70 —

Anh Chang phy-fiiup dirp-c nhir da (rong, nen no

pbai thua mi Iron ve.

Cau hJi — Nguj-cn-HoSng qua-(16-i nSoi n4o ? —

Trfii quySii cho ai ? - Su- kj- Itdu hieu sl ? — Sai-

virODg Iri mSy nam ? - Nha Trjnh Idm giac nam n4o ?

— CcTchi :' — Trinh-Tring 14 ai ? — Sai mSy quan

linh ? — TM dSiu 7 C6 giao cbign khong ? - NSm

nio mii dSnli cho Ihiul ? — Cff chi?— Aidi danh ? —Binli tln'iy may quan 7 — Hi-ton c6 ngOr dang khong ?

— Lo phong ve sau the nio ? — LSy chftu nSo ? - BSu

cOi bac no-i oSo ? — Nam n4o m4 Trinh-Trdng c6n

vilo aSnh nO-a ? — Le nio ? -- Thua hay-14 IhSng.

46 - Cong-thiro-ng-Vu-o-ng ( 1635-1648 ).

Xong giac nay 'Vira du'O'C mgl nam, thi chua

Hi-I6n qua-dM la nam 1635. Than-lon-Hieu-

Chiia-Hoing-de, Sir k^ keu la Cdng-thiryng-Vufcng the vj ma cai-tri tai nam 1648.

Bdii chua nay, dan BSng-lrong xongchiem phich^u-B6-chinh con ye quyen nha Trinh, ma l&p

don n<yi no no*i kia, nhirt la 6* My-hoa, la ciia

song Gianh ben ta giang. Chiia Trinh-Trdng triidc

sai binh si, sau chinh rainh chiia tb&n cbinh vacd?p cho xong sir te the ay. Song dau binh chiia

keo yao cho tfri song Nhu-l-I?, thi ciing khong daoidugrc dan Bang-trong cho khoi ciia My hoa ; l?ii

phai thao lui ti& \e, ma chang ISm duoc yi?c gi.

Nam 1648 quan Bang-ngoai keo s'ao cho tdi

Dinh, Ik giua linh Quang-binh, ya chigm ca xii

Sj mot it l4u. Con chua TrSn-16n dem binh danh'

duoi quftn gigic, thi no phai yoi-vang Iron ch?y.

Page 73: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 71 —CSu hSi, — HM6d qua dW njim n6o ? — Ai k5

vi ? - Xong viio d3t nio 7 — Lap dSo S' dSii ? — Trjoh

TrSng 14m gi ? --- Thus dSu ? — NSm 1648 quao Biagr

ngoii v4o dSu ? — Ai thSng ? 'J

47 — HiSn-viro-ng ( l6iS-i6S7 — Giac vd-i

nha Trinh.

Ta&ng m6i duoi dirgrc giSc trSn nay, li Thai-

ton-Higa-triet-Ho&ng-dg, thu-erng k6u la Hifen-

viro-ng.ChuanSythgvichuaTban-lon.chinhDani

1684, cung cai-tri lau lam ; dtri Ngire^i dan BAng-

trong danh giac vai dan Bang-ngoJi nhieu Ian.

Quan Ding-ngoaicii xong viocoidSt ben huu

song Gianh luon, dan Bing-trong khong nhia

dang nua, thi nam 1655 keo quan sang qua dja-

phan BSng-ngoii ma thang ra che t(5fi NghS-an,

cung bat het ca xii cho dgn nam 1661.

Dan B4ng-lrong thang diiac linho- qu&n nha

Trinh tra Idng bo chiia, mk lai ciing nh* hai ta^ng

T&t can-dam da noi tiifng lam, 14 NguYSn-hu'a-

T&n va Nguen-hftu-Dat. Trinh-Tgc sai nhiing

tviAng nhiit di d4nh tra, song cung phai thua. Bay-

g,iif CO tvi&Dg Trlnh-Toan, \k em Trinh-T^c, cung

Ik quan cong cai tinh Ninh, thing diro-c quan

B4ng-ngoai it tran ;phai-chi ch&ng c6 bi Trinh-

Tac gi^t, thi c6 ie ong ay cuu diiac que-hiio'ng.

Trinh-Tac nay thg-vi Trinh-Trang nSm 1657.

Vay dgn nam 1681, Trinh-C5n, la con Trinh-Taie

m&i duoi duac qu^n Bang-trong qua khoi song

Gianh.Quan Biing-trong di daub gi?c Ilu lam vay;

thi da kiet lu-c; nSn nam 1662 Trinh-CSn k^oquiiD

Page 74: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 7i —

vao l^i s6cg Nhirt-e, Ihi thanfj ilito'C nliieu Iran ;

nbung vay sau bcl cung phai rut \'4. VI chirng

khi quan Nguy^n-hiru-DSt loan bo xuBo-chinh-

nam, Ihi Iruyen dot hel ca xu-, con ngub'i-la Ihi

rut ve sau luy Trar.-niHli, 1^ luy hoc ca me ta song

Kbul-I^. Quan Bang-ngoai chang kiSin du-ac

luCTrg-ph^n thi phai Ihao-lui.

Nam 1672 con danb mot Ian ntja. Phen naychinh Triuh-CaD than cbinh lieo bititi vao donglam : hai ben giao cbien v&i nhau rat dfr tai chanlily Nhut-le ; tu6ng anb-biing Bang-lrong la

NguYSn-hiru Dat danb dugc quan giac, Ian naymai diit. Tir do nha Trinh cbiu than nba Nguyenlam chiia rieng BJng-lrong, cung lay song GianhlAm gidi-han bai a\xcrc.

Cstu hoi. — Tu-d-ng thang quan Dang-ngo^i 16 ai ?

— Len ng6i nam nSo ? — C6 giac vtii nguoi BJng-Dgo4i nam nao ? — Nh4 NguySn bSl xij nio .' — GiiijLii do ago nam nio ? — Nhcr sir gi mft thang -vSy ? —Hai tu-ong rSt can-dam tSn gi ? — Tu-A-ng n4o ei tigogb«n B4ng-ngo4i ? — Tuong ay 14m gi ? — Bi su- gi ? --

Ai lh6-vi Trinh-TrSng ? -- Ai thing qaSn B4ng-trongV4 nam ndo ? — Nam 1662 to-i dau ? — Thang hay-14thoa ? — Tai sao ? — Nam 1672 chiga tran o- diu ?— Ai thSng ? — Tli nSy v6 sau coi hai niro-c 6- dan ?

48 - Giac v6i Chfira. — Dftn a'y mat nird-c( 1691 ).

Nha Ngnjea chang phai la lo may giac m6i keVrffc-qua truAc nay ma-thoi dka. VI duang-khinga giSc phla bac ma giii: lay sir tbocg-dong, thioSng cii lo danb d?p pbia nam tna ma aiioc chorong.

Page 75: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

Vay nir*c ChiSm-thanh & Riap coi pbia nam

ihi bi iiiTCTC hel. Niro'C iy (Cr hoi bj thua vua Li-

ihinh-Toa do ctirng nam 1470 cho t6i luc do

ihi da suy-siit lam.

W Sii truyen latiii ; khi 6»g Ngujen-Holno vJo

llnh Thuan-hoa Ihi niiac Chiem-lhanh phvc

qujea ngirfri, song each it Uu lai x'lng pha

trong nub'C.

, Nam 16!! liay la 1812 khong lo. ong

NgujEn-Hoang bat ducrc mot phan na&c dan ay

ma lap phil Phu-yen.

Nam IG29, doi vua Hi-T6n, nha-nii*i; l^y le

di lap an liong Duac ChiSm-thaah, ma keo biab

sang danh, cung lay IhSm mot phan dat nita.

Nam 1653 Thii-T6n ngu nien, Ihi kinh-do

mx&c &y ciang bi bat ; vua Ba-Bi tron chav ;jan

nay lay het mot phan ion nuo-c vua ay, IS tinh

Khanh-hoa bay-gio-. Con phan dat & phia lay

song Phan-rang thi de lai cho vua ay, songbudc

hang n&m phai di tien cong vua Bang-tiong.

Nam 1691 la chinh n5ni vua Hien-Ton len

Bgoi, thi vua nucrc Chiem-thanh 14 Ba-Tranh

phan-Dguiy, sbng pbai thua cung bi b^t. Tit do

nu*c Chiim-thanh mai tuYft-mSt, con bao-nhieu

•* dSt nuo-c ay, thi baj-gio' nh4p ve dat Annam.

Cau hoi . — Nh4 Nguy&a c6 giSc gi phla nam ?

— Nuo-c CliiSm-thinh phSi suy-siit lit nam n4o ? —Cnng CO khi x6ng phi Biug-lroag kh5ng ? — Nguylo-

,1* HaSng lap phu Phii-yen nam nio ? — Nam nio ciing

13y phSn ait nira ? — Kinh-iSo b( bat nSm n4o ? —VuaB4-Bi thi sao ? — LSy »i n4o ? — Dat coi no-i

niio ? — Vua phJi ba^c (JSu gl ? — Nam 1691 vua n4o

Page 76: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

5'ChiSm-lhinh ?— Vaa Ky phJi navy thi sao ? —Nirfrc Chi6m-th6nh ra sao ?

49 — GiSc v&i niro'e Cao men.

Biro-Dg khi ohk Ngujcn chong vOi nha Trjnh

bSn bae, ciirg bSt ISy nu-Ac Chiem-thSnh bSnnam, thi nhieu laa ciing dAnh vfyl Chen-lap, nay

la niro-c Cao-men.

Nam 1658 vua nuAc nay. la NSc-dng-X&n,x6ng vao phan dat Annacn, Ibi c6 tirfVng .©^ng-

trong daub bat duqrc vua ma dieu ve Pbu-xuan ;

c6 ke d6! di^u ve Quang-binb, vi cbiia Hi-T6n di

dinh giac ©aug-ngoai con dang ngtr a do. Chiia

Hiea-T6n Ifaa cho vua nir6c Cao-men, nhiTng-m&bat pbJi lam chir-hSu va nflp thue bang nam.Tir ay ve saa na&c Cao-mSn mpl ngSy mot pbai

Annam xam-chiem.

Liic ay da c6 dong ngirtci Annam & tinhBien-hoa. Nam iQ14 nbcn dip Cao-men lacaloan duoi vua Nac-ong-Non, thi hal luAng An-nam bat thanh Sii-gon, ma dSl l?i ong Nae-6ng-Non lam quyen vu-ffng.

Cung mot liio ay c6 nhu-ng ngir6i Ngo theophe nhi Minh vadi mat ngoi, qua xin vua Anb-ToQ cho dal &, thi vua sal no vao lapdi-cirtrongniro-e Cao-men, co y bat nudrc ay ISn-laa. Lai densau hS Ian nao nuric Cao-men c6 loain, thi n\x(tcAnnam cung xen vao, tigng ia cho du'ac dep antrong nuic Sy, song thi? t sir la bat hgt cAc 'mignxung-quanh Sai-gon mj nhsip-vao nuAc Annam.

BSy-gid» miii mo bgt nbung diia binh bong,nhiing ngirM khong t«n trong bo cac lang, ti

Page 77: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 76 —

Ouan-binh cbo iM coi nam, mh ch& vao raSy

rmh m6i ohiSm dtiac. cbo no lap xdm lang, cung

ff loan la c4c linh xung-quanh,

Trongdo-imircri tarn thi din Annam bSt

het lac iTnhNam-ky, mSi khi mSi tmh :con Unh

Ha-Tien ( luc ay la phan nam xu Nam-ky )von

"Ja nguMT.Lv. Qaang-dong 1. Mac-CCru^

6ng n5y la ngu6-i binh phe nha Mmh, qua ISp

nahiep li dau dai muM bSy, cung chiuph^ccac

vua ring, nen cic vua ban cho nhien an rong

iSm. Bfe sau qu4n Xiem cbigm-lay tmh nay

mol it lau, roi Irac^c giac Tay-so'n con chau ong

Mac-can lai khoi phuc dirffc.

Nha Nguyen bJlv-lau thSy mgl ngky mot them

manh, nu6c nha m& rong, song den loi gSn cuoi

dM thu mttM tarn, thi da hong tkn-bai vi can

nguy TaY-so-n m(5fi noi dSy.

Can hoi. --- Bing-trong con ianh giac v6-i nuo-J

nSo 9 -.. NSm 1658 vua nJio xong -vSo B4ng-trong ? —Vua Sy hi gi ? - Tha mk bu6c dSu gi ? - Tinh Bi«n-

hok thi sao ? - mm nio mi thinh Saigon hi bit ? -_

C6- nao ? - BBl ai lim quySn vuo-ng ? - Ngu-ii Ngo

thi vua Anh-Ton sai di d5u ? - BSa ta iSy y gi nl4

xen vJo nufrc Cacmta ?- Lim th^ nto cho c6 ngtrm

ADnaa. & awe Sy ? - Luc tInh Nam-ky bi bat ho.

nio ' - Tinh-H4-tien cia ai ? - Tai sao ? - Ai bat

lai ? - B5 tr& ehua ? - Sao mk nhi Nguyen bong

tjn bat ?

50 - HueViro-ng ( 1765 177J ) - Tay-so-n

dSi^ nguy ( 1V7J ).

ThS-T6n, hay li Vo-Viro-ng (1 738-1765 )

cung 14 vua c6 danh tiSng, nhirng-mi khi gSil

Page 78: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 76

ch¥t lai lircon chinh mJ chon con ngiro-l vo- hi

VDa yf u iSra, I^n Ifira vua thS vi. Vua l^rn lh§ ay

thi sinh nbieu deu lai-hai cS the.

Vua Duc-Ton-Hi^u-tfinh-Hodng-Be, hay-la

HuS-Virccng, con nho, c4n quan phy-cbinhTruo-ng-phuc-Man cStn quyen Ibay. Tiuong-phuc-Man nay la nguM hay hi-hiSp lay cua Ihien-

h^. Cling dung quyen trAi le lam, ai-ai cung deuchSn-ngan.

Nam 1771, ba anh em fJguY^n-vSn-Nhac,Nguyln-vSn-Lu- v4 NguY^n-vSn-Hue khaingijy ma bat lay thanhQui-nbo'n nSm 177S,cungtbiSrg dugc binb vua sai vJo d^p loan. Nhom-danchiu chSng diroc quan pbu-chanh Tru»ng-phuc-Man nua, thi rung-rung theo dang-nguy. Concac quaa dai-thSn trong Irleu Hue, thi lai lamdeu cSng quay han nua, la ruo-e quan Bang-ngoai \ao ciiu minh cho khoi tay quan g6m ghSay ha-biSp.

Khi ay Trinh-Siim ISm ehiSa Bang-ngoiii.Chua ay dugfc tin, lien dem nhi^u binh si vaoBang-trong, CSc quan a Hue bat Triro-ng-phfic-Man dem n^p cbo cbiia, turang nop vay thi xong,chiia keo binh lui ve. Chang bay Tr|nh-Sura cirkeo binh vao dinh du'ac qu4n B4ng-trong m5ttr4n tai Phfi-Ll, rSi bat dtr»c tbJnh Hug.

NSmI775, chfrnglSitMng bai, chiia Due-T6n Iron vlio N4m-K^. Quan B4ng-ngoai iSy bgtphan bac nir6c Bing-trong cbo td-i cuSi tinhQuang-ngai mi gia cho t6i n3m 1788.

Du$-Tan yko Nam-kjr chiSu dirtrc m§t toaabinb. sai ra dinh qaftn gi^c Taj-sern, song phJi

Page 79: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 77 —

bai tran ca the. Nam 1777, quan TAj-som Ihira

buoi thang duffc, m4 keo quaa vao cae tinh

phia nam. NguY^n-v&a-LiJr bat dagc thinli

Sai-gon, roi bo ma ve Qainho-n ; con Ivri-ng

Nhac o Qui-nhon thi xu-ng Hoang-dS, tii^a la

Quang-Toag, roi cai li Thai-Bii-c.

Khi ay ong Hue vao Nam-kY lay bau bet ca

xii, cungbatdiro'c vua Du$-T6n mJi xu'-tir viri

in6t ngirM chau vua ay, nam 1778. Vua con mot

cli4u Dira, ten la NguYen-Anh, thi ca nha vua

dpu nh-in ong ay IJm dau : Xy la vua Gia-Long.

Cauh5i. — ThS-Tonhieunio ? -- Cai-tri dtro'C

miCy nam ? — Chon ai the vi ? — Vua 15y hieu niio ?—

Ai cSm quySn ? - 6ng iiy ai-ai iSy 14m sac ? — GiSc

T4y-so-o bat dau nam n4o ? — Ba anh em 14m MatSn gi ? — Bat thinh Qui-nhffn nam o4o ? — DSn

thTsao ? - C4c quan Bai-thSalilm gi ? - CtiiiaTrinh

Sum lam gi ? — C4c quan n6p ai ? — Trinh-Sflm-

giao chiJn o dau ? — Chiim thinh nio ? — Chiia

Due-Ton trSn di dau vi nam nio 7 — Quan B4ng-

ngo4i bat xir nSo ? - Giii cho dia nam nSo ? — Due-

Ton thua Tay-son nam n'fto ? — Quan Sy lim^gl ?

- Ai bit tbinh SSi-gon 1 — Nguyln-viin-Lvr tro--vS

dau ? — Con Nhac thi sao ? — Hieu nio ? — 6ng HuS

14m gl ? - Niim 1778 chiia Due-Tan hi sao ? — Con

mOt ch4u chiia niia t4n gi ?

51 - QuSn TftY-so-n cai-tri ( i77S-/<S02 ).

Ong Nguyeo-Anh uhCT quaa Xi§m, thi lay

l^i dirffc cac tinh Nam-lsJ, nhung-ma nSm 1782

y4 1788 thi lai phai bo mk chgiy. B^y-gifif 6ng ay

mdi nghi f6i vi^c sin nu6c Lang-sa ciiu vien.

Page 80: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 78 —

Vay Bac Cha Ph4r6 ( Pigncau de liihaine, )

la gi4m-njuc BSng-trong xuong IJu di vdi con

6ng; Nguyln-Anh, 16n \k Canb, qua Langsa mili^u viec ca Ih^ ay.

Con oDg Hue khi da lay duac xii Nam-ky r6i,

Ibi Irff-ve; nSm 178G dug iy I6'y diro-e Ihanh Hue,

quan BJng-ngoai da bat nam 1774, va cii Ihang

luon miibat hel dat Bacg-ngoai. Tir do trong Su-

ky cbang con noi 161 nha Trinh nu-a. DSu vay

mac long Tua Lt-HiED-Ton ( 1740-1786 ) cung cir

Islm vua. Khi vna Sy bang-ha, Ibi chiia la Le-

mftn-De noi ngoi. Song Nguyen-vaa-Hue khongke vua ay, mot nghi niinh U that vua ma-thoi,

nen lay hieu la Quang-Trung, ma cai-tri cho t(5'i

nam 1792. — Le-man-Be qua Tau nam 1789 mabang-ha ngay 19 Ihang U tay nam 1793.

Bau nam 1789 c6 quan Tau sai qua danh giup

Le-mac-Be phyc nghi^p, song phai thua quaaquoc quan Quang-Trung ca the lam : ciing motnam ay nu6c Tan nh^n Quang-Trung 14m vuacbinh vi.

Con ong Hue, \h NguYlnquan-Toan the vj

cha, lay hieu la Canh-Thanh cho IM nam 1801,rSi cai la Bau-Hirng. Nam 1787, ong Nhac chianude giao phia bac cho ong Hu?, phia nam choong Lu ; con minh Ibi gia Quang-nara, Quang-ngai vi Binh-dinh. Cuoi nSm 1788 thi ong Litqua-ddi. Nhung-mi quan ngyy T4y-sffn laii bS'tthnan vo'i nhau, anb em cbii chau ganh nhau,nSn Chang kboi bao lau se phai tan-baii.

Lan-15n ong NguySu-Anh lay \syi duac het dalNam-k^f, roi ra danh bSt Ihanh Qui-nhffQ, la nam

Page 81: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 79 —

1792. C4c quan Lang-sa qua \-<ri BiVc Cha PhSro

c6c6nggiiipvualroDgs>acna.y, va cac giac sau

lam-lam. Hai bSn : vua va quan loan ilanh nbau

mJ gi^inh thiinh Qui-nho-n bet tam nam tron, khi

b«n np ducrc, khi ben kia duac ,mS cbang ben

nao lay dirge cho dii-t.

Ong Nhac, bi?u la Tiiai-Buc xin cbau 14

Quan-ToandangUm -vua Banf-ngoSi^vao giiip.

Quang-Toan lien keo binh vao cbang nhang

khong giiip, ma lai eiro-p niro-c, cho nen mot

minh kiSm-lrj ci Bang-ngoai \a phia bac Biing-

trong nua. Ong Nhac qna-d6i tbang 10 tSy nam

1T93.

Nhu'ng-ma tn cbang bao-lau, vi nam 1801,

Nguyln-Anh keo quan bal th^nh Hue, tbi Quang-

Toan ritt y'e Bang-Dgoai. Nam 1802 ong ay lai

keo nhieu quSn vao piao cbien wi binh Ngujen-

Anh, mk phai thua ca the tai h& song Nhyt-!e, la

chlnh nm xiia nba Nguyla da Ihang nba Trinh

Chang biet bao-nhieu (r$n.

Bay gift' Ngiijin-Anh vfii-vang ra Bang-

ngoai, Cling lay bet ca xii &y de nhir khong, Xong' -viec ong Nguyln-Anh xung -vu-ccng Nam-Vi$t,

hi?u la Gia-Long hoang-dg, kiem-lri ca Bang-

trong Bang-ngoai. — Quang-Toan bj nop { 1802 ).

C4u hoi. — tfhir ai m4 NguySn-Anh bSl tinh Nam-

kj du-cj'C ? — Thua lai nam nio ? — Xin ai giiip ? —Sai ai qua Mn Lang-sa ? — C6n 6ng Hue \km gi ?_

—Vua Le-bi&-'f6n Ihi sao ? — Ai noi ngdi 1 NguySn-

vau-Hue ast minh 14m vua iSy hieu nSo ? — Nufrc

T4u vio giiip chinh vua tbi sao ? — C6 nhan Quang-

Page 82: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 80 —

Trung liim vua khong ? - Al M vi 6ng Hu6 ? - LSy

hieu n,1o ? — 6ng Nhac cbia nir6-c thS n4o ? — T3y-

so-n sao mJl thua ? Nam niio Nguyen-Anh bat iiag

tbinh Quinho-n? — Ai mk giup ? - Giinh thanhQui-

nhan mSy nam ? - 6lig Nhac xin ai v4o mi giiip ?

— QuaDg-To5n lira 14m sao ? — Nam ISO! Ibinh HuS

phSi bSt, thi Quang-ToJn pbai ISm gi ? — Nam 1802

Ihua o- Sia ? — Nguyln-Anb lim gi ? — Xung minh

Ih ai ? — L^y hieu nko ?

K'e tat cac vua nha Nguyln.

1658-1613 Nguyen-HoSng hay-14 Tien-Vuo'ng, 14

con thu' hai ong Nguy6n-Kim, sSng dircre

89 inoi.

1613-1633 Hi-T6n hay-14 Sai-Vuo'ng, li con Ihii siu

Nguyen-Hoang, du-g-c 73 to Si.

1635-1648 ThSn-Ton hay-14 C6og-llilTffng-Vao'ng

Ik con thu- hai vua Hi-T6n, (Iurg"c 48 tu6i,

1648-1687 ThSi-Tfln hay-I4 Hien-Vuong 14 con thii

hai vua Th'Sn-Xan diroc 68 tuoi.

1687-1691 Anh-T6n hay-lft Ngai-Vuo-ng 14 con] thli

hai Vila Th4i-T6n, du-crc 43 tuoi.

1691-1725 HiJn-T6n hay-14 Minh-Viro-ng, 14 Iconcavua Anh-T6n, duQ-c 51 luSi.

1725-1738 Tiic-Tfln, hay-!4 Ninh-Vu'o-ng, 14 con c5

vua Hi^n-Ton, s6ng du-o-c.43 tuSi.

1738-1765 ThS-Ton hay-14 Vo-Vu-o-ng, 14 con ca vuaTuc-Ton duofc 52 tu6i.

1765-1777 Due-Ton hay-14 Due-Vu-ong, 14 con thli

mu-oi s4u vua Th^-Too cai tri thg Hurng-T5,

14 con thir bai vua da til".

1778-1802 Nguyen-Anb 14 Gia-long, 14 con thli ba 6ngHu-ng-Tti ; nam 1802 mo-i cai dirg-c cS nir6x.

Page 83: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 81 —

BOAN THtr HAY.

Nh& Nguyen ( iH'P )

] - BU'J VUA GIA-LONG CAI TRI ( ISOi-Um )

52 — Vua Gia-Iong diroc larn vua Ihong Iri

ca-v4 Du&c Annaoi la lir Dam (80 2 : kbi vua len

nsoi, Ihi xa toi cho cSc ke da caa an kh5i ngijy,

cuDg chuSn cho nhwa dan khoi tbue. Con chiu

nhi L5 va nba Trinb ra mat raang vua, thi vua

ban tird-c-phSm cftng cap dat cho. Vua du*c

Cao-men sai suden hSu, vua nuac Nam-ChU'O'ng

cung dSn vieng. Nhung-mii nSm 1804, vua Gia-

long md'i ducrc sSc pbong ben Tau nbn vua da xin.

NSin 1807 nirifc Anaam durac quyen bao-lio

uu&c Cao-men. Vi vjy nam 1810 kbi niro-j Xifim

bat ep vua nuitc Cao-men, ten la Ncac-ooK-Cban

cbo ba anh era da kb&i nguy va da phai day

dtroc ve, thi quan Nho-n, 1^ tong-doc Sai-gon vangchi vua Gia-Long ma di giup nu<Vc Cao-ra^n.

Nam 1811, CO mot em vua Cao-m8n coakh6ri nguy, nen vua phai chay-Iron t6-i Sai-gon,

Vua Gia-Long sai quan linh giup nua, vi lap

du-oc hoJ-u'&c La-bich ( 18lS J; cii hoi-u-6rc nay^thi nu-6*c Xiem chiu nb^n Annam c6 quy?n bao-ho nu6c Cao-mfin.

Vua Gia-long dau da nhcr cac quan Langsapbu-giiip mdr\ du-orc phuc quyen, song ciing khbngmuon lam quen vcVi phirang Tay. Nam 1801 c6t&u Hong-mao qun, itia vua khdng noi gi tOT.

— S. K. N. A. -6 —

Page 84: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 82 —

NSm 1819 vua sai ong Chaigneau, la quan Lang-

sa CO cong Irong v6i vua, di str v§ TSy.

Vua Gia-Iong that c6 cdng trocg V(>i nutSrc

Ancam, vl ch^ng nhu-Dg da l^p ati-ho^ mct>lh6i,

ma lai da nbap ca trong ngoai th&nh mot niiac,

da duo-c qujen l3ao-tio nu6c Cao-men, ciing dalap nbieu tru6*Dg-hgc. Vua sy cung ra nbieu luat

con giu- d^n nay, i^m so dat Nam-lty, 'sua bo lai

la cam ISOJ, cung lap djng quan lir coi nude Taucho giap nu'6c Cao-m^n.

Vua Gia-Long bang-ha ngay 3 thang hai tay

nSm 1820. Trudc vua da ebon 6ng hoang Bam,la con \ff be IbS \i, dSu bai quan thong-cheNgu);6n-vaD-ThiKng va L6-van-Duyft ra sire

can-gian, xin vua dat con ca Sng hoang Canh;\'i eve le lu-nhidn yi cii 1? nba-nudc, tbi ong nayduo-c kg vi, song vua chang chiu ; nen kbi bang-ha, Ihi boing Bam, 14 vua Minb-mang, Idn ngoi.

(") Vua Gia-Loag 1^ ngu-M rSt siSng-nadg khong

bay lh6i chi, bon-tinh thin-tij, viec gi cung c6 meO"tnuc y clii, bi^t phan-x6t ke d^ng nguo-i khong mAban chuc-phiim xijng cong vu'a sue m6i ngufri. C6nguM TSy kia khen rSng ; « C5 nu*c Annam deu tonIrpng vua 13m, nia that 14 phSi le, Nh* c6 vua kiSn14tn vu-Dg chi cirong-dong 14m vSy trong nufrcmfri du-p-c an, nam bac m6-i duoc nhJp th4nh mOtnuffc

; vua lo sua-sang moi su- trong nufrc cho to4n-bSo, cho-nSn viSc vua 14m Ih9t 14 ca the cung b6n-dSlau-d4i. BM ngu61 cai-tri. thi viec d^o nu-^c Aunamdttip-c bang-yen ludn ; vua Sy trpng-dHi c4c cba giSngdao Langsa cung hJng & tt-tg viri c4c d&g Sy luon. »

Page 85: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 83 —

Cau ho i. — Nam ndo vua Gia-LoDg thSn;^ trj ch

nu-ffc ? — Leo ngoi, Gia-long Um Um sao v6-i ku kli&i

ngyy ' -- ^'^i <^=^l ' " Vo-i cli^u nh6 L6 vS nh& Trioh ?

^ Vua n^o sai sir ? — Vua n.-^o d6'n viSug ? — Gia-long

diro'c sac phong b6n TSu nam nSo ? — Nu-6-c An-nam

bao-hg nuo-c Cao-m^n nam n^o ? — Nam 1810 xSyv.'ec gi ? — Con giac nira khong ? — LSp ho^-uo-c

La-bich nam njio ? — Cu bo^-uo-c do nu-ac Annamdirge SU' gi ? — Vua Gia-long 6- lim sao Yo-i ngu-Mphu-o-ng Tay ? — Nam 180-1 CO tiSp-dai H5ng-maoknong ? — Nam 1819 vua sai ai di sii- b^n Tay ? — VuaGia-long CO Cong gi vrri nuo-c Annam ? — Vua bang-ba nam n^o ? — Ba ebon ai mk IhS vi ? — Quan n^okhong bang long ? — Mu6a ai ? -- Le n^o ? — C6du-gc viec khong ?

11 - BO'I MINH-MANG CAI TRI ( lSW-18tt )

53 - Vua Minh-mang ban dau thi theo loi

cha mk eai-tri, nSn thieu-ha agcr la khoa-agoaDchin-chan, song 15n-lan lai ra khac lam.

Vua ay doc-du- den doi dinb gife't Ic^i ngairi

ton-loc. Vua da lu^n giet \of cung hai con onghoang Canh. Cac ngud^i than-nghia vfri vua cha,thi vua cung khong kieng : ong Le-vaa-Duyetmay da lho4t-kh6i tay vua, song hai cha con ongNguyen-van-Thieng lai hi cao gian toi noi congmk phai lu?n hinh xu-tu- Ik phai (ur-ai.

Tir nam 1833 lai nam 1838, vua giSt vi giam-muc Til tbay-c5 Tay la chin dang, concic thSy-c5 bon-quoc cung nhieu bon-dao, thi phai chSm-gife't, lao-ta ciing day-doa kho-s& aihau ke xiet!

Page 86: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 84 —"i? vua Minh-m?ng 1^ khdng muSn thAng-

thiro-ng \&i c4c nircSrc phuang Tay chul njo, ai-

ai cung ro su- ay. Nam 1821, oDg Cbaigneau tr5

qua di SIT lo vi^c buoa-bin ben Annam, song vua

an-& Iff-Iao ]at-!eo vdi ong Sy lam, cung cbaog

cbiu deu gi sot.

Nam sau c6 mKy nguai Hong-mao sang xin

v^o hSu vua, ma vua cbang cho vao, Val^itrong

m^y quan Langsa da giup vua Gia-long, khi ay

con CO bai ong a nuoi lai Irong DurAc Annam ma-thoi, la ong Cbaigneau va ong Vannier ; song khi

Ihay vua Minb-mang Chang u-a miah nu'a,tbicu6i

nSm 1 8 24 bal ong ay ciing phai bo ma Iro-ve TSy.

Nam 1825, vua Minb-mang chang kbMngnban itw vua rude Langsa g&i qua. Nam 1832

CO ngirfiri chSu ong Cbaigneau di sii qua lo viec

tbong-tbuang bai nub'C voi nbau, ma cung khdngdang viec gi. DSu vay kbi bbng la-the, vuaMinh-mang cung sai sif qua Lang-sa, song vua LuyPbilip-pho cbang cbiu tiSp sii ; ma khi sit vS thi

vua da bSng roi.

Nam 1822, dan Cao-men day loan, tbi quanLe-van-Duyet dep dacrc, cung chia nu'<5rc lam Pahai tinh : Nam-vang va Go-sat. Nam 1834, khi vuaNeac-6ng-Cb5n bj quan XiSm xong danh mi phaiIron-cbay, thi quan Tru-o-ng-minh-Giang caid3t Nam-kJ gidp vua pbuc hoi 14m vua nhir«ru-6c, cung chia nu6c ra lam ba miro-l ba phil.Vua nu-6c Cao-ra«n qua-dM nam 1836, thi con-gai Ihii hai vua ay l?n rai-lrj, l«n la Ngoe-VSn.

Trade nSy da thSy quan Le-van-Duy^t Ibo&t

Page 87: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 85 —ducrc lay d^c-du vua Minh-Mang, mk IrS'-vS cai-

Iri IroDg coi Nam-kt- Quaa Sy chel nSm 1832 ;

diri ngniri chSng bao g\& irng viec bat dgio, dau

vua ra m3y sSc-chi, cung khong v§ng.

Khi quan Sy ch?( roi, Ihi dSl Nam-ky chia ra

saa tinli, moi tinh moi quan tong-doc. BSy-giir c6

quan toog-doc Sai-gon mu6n bat toi ong L6-v&n-

Duyet, rang ong ay muoo lap Du'(yc riSng ; lai cao

quan Le-huu-Khoi, cung k§u la Le-van-Khoi,

dong linh v6i quan Le- van-Duy?t ma m^ loi

rirog : cac quan ban quan L^-v^n-Duyel xua lay

lam tire minh lam.

Vay khi quan Kboi thay minh da mat chiic,

lai phai ra Hu?, tbi tha phal cir lam lo?n cho roi,

lien dSy loan ; liic-lhi cite quan khac deu theo,

mk Chang khoi bao-lau, thi iSy dirgrc bSt dSt

Nam-ky, Chang may quaa ay sinh b^t-thuan v&i

nhau, l^i thSm c6 ngucri dong-Ioa, ten l^ Thdi-

cong-Trieu, bo phe.

Quan Triro-ng-minh-Giang mSc lo di duoi

quan XiSm, B§n phai bo vay Ihknh Sai-gon hgt

mot n5m tron, m6i bat dircirc, Ik ngay 8 thang

chin tay nam 1835. Cac quan trong thanh phaigiet hau het, tuong no tbi difu ye Hue ma chju

%u hinh. Con tu-Ang Khol tbi chgt duang liic pb5i

vSy. Vua Minh-M^ng oan ong Le-van-Duy^t dend6i truySn xieng mo ong ay, cung d&nh mpt trSmtrirofng.

Ngoii Bac CO lojn hai ISn. Mpt ISn la khi vuachu-hiu Bao-lac \k Nikng-v&n-Vftn bSt tinh Cao-

bang, chiSm phi ba tinb, do^n cbiu ch^t thieu

trdn niii mk chSng cbiu ra lai h&ng. D&ng vua

Page 88: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 8B —

Le sua cung day loan, song cfc6ng phai (hua, mftItrotig Le-duy-Liro-ng bi quan vua bat di^u v§Hug va xft-lu- IJm mgl ci'ing cac ke a-tung v6imiab.

Vua Minh-Mang bj fe ngira mS chet ngayhai mucri mSl Ihang gieng lay ram 1841.

( «) Vua iy thiet Ik Dgiio-i rSt hay chS-ngliTa ciingsang-tri ISm, nhu'ng-mi bSn-tinli cjoc-du-, buon-bu-ccuDg qui-quM lam, c4ch cai-!ri da dl«a-iIao lai v6nhan. Vua Minh-Mang da gitt duro-c nu-6-c Annam chonguyen tuy6n nhir cuu, nho- vi da gigl hSt mgy layI4m loan; song bo-i vua Sy an-6- Wdu-cang chSogniu3n thong-thu-ong vo-i tin nn/rc thien-ha, thi laiISm cho niroc-nha nguy-hiem ve diing khac mk-chir'.

^4uhoi. - Vua Minh-Mang c6 tbeo 13i Gia-long

khong ? - Boc-dir -voi t6n-t6c minh 16m sac ? - QuannSo thoat-khJi dang ? - Nguyfin-van-TbiSng bi gi ? -Npi s4u nam vua gigl Giam-miic vi tbi)y-ca Tay mSyaang

. -Con o- voi lhSy-c3 bon-qu5c \i bgn-df.o I4msao - An-5- voi phuo-ng Tiy 14m sao ? - Nam 1821ong haigneau ve, vuu 6- the n4o voi ong ? - Nam1S_2, c6 cho Hdng-mao v4o khong ? - Ong Chaigneaa^i ong Vannier phai b3 nnoc Annam nam n4o .' -nam I,S32 ch4u ong ChaignCau di sii c6 dugc viceKhong

? _ Vua cung c6 sai sii qua Lang-sa khong ? _warn nic LS-v5n-Duyel phai dep nuoc Cao-mdn ? -Chia mSy IJnh ? _ Na„, ,s34 quan n4o v4o Cao-mSn ?

Lo-sao ? - Chia nuoc ay mS!y phu ? -- Ai ngi vi

^ ^'1'°.°'' ^* "'™ "^o ' - LS-van-Duyet qua-

ZT^' ~ '^*"' "*" '' - Q"a" ^y '=° ''St dao

khflng ?^- Ong qua-dM, chia Nam-ky mSy linh ? -Quan Tong-doc S4i-gon I4m gi ? - Quan hSu U-vio

Page 89: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 87 —

Duycl 5- 14m sao ? - Ong Kh6i Um; gl ? '.- Sao ra*

kb6ns Aatrc viec ? — Ai bSt IMnh S4i-g6D 7 -- Namnio ? - Tiring quSn thi sao ? — Vua liim thS nfto ?

— Ben b5c dutrc mSyloan ? — Loan thvr nhirl thi sao ?

- Loan thir hai Iht nio ? — Minh-Mang chSl cfr sao

v4 nam nio ?

Ill - B&l VUA THlfiU TRJX iSU-lSil )

5i— Khi vua Thi$o-Tri len ngoi," thi riit

quan giii nn<5rc Cao-men trS'-vS;; tiic-thi quan

Xiem x6ng-y4o nirdc ay, vua bk Ngoc-Van phaf.

Iron qua Chau-doc. BSy-gi6^ nird'c Annam vi

dikVc Xiem dSnb giac vwi nhau cho t&i nam 1847

ni6i CO hoa-uac dat ong Ne5c-6ng-Bu6ng lam

vua Cao-men vk niro'C Xiem diro-e mSy x<r Cao-

mSn la B4t-tam-bang, Ang-kor cung xii L4o bSn

nam. Vay nixiic. Annam phai thua ca the.

BW vua Thi^u-Tri khong c6 ngttM T^y nSo

phai giet, vua chi giam til mi-thoi. C6 nSm cha

Tay sang giang dao v<>i mfit Bu-c-Cha phai tu, maquan Langsa doi thi vua lien tha. Nam 1847, c6

hai chiSc tau Langsa qua xin vua cho ngiro-i TaYdircc o" yen trong nirfi'c Annam, va ngiro*! An-nam diro'e thong-dong gi& dao mJc-J^ Xin

v?y cung la d"Su phai le cung nhCTn-Si. Phai le \k

vl trong thifin-ha chang nude nao na de ai hS-

hiep con dan nu-ftc minh ; cdn nhwn-ii IS vi chang

cho ngwM-ta tin'tthi m&c-J m4 lai chem-giSt

ngiriri-ta, thi ching dSo nSo van-minh mot thi,

mk chang iSy sir Sy lim doc-da gAm-ghiSc.

Page 90: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

.S3

Nhivng-ma vua Thieu-Tii cbarf{ bSng-long,nin Idp miiu mfri ckc quaii lau len dir yS-n, r6 ygiet c4c quan rung dol ISu : may quan cbiia-tSubiely, Ibi kigu ch4ng di. Bliy--i(y doan binhtbuy Annam keo ra ma dot tau Lang-sa nhir linhvua da Irujen, soog co mot cbig^ lau Langsa bSnnoi bai giir ma da ph4-taQ c a do4n binh Ibuy An-nam la boa lam ngan coa ngiroi-la ; doan liahLangsa keo len dSt ngiy 15 thang ttr ISy nam1847,

Vua Thi^u-Tii nghe lin quan minh phai (hua,thi lien ra sac bat dao ; nhirn,-ma cung motnam Sy, la cam 1847, ngay mong boa (hangmirdri mot fay, vua bj uSt mau ma cbet.

('

) Vua Tliieu-Tri Ih nguo-i kirn tri-kh6n du-dvra Chang quyg:-dinh Shu gi cho dlit ; vua Sy c6 dumpi Ku do- su- hu- cua vua cha, coa dSu hay sir tSt

K?^°°?.'°chufnio, vay uen dM Minh-Mang nu-*c-

nh4 da phai deu gi d6-dang hu--ia. thi do-i vua nSycung c6n vSy chBug sfia du-oc. Bia khi vua chgt, tbinuocpha,suy-sut5&-nhu-o-c, dj thua nuoc Xito,lai them wm phai cheo-leo djng khac nua, 14 vua

c&a°H4m'"'""'" ""*' "«"«''iLangsad4ah.ph4

"" ''^'-~ Sao mi quan Xita vSo Cao-mSa ? _Vua B4 irSn di dau ? _ Annam XiSm dinh aiiic 16-i

Vua C6 tha c4c cha v4 Bic Cha Ich6ag ? - Nam 1847

lai sac ? - Thieu-Tri lap mu-u nSo ? - Thg n4o

Ngu« Lanr'7; '^^^ "^"^ ' - '-i"" ^^ "" ^-"^ -

V r, t e'g'''""cLt

"" ' 7 f" "'' °«*^ -*» '~" s' ChSl nam nio ? -- Cd- nio ?

Page 91: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 89 -

Ke tSt tir vua Gia-Loog den vua TLi^u-Trj.

18e2-1820 ©01 GIA-LONG.

Nirofc Annani diro-c quyfen bao Uq niro-c

Cao-men nam 1807, song niro-c Xidin

ching nhan quy^D Sy, nSn ph3i ddnhgiac vcri mro'c ay ; d€a nam 1813 mo-i

lap dirp-c ho^-iro-c La-bich i Or d6 quSn

Xi^m mcri chiu nhan Annam c6 qujfen

bao-h6 n\xcrc Gao-mSn.

Cac quan Langsa da <iiup vua Gia-Long,

iSn l^Q Iro- ve Tay h^t, mk nir6'C An-

nam thi cur muon o" riSng, chang chiu

thong IhirffDg \(yi c^c niio-c thien-ba.

Vua Gia-Long bang-h& m^ cung c6n d§

danh tham li^ng trong, Dgu-6fi ngiro-i

deu'kinb vl khen ngo-i.

1823-1841 Bai MINH-MANG.

Vua an o* doc dir vo'i dong hQ vua, vfri

cSc nguro-i IhSn nghTa cung vua cha, v6*i

cic ThSy-ca Tay giSng dao, cung ke cd

dao. BM vua liy cung chua nuo-c nkoduQ-c v^o buon bin Irong nuac An-nam. Quan Cao-men khai nguy, mkphSi thua nam 1822 ; vua cung thaog

du-o-c quan Xidm. cung d3t N6ac-dng-

Cban 16m vua Cao-mfin nam 1834.

Trong Nam-ky c6 giac oguy Le-van-

Kh6i( 1833-1835), ngo6i B5c-k^ c6 giac

ngyy Nuog-van-Van v4 L^-duy-Lurang,

song vua dep duQfc c5.

Page 92: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- yo -

3841-1847 B(Vl THlltU-TRI.

Vua nSy thua oir6'C Xi6m ( 1841-1847 )

chiu ho6 cCing giao cho nir6-c Sy xiV

B6t-lam-bang, Aog-kor v^ xu- LSo beo

nam, cfiDg chju dS cho nu6*c Xi^m dat

Neac-6ng-Bu6ng ISm vua nircrc Cao-

raen. Nam 1847 vua loan mu-u dSt hai

chiSc t^u Langsa, thi lai phSi mSt h^t

mot dao binh tbuy, m^ linh Langsa

k6o l^n cua H6n.

IV — Btfl TU-BT>C C lSn-18SS )

55 —\ Thieu-Tri bang-bi doain, chfnh phipIhi con ca la ong Hoang-Bao, cung kSa IS An-phong, lam vua, song Chang dang, mi con thii

li Tir-Bu'C len noi ngoi Iri nufrc Annam. NSm1848, vua nay ra sac earn d^io, truyen : he batdttffc c&c thay dao Tay, thi cot di vao co maquang sudng bien ; c4c thay dao Annam thi thichtvr v&o mat ma day di, con djin ph4m thi phatcho nang.

B5n nam 1851 vua laii ra sae khae nhat h»asac trttfrc ma rang : bat diroc c4c thSy-cli bSn-quoc thi phan thay, chu chiia cung vay, ai giacdiroc cac dang Sy, thi vua trong thu&ng. Vay ngatu nim 1851 dSn nam 1857, vua lu^n xu- c4c danggiang dao va Lang-sa v4 I-pha-nho, ke la motCiam-muc v6 nam linh muc. Chang nhungviiara chi dij chung the ay ma thoi, mk lai cung matrieng truyen cho c4c quan phai bSt daio cho riet,

n6n dfi-i vua ay bon-dao ehfe't hSu nhir v6 so.

Page 93: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 91

Vua ehSng dvaa an gi v6i Irong nadc-nbk.

Vua da giSl anb, 14 An-phong cho khoi Iranh

nfioi, song lai c6 phe am muu fSp-lSp quygt ton

con ca ong ay, la Hoang-T6n len 14m vua; vi vay

vuaTit-Bu-c gi^thSt ca nha ongay, dSumOldiia

nho m6-i sau luoi vua cung chang tha.

Trol doi vua cai-lri, thi 5 B4ng-ngo4i nhirng

loan-lae luon. Co ngirM kia, ten la PhSro L6-

ba'o-Phung, xirag minh la dong-doi nha Le, cung

quyet tranh ngoi tri nu4c, 6ng Sy qui duo-c hai

muon Dguoi, k^o danh thang diro-e binh Irieu

mot tran { 1862 ).

Khi Sy tuong Phung c6 xin nu'dc Langsa

giup, mk nitffc Langsa dang lo viee ho&-ird-e V(5ri

vua Tu-Biic, nen chang chin. Vay Le-bao-Phijog

cii danh cho dgn nam 1865, doan keo binh vaql

bien \ao fay Hug ; rui bi bao, doan tin tSp vao

btr, ong ay bi bat cCing xu--tu-.

Nam 1873 quan nha L6 lai muon khoi phijc

niia, den xin ong An-Nghi?p ( Gamier ) giiip.

song Chang duo'c, thi no cii danh mot minh. bat

duCTC nhiSu thanh ;gia-nhu khi ay niro-o Lang-

sa chang cii loi gtao ma giiip vua Annam, thi cd

le no lam nen viec.

Nuac Annam cung mat quyen bao-ho ninSrc

Cao-men nira. Vi nam 1863 ngay 11 thang t4m

tay, vua Phra No-ro-d6m lap hoi-uffc viri qaan

ton'g-thong thuy quan nu-^c Langsa ma giao cho

nuCTC &y bao-ho nu6c Cao-m«n. Co ong PCi-kSm-

bo va sic lam loan, mi loan nSy mau an, khong

hai gi lam.

Page 94: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 92 -

Cau h&i . — Clt pliiip ai ph5i Ida nfioi ? — A\ thi^t

lin ? — Nam 1848 iim si nghich dao Chiia ? — Sic Syday deu chi ? — Tii nam 1851 cd s5c n^o n&a khdng?— Dan dSu gi ? — N5m 1851 dgn nam 1857 vua luJnsir may dSng ? — C6n bSn dao thi sao ? — Vua c6du-g-c an trDog nirtVc nhi khdng ? — B3 gi^t ai ? — Cdphe mu($D t6n ai ? — Tir-Birc lim gi ? — Cdn o- BAng-ngoili llii sao 7 — Ai Iranh ngoi 7 — C6 IhJng duwclihong .' — Le-b5o-Pli«ng xin nuoc Langsa giiip lihdngdllo-c, c6- sao 1 — 6ng Phijng dilnli dSn nam nSo ? —RSi di diu ? - Bi sw gi ? — NliA Le c6n d4nli namnAo ? — Sao mk klldng dircfc vieo ? — Nlr6c Annammat quySn b5o-h0 nuoc Cao-mSn nSm nSo 1 — Cftsao ? — BSn nirffc iy ai loan ? — Co diroc khong ?

66 — Vua va niro'c Langsa — NSm 1851CO tba nhi-nirdc Langsa gdi qua, mk vua ehangcho lot vao trieu, nen quan cai tiu Catinat l§nd8it, bat dSn cfra Han, Iram khau sau muaiSling 16n, roi bo ma di. DSu v4y vua cung chingra mem long horn, vi sau ong Mon-li-gny di siiqua, thi vua cung chSng cho vao.

Nudfc Langsa va nuo-c I-pha-nho thay nirdcAnnain da gigt dftn minh, lai con 14m si-nhucthe iy, M quygt bao-oan. Vay ngay mong m'otthang chin lay, nSm 1858, binh hai nir6c batdSncuu Han, roi Uo thSng vio Nam-k^r pha dSnVung-Tau (hang hai tSy nSm 1859 ; doan cii songhang l«n bat thanh Sai-gon, ugAy 18 cung motIhang Sy.

"

n«6cT4ncdnc6 800 nguM i lai mi chia v6i

Page 95: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 93 —

qiian NguY6n-tri-Phiro-ng, mi Mn qaan^y c6

dong binh Iii6nq l5m. Khi doiin binh & nuAcTau

ve, thi keo 14n Chi-hoa, la don kien-c6 d?i-tu-6cg

quan Annam trii d6 ; dSu ben ta danh trJ manh-

bao han-boi, nhu-Dg-ma cungbj Ihat Ihu, la ngiy

24-25 thanghaitay nam 1861. LSn laa mSy

liDh My-tho, B16n-hoa, Vlnh-long cungbi Lang-

sa chiem-bSl.

Tbang ram lay, nam 1862, vua Tu-Biic sai

quan Phan-thanh-Giang va quan Lam-day-

Hiep vao Sai-gon lo viec giao-hoa. Ng4y miSng

nam thang sau \iy Irieu than k-j haS-u6c giao

ba tinh Sai-gon, My-tho, Bi6n-boi cho nu-d^c

Langsa, cung chiu bSi bon tri^u dSng-bgc, la baa

bai mum trieu quan lien tSy. Vua Tu-Bu-c dong

an vao Idri giao-u&c, ngay 14 thang 4 tfty nam

1863.

Hoa tbi boa vay, nhung-ma ciSng hay con

trocg ISy lai duofc may tInh da mat. Nen Tua

sai quan Phan-thanh-Giang ISm ch4nh sir,

hai quan khac lam bSi- sii ciing nam maai

cbin quan ban di sii qua IhJnh Phari, ngiy

mSng b8n thang bay. Nha-nvro-e Langsa liep

tii-le, songchSngkhSng chlu cAc dgu sir xin.

Bay-gi& quan Phan-thanh-Giang lai qua niro-c

I-pha-nho, mk den ngay 18 thaog ba t&y nam1864 m6i ve toi Nam-kir. Khi sii con ben T4y,

tbi b4n Annam ciing cu- lo ban hok, mi vua Tir-

Bire nhirng keu cao d6i th^p dan-da cho den khi

duac linh Hoang-dS Langsa, thi vi^c bin hoa mdi

xocg.

Page 96: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 84 —DSu nir6c Langsa da ISy thanli Sai-gon mac-

15Dg, ni4 quan loan con bay xorg danh (too no

phi cho kia, lim dang My lai mSy tinh da mat.

Vay cho duwc dep an, cting oan-trS vua Ty-BiVc, vi da hai ISn cbang cho sii Langsa vao cbau,

thi binb Langsa lai keo len tioh Vlah-long. Nol

trong ton ngay, la lit- 20 lAi 24 Ibang sau tiy

nim 18b7, thi da bat dup'c ca-v4 ba tinh.

('^-

) Co quan lay kia k§ lai giac nSy m^ rSng :

Quan Phan-thanh-Gi^ng bi^t, minh chtJng cbang lai,

liliong siic lilm theo linb vua truySn ni4 binb giCi: quS-

hircDg cho khoi m^t may linb minh cai, thi quyStttr-viin. Vi vay quan % dSu da gi^ b3y miroi bSntuBi ciing an-chay hai ngdy, doan biep vSy gia-tbSt

mot ]"^n sau b^t, lily IbuSc-doc rak u6ng Iruroc mStpho ke Sy. U&Dg doan n§m Iruoc cdi b6m da donsan, mit troi dan con-cdi ch6' c6 dua n^o Iheo giiip

Langsa, song mSy du'a c6n be-tbo*, thi dan pbai choan hoc theo th6i-pfae^ bSn Tay. Sau bSl quan thS

tbfit d6c nguyen giiir Iron mpt long trung quan di

qu6c, bfen sinh-tbl.

Nam 1870, vua Tvr-Biic qnyet thiia dip niri^c

Lang-sa danh giac v&i nufrc A-lS-ma-nha ma laylai mSY tinh da mat, song mac ngoii Bac-kydKy loan, n^n cbang lam chi du-ffc.

Tir nam 1871 c6 mot ngaiti lai-badn Lang-saten li Bo-pbu-Nghia f Dupuis ), m& loi thong-thuffng vCTi tinh Van-nam, theo ngo song HSaggiang, la song chay qua giiia xii Bac-kJ', QuantrSn xir chSng cblu thi si5r tSu vua.

V^y nam 1873 vua xin aiedrc Langsa xu* viceSy, thi nii6c Langsa bSn pbai quan An-nghifp( Francis Gamier ). Quaa An-nghi^p tdi H4-n61

Page 97: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 95 —

cuDg mot Dam Sy, la nam 1873, c6 ^ Ira-x4l vi^c

ongBo-phu-Nghia, Chang hay c4c quan cai xii

ch&ng nh4n quyen quan ay, lai dS-clu5i, nen

thJnh ra yi?c giac.

Vi vay quan An-Nghi?p dem mot trftm tam

miro-i quan bat thanh Ha-noi, ma quan toJn

quyen Ngnyen-tri-Phu-CDg bi thu-cng \'a phai

bat. Co Dgu-oi Langsa lo cbiia dSu-vit cbo quan

NgujSn-lri-Phuong. va ril thuoc the, song ong Sy

da b^i Iran, thi tiic minh cbang muon song nua

ben mo* thuoe rit iua quang di, n6n phai chet.

Cung mot nam ay quan An-Nghijp tu- tran

ngay 21 thang chap tay.

Ng&Y 1 S Ihang ba lay nam 1 874, hai nud'C

lam hoa-UCTC v&i nbau : Annam giao luc tinh

Nam-ky \km cua Laogsa cu^ng ehiu nut^c ay bao-

ho ; Langsa, thi tr^ may xirda bat ngoai Bac-

ky. Ngay 31 thang tam cung mot nam do c6 hoa-

uoc mM dieu diDh viee buon-ban.DSu vay m^ vua Tu-Bu'C cung c6n k^u V(5fi

nude Tin, nam 1880, laii sai sii di tien c8ng benBac-kinh, Sy 14 I6i hoa-U"d*e, nen khi uvt&c

Langsa hay du-ffc, thi c6 161 tr^ch vua, song vuaChang ke sao Id'i phan tran 14m vay.

B&i do nu6c Langsa sai quan luf Ri-vi-ere ra

Ha-noi lay thanh mot Ian niia, ng4y 25 thang tu

tay nam 1882, roi bat luon th4nh Nam-dinh ngay27 thang ba tay nam 1883 ; song den ngiy 19 thang

cam, quan ay lai phai quan Annam gi^t. BSy-gifi'

sii nixac Langsa dang o' Hue Ihi ra khoi kinh-d6,

l^i CO binh ti^p k6o ra Bac-kt, chSng bay ng4y

Page 98: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 96 —

17 Ihang 7 lay cung m6t nSm Siy, \ua Tir-Birc

bang-h^, Iri nir6'cdiro'C 36 nam.

Ben Nam-k^ vi$c nii6c Langsa nhir sau nSy,Triv&c hSl au&c Langsa tr4 cho xong moi no"nude Annam con mac vdj nu-AcI-pba-nho, lodepan Irong dat Nam-ky, pha-tan c4c djng nguy,doan mdi lo cho daa-sir dang ma-mang thaoh-VirCTDg.

Dan Annam cur khan-khan m6t raue cbangchjn hpc-doi svr van-minh cac nutic, raa naircLangsa rung lo cat nhfi-thu-o-ng, nha-fru-o-ng,Ifip den-difn tai Vung-T4u ( Cap St-Jacques ),NSm 1862, gay nen cupc dSy-thep ma thong tin-tiic Iha-tir, lap lai trird-ng thi chur nho, daychu- quoc-.Lgu- day cSn-do Iheo ph^p ben T4y.dap dang quoo sa Irong Ibanh, xSy bo-duasongdu-a bien, 14m cSu, kbai mircrng. Co h6i lo vi?ccanh-nong, lo vice tai nghe ; c6 vu-frn thao-moc,c6 cho dS sii-a Uu-be, cd hoi sSm tan chuySn-cho trong song, l?i c6 xe-lu-a tCr S4i-g6n t6i Chcr-16n ( 1881 ), LSn-ISn cung c6 ngirM Annam ioviec Irong xu-, vi da c6 H6i-B8ng-qu5n-hat( 1880 ) ; nam 1882 l?i lap th«m mot hoi niia, kinli Hoi-BiSog b<5n-hat, cung la cho Annam nhdr.

( ® ) Vna Tu-Biic U ngu-oi minh-min iSt Irl, songc4ch vua cai-tri bSt kh6n ; bSn-tlnh hi6n-14nh, mi dadB mSu muon v4n mang-nho-n. mn vua cai-tricSng lau thi niifrc Annam cSng khSn. Vua iy ciri«ngUr mot rainhchang chin Ihong-thiiffng vcri cScniifrc thi«n-ha, nhu-H4 vM Langsa, mi, Urn cho An-

Page 99: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 97 -nam ta r4y c4n deo chft dSt-nit, lol ihtm mSt nlti!rc.

GiS-nbu- vua n^he t6-i quan Phan-thanh-GiSng mkm?r-

raang cho Ma Amain (lirgrc hpc-dbi cia n\r(rc vSn-

minh, tbi c6 IS iSy Irii du-p-c ba tTnh Nam-k^ ; c4 dSu

phSl raSt ludn Uic tinh, mft qiiySn bSo-h^ nirfrc Cao-

mSn, saa b8l bi Langsa cai-tri c3 dJt Annam nhir

vay ?

' Cftu hJi — NSm 1851 vua dirp'O thff ntt6c Langsa

thi 14m 14m sao ? — Quan cai liiu 14m gi ? — 6ng

Monli!>ny c6 v4o dugc ktiong ? — Hal aa/rc Langsa v4

I-pba-nbo 18 n4o m4 quySt bSo-oan ? — BJt cua H4n

nam nio ? - Uoi v6 Nam-kj' 14m gi ? - Binb Langsa

|)li5l qua bSn T4u nen con may quJn linh & S4ig6n ?

— Tucrng Annam len 14 gi ? — Binh Langsa v6 thi c6

tran 6- dau ? — Ben la thua ng4y n4o ? -- Ngufri

Langsa con bat ITnb nio ? - Nam 1862 al vfto Sli viec

ho4 ? — Ky hoi ng4y a4o ? -- llok-attc buOc ta vi$c

gi ? ... Vua d6ng ia ng4y n4o ? -- Vua con trflng pi ?

— Sai ai di sir ? -- Ng4y q4o ? — Nhi-nu-d-c Langsa c6

cbiu tra'mSy ITnb kliflng ? — Quan Phan-lhanh-GiSog

eon di dau ? — Tio-ve Nam-ky ngiy nio ? — Buro-ng

si di, ben Annara lira gi ? — Sao mi kh6ng du-p-c

viec ? — Quan loan con 14m gi — Tai sao qulin Langsa

pbai d4nh ? -- Keo ten ITnb n4o ? -- NOi trong m^y' ng4y m4 bi\t dup-c ba tTnb ? -- NSm 1870 vua quy^t

deu chi ? -- Sao m4 kbong I4m dang 1 — D6'c-phu

Nghia 14 ai ? -- Ai kbong cbiu ngufri di buon v&y ? --

Nara 1873 vua xin gi ? — Ai di sli- ? — N§m n4o ? --

C4c quan tbi sao ? — An-Nghiep c6 mSy quSn m4 bSt' tb4nb H4-npi ? — Nguyen-tri-Pbiro-Qg bl gi ? — L4mgi ? -- An-Ngbiep tbi sao 1 — L4m ho4 ng4y n4o 'I —Ho4 bugc la deu gi ? — Bu6c Langsa sy- gi ? — Conlio4-u6-c gi nfia V — Nana n4o vua sai su bgn T4u ? —l.,4in vay c6 loi bo4 cbiing ? — Nv6'c Langsa sai ai ?

- S. K. N. A-7 —

Page 100: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

~- Quiin Sy bSt IhJnh niio ? — H'a\ bj sy gl ? - Sii

Langsn 5- Hu^ Ijltn gi ? -- I3inh Lynfjsa di ddu ? —Niim nilo Tu'-Drrc l);injj-h^ !' -- Bcii Nani-ky nir/rc

Langsa 1dm sy {^i ^ -- G6n bea Annarn Ihi sao '/

V - BAI DUC-BT>C ( 1883 )

67 — Vua Tir-&ije khonf^ con, n^n da nuoi ba

cbiu IJl Dui-Bii-c, Kign-Phiro-c vk BiSng-KhanhlAm con. Vua Duc-BiTi; len kS vi theo tai Tir-Bucda Iroi, ma b&i vua nSy cbang kfe sao liai quanphu-chanh la Ton-tbSt-Tbuyet va \guYe' -v5n-

Tu-ffng, thi hai quan ay lich long thu-oan ma oaocbo vua mot toi rat nang. Vay vua phSi an giamtak cbfe't ru tu ; cbo-oen f ai-lri du-p-c c6 may ngaymMhoi. Npay 80 thang hay tSy nam i8>3trieu-thSn ton Hiep-Ho& len ngoi.

Cau hoi. — Ba ch^u vua Tir-Bu-c nuoi ten f^i ? —Ai kg vi ? -- Le nio vua pbSi do vk ai cSo ? -- Vuabang-hil Wm sao ? - Trieu-thSn t6D ai vi D^ivnao ?

VI - BO'l HI$P-HOAi iSSS )

68 - Vua oK^i nay ban dSn Ihi bet long vi nShai quan pbu-chanh da Ion minh len lAii vuasongcbaogkboibao-lau lai lay lam cban-nj^anin&n viet-tho- xia quap. kham-su- LaD{,sa giiip •

Chang may bai quan Sy bSt diro-c Ihw lign baydeu hach Ipi vua, rang pha c6a'nh6-nu-d-e

i finebat vua pbai u6'ng fhu6c-d6e ma chgi.

t>(,\ vua Hi^p-hoa co'doin tju quan do-thong-tbny-sir Courbet bSn pha dSn cfia ThuSn-

Page 101: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

_ 9B -

ao ngay 20 thS ig tStn 14^. r^i kSo quSn len (li\

bal don ; Qhiroa-inA c6 sir Aanam ra cSu ho4,

tbi Langsa ilinh chien.

Ng^y 2S thing ay 06 boi-tiiic giao cho

nu&c. Langsa ftii»c th«m tlnh Binh-thuftn, cing

diro-c quySn baoho dSt Trung-kJ v4 BSc-kJ nfia.

B%-gi* CO to4n quSn Annam nSi djiy nh* quSn

T^u pliu-sinp mil chong-cir&ng ho4-iri5rc mcSfi aSy,

nen nu(5rc Langsa con ph&i di dAnh giSc v6i n6

ngoai Bac-k^.

cau h6i. ~ Vila mW fr vfri hai qaan phu-cb6nh

tbS n^o ? — Lkra gi ? - Hai quan g6 bSt thcr d5ng

cbang ? — Hach Idi niio ? — fip vua 14m gi ? — BMvua ay quan Langsa phA dSn cira oSo ? — NgSy n6o ?

— Binh chiSn chi ? — Hoi-it6-c agSy nio ? — Chin

deu gi vo-i nu-6-c Langsa ? — Ai eh^ng-CK-S-ng hoA Sy ?

— Nlrfrc Langsa thi phai d6nh 6- dftn ?

VII — BOI Kli5M-PHlT6fC ( 1883-188* )

5fl — Vua Ki?n-Phitarc la chau vua Hi6p-Ho4cung la chau vua Tir-Btrc, con tre tuoi, tinh net

nbu-nii hoa-ahS. iri-khon san-sac tinh-tlrdrng.

Vua ay cai-lrj chang hao-13u, len ngoi ng^y 30

thang II lay n&tn 1883, t*i ngiy 31 thing 7 Ijy

nam 1884 thl bSot-ba. Co k5 n6i vua bi quanNguylu-van-Tu'O'ng bd tbu8cd5c ma chSl.

B*i vua ay binh Laugsa Ian-Ian bat dugc rfdat Bang-ngoai. Lay tinh Scra-tfty thing chsip

nam I8ci3, nSm sau thang ba lay tinti B&u-ninh,thang tu- lay tinh Hu'ng-hod.

Page 102: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 100 -

Ngay ll th^nf? nSfji lay, nmrc TAu l^m Id*!

giao cho nua. Lan{;sa flirtrc qu^ijn bao-ho nird'c

Aiiaain. Nf^^y monpi sau, lliauf^ sau, na.n 1884,

nu6c Annain va nwac Laogsa ky mot to* hoa nfra

;

ciS* ho&-u'6'C nay, thi Langsa nliuA'ng iai iTnh

Biah-thuSn, c6q Annam Ihi chiu nu-(>c ay bao-

h6 fa Truof;-kj' va Bac-ky

Cau hoi. — Vua Ki^D-Phird-c IS chdu ai ? — Cai-

Iri bao-iau ? — Bi gi mk bang-hA ? — Binh LanssaIgy tiDh nSo nam 1883 ? — G6n nam 188-J l^y tTnh ndoDU-a ? — Nu-d'C T^u Urn su* gi vai ouo-c Laogsa ? —Nam 1884 du-6-c Anoam ky to- gi ? — Nircrc Laogsanhir6'ng tlob nSo ? — G6a Annam chiu sit gi ?

Ke lat Iai lir d&\ Ty-Birc.

1847-1883 BO'I TtP-Bl>G.

Vua Tir-Birc ra hai s^c bat dao ( 1848 vh1851 ). Tr6t do-i vua qu^n nhit .L6 hungmuSn klioi pi uc ngo^i B&c-ky luon, o*

Hu^ Iai c6 phe muon ha chijc vua.

Nirffe Cao-mSn vS quySn Langsa pam1863, Langsa giup vua nu-o-c ^y dep pheloan Pia-kam-h6.

Vua khong cho su- nwcrc Langsa vkochSu, n6n nu-6-c gy bSt cira H^n ( 1848 )bal Sii-gon ( 1859 ), ddnh quan Nguyen-tri-Phu-ong tai Chi-hoA ( J861 ), lily mSytTnh lron« Nam-k^' Ng6y 5 th^ng sfiu

nam 1862 c6 hoi-u-^c nhu-o'ng cho mro-cLangsa ba linh My-tho, SAig6n vA BiSn-

Page 103: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 101 —

C6 sir Anniiin quji Lan^sa vt I-phn-nho

xin chuoc ba tTnh m6i nhirfrnfi ( 1864-

1^67 ), song khdng diro-c vice S*. Niim

1867, niro-c Lanjisa c6 y rfcp loan cho

xong, llii bat thfim ba iTnh tronfi Nam-ky

n\h quan Pbaa-thanb-Gi&ng Uii lir-van.

Niim 1873 vua xin nuo-c Laogsa tinh

vi^c 6n^ Doc-phu-Nglua ngo^i B^c-ky,

thi lai sinh chuy§n, n6n bi mSt th^nh

HS-noi.

Niro-c Annamltbdog giu- 16-1 giao ngfiy

15 Ih^ng ba lay nam 1874, n6n Langsa

b^t thiioh Hi-noi iTi6t l§n nu-a ( 1882 ).

BSt Nam-ky dSu loan-lac trpni-ciro'p,

song dan-siT mot ng^y mdt thanh.

1883 Vua DIJC-BU'C l^n ngdi Iri nirac dirp-c

it naky niMhoi Roi to-i HIEP-HOA Iri

dupe b(5n Ih^ng. Ng&y 25 Ihang tSm tay

CO ho^-ufrc chiu nuoc Langsa hSo-hO

niroc Annam v^ dSt Bac-kj'

1883-188-1. DO'I KlfiN-PHTOC.

Ngo^i Bac-k^ giac gia bo^i. Ng^y 6 Ihdng

s6u lay nam 1884, c6 ho^ iro-c moi vcri

nu-oc Langsa.

VIII - BCri HAM-NGHI ( 1884-1885 )

60 — C6 I6fi hoA-uo-^ Ihi mr6c Langsa phainhan vua mcyi. Hai qiian phu-r,hinh niuon qua,n6n lu- Ijnh aia ton Ham-N^hi len lam vua ngay 2thang 8 lay 18^4, tbi ruoc Langsa ctaDgchju. B^nkhi cdld-i irigu-dinhxin, ihi nude Langsa mi^i

Page 104: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 102 —

nhSn H;iitl-Nghi lair, vun, n6n ph3i liini le ton

virirng mot ISn nira la nfiAy 17 cuog mot

thing Sj.

Cir hoa-iriVc ngay If) Ibaiig ba lay nftui 1884.

nude Tau phSi nil qufln la kLoi ilat Bac-ky, mi

quail Tku chhng rut, ne[i hai bSii Langsa "li Ngd

danh abau. Nirci'e Tftu cii kliang-kbaiii; Chang

ehiu gift Id"! giao tbi nuac Langsa qua danh

gia'c chilli, ben Euffc aj, phfi diSn Phiro'echau

( Fou-lchcou ) til' ngay -8 to-i a'J thang tatii lay

nam )8Si ; viy cil-lao Bai-loan ( Formosc ) ngay

20 Ibang muM lay ; b&t d6ng-g6 Bftnh-hS ( Pes-

cadores ) Ibacg ba lay nam 1885.

Bang liic Langsa danh gi^c ben Tau, thi oung

con de linh a l^i ma d&nb gi^c lai Bic-ky. Vay

Langsa hat tinh L?ng-so-n ngSy 13 Ibaog hai lay

nSm 1SK5 ; song phai tfly a TuySn-quan, ma quan

tu len la B6-ml-nfi ( Domine ) bj yfty li'ong don

lam \ay, da chiu v6i quaii Tau hen hai thang

Irii, la tir ngay 20 Ihfitig cbap lay nSm 1884, MmoDg ba Ibang ba niim 1885. Tau b&n hon motvan Irai-pba \a mgt Iri^u pb&l sung lay mk khongchi^m dugc. Ihanh. Sau het nuoc Tau phai thua

m& ky hoa-uac 6 Ihanh Thien-Tfin ( Tientsin )

ngiy moiig 9 Ibang sin lay nam 1885 ; Ian naynh^-nuoc Tau m6i rut qu^-n ra kboi Bac-ky.

B6n (.ao-m&n n^^y mODg 8 Ibang gieng tay

n4m 1 883 ong Si-Vattha diy lo^p, song Uri

ngJy 19 01 g Sy phai Ihua lai C6ng-b6ng-cham( Konpoi giiam. ) Quan lo^n nghi jcu mplillau,doan loi cuoi th&ng tir lay If i uoi danb nua cho

Page 105: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 103 —((Vi ruoi Ih.iDS snu lay, loi Ihang mird'i mot lay

cung con itanh nira.

Nam 1886 Ihi nirfrc Cao-mon indti Ihi^l ySn.

Con ODf; Si-Vallha cliahg ai nRO loi niia, lai Ihem

dau-ygu, Ihi miri chiu ra-hang dau nam 1892 va

chKt n ay 31 Ih&an cbap lay cung ir.ol n5m Sy.

Con Irona Nam-kj', c6 nsu'dri thg thit kia tSn

la NguY«r,-van-Bir6-ng thita dip loan Cao-mSn,

con CO i:!0 linhtay gift Ibaoh Sai-gon, mS quygt

chie.n Ihanti, Nha-niro-c bat dirgrc no, song cac

quan a-limg vdi no plia-pliacli nhieu noi, liSc do

la Ibaog bai lay nam 1885.

Ng:iy mong hai thang bay lay nam 1885, c6

quan Langsa len la Cu-ro-xi ( LouHCi ) t^i Hue ;

lii; -Ihi ba- quaa Thuyel va Tiro-ng loan mua s^t-

hai. Veh deni loBng nam mong sau, c6 hai

muon DRUoi Annam xoDg danhquan Langsa, maphai ihua\&-cbay Ranjin^ay lo lai Ihi vua Ham-.Ngbi, quau T6o-th8it-Thuvet va ba thai-hau da

cbay-tron mat roi.

Con quan Nguyen-van-Tu6'ng Clip 6- gSn kinh-

do : quan ay CO Y f'e thung-lbang ma lo, cbang

may vua nghe loi Ton-lbal-Thuyet ma lara voi

qua. Quan Langsa ky it ngiy cho ke Iron tbi

diro-c \e kbong sao, tbi ba-thai-bau cving iial

em vua bo vua & Quang-Iri m^ ve Hue. ConTfin-

Ihal-TbujSldem I60C ugu-ai ra xi'i Camlo.Ngujen-vSn-Tiri'ng Ihi Nhi-nuac bat diy

qua Con-non, roi lati day sang cu-lao Ta-hi-ti

cu'ng cap bong b^ng nam t^sau van quan liSn lay;

ong ay chcl a ebon da}', ng^y 30 thamg bay lay

Page 106: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 104 -D&m 1886, lu^ chira dtrgrc birang Iirang nh&-nir6c

cap cho la bao-lau,

Bsty-giif phe VSn-tban tirS^nfi gietk^co daiotbi

khoi tay Langsa, ncn truy^n bSt dao. Tru(>c h§l

quan ay noi giet dao lai tTnh Quang-ngai ngay 13

Ibang bSy lay nam IfiSo, roi Iran ra cac tinh khac.

Co rair6*i C6 va bo-n sau mudn b<3n-dao ph§i

gi&'t nbtp vay. Ma linb Irujeu bal dao chang pbai

b&i Nba-riuo'c ra, nen bon-dao ngbi rang : chbnglai diro'c. Vay & Quang-nam bon-dao c6 Tbi^n( Maillard ) tai PhO-thiro*Dg, vk bon-dao c6

Nbo-n ( Bruy^re ) tai Trd-kifu thaag duorc Vao-tban ; a Quang-ngai bon-dao Trung-scrn, aPhu-ydn bon-d^o Cay-gia, v. v. cung (hang

duffc.

Cfluhoi, — Vua Ifin Egoi CO chuy^n gi ? — B^n

Lang-sa vi Ngo ddnli nhau co- chi ? — Giac ben T^uthi sac ? — Giac BSc-k;^ thi sac ? — Quan n^o o-

Tuyen-quan ? — B^nTdu vay ban Ihen^o? — C6 dirp-c

vi^c kh6ng ? — HoA-trdc o-.dau'/ — Nam n&o ? — Niiccc

TSu CO rut quan khdng ? — Ben niro'c Cao-men ai dayloan yk nJira n^o ? — Thua o- dSu ? — G6n loan mSykhi nua ? — Yen nam n^o ? — C6n 6ng Si-Vattha tbi

sao ? — Ben Nam-kJ ai dSy loan ? — (:.6 diro-c viec

khong 7 — Nam n^o 7 — Quan Tay nio v^o Hu^ ? —Ai loan miru ? — D^ra n^o b^n ta mA d^oh ? ~ Mayqu§nllnh 7 ~ Ttiangbay-Utbua ?—Yuatr^nvo-iai-'-Nguyen-Nan-Tuing Ihi sao ? — Quan Langsa I^m gi ?

- Ai vfe ? -- Ton-lh^t-Thuygt di dau ?— Con Ngnyen-van-Tu-6ng iM sao ? -- ChSt n^m ndo 7 — Phe Viin-

than l^m gi ? — Bat dan l^ni o- iTnh nAo ? Tvr-vi d<7offigy ngu6i '? — Che bSn-dao tinh l^m sao 7 — Nain^o cbSog lai du-Q'c.

Page 107: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 165 -

IX - Boi b6ng-khanh ( ms-mij )

ei — Vua HSm-Nghi ch^nK cbju ve kinb-do,

Ihi iigiy 14 Ibang obin l&y o&m 1885 trieu-lhaii

ton Bbiig-Kbanh, la em vua ay, l(su ISni vua

imoc Annam. Vua mii nay duoc 28 tuiSi, tri-

kboDtinh-lud'ng, fin-o-licb-sulu-te, u-a or sang-

trpng oai-ngbi. Ban dan c6 nhigu nfeirfri Annam

cbang pbijc vua m&i, cii laia loan binb vua Ham-

Ngbi.

Vua Ham-Nghi tron len moi, !r do voi con

quan Ton-lhat-Thujet Itn )a Tblep, tting hal

quan 16-n, mot dSY-to" Annam va naot day l*

Moi ; Irieu-than vua Ik bSy-nhieu do 1 Cua an Ihi

la cam \di muoi I Ngiy mbng mot thang 1 1tay

nam 1888 c6 quan lanh binh, ten 14 Ngoe, v61

Nguyen-tinh-Dinh la day-td nha vua khi tru-6c,

dem bai muoi ngirdi Annam di ban dSm len do,

Ihi bat duo-c ca tliay. Thi^p vi bai quan lo-n pbai

dam chet. Bay-gifi' vua H&m-Nghi Ibay minfi bi

ken6i-c6Dg, thitraoguanichoquan lanh Ngoc uia

rang ; « GiSt tram di chorBi , dtrng c6 nop cl;o

Langsa lam chi ». Song cbang ai giet vua, mgt

bat ma cop cho quan tay dem ve Hue ; vua pbai

ch6 sang ben A-lo-i-tir C Alg^rie ) ma m& do cbo

tffi ray. Mot nam nha-nxtac Langsa phat bong la

irot veo bai van quan ti^n tay ; vua da cuai

\o Langsa, cung a yto khong liim gi nua.

Con lanh Nggc thl cung cii bdc lanb-biuh,

song duoc phSi di linh no iTnh kia ;ma b&i cac

quan ai-ai cung khinh-dS, nen pbai h8i hircng.

Ngay 24 Ihaug chap Ifty nSm 1893, c6 quan keo

Page 108: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 106 —v^o nh^ danh bi Ihirtyng-Mc-h tiSng, r5i ch6m dau

dem nop cho Phan-dinh-Phung, la lu'6'ng loan

dong don chinh nai vua H^m-Nghi phSi bat ngay

trufrc. thi la&DR ay truyen beu dau no tai cho leu

tranh vua da & xua.

Cac dSng nguy trong nub'C lai-bang Go quan

ISm qu>en Ihu-crng-lbo- bp binh, Idn ii^m, thay

vua bi bal, tbi truy^a cho cac dinh-cc phai lai-

hat g voi Langsa> song cam giiip vua md-i. TruyenIjnh (loan, qua xe thieu dng ay that co ma chet,

m&'] ducji: 22 tuoi rar-thoi. Ong Le-Trurccung vay,

bbong lam giac-gia gi nu-a, mot ve nh& bu-u-tri ;

ai-ai Tay Nam tfcay deu iang-trong men-thuo'Dg.

( 3 ) C6 quan Tay kia khen ong Sy rang : « Ong3y I^ ke nghich, m^ that ding khen, tioh-tinh rong-

rai kho^t-dat, ai-ai dau nghich dhu cbang cung dfeu

jeu-chuQng ; ong a'j chang he l^m d^u-gi dQc-dii, c6

kiSm luo'ng-pban cho quan hnh, cung \k vi mu5n phovua virc Dirfrc m^-thoi ; hStlong Irung-ngai cung vua

;

lai dSu tixo-c-lQC cao-sang, mk ciing d^nh chiu chir

b^n-cung. »

Hai con quan Ton-thSt-Thuyet da tron trungv6i vua miah ; ma cba thi kh^c xa lam, khi tbSyvi^c bat thanb, lien bo vua m^ chay qua T^u,gia-bp di can binb cuu-vi^n Co ke rauon bat nopciio Langsa hau kiem baicthu-^ng, song Nh^-nu'crctinh quan ay khong ISm gi duac nua nen khdngbSt l^oi cbi.

Ngay 28 Ibang gi^ng t^y nSm 1889 vua 06ng-Khanb banf;-h3. Bir\ vua ay c6 sac rao tb^nh Ha-noi \a Hai-phong la dat nhup-ng-dja nir6c Lang-sa { nfeay 1 Ibang 10 lay nam 1888 ). Ngdy 3 thang

Page 109: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

— 107 —

inuW mSt lay tiam 1887, ong Constans Wn Mtm

loan-iiuyen dau hel coi BoDg-Duo-ng nSy. Suu hSl

khi vaa Sy bSng-ha thi ca nircrc deu yen. nude

Langsa dS khi eong lam nbi^u vifc dal su* ngoiii

13ac-ky.

Cau hoi. --- Trieu-lhSn ton ai th6 vi vua Him-

Nghi ? — Vua B6ng-Kh4nh thl sao ? — Cung c6 nhifeu

ngiroi chSng phnc ? — Hilm-Nghi 6- dau ? - Ai a vfri

ngii ? - Bern n»o ng4i hi bit ? — Ai bJl ? — H4m-Nghi

xin lieu gi ? - Nay ff dau ? An bSng bao-nbiSu ? —Circri vg nio ? — Lanh Ngoc niii-cong hi sao ? — Phai

chcm nam niio ? — Nop dSu cho ai ? — D^ m l^m gi ? —Le-Tiuc Wm 14m sao ? — Con Ton-lbSt-Thuygt da di

dau ? — Khi c6 ke muSn nop quan Sy, nhft-nu-crj

Langsa c6 chiu khong ? - Bong-Khinh bSng-hS nam

nio ? — BM vua Sy nhHong tbinh nio ? Ai 14m

to4n-q«y5n dau bJt y4 nam n4o ? — Khi -vua bacg-h^

nucfC Annam thi sao 7

X - BCXI THANH-THAI. ( 1889-1907 )

62 — ThaDh-Th4i, 14 con vua Duc-Birc, len

Dgoi duCTC mirfri tu<Si. B6fi vua nay lv\ na&c Ihi

IroDg tinh QuSng-ngai, BlDh-dinh, Phu-Y^ncijng CO logn nhieu khi. M^ thiet loan ca la

CO mot Ian liic th&ng chap lay, nam 1893, 6e

ngoai bac coi Trung-k;^. Tird'ng lo^n nay 14 rapt

ngud-i bay chii dau nhij-t trong nu-ac, t^n 14

Phan-dinh-Phung. Nam 1895 oog iy chgt tbi

m6i ySn giac; con c4c ki a-tung, ke thi bigiSt, ke

Ihi trSn qua ben XiSm. Nii6c Langsa c6n pbai

danhdtpquan ctro-p boc ngoai Bac-ky nhieu

Page 110: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 108 -nam, Ian-Ian cuiifi (lirp'c y&n, v4 ngudri nhJ-e|uS

iii<5ri dutrc Ihong-lhjl I4m-an. Tir niiy ve sau cSc

vua Aunani chung quyfen v<>i int6c Langsa mft

cai-lrj, nen trong doan sau sc IhSy hai nix&c rap

nbau ma lo cho xii la daoc nh* li the nfto.

CAu ho i. — ThSnb-ThSi con ai ? MSy luiji ? —C6 loan o- ddu ? — Loan c3 o- (hlu vi nSra ndo ? —Ai 16m dSii ? -- Yen nam n^o '/ -- Ben Bac-ky ai ph^nira ? — Quyfen vua Annam lit nay v6 sau thi sao '/

XI BOI DUY-TAN ( ;S07-J9/e )

(j'6 — NgSy mong ba tb^Dg chin ISy nam 1907

vua Tbanh-Tbai dau-yeu, thi l^m fd" lu* chirc

nbu-ans vi cho eon Ihii nam mo-i nen tarn tu8i,

bieu la Duj-Tan. NSm 1908, c6 ke xui dAn li^o

nbau loi iTnh tbanb mk xin giSm thug. Loan ay

keu la loan Bbng-bao, cbang pba-phach danhgiet ai, dan vay cnrg la xon-xao lam cho nittrc

lau thanh. Tiu-Ac da lap nhieu truang hoc, k?Ti?c Bong-bao ngan-tr& it 14n.

NamlSievna Duy-Tan nghe ibi doi kerghjch than, mong long day lo^n quygt duoi nguMLangsa ra kboi nii^c. Nhung vi^cbSt thanh, vuapbai baldi^u vao eira HSn. Ngdy mong bai tfcangbay lay vua pbai xuong lau di luu dSy qua cu-laoLa Reunion. Luon dip ay nha-nu-Ac cuog di^uvua Thanli-Tb4i dang & Vung-TJiu ( Cap Saint-Jacques ) di mot lu-o-t vAi niVa Nay ca hai vuaor lai cu-lao Sy binh-an,

Page 111: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- »0» -C4uhol. — Vua ThSnh-TliAi nhuynR-vi cboai ? —

Ouy-TSn miiy luSi ? - - 1908 c6 loan ndo ? — LAm

bai gi ? -- N5m nao Duy-Tln muSn dSy loan ? -- C6

dirg-c khong ? — Bi bit dieu di d^u ? -- C6n vua

Th4nh-Tbai tbi sao ?

XII — B(fl KHAI-BINH (1916-1925 )

84 _ CuDR Dam 1916 vua Khai-Binh la con

vua BSng-Khaah len Dgoi. Nam 1918 vua ngir gi4

ra cbai xii Bac-kt, thien-lia niSng radc ril IS

long-'rong.

>iam 1922 vua di du-lich qua ben Tay, luon

dip Ngai dem Hoang-thAi-tfr Vinh-ThuY Iheo

dang cho a hoc lai nurfifc Pbap. Hoang-tbai-lfr

njy da du'crc vua phong lam Bong-eung 28 thang

Ivt t&y cSng trong nam ay.

N&m 1924 vua mang IS lii luan, iihap NamBac thay dem ll dang niang-cbuc.

Khi NgM len ngoi Ihi ben tay ding danh giSc

c5 lhe( 1914-1918 ). Ngai trujen cbo dao_ dau do

hay san long giup bin'a giup cua cho Mau-quo'-

;

vi viy CO ho-a veo ru*d-i ngu-oi Annam qua Tay

hoac di linh hoje lim tha ; con bac tbi gii sang

ban mSy tri?u. Cbinh vua cuu Ham-nghi hSt Idng

rauon giup nu6c Pbap nija.

Nam 1925, ngiy mong C "lh4ng 11 lay vua

bang-ba ; nSn Bong-cung Vinb-tbuy kg vi cba.

Nam 1920 mong 8 thang giSng tay njai len ngoi

lay bi^u BaO'Bai.

Cau hai . -- Ai kg vi vua Duy-T4n ? — Nam 191S

vua Kh5i-Binh di dJu ? - Qua ban Tfty nSm niio ?-

Page 112: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- tio -

Ai l&m Bona-cuDg ? - M«fty n&o ? - KliSi-Binh mSng

le ta tuSa nSm nAo ? - GiSc bftn Tjly ta c6 giup M5u-

qu^c thS d4o ? — Tliff Imh raJfy ngu-d-i sang bSo ? —

Giac Sy vua Hiiai-Nahi cuiig muSo 16m gi ? — KhSi-

Dioh baog-bS n&m nSo ? — Al k^-vi ?

K§ t^t lir vaa H^rni-Ngtii cho ifVi vua BSo-Dai.

1884-1885 BCfl HA-M-NGHI.

Vaa \&n ng6i ngiy mSng hai tb^ng t^ra.

mA viec cbira tb&uh, t6-i ngSy 17 thing

Sy mfri xoDg.

Nir6-c Tdu ch^ng giir ho^-uo-c

Thi6n-tan, tbi nu-6-c Langsa phi dSn

PhirfVc-chau 1884, vay cCi-lao D^i-loan,

doan nam 1885 bSt g6 Banh-hiJ. 6* Bac-

k^' quSo Langsa d^nh qoSn T£iu nhi^u

tran cuog chiu vay lau ng^y tai Tuy^n-

qiiang. Ng6y mSng 9thang s6u lay nam1886 cd hoil-u-a-c o- tb&nh Thi^n-tan Ihi

giSc m6-i yfin vA binh T6u riit ra kboi

Bkc-kf.

NSm 1886-1886, niro'C Langsa d^nbquan loan Si-Vattba bSn Cao-m^n, rSi

dep Nguyen-vSn-Bufrng trong Nam-k^'

thdng hai tay nam 1886.

B6m mSng nSm mSng sdu th^ng bSynam 1885, binh Annam x6ng ddnh quSnLangsa kbi bSt ky, song cung phai thua.

Vua H^m-Ngbi vb-i quan Ton-thSt-

Tbuy^t trSn raSt, mk cdch it lau quan&y lai b5 vua, C6n quan Nguyeo-van-Tu-6-ug bi d^y.

Quan Van-thSa truyfen giSt dao ; cbStbet murd-i G6 vk hen siu^muon b«n dao.

Page 113: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- Ill -1885-1889 BfiflBO^IG-KITANH.

Vua Hiira-Ngbi bj nop cho mrtrc Langsa

nSra 1888, Nbi-ninVc diy qua A-loi-lU',

c6n kc theo vua lai hing,

BSt B6Dg-ph4p dup-c quan lo4n qnj4o

Ihir nhirt 1887. - Annam nhirp-ng Hk-

o6i, HSi-phong cho nirffc Laagsa

nam 1888.

18S9-1907 BOI THANH-THAI.Loan lac nhiSu no'i, ohiit 14 loan Plian-

(Jinli-Phung ngoSi bSc Trung-ky ( 1893-

1896 ). Nam 1907 vua Thinh-Thiii dau

tit chiic.

1907-1916 B(yi DUY-TAN.Loan Bong-bfto ten Trung-kJ, niSm

1908.

Nam 1916, vua dily loan, bi bat phJi

d&y cu-lao La Reunion.

Vua Th4nli-Th4i 5- Vung-tiu cung

pbSi dieu di cu-lao Sy.

1916-1925 B6'I KHAI-BINH.KhSi-Binh W con vua Bfing-Kbanb len

ngdi. Nam 1918 di Bac-k^'. Nam 1922 di

qua'bSn Tay. Nam 1924, mSng )e Tii-

luin

Nam 1922 vua pliong HoanK-thfii-tir

VTnh-Tbuy 14m BSng-Cung, riSi dem di

Ibeo qua Tay 6- d6 mk hoc.

Luc fiiac c5 b6n TSy ( 1914-1918 ) bSola thi giup linb tho" hoo veo riroi v6

ti^n bac nhiSu trieu.

Nam 1925, ng4y 6 thSng 11 tay vuabaag-b4.

192C.,. Vinh-Thviy I8d ngOi iSy hi^u Bio-Dai .

Page 114: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- iia -Bo/^n th&tAm.

Vife nird"c Langsa Ikm benB6ng-Ph6p.

65 — Nird-c L&o : — Tif nam 1893 i&i nSm1898c6nhiSu hoJi-ii*c irng cho nu&c Langsa

ctaac quySn bJo-ho nvtitc LSlo, n§n nu*c Langsa

lo cho nirAc Sy daifC mS'-mang.

66 — Niro-C Cao-mfin: — Trir^o nay da IhSy :

Dam 1847, imt&c Cao-m8n dinh giac vni nuac

Xi6m mi phai mSt hai tinh ; thi ng&y 23 tbanR ba

lay nam 1907 nirdc Xiem lani hoS-ui^c vdi nir^c

Langsa ma Ira hai tinh ^y lai cho nirac Cao-men.

67 — Bang thong-thvro-ng ; — Katie nJo miChang CO dang Ibong-lliiTCTng cho nhieu, Ibi khong

le nio mff-maDg cho th?nh' virffng. Coi Bong-phap

nay da durac bofn IS.OOO dam tSy ( kilomelres )

dang lat-da, va 19.GOO dam dang tol d6 di. Song

Ciu-long ( Me-kong ) va sdng Nhi-ha (Fleuve

Rouge ) da don cho tau chay dirwc. Lai Nba-nuacmuffn bac bSn fay mi lam dup-c hai ngan batram chin mu-ci lam dSm ding xe lira, Changpbai li lay baic tbuS mi lim dau.

68— Vise canh ndng : — Lai Nba-nudcCO y cho nuffc nSy duac nhiSu rupng dal lam an,

nen da su-a laii cung khai thSm nhieu rairang, dapnhieu dip. Vay Irong cic nncte Ihe-gian trir niracMien-di^n ( liirmanie ) thi khong dau ducrc xual-cSog nhieu liia bang dSt Bong-phap. Nha-nuAccuDg lo dem giong kbic qua cho ngu-6i-la Irong,nhu- ca-pba ( caK ) ngoai Bac-kj"-

; cay lay nm( orbre i caoutchouc ) trong Nam-kJ'.

Page 115: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- Ill -

69 — Ngh» nghl^p — Troag ntriVc cflag da

14p nhiSa ohii d?t rai, d^t lija. M* diro'c mo than

(uo kem, mi vang, nay coq dang kiiai. Gu5i nam

1906, c6 hai tram nhi-mSy du-ffc 800 ngu-M TSy

va nam v?n ru'i'i ngirfifi Aaaam l&m cdng trong

c4c nhi Sy. Tien v8n lo trong eic vi^c do li> bSa

miiffi chin tii?u d<5ag-bac, tiah nSm 1906 ;mi tir

d6 dSn nay cang agiy cing thSm. Thi-du n&m

1928 lay ra trong cac Ihii mi 2.189.168 tSn, gi4 14

18.460.000 dSnR bac. Trong cic mo ay thl c6 437

ngirW T4y v4 54.955 ngurdri bon-quocmilim vi?c.

70 - Vifc bu6n-bSn : — Vi^c bu6n-b4n ngo»i

qaoc xo-a ben Annam tbi hSu nbir khong : c6 nam

ba cbiec ghe qua M Pho-m6i hay la Ma-n^ tbi la

hgt siic. Ma nay la nhiing tJu, to-16n thuArng qua

lai hang nam chor do vfi giS chirng ba trSm hai

miro-i trieu bac; do cb& ra gii cung chfrng l8i

dd ( 330 trifeu ).

71 — Su- hoc-hanh — Lo cho duac giSu c6

m4-tb5i, thi chua du, con phii d?y-do tap-luy^a

dan boo-quoc cho cd sire m4 lo vifc nu:6c-nh4 ;

Sy m&i gpi la giio-hoa. Vi vgiy ISn-lSn nh4-nu-6c

lo cbo hpc-tr6 hpc Ih&m nhieu deu miS'i mi thi

cur. L^ii them lip trurdfng d^y tigng Langsa cho con

nbi AnnamcOng dirge nen thong gioi Ijch-lam ;

lap truing tap nghe-nghi^p cho c6 Ihg kh^o ; sau

bSt ciing lap tru-drng day du tbu: nhir bSn T5y, cho

ngudri b6n-quoc duro-c bgc-hinh kh6i bo qafi-

birang mi di diu xa nhu bay-lau nay.

- S. K. N. A,^8 -

Page 116: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 114 —72 — Vl«c giup ngiro-i ISt-biah : — NirAc

Langsa cung lirS'ns tori nguriri bjaliho^n ; l&f nh4-thvrffng, nhi chiia kS phung-Jan. Lji cung cSt

trirtag d?y thnoc cho ngiy sau c6 nhirog thay t4i.

Bu-ffng b4y-gid' c6 dir hai trSin thiSy thuoc TSy,hai tram thSy thuoc botv-quSc & troag xi'r la.

(••

) C6 nglrtri Annam Um th^y-tbu3c beaT^y DayvS t6n Ik LS-quaag-Trinli noi ve phep trfing trii rang ;

« B6n Nara-kS' mo-i c6 phep trdng Ir^i du-g-c ba mu-cinam nay, mi ngu-fri-la da bfrt chgl ; xira chil miiWph^n, nay da giSm mot ; lai khdng m^y ngu-M ISn

trdi DJja. »

73 — Nird'C Langsa chia phi-ton IS thfe

nao ? — Cho datyc lam nen bSy nhieu cong vi$c,

thi triiCTc sau cung pbai c6 bac. Ma bae thu2, Ihi

khong tham ySo d4u, n^n bSn nyt&c Laogsa 16pthi cho miton, lop thi cho khong, cho du ma tiSu

chnaa b^n nay, Coi nliir chuy^n xe-lira m6fi n6itren, thi lon-hao 1^ chvrng ako ; l^i dirng ke linh

tap, thi hang nam nha nud'C Langsa ton ma nuoilinh khac de binh giii b6f-coi, cung an-b4i moi sir

Irong audc. Nam 1925 linh von ngirwi Langsa gopmi lo yi^c canh-nong, lai nghe, buon-bSn, thi toi

u(tc chirng 8.000 tri?u quan tien t^y ; nay nhiSubon nira.

Ngiriri Annam kfiu rfiu fhng-vigt nSng-nS vlchua quen chin, ch6 nhu c6 sSnh vAi cftc nin^ckh4c, nhu nu^dfc Langsa, niriSrc H8ng-mao. mi&eNhut-bon, van vSn, thi thug nucyc ta nh? hernbSng nam bang s4u. Va l^ii vi yi^c hpc-hinh c6nSlit, it ngtiai thong-lhuoc, nSn vi?c thuS-ma kh6ng

Page 117: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- 115 -

ranb, nbieu khi thug nh? nu'i plai nop nSng. NufVc

Langsa ra su-c lo cho ngu'6-i-ta tLau IhtiS cbo pbai

le cung nhu da lo giam-bdt nbung luat nang-ne

cua Annain cho kUoi mang chu- v6-nhan ; mdthuffng-hai ! e con lau nam chay ngay ngudi-ta

mM hieu dutyc bay-nbieu sir ay.

74 — LcrikSt : Dau loan-lgic, nori Ihi tap-

14p pbe-dang, ncri lai tung-hoanh pha-ph4cb,

chang bao-gi* thay yen cho th|t, mi nude Langsa

c6n 14m nen bay-nbieu c6ng-vi?c m6i kS Irfn ;

gia-nhu- tu- kbi m<^i kbi cong ma hai nu'd'c Lang-sa va Annam c6 dong t&m hiep lire v&i nhau.tbi bay-gifir moi str da nfin tan pb^t thgnh-vu-ang

bi€t \k cbung ncio nua.

Cgu h5i . — Nam n^o nu-6-c Dai-phAp du'p-c bSo ho

niro-c L^o ? — Nuro'c Xiem trS hal tinh cho nu-frc Cao-m^n nam nio ? •- Du-o-ng di lat da m^y dam t^y 1 —Bircrng di chu-a lit dS mi cung tSt mSy dam ?•— BSngxe-l&a mgy dam ? — Nilffc Dai-ph^p Um dSu gi giiip

vi?c canh nong ? — Ngh^-mghiep ? -- M6 h6n ta naythi sac ? — Nhap-cang thi bao-nhi6u ? -- XuSt-cSngtbi bao-nhieu ? — Nu-oc Bai-phdpl^m gi vS sijr hpc-hinh ? -- Mk giiip ngu-M tJt binh ? — Chiu phi-t8n

th^ nio ? — Thus thi sao ? PhSl c6 d6u chi chob6n ta thaoh lij'i ?

Ke tat

:

1893-1896 Nucrc Langsa dutrc bJo h^nuocLiio.1907 Nu-frc Xiam lap Uri hoi aac mh trS

lai cho Dlrfrc Cao-m^n m9y tinh dachiSm Dim 1847.

Page 118: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

- iia -

NufVc Lan^sa 1o cho cni I)6nf^-i)h^p

du-trc l:1n-i)hdt : lap il^nn, khai sona,

l^m liai D^An ba li-ilin chin jjiuo-i damlAy ddng xe-lii'a, di'io miro'iig no, sii-a

niuo-Dfi kia ; lap olii't n:a>. Nf^hfe buon-

ban cdng ngfty c^ng thanh, Irirang-hpc

Ibein nbi^u, nh^-thuong cung ddng.

Nu'frc Langsa cung sSn long hao phi

nbieu tien-bac m& lo cho nuoc Annamdugc thgnh-ltp-i.

Sd cac vua niro'C Annam.

7'if nam JSO'i den nam labO

1802-1820 Gia-Long

lfi20-1841 Minh-Mang1841-1847 Tbi§u-Tri

1S47-1S8J Tvr-Buc

1883 Di,ic-Buc

188J Hiep-Hoa1883-18S4 Kien-Pbirdc

1884-1885 hSm-Nghi1885-lf8B Bone-Khanh1889-1907 Tbanh-Thii1907 1916 Duy-TSiil«!U-19;,r) KhaiBJDh.)92(> ., .. liao-Bai.

Page 119: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao
Page 120: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao
Page 121: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

\

Page 122: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

IMPRIMERIE DE QUINHON

i-e-30

Page 123: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao
Page 124: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao
Page 125: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao
Page 126: Su ky nuoc Annam - Nam Ky Luc Tinh1930].… · mSnha- (u-acuaminhahub^ngn ... dMnhaTSn,saiquanquaehi?mmayxiib«n nam,vachlalimbaQu^n; ... chongirdiNam-viet.Conngua,bo,chien,c6Irao

a

C

41

z ?

« ^fiO

Zo

3