Univerzitet u Novom Sadu

Prirodno-matematički fakultet

Departman za biologiju i ekologiju

STUDIJA ZAŠTITE MORSKOG PODRUČJA ‚‚RATAC’’

kao dodatak Studiji žaštite - Ratac sa Žukotrlicom i

Državnoj studiji lokacije sektor 54 - Ratac, zeleni pojas

Grupni rad Master studenata ekologije

iz predmeta Ekološki projekti i Konzervacija i restauracija akvatičnih ekosistema

Studenti: Profesor: dr Ivana Teodorović

Ivana Radonjić

Tijana Meštrić

Biljana Jaramaz

Sandra Jovanović

Dušan Varda

Dina Tenji

Novi Sad, septembar 2013. godine

 

1 

 

ZAHVALNICA Zahvaljujemo se dr Ivani Teodorović na savetima i izdvojenim vremenom. Takođe se zahvaljujemo Minučeru Mesarošu na pomoći prilikom pravljenja GIS mapa.

 

2 

 

SADRŽAJ

ZPM RATAC 3 OPIS IZUČAVANOG PODRUČJA 4 Geografski položaj 4 Problemi, ugožavajući faktori i aktivnosti na zaštićenom području 4 Status i kategorija zaštite 6 PRIRODNE VREDNOSTI 8 Staništa 8 Morski biodiverzitet 9 Zakonski okvir za zaštitu biodiverziteta mora 11 NEOPHODNE AKTIVNOSTI ZA SPROVOĐENJE MERA ZAŠTITE 14 Tri faze konstituisanja zaštićenog područja u moru 14 GIS mapiranje habitata i vrsta 14 Predlog zoniranja unutar ZPM 14 Zone zaštite 14 Granica ZPM 15 Usvojeni kriterijumi unutrašnjeg zoniranja 15 Regulacija u zonama u ZPM 16 Potreba stvaranja povoljne atmosfere za rad ZPM 19 Zajednički rad 20 Poseta zaštićenom području u moru i edukacija 20 ZAKLJUČAK 22 PRILOG 24 Kopneni biodiverzitet 24 Meteorološki i fizičko-hemijski parametri 26 Fitoplanktonska komponenta 28 LITERATURA 29

 

3 

 

ZPM RATAC

Potpisivanjem svetske Deklaracije o biodiverzitetu (UN CBD - 2006.), Barselonske konvencije (2007.), CITES (2007.), World Heritage Convention (UNESCO - 2006), Protokolom SPA/BD (Special Protected Area of Biological Diversity 1982/92) - Crna Gora je u obavezi da pod preporučene vidove zaštite stavi određena morska područja i vrste koje su od posebnog značaja za očuvanje raznovrsnosti života u morima i okeanima.

Crna Gora je ostala poslednja zemlja u Mediteranu (pored Bosne i Hercegovine) koja još uvek nije uspostavila ni jedno zaštićeno područje u moru. Iako se poslednjih godina u Crnoj Gori intenziviraju aktivnosti na izradi različitih studija po ovom pitanju, najverovatnije će osnivanje prvog ZPM biti prolongirano u godine koje dolaze. Neophodno je učiniti značajniji napredak u budućim aktivnostima usklađivanja zakonodavstva i približavanja standardima Evropske unije. Uveliko su u naučnoj javnosti prisutna pesimistična predviđanja o globalnom ostvarivanju, pre dve decenije zacrtanih, 10% priobalnog područja koje bi svaka zemlja sa izlazom na more trebala da stavi pod određeni stepen zaštite do 2020. godine. Na području Jadrana uprkos značajnom trudu, svesrdnom zalaganju i uloženim sredstvima od strane svih ostalih zemalja do sada je zaštićeno jedva oko 1 % priobalnih akvatorijuma.

Prema široko prihvaćenoj definiciji International Union for the Conservation of Nature, World Commission on Protected Areas, zaštićena područja predstavljaju ‚‚područja kopna i/ili mora posebno posvećena zaštiti i očuvanju biološkog diverziteta, prirodnih i njima pridruženih kulturnih resursa kojima se upravlja pravnim i drugim efektivnim sredstvima’’ (Prato i Fagre, 2005). Ona štite prirodne fenomene, ekosisteme i prirodne procese u njima, kao i genetički diverzitet planete.

Kao najefikasnije oruđe u cilju zaštite morskog priobalja, poslednjih decenija je u svetskoj praksi najprisutniji vid osnivanja zaštićenih područja u moru (ZPM = MPA -Marine Protected Area), kao posebnih oblasti zaštite prirode u kojima višestepena zaštita mora daje najbolje rezultate. Po nalogu nadležnih ministarstava, italijanska inženjerska grupacija DFS (DFS Montenegro Engineering d.o.o. = D'Appolonia S.p.A, Favero e Milan Ingegneria Spa, SGI-Studio Galli Ingegneria S.p.A.) je tokom poslednje 4 godine detaljno razradila planove za crnogorsko primorje, najveću pažnju posvećujući budućem ZPM Katič, koji bi trebalo da obuhvati desetak kilometara obale ispred Petrovca (od rta Skočiđevojka do Crnog rta).

Cilj ove studije jeste: 1. definisanje razloga stavljanja područja pod zaštitu, i 2. koje su aktivnosti neophodne za sprovođenje mera zaštite u budućem zaštićenom

području u moru (ZPM Ratac).

Aktivnosti koje su sprovedene tokom izrade ove studije: - prikupljanje raspoloživih podataka vezanih za područje - istraživački rad na terenu (Slika 16) - analiza prikupljenih podataka - izrada GIS baze podataka područja - izrada predloga preporučenih mera i budućih aktivnosti.

 

4 

 

OPIS IZUČAVANOG PODRUČJA

Geografski položaj

Ratac sa Žukotrlicom (površina zaštićenog područja kopna iznosi približno 4 km2) nalazi se na jugozapadnoj morskoj padini Rumije, između Brca na severu i Šušnja na jugoistoku. Sam rt/poluostrvo Ratac predstavlja istureni deo kopna u Jadranskom moru koji sa zapadne i južne strane razdvaja Sutomorski zaliv od Barskog sidrišta/uvale (Slika 1).

Na poluostrvu Ratac nalaze se ostaci manastirskog kompleksa (Slika 2) iz XI veka (Manastir Bogorodice Ratačke). Ostaci manastirskog kompleksa zbog svojih kulturnih, istorijskih i ambijentalnih vrednosti, Rešenjem broj 01-1673/1 od 08.11.1961. godine, zakonom su zaštićeni spomenik kulture od velikog značaja (II kategorija). Poluostrvo Ratac sa Žukotrlicom zaštićeno je 1968. godine kao rezervat prirodnog predela ukupne površine oko 30 ha.

Slika 1. Položaj poluostrva Ratac Slika 2. Manastir Bogorodice Ratačke i manastira u odnosu na Sutomore i Bar

Problemi, ugrožavajući faktori i aktivnosti na zaštićenom području Novembra 2008. godine Crna Gora je ratifikovala Evropsku Konvenciju o Predelima koja se bavi prirodnim, ruralnim, urbanim i preurbanim područjima, uključujući kopno, kopnene vode i morska područja. Konvencija prepoznaje značaj predela kao nosioca kvaliteta života. Ovim se država obavezala da sprovodi očuvanje predela kroz instrumente za njihovu zaštitu, upravljanja i planiranja. U skladu sa odredbama člana 27 Zakona o zaštiti prirode (‚‚Sl. List Crne Gore’’, br. 51/08), zaštita predela vrši se ‚‚planiranjem i sprovodjenjem sveobuhvatnih mera kojima se sprečavaju neželjene promene i degradacija prirodnih, prirodi bliskih ili stvorenih predela, radi očuvanja značajnih obeležja i karaktera predela, raznovrsnosti, jedinstvenosti i estetske vrednosti i omogućavanja trajnog korišćenja prirodnih dobara’’.

Osnovni problemi na prostoru zaštićenog prirodnog dobra Ratac sa Žukotrlicom (Slika 12) su: devastacija mediteranske vegetacije, devastacija prirodnih plaža, izgradnja obalnog pojasa, kao i nepostojanje sistematskog monitoringa osnovnih parametara morskih ekosistema.

U cilju zaštite autentične slike područja i njegovog identiteta, neophodno je da se prilikom svih intervencija u prostoru, kroz efikasne mere planiranja i pozitivne mere korišćenja zemljišta, što više očuvaju prirodni ekosistemi, geomorfološki oblici i karakteristični elementi kulturnog pejzaža. Zbog toga je neophodno sprovoditi sledeće aktivnosti:

 

5 

 

1. Zaštita površina pod makijom, maslinjaka i šumskih kultura 2. Očuvanje karaktera prirodnih plaža 3. Očuvanje prirodne konfiguracije terena i karakterističnih vizura 4. Racionalno korišćenje već zauzetog prostora, ograničavanja zauzimanja novih prostora,

korišćenje očuvanih prostora uz minimum intervencija 5. Zaštita livada murave (morske trave, Posidonia oceanica), uključujući vrstu školjke

(Slika 3) Pinna nobilis (palastura, periska) 6. Monitoring stanja područja (minimum jednom godišnje) 7. Uspostavljanje kontrole aktivnosti na moru u zaštićenom području

Tri glavna područja aktivnosti mogu biti identifikovana kao veoma bitna za izučavano područje: - Očuvanje prirodnih područja - najočigledniji primeri devastacije u ovom području su

gubitak i fragmentacija staništa murave (Posidonia oceanica), prstaca (Lithophaga litophaga, Slika 4), zatim krivolov i razni vidovi zagađenja sa kopna i mora (otpadne vode, đubre, buka, čamci, sezonski turisti…).

- Transport zagađujućih supstanci i sedimenata - celokupna kanalizaciona mreža svih objekata u području je usmerena ka gradskoj kanalizaciji, ali je istovremeno uočeno odsustvo organizovanog uklanjanja smeća sa plaže (izuzetak hotel ‚‚Zlatna obala’’) i zelenog pojasa zaleđa. Nasipanje plaža (Slika 5), razbijanje priobalnog stenja i betoniranje obale najprisutniji su na plaži ‚‚Zlatna obala’’ (Slika 13) i ‚‚Mali Ratac’’ (Slika 15). Značajan uticaj na ove dve plaže imaju i konstantne morske struje, koje ispuste iz sutomorske kanalizacije nanose na zapadnu stranu Ratca, dok je istočna strana (prema barskom zalivu) daleko manje izložena ovom uticaju.

- Vodni režim - Efekti plime i oseke, kao i sezonske oscilacije u dotoku vode za ovo područje nisu od većeg značaja, ali ne treba zanemariti dva slatkovodna sliva koja izlaze na šljunak plaže ‚‚Malog Ratca’’ i plaže ‚‚Zlatna obala’’ (povećani dotok slatke vode može biti važan faktor povlačenja livada Posidonia oceanica). Na ovim plažama je takođe prisutno i redovno nekontrolisano uklanjanje i spaljivanje u predsezoni obalnih naslaga odumrlog lišća Posidonia oceanica (tzv.’’banquette’’), koje je u izričitoj suprotnosti sa preporučenim merama očuvanja ekosistema, kao i smanjena obalnih efekata erozije radom morskih talasa.

Slika 3. Pinna nobilis Slika 4. Lithophaga lithophaga Slika 5. Nasipanje plaže Malog Ratca i uništavanje priobalja Ugrožavajući faktori za životnu sredinu mora i obale izučavanog područja: - izgradnja na obali - ribarske aktivnosti (korišćenje kočarskih mreža za dno, korišćenje eksploziva, krivolov) - sidrenja manjih brodova (’preoravanje’ peščanog dna, kidanje morskih biljaka sa

korenom, uništavanje lišća i rizoma)

 

6 

 

- antropogeno uznemiravanje (veliki broj kupača i turista u letnjoj sezoni) - smeće (zagađenje otpatcima od turista, neadekvatno uklanjanje smeća sa kopna, a sa

plaža nikako) - zagađenja: otpadne vode, vazdušna, hemijska, zvučna, svetlosna i sva ostala uzrokovana

antropogenim aktivnostima

Od magistralnog puta i pruge u neposrednoj blizini mora prolazeći kroz ZPM Ratac, voz prolazi najbliže moru na celoj pruzi Bar-Beograd, gde ulazi/izlazi iz tunela i svaki put zviždi.

Status i kategorija zaštite

Predlaže se da zaštićeno prirodno dobro ‚‚Ratac sa Žukotrlicom’’, pored kopnenog

dela i u moru zadrži status zaštićenog prirodnog dobra, s tim što će mu se detaljno utvrditi granice i primeniti kategorije zaštite u skladu sa prisutnim prirodnim vrednostima koje su značajne za zaštitu.

S tim u vezi, utvrđene su ključne prirodne vrednosti za zaštitu, njihova prostorna distribucija (rasprostranjenje) na kopnu i u moru, i shodno tome odgovarajuća kategorija zaštite ovog zaštićenog prirodnog dobra.

- Prirodne vrednosti za zaštitu na kopnu: zajednica vrsta Crithmum maritimum (Slika 6) i Statice cosyrensis (Slika 7).

- Prirodne vrednosti za zaštitu u moru: reprezentativna staništa zaštićene biljne vrste morske trave Posidonia oceanica (Slika 8 a i b) u morskom obalnom pojasu od obale do dubine od 50 m.

Slika 6. Crithmum maritimum Slika 7. Statice cosyrensis

Slika 8. a Slika 8. b ‚‚Matte’’

Posidonia oceanica

 

7 

 

Obe komponente (morska i kopnena) predmetnog zaštićenog prirodnog dobra-zaštićenog lokaliteta (član 37 Zakona o zaštiti prirode) treba da se štite merama zaštite koje odgovaraju kategoriji zaštite ‚‚SPOMENIK PRIRODE’’, odnosno II Kategoriji Zaštićenih Prirodnih Dobara, shodno opštim definicijama i uslovima zaštite koje propisuju Zakon o zaštiti prirode u članovima 41 (za spomenik prirode) i 51 (za II kategoriju zaštićenih prirodnih dobara). Predložen je režim zaštite koji odgovara III Stepenu-održivo korišćenje.

Istraživanjima je utvrđeno da su prirodne vrednosti i prirodni resursi Ratac sa Žukotrlicom delimično izmenjeni u odnosu na stanje kada je to prirodno dobro stavljeno pod zaštitu (1968. godine), dok su identifikovane prisutne vrednosti zaštićenog područja obezbedile ispunjavanje sledećih propisanih kriterijuma:

- Suštinsko svojstvo zaštićenog prirodnog dobra koje sačinjavaju: 1. Reprezentativnost prirodnih staništa vrsta Crithmum maritimum i Statice cosyrensis na kopnu i morske trave Posidonia oceanica u moru, koji su značajni primerci biljnog sveta 2. Atraktivnost i integralnost, odnosno funkcionalno jedinstvo zaštićenog prirodnog dobra sa neposrednom okolinom kojoj predmetno zaštićeno prirodno dobro daje atraktivna i prepoznatljiva pejzažna obeležja.

- Ugroženost zaštićenog prirodnog dobra: dosadašnje ljudske aktivnosti su dovele do ugroženosti pejzaža i drugih prirodnih vrednosti. U slučaju njihovog daljeg progresivnog nastavljanja, te aktivnosti bi mogle da dovedu do gubljenja pojedinih prirodnih celina zaštićenog prirodnog dobra, nasilnim nametanjem novih građevinskih struktura koje bi sa jedne strane ugrozile suštinska svojstva ovog zaštićenog prirodnog dobra (prirodna staništa) a sa druge strane umanjile aktivnost i prepoznatljivost njegovog priobalnog i podvodnog pejzaža. Na ugroženost pejzažnih vrednosti samog lokaliteta Ratac sa Žukotrlicom direktno su uticale ljudske aktivnosti koje su na tom prostoru sprovedene od vremena njegovog stavljanja pod zaštitu (1968. godine) do danas. Utvrđivanje namene i režima korišćenja zaštićenog prirodnog dobra: Zaštićena prirodna dobra mogu se koristiti u skladu sa prostornim planom posebne namene i planom upravljanja zaštićenog prirodnog dobra, vodeći računa o očuvanju biološke i predeone raznovrsnosti. Zabranjeno je korišćenje zaštićenih prirodnih dobara na način koji prouzrokuje: oštećenje zemljišta i gubitak njegove plodnosti, oštećenje površinskih ili podzemnih geoloških, hidrogeoloških i geomorfoloških vrednosti, osiromašenje prirodnog fonda divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva, smanjenje biološke i predeone raznovrsnosti, zagađenje ili ugrožavanje podzemnih i površinskih voda. Utvrđivanje zaštićenog područja u moru: Koncept ZPM=MPA, kao opšteprihvaćenog, preporučenog i najefikasnijeg oblika zaštite morskih ekosistema u Mediteranu, koji se uveliko sprovodi i u svim drugim zemljama sa izlazom na Jadransko more. ZPM Ratac bi obuhvatio poluostrvsko okruženje Ratca, dok bi se područje Žukotrlice smatralo zaštitnim (buffer) područjem.

 

8 

 

Slika 9. ArcGIS mapa Posidonia oceanica

PRIRODNE VREDNOSTI

Staništa

- Livade morske trave Posidonia oceanica - prisutne u celom predloženom zaštićenom

području. - Grebeni - pojedinačne stene prisutne na 20-50 metara od obale velikim delom područja

(Slika 10). - Potopljene ili delimično potopljene podvodne pećine - prisutne iza ponte ‚‚Nudistička

plaža’’, kao i na ponti ‚‚Mali Ratac’’ (Slika 11).

Slika 10. Stenoviti deo priobalnog grebena Slika 11. Delimično potopljena morska Malog Ratca pećina na Malom Ratcu

 

9 

 

Morski biodiverzitet

Alge (Algae) Acetabularia acetabulum Amphiroa rigida Anadyomene stellata Cladophora sp. Cladostephus verticillatus Codium bursa Codium vermilara Corallina officinalis Cystoseira amentacea Cystoseira compressa Cystoseira corniculata Cystoseira crinitophylla Cystoseira foeniculacea ssp. tenuiramosa Cystoseira spinosa Dasycladus vermicularis Dictyota dichotoma Dictyota linearis Digenea simplex Elachista sp. Halimeda tuna Halopteris scoparia Halymenia floresia Jania rubens Laurencia obtusa Liagora viscida Lithophyllum sp. Padina pavonica Peyssonnelia rubra Peyssonnelia squamaria Peyssonnelia rosa-marina Sargassum vulgare Sphaerococcus coronopifolius Udotea petiolata Womersleyella setacea Wrangelia penicillata Morske cvetnice ili trave (Angiospermae) Cymodocea nodosa (mala Neptunova trava) Posidonia oceanica (Neptunova trava, murava), SPAMI protokol: Aneks II Sunđeri (Porifera) Agelas oroides Aplysina aerophoba Chonodrosia reniformis Chondrilla nucula Clathrina clathrus Cliona celata Crambe crambe Ircinia oros Petrosia ficiformis Spongia officinalis Žarnjaci (Cnidaria) Korali (Anthozoa) Aiptasia mutabilis (staklena moruzgva) Caryophyllia clavus Cladocora caespitosa (busenasti koral) Condylactris aurantiaca Mekušci (Mollusca) Puževi (Gastropoda) Aplysia depilans (Morski zec)

Gibbula sp. Haliotis tuberculata (Petrovo uvo) Luria lurida (Bubica) Murex brandaris (Bodljikavi volak) Školjke (Bivalvia) Donax trunculus Lithophaga lithophaga (Prstac), SPAMI protokol: Aneks II Mytilus galloprovincialis (Dagnja, mušlja, mušula) Pecten jacobeus (Jakopska kapa, lepeza) Venerupis decussata (Kučica) Glavonošci (Cephalopoda) Octopus vulgaris (Hobotnica) Mnogočekinjasti crvi (Polychaeta) Eunice sp. Sabella spallanzanii (Lepezasti crv) Mahovnjaci (Bryozoa) Myriapora truncata Reteporella grimaldii Bodljokošci (Echinodermata) Morski ježevi (Echinoidea) Arbacia lixula (Muški jež) Sphaerechinus granularis (Beli jež) Morski krastavci (Holothuroidea) Holothuria tubulosa (Morski krastavac) Morske zvezde (Asteroidea) Echinaster sepositus (Crvena zvezda) Marthasterias glacialis (Velika zvezda, kvrgava zvezda) Ophidiaster ophidianus (Ljubičasta zvezda), SPAMI protokol: Aneks II Rakovi (Crustacea) Balanus perforatus Ribe (Pisces) Coris julis (Knez) Diplodus annularis (Špar) Diplodus sargus sargus (Sarag) Diplodus vulgaris (Fratar) Labrus viridis (Drozak, drozd, labra), Vulnerable (Ranjiv) Mugil cephalus (Cipol glavaš) Mullus barbatus barbatus (Barbun blatar) Oblada melanura (Ukljata) Sarpa salpa (Salpa) Serranus cabrilla (Kanjac) Vrste koje nisu navedene u prethodnim studijama, ali su konstatovane terenskim radom u okviru ove studije na lokaciji poluostrva Ratac Sunđeri (Porifera) Oscarella lobularis Žarnjaci (Cnidaria) Korali (Anthozoa)

 

10 

 

Actinia equina (crvena moruzgva) Anemonia viridis (smeđa vlasulja) Cerianthus membranacea (opnena voskovica) Parazoanthus axinellae (žuta korasta moruzgva) Mekušci (Mollusca) Puževi (Gastropoda) Bolma rugosa (Turban) Erosaria spurca (Venerin puž) Stramonita haemastoma (crvenousna purpura) Tonna galea (Puž bačvaš), SPAMI protokol: Aneks II Zonaria pyrum (Kruška) Školjke (Bivalvia) Arca noae (Nojeva barka, kunjka) Barbatia barbata Ostrea spp. (Ostrea edulis), (Ostriga) Pinna nobilis (Palastura, periska, lostura), SPAMI protokol: Aneks II Spondylus gaederopus (Kopito) Venus verrucosa (Prnjavica, vongola, barakokula) Glavonošci (Cephalopoda) Sepia officinalis (Sipa) Polyplacophora Chiton spp. (C. olivaceus, C. corallinus), (Hiton) Mnogočekinjasti crvi (Polychaeta) Bispira volutacornis Bodljokošci (Echinodermata) Morski ježevi (Echinoidea) Cidaris cidaris (Morski turban) Paracentrotus lividus (Ženski jež) Morske zvezde (Asteroidea) Astropecten aranciacus (Narandžasta zvezda) Coscinasterias tenuispina (Bodljikava zvezda) Hacelia atenuata (Tvrda zvezda) Zmijuljice (Ophiuroidea) Ophioderma longicauda (Velika zmijuljica)

Plaštaši (Tunicata) Ascidiacea Halocynthia papillosa (crvena bradavičarka) Microcosmus spp. (M. claudicans, M. sulcatus), (Morsko jaje) Rakovi (Crustacea) Dromia personata Homarus gammarus (Rak hlap, rak karlo, evropski jastog) Maja verrucosa (mala rakovica) Scyllarides latus (Kuka), SPAMI protokol: Aneks III Scyllarus arctus (Zezavac), SPAMI protokol: Aneks III Ribe (Pisces) Apogon imberbis (Kardinal) Chromis chromis (Crnac) Conger conger (Ugor) Dentex dentex (Zubatac) Diplodus puntazzo (Pic) Epinephelus caninus (Kernja zubuša) Epinephelus marginatus (Kernja), Endangered (Ugrožen), SPAMI protokol: Aneks III Labrus bimaculatus (Smokva) Muraena helena (Murina, žutošarka) Opeatogenys gracilis (Prilepnjak mali), Vulnerable (Ranjiv) Pagellus bogaraveo (Rumeni okan) Parablennius gattorugine (Slingurica mrka) Sciaena umbra (Kavala) Scorpaena scrofa (Škrpina) Serranus scriba (Perka, pirka) Sparus aurata (Orada) Symphodus tinca (Lumbrak) Syngnathus taenionotus (Šilo crnoboko) Thalassoma pavo (Vladika) Torpedo marmorata (Drhtulja mramorna) Sisari (Mammalia) Kitovi (Cetacea) Tursiops truncatus (Kljunasti obični delfin), SPAMI protokol: Aneks II

Pored navedenih vrsta, posebnu pažnju trebalo bi posvetiti činjenici da su dve

vrste izuzetno retkih, krajnje ugroženih i zaštićenih morskih životinja (sa Crvene liste IUCN-a) opažene avgusta 1996. (Monachus monachus - morska medvedica) ili usmrćene maja 2001. (Caretta caretta - morska kornjača, želva) ispred plaže ‚‚Inex-Zlatna obala’’.

Najvredniju osobenost područja svakako predstavljaju delovi livada Posidonia oceanica koje su na ovom mestu po starosti jedinstvene u Crnoj Gori, a najverovatnije su i najstarija živa bića u celom Jadranu.

Kopneni biodiverzitet, fitoplanktonska komponenta, meteorološki i fizičko-hemijski parametri su dati u prilogu.

 

11 

 

Slika 12. Ratac sa istočne strane Slika 13. Ratac sa zapadne strane sa Hotelom Inex-Zlatna obala

Zakonski okvir za zaštitu biodiverziteta mora U izučavanom području Ratac sa Žukotrlicom, na osnovu terenskih

istraživanja identifikovana su staništa i vrste koja se nalaze u Aneksima I i II Direktive o zaštiti prirodnih i poluprirodnih staništa faune i flore. Glavni cilj Direktive o zaštiti prirodnih i poluprirodnih staništa faune i flore je održavanje biodiverziteta, jer je sve veći broj divljih vrsta koje su ugrožene. Ovo je ujedno i od suštinske važnosti za zajednicu. Na osnovu Direktive o staništima i Direktive o pticama, formiraće se posebna evropska ekološka mreža NATURA 2000. Ova mreža će se sastojati od Područja posebne zaštite (Special Protection Areas-SPA) u skladu sa Direktivom o pticama i od Specijalnih područja za zaštitu (Special Area of Conservation-SACs). Tipovi staništa koji su od posebnog značaja su ona kojima preti opasnost od nestajanja, staništa sa malom površinom ili staništa koja su karakteristična za jedan od sledećih biogeografskih regiona: Alpski, Atlanski, Kontinentalni, Makronezijski i Mediteranski. Takvi tipovi staništa su navedeni u Aneksu I ove Direktive: - livade Posidonia (Posidonion oceanicae) prioritetno stanište - grebeni - potopljene ili delimično potopljene podvodne pećine Prioritetna staništa su prirodna staništa kojima preti nestajanje. U Aneksu II dat je spisak vrsta od značaja za zajednicu: - Tursiops trucatus Aneks IV sadrži biljne i životinjske vrste od značaja za zajednicu kojima je potrebna stroga zaštita: - Sve vrste Cetacea - Litophaga litophaga - Pinna nobilis U Aneksu V predstavljene su biljne i životinjske vrste od značaja za zajednicu čije sakupljanje u prirodi i eksploatacija mogu biti kontrolisani različitim merama - Scillarides latus

 

12 

 

Jedan od uslova za članstvo Crne Gore u UNEP/MAP (UNEP-UN Program za

zaštitu životne sredine) je pristupanje Barselonskoj konvenciji i pratećim protokolima. Potpisnice ove konvencije naglašavaju značaj zaštite prirodnih staništa, kao i zaštitu i konzervaciju ugroženih vrsta. Područje na koje se ovaj protokol primenjuje je područje Sredozemnog mora koje uključuje slobodnu vodu i morsko dno, kao i priobalna područja. Opšte obaveze svake strane su da preduzmu neophodne mere kako bi zaštitili, očuvali i pratili ugrožene vrste divlje flore i faune, kao i vrste koje su pred istrebljenjem. Sve strane su dužne da ustanove Područja pod posebnom zaštitom, a onda i da usvoje strategije, programe i planove za održivo korišćenje biodiverziteta i morskih i priobalnih resursa.

Cilj oblasti pod posebnom zaštitom je da se očuvaju: (a) reprezentativne vrste priobalnih i morskih ekosistema adekvatne veličine kako bi se osigurala njihova dugoročna održivost i sačuvao njihov biodiverzitet; (b) staništa koja su u opasnosti od nestanka u njihovoj prirodnoj rasprostranjenosti na Sredozemlju ili koja imaju smanjenu prirodnu rasprostranjenost kao posledica smanjenja njihove brojnosti ili teritorijalne ograničenosti; (c) staništa koja su od presudnog značaja za opstanak, razmnožavanje i oporavak ugroženih ili endemskih vrsta flore i faune, odnosno vrsta koje su pred istrebljenjem; (d) mesta od naročitog značaja zbog svog naučnog, estetskog, kulturnog ili edukativnog aspekta.

Potpisnice su dužne da sastave ‚‚Listu oblasti pod posebnom zaštitom koja su

od značaja za Sredozemlje’’, tzv. ‚‚Lista SPAMI’’. Lista SPAMI može da obuhvati mesta:

- koja su od značaja za očuvanje komponenti biodiverziteta u Sredozemlju; - koja sadrže ekosisteme specifične za oblast Sredozemlja ili ugroženih vrsta; - koje su od posebnog značaja sa naučnog, estetskog, kulturnog ili edukativnog

aspekta. U Aneksu I pomenutog protokola dati su zajednički kriterijumi za izbor zaštićenih morskih i priobalnih područja koja bi se mogla uneti na listu SPAMI. U Aneksu II nalazi se Lista ugroženih vrsta u Mediteranskom moru, od kojih su u izučavanom području Ratac opažene sledeće vrste: - Posidonia oceanica - Cystoseira ssp. - Ophidiaster ophidianus - Lytophaga litophaga - Pinna nobilis - Tonna galea - Hyppocampus ramulosus - Tursiops truncates U Aneksu III predstavljena je Lista vrsta čija je eksploatacija regulisana, od kojih se sledeće vrste nalaze u istraživanom području: - Scyllarides latus - Scillarus arctus - Epinephelus marginatus

 

13 

 

U zakonu o životnoj sredini, navodi se Program zaštite životne sredine tzv.

Ekološki program. Ekološki program sadrži: - osnovne elemente i uslove za očuvanje i zaštitu životne sredine, sprovođenje

zaštite u celini, po segmentima i prostornim celinama; - uslove za primenu najpovoljnijih tehničkih, tehnoloških, ekonomskih i drugih

rešenja za optimalan razvoj i upravljanje životnom sredinom; - uslove za ponovnu upotrebu ambalaže, prikupljanje sekundarnih sirovina i

reciklažu; - kratkoročne i dugoročne mere za sprečavanje i ograničavanje zagađivanja životne

sredine; - praćenje stanja životne sredine (monitoring) koji je od interesa za Republiku; - mere sanacije postojećih oštećenja životne sredine; - redosled sprovođenja pojedinih mera sa rokovima izvršenja; - izvore i visinu potrebnih sredstava za realizaciju programa.

U nacionalnom zakonodavstvu postoje mnogi zakoni kojima se posredno ili neposredno štite vrste i staništa: Zakon o zaštiti prirode, Zakon o životnoj sredini, Zakon o moru, Zakon o ribarstvu i marikulturi, Zakon o morskom dobru, Zakon o jahtama, Zakon o lukama, itd.

Međunarodne konvencije i protokoli: - Konvencija o sprečavanju morskog zagađenja bacanjem otpada ili drugih materija - Konvencija o sprečavanju zagađivanja mora otpacima i drugim materijama - Konvencija o međunarodnoj trgovini vrstama flore i faune kojima preti opasnost

od istrebljenja, s aneksima od I do IV - Protokol o sprečavanju i otklanjanju zagađivanja Sredozemnog mora usled

potapanja otpadnih i drugih materija sa brodova i vazduhoplova ili spaljivanjem na moru

- Protokol o saradnji u sprečavanju zagađivanja Sredozemnog mora sa brodova i borbi protiv zagađivanja u slučaju udesa

- Protokol o zaštiti Sredozemnog mora od zagađivanja iz kopnenih izvora i kopnenih aktivnosti

- Protokol o područjima pod posebnom zaštitom i biodiverzitetu Sredozemlja - Protokol o zaštiti Sredozemnog mora od zagađenja kao posledice istraživanja i

iskorišćavanja epikontinentalnog pojasa - Protokol o prevenciji zagađivanja Sredozemnog mora putem prekograničnih

kretanja opasnog otpada i njihovog odlaganja - Protokol o Integralnom upravljanju obalnim područjima (IUOP) Sredozemlja, itd.

EU direktive:

- Okvirna direktiva o morskoj strategiji - Direktiva o staništima - Okvirna direktiva o vodama i prateće direktive - Direktiva o SPUŽS (strateškoj proceni uticaja na životnu sredinu) - Direktiva o PUŽS (proceni uticaja na životnu sredinu), itd.

 

14 

 

NEOPHODNE AKTIVNOSTI ZA SPROVOĐENJE MERA ZAŠTITE

Tri faze konstituisanja zaštićenog područja u moru

1. Priprema (izrada plana i usvajanje detaljnog projekta zaštićenog pogručja u moru

Ratac od strane Skupštine Opštine Bar, predlog budžeta, predlog upravljačkog plana).

2. Ustanovljenje ZPM (usvajanje odluke o ZPM od strane Skupštine Opštine Bar, određivanje upravljačkog tela, usvajanje statusa ZPM od Agencije za zaštitu životne sredine, ustanovljenje i proglašenje ZPM).

3. Početak funkcionisanja ZPM (sprovođenje planiranih mera, projekata i obezbeđenje održivih izvora finansiranja funkcionisanja ZPM).

GIS mapiranje habitata i vrsta

GIS (Geographic Informational System - Geografski informacioni sistem)

predstavlja kompjuterizovan sistem dizajniran za prikupljanje, skladištenje, manipulaciju, analizu i prikaz različitih geografskih podataka (Vujić, 2007). On predstavlja računarsku podršku za različite vidove prostornih aktivnosti i mapiranja. Poslednje decenije postao je nezaobilazni alat u terenskoj biologiji i ekologiji, naročito u zaštićenim područjima.

Operativnost u ovom sistemu zahteva trostranu obučenost istraživača: 1. biološka i taksonomska stručnost 2. upotreba GPS-a i 3. obučenost u računarskom georeferenciranju i radu u GIS programima i

platformama. GIS baza određenog područja zavisi isključivo od preciznosti i broja unetih

podataka u sistem, kao i njenog periodičnog dopunjavanja. GIS danas svuda u razvijenom svetu predstavlja glavni i referentni alat ekološkog i istorijskog monitoringa određenog područja.

Predlog zoniranja unutar ZPM

Zoniranje predstavlja sredstvo upravljanja koje služi za kontrolu aktivnosti u

ZPM; određene aktivnosti su dozvoljene ili zabranjene u određenim zonama. Regulative zoniranja mogu dozvoliti, često pod određenim uslovima, ili zabraniti sprovođenje određenih aktivnosti u delovima morskog područja na koje se te regulative odnose.

Zone zaštite

Zakon o zaštiti prirode (SGCG 51/08) definiše 4 zone zaštite u okviru zaštićenog područja (član 54): • režim zaštite I stepena - stroga zaštita; • režim zaštite II stepena - aktivna zaštita; • režim zaštite III stepena - održivo korišćenje; • zaštitni pojas

 

15 

 

Interpretacija ovih različitih nivoa zaštite mora biti takva da održava ravnotežu između primarnih ciljeva zaštite biodiverziteta i postepenog povećanja, gde je to kompatibilno sa kvalitetom životne sredine u proučavanom području, dozvoljenih ljudskih aktivnosti, i da bude u skladu sa sledećim kriterijumima: • Stroga zaštita znači da su u toj zoni glavni ciljevi strogo povezani sa očuvanjem

biodiverziteta, oporavkom i povećanjem morskih ekosistema i sa naučnim istraživanjem. Zone sa strogom zaštitom bi trebalo da budu uspostavljene kao područja gde se ništa ne može sakupljati i gde je ulazak u zonu kontrolisan, sem u svrhu naučnih istraživanja i vođenih edukativnih obilazaka za posmatranje morskih ekosistema. Ljudski uticaj u ovom području mora da bude minimalizovan, iako bi trebalo da bude dozvoljen određeni stepen uživanja u prirodnim lepotama onim ljudima koji su zainteresovani za istraživanje životne sredine mora. Ova zona je identifikovana kao zona A;

• Aktivna zaštita znači da predominantni cilj o zaštiti biodiverziteta može biti kombinovan sa kompatibilnim korišćenjem morskih resursa, kao u slučaju tradicionalnog ribarstva i turističkih aktivnosti malog uticaja. Ovakve aktivnosti, kao što su rekreativno ronjenje, tradicionalno ribarstvo malog opsega, edukacija i kompatibilne turističke aktivnosti, moraju biti odobrene od strane urave ZPM ili biti autorizovane kroz poseban sistem za izdavanje dozvola/licenci, koji će biti uspostavljen u okviru ZPM u skladu sa planom upravljanja. Ova zona je identifikovana kao zona B;

• Održivo korišćenje znači da su ciljevi orijentisani ka održivom upravljanju morskih i obalskih resursa; širok opseg ciljeva upravljanja, kao što su ciljevi za očuvanje pejzaža na kopnu i moru, za rekreativno korišćenje morskog prostora, za kompatibilno tradicionalno i rekreativno ribarstvo, itd, može biti uključen u ovaj kriterijum zoniranja. Ova zona je identifikovana kao zona C.

Granica ZPM

Granicu bi trebalo definisati korišćenjem sledećih kriterijuma:

• Morska granica: 50 m dubine (granična dubina zabrane kočarenja, u skladu sa Zakonom o ribarstvu i marikulturi)

• Kopnena granica: granica obalske zone definisane u PPPPNMD (Prostornog plana područja posebne namene za Morsko dobro) iz 2007; ova zona treba da bude zaštitni pojas za održavanje povezanosti ZPM i obalske i kopnene zone.

Usvojeni kriterijumi unutrašnjeg zoniranja

Rezultati istraživanja navode na neke postojeće veoma bitne odlike i pojave u

zaštićenom području koje treba uzeti u obzir kao osnovne elemente u procesu zoniranja.

Postojeće značajne odlike ovog područja su: • Dobro očuvana plaža • Prirodne podvodne pećine i livade morske trave • Spomenik kulture - Manastir Bogorodice Ratačke

Kao dodatak ovim osnovnim karakteristikama, proces zoniranja mora da uzme u obzir i karakteristike životne sredine u moru koje su proučavane tokom terenskih istraživanja, i to naročito:

 

16 

 

• livade morske trave, koje se prostiru do maksimalne dubine od 50 m (donja granica), sa minimalnom dubinom prostiranja od svega nekoliko metara uz samu obalu (gornja granica), i stenovita staništa, kao što su koraligene i tzv. ‚‚beachrock’’ formacije. Ova staništa su razmatrana kao ključna prilikom postavljanja ciljeva i odgovarajućih zadataka za očuvanje biodiverziteta;

• prisustvo nekoliko vrsta i tipova staništa od velikog značaja za očuvanje biodiverziteta koja su zaštićena prema nacionalnom i međunarodnom zakonodavstvu;

• prisustvo veoma degradiranih staništa, koja su vrlo česta duž cele obale, a uglavnom se radi o stenovitim staništima u osnovama litica i delimično o oštećenim livadama morskih trava Posidonia oceanica i Cymodocea nodosa;

• dokaz o ljudskim aktivnostima koje progresivno uništavaju životnu sredinu u moru, i koje beskompromisno ugrožavaju oporavak morskih ekosistema, progresivno smanjujući biodiverzitet i produktivnost mora (u smislu kako broja vrsta, tako i relativne brojnosti riblje populacije) i trend nastavka njihovog negativnog uticaja ukoliko se hitno ne koriguju odgovarajućim merama.

Prateći sve ove ranije navedene kriterijume, predložene su sledeće tri zone

zaštite: • Zona A (crvena zona): ova zona stroge zaštite biodiverziteta ograničena je na

područja gde su uslovi životne sredine najbolji i gde postoji najveći potencijal za održavanje stanja najvišeg stepena kvaliteta životne sredine, kao i za oporavak od postojećih oštećenja. Zona A se maksimalno prostire do dubine od 25 metara, od ponte Mali Ratac do ponte Đonov krš;

• Zona B (zelena zona): ova zona aktivne zaštite biodiverziteta i kontrolisane upotrebe morskih resursa nalazi se u područjima gde su uslovi životne sredine dobri ili prosečni, gde postoji dobar potencijal za oporavak životne sredine i koja tu može podržati sprovođenje aktivnosti slabog uticaja, koja će biti regulisana od strane upravljača ZPM. Zona B se proteže od plaže Mali Ratac do Crvene plaže (Črvanj) i ide do maksimalne dubine od 50 metara;

• Zona C (plava zona): ova zona opšte zaštite i održivog korišćenja morskih resursa ograničena je na spoljašnji deo ZPM, do spoljne granice u moru.

Regulacija u zonama u ZPM

Uslovi ulaska i opšte dozvoljenih ativnosti u zonama su definisani u strogoj

vezi sa postavljenim ciljevima upravljanja unutar svake zone zaštite Spisak regulativa je predložen u skladu sa četiri stepena kontrole uprave ZPM

ili druge kompetentne lokalne vlasti koja će upotpunjavati rad uprave ZPM: - Z - aktivnosti koje su zabranjene u području ZPM - D - aktivnosti su dozvoljene samo ako su autorizovane od strane ZPM - R - aktivnosti su dozvoljene samo uz specijalnu dozvolu izdatu od strane ZPM

vlasti - S - slobodne aktivnosti (moraju da budu u punoj saglasnosti sa postojećim

zakonima i regulativama)

Kao rezultat toga za zone A, B i C su propisana različita pravila za ulazak i korišćenje ovih područja:

 

17 

 

• Zona A: u ovoj zoni uprava ZPM mora da kontroliše ulazak kroz davanje autorizacije za ulazak od slučaja do slučaja; dozvoljene aktivnosti se odnose isključivo na naučna istarživanja, monitoring i posmatranje životne sredine mora (ulazak je dozvoljen, ali se ništa ne sme uzimati i iznositi) u cilju edukacije;

• Zona B: u ovu zonu ulazak je regulisan opštim regulativama ZPM, naučna istraživanja i aktivnosti monitoringa koje sprovode kompetentne nacionalne i lokalne agencije i institucije su uvek dozvoljene; tradicionalno ribarstvo malog opsega i neke rekreativne aktinosti su dozvoljene, ali su predmet posebnih regulativa i kontrole od strane uprave ZPM;

• Zona C: u ovom području, u skladu sa postojećim nacionalnim i međunarodnim regulativama, ulazak i plovidba su dozvoljeni, kao i tradicionalno ribarstvo i turističke aktivnosti malog opsega.

Predloženi spisak najznačajnijih regulisanih aktivnosti po zonama je sumiran u tabeli: AKTIVNOSTI ZONA A –

STROGA ZAŠTITA

ZONA B – AKTIVNA ZAŠTITA

ZONA C – ODRŽIVO KORIŠĆENJE

ULAZAK U ZONU D R S

MONITORING I NAUČNO ISTRAŽIVANJE

R S S

UZORKOVANJE R S S

UZGAJALIŠTE Z R S

KUPANJE D R S

RONJENJE D R S

JEDRENJE R R S

DRUGI VIDOVI PLOVIDBE D R S

SIDRENJE Z D R

PRIVEZIŠTA Z R S

SPORTOVI NA VODI Z R R

IZGRADNJA MORSKE INFRASTRUKTURE

Z D R

PROFESIONALNI RIBOLOV Z Z R

NEPROFESIONALNI RIBOLOV

Z R S

SPORTSKO REKREATIVNI RIBOLOV

Z R S

 

18 

 

SAKUPLJANJE DRUGIH MORSKIH ORGANIZAMA (ŠKOLJI, KORALA, KAMENJA...)

Z D R

NASIPANJE PLAŽA Z R R

POSMATRANJE MORSKIH STANIŠTA

D R S

EDUKACIJA O MORSKIM EKOSISTEMIMA

D R S

Z = ZABRANJENO UNUTAR ZPM D = DOZVOLJENO SAMO UZ ODOBRENJE UPRAVE ZPM R = REGULISANO OD STRANE UPRAVE ZPM S = SLOBODNO (U SKLADU SA VAŽEĆIM ZAKONIMA I REGULATIVAMA)

Zona 1 -Predložena zona režima stroge zaštite A Zona 2 -Predlog akvatorijuma Zaštićenog područja u moru Ratac, zona aktivne zaštite B Zona 3 -Zaštićeno područje Ratac sa Žukotrlicom, zona održivog korišćenja C

Slika 14. ArcGIS mapa zona

 

19 

 

Potreba stvaranja povoljne atmosfere za rad ZPM

Osnivanje zaštićenih prirodnih dobara je samo početak procesa postizanja ciljeva zbog kojih su stavljena pod zaštitu, potrebno je aktivno upravljanje prirodnim dobrom. Postoje brojne pretnje sa kojima se treba nositi da bi se ostvario integritet zaštićenih područja. Fenomen ’papirnih parkova’ gde su zaštićena područja imenovana ali se njima nije upravljalo prepoznat je kao ozbiljan problem. Ukoliko se područje samo proglasi zaštićenim to ne osigurava njegov opstanak, niti garantuje bilo kakve socijalne ni ekonomske koristi. Potrebno je najpre planiranje, zatim organizovanje dostupnih resursa koji će biti potrebni za postizanje planiranih ciljeva, lideri koji će motivisati i pomagati zaposlene u dostizanju istih i naposletku monitoring učinjenog.

Planiranje je jedna od prvih funkcija upravljanja koju sprovodi bilo koja organizacija. Pre svega organizacija mora jasno definisati svoje ciljeve. Pri planiranju se mora obratiti pažnja na spektar problema sa kojima će se organizacija potencijalno susretati i još na početku treba osmisliti koja bi se strateška poboljšanja mogla uvesti. Funkcija planiranja najčešće se sprovodi na tri nivoa u okviru organizacije, takozvani strateško-taktičko-operativni model. Da bi se postigao glavni cilj, organizacija mora identifikovati osnovne strateške ciljeve, a njihovo ostvarivanje definiše se prilikom strateškog planiranja, za koje su uglavnom odgovorni upravljači iz samog vrha organizacije. Ovakvi planovi tiču se čitave organizacije i imaju dugotrajne okvire. Taktički planovi postavljaju taktičke ciljeve koji pomažu implementaciju strateškog plana, određujući kako se postižu elementi strateškog plana. Taktički planovi ustanovljavaju set koraka potrebnih da bi se postigao svaki taktički cilj. Ovakvi planovi se uglavnom prave na srednjem nivou uprave i imaju prosečan rok trajanja. Dobro taktičko planiranje osigurava efikasnu i efektivnu alokaciju internih resursa organizacije. Taktičko planiranje postaje sve važnije sa evolucijom koncepta regionalnog upravljanja ekosistemima. Operativni planovi su usmereni prema kratkoročnim ciljevima izvedenim iz strateških i taktičkih planova. Obično ih prave menadžeri iz ’prvih redova’. Operativni planovi mogu nastati kao posledica taktičkih planova i kao takvi doprinose postizanju taktičkih ciljeva.

Zahtevi organizacija koje upravljaju zaštićenim prirodnim dobrima razlikuju se od onih sa kojim se susreće većina organizacija. Treba osigurati da druge organizacije javnog i privatnog sektora budu svesne ovih razlika da se standardni organizacioni model ne bi primenio neadekvatno. Neke od glavnih posebnosti su sledeće: - Zemljište i vode zaštićenih prirodnih dobara su dinamični živi sistemi, a ovde je

dinamika događaja u prirodi važnija od rutinskog birokratskog rasporeda karakterističnog za ostale organizacije.

- Rad na zaštićenim prirodnim dobrima podrazumeva 24 h dnevno sedam dana u nedelji, kao i brz odgovor u novonastalim izmenjenim uslovima.

- Terestrična područja pod zaštitom obično su okružena različitim susedima, a sama područja koristi širok spektar turista i rekreativaca.

- Neplanirani incidenti, kao što su požari ili iskopavanja, su normalna pojava i moraju imati adekvatan odgovor koji se ponekad može kositi sa standardnim birokratskim rasporedom.

- Praktično i eksperimentalno znanje zaposlenih u okviru zaštićenih područja je ključno za ispravno donošenje odluka vezanih za samo prirodno dobro, tako nešto nije dostupno u standardnim birokratskim datotekama i bazama podataka.

 

20 

 

- Za zaštićena prirodna dobra potrebni su kontinualno planiranje i investicije uprave koje su dugoročnije od perioda između redovnih izbora ili donošenja budžeta.

Zajednički rad

Zajednica može gledati na organizacije koje upravljaju zaštićenim područjima

na razne načine, što zavisi od uloge organizacije u zajednici i podložno je promenama tokom vremena. Svaka uloga zahteva zaseban set veština, ali je najvažnije da svaku od ovih uloga zajednica razume na pravi način da ne bi bilo nesporazuma. Po pravilu, ako je zajednica nezadovoljna konceptom zaštićenog prirodnog dobra, koncept propada. Takođe će poseta zaštićenom području biti minimalna ukoliko članovi zajednice ne osećaju privrženost. Zahtevi rastuće populacije za infrastrukturom stvaraju pritisak na prirodna i kulturna dobra. Sama zajednica zainteresovana je za to šta se događa sa zaštićenim područjima, želi da se uključi i da utiče na to da se zaštićenim područjima upravlja u skladu sa interesima i shvatanjima zajednice. Stoga organizacije moraju držati zajednicu u toku sa aktuelnim dešavanjima i principima upravljanja. Za upravljače zaštićenim područjima rad bez kontakta sa zajednicom nije ni praktičan, ni poželjan, a ni uobičajen. Pored pravnih normi koje propisuju procedure formalnih konsultacija, upravljači su u interakciji sa zajednicom svakodnevno. U praksi postoje izuzetno uspešni primeri nevladinih organizacija (NVO) kao upravljača zaštićenim područjem.

Lokalna zajednica očekuje od organizacije da zaštićenim područjem dobro upravlja, da ih redovno informiše i da ih ponekad uključi ili konsultuje. Organizacija koja ispunjava ova očekivanja najverovatnije će imati pozitivan imidž u zajednici tokom vremena. Za uzvrat, ovo stvara pozitivnu klimu za akciju, pošto će programi i strategija organizacije tada biti bolje prihvaćeni od strane kako lokalnog stanovništva, tako i vlade. Osnovna pravila i generalno prihvaćeni standardi dobrosusedskog ponašanja su: odgovorno upravljanje zaštićenim područjem i poštovanje prava suseda da uživa svoj posed. Praktično rešenje problema menadžmenta na lokalnom nivou je prioritet.

Značajno je napomenuti da zaštićena područja ne mogu postojati u izolaciji, neophodna im je podrška lokalne zajednice, pre svega suseda kao veoma značajne zainteresovane strane kada je upravljanje ovim područjima u pitanju. Fizičke granice postoje, ali kada su po sredi pitanja zaštite životne sredine, one gube na značaju.

Poseta zaštićenom području u moru i edukacija

Edukacija je jedna od osnovnih tehnika dostupnih konzervacionim biolozima. Najčešći ciljevi su:

- podsticati interesovanje ljudi za živi svet divljine, - povećavati svest o konzervacionim problemima, - doprineti pozitivnoj promeni mišljenja, - širiti adekvatne informacije i - obezbediti obuku.

Edukacija se obično posmatra odvojeno od drugih aspekata konzervacije, ali u praksi većina konzervacionističkih programa zahteva nekakvu edukaciju. Recimo, održavanje zaštićenih područja mnogo je jednostavnije ako postoji podrška javnosti, što obično vodi i političkoj i finansijskoj podršci. Postoji mišljenje da najveći problem

 

21 

 

u konzervaciji nije ni gubitak staništa ni preterana eksploatacija, već ljudska ravnodušnost prema ovakvim problemima. Prevazilaženje ove indiferentnosti zavisi od obezbeđivanja mogućnosti za edukaciju koja će skrenuti pažnju na ekološke, estetske, kulturološke, spiritualne, rekreacione i ekonomske vrednosti. Neophodno je imati jasnu viziju svrhe edukacije i tačno određene ciljeve. Ciljevi se mogu podeliti u sledeće kategorije: podizanje svesti, obezbeđivanje učešća, snabdevanje odgovarajućim znanjima i veštinama i formiranje jasnog stava. Recimo, nakon programa edukacije o nekom zaštićenom području, učesnici bi trebalo da umeju da: - nabroje osnovne pretnje (svest), - identifikuju najznačajnije vrste (znanje), - ispituju populacije pojedinih vrsta (veštine), - planiraju i primene programe obuke turista o rekreaciji bez štete području

(učešće), - opišu kako se menja mišljenje ljudi o datom području (stav).

Sa jasno određenim ciljevima moguće je odrediti i da li je program bio

uspešan. Naravno, veoma je važno determinisati ciljne grupe i razumeti ih - različita publika zahteva različite pristupe, a takođe je poželjno da edukatori budu osobe poštovane u datoj zajednici.

Opšte je poznato da je rad sa školama od velikog značaja za organizacije koje upravljaju zaštićenim područjima. Saradnja sa sistemom edukacije direktno potpomaže konzervaciju na duže staze. Obuhvata: obuku nastavnika, obezbeđivanje dostupnosti edukativnim grupama, organizovanje vodiča i stručnjaka. Važan deo posla zaposlenih u zaštićenim područjima je rad sa decom u cilju edukacije na polju konzervacije. Škole često u svojim programima imaju organizovane ekskurzije u ova područja i neophodno je učiniti ih kako što informativnijim tako i što privlačnijim. Efektivno planiranje školskih programa je od velikog značaja - posete lokalnim školama, distribuiranje informativnih pamfleta, priprema audiovizuelnog materijala prilagođenog godištu auditorijuma, kao i organizovanje zabavnih aktivnosti za mlađe za vreme boravka u parku. Pojmovi koji se pri radu sa zajednicom ne mogu zaobići su i marketing i promocija. Pošto zaštićena potručja nude usluge potrebno je pre svega razumeti potrebe ’potrošača’ i prilagoditi im se. Glavni korak je sprovođenje različitih marketinških istraživanja. U nekim zaštićenim područjima posetioci plaćaju ulaz i/ili korišćenje nekih usluga.

Slika 15. Plaža Mali Ratac u sezoni Slika 16. Istraživanje Ratca (Varda i Guala)

 

22 

 

ZAKLJUČAK

Među brojnim pretnjama sa kojima se zaštićena područja širom sveta danas susreću, jedan od glavnih problema je neadekvatan menadžment.

Za organizaciju koja upravlja zaštićenim područjem najvažnija pitanja su konzervacija biodiverziteta i očuvanje kulturnog nasleđa. Problemi zaštite životne sredine su svakako veoma značajni za upravljače zaštićenih područja i oni bi trebalo da postanu vodeći na polju njihovog rešavanja. Ovi problemi direktno utiču na opstanak i efektivnost područja pod zaštitom. Organizacija koja upravlja ovim područjem trebalo bi da utvrdi standarde održivog upravljanja i da da primere koje će druge organizacije slediti primenjujući praksu poštovanja principa održivog razvoja.

Efektivan menadžment zaštićenih područja može se odigrati samo uz podršku zajednice, čije se potrebe i želje moraju uzeti u obzir prilikom procesa upravljanja. Organizacije u radu sa zajednicama pri postizanju konzervacionih ciljeva moraju razumeti samu zajednicu i biti deo nje, a da bi komunikacija bila efektivna treba da shvate specifične potrebe, stavove i ponašanje zajednice. Komunikacija sa zajednicom je integralna komponenta planiranja upravljanja zaštićenim područjem, a od ključnog je značaja i za promociju važnosti konzervacije i razumevanja zaštićenih područja. Posebno važan element budućeg očuvanja morskog ekosistema predstavlja činjenica da jedan od najznačajnijih činilaca ovoga područja – hotelski kompleks Inex – Zlatna obala – u ovoj godini najverovatnije menja vlasnika, te da je neizvesno u kom pravcu će se infrastrukturne i turističke aktivnosti na ovom području dalje razvijati.

Ovom studijom, sa nekoliko aspekata i pristupa opisane su različite osobine koje odlikuju Ratac sa Žukotrlicom po mnogo čemu kao izuzetno prirodno bogatstvo.

Opština Bar u ovom trenutku ima jedinstvenu mogućnost da preuzme vodeću ulogu u Crnoj Gori po pitanju preduzetih mera u zaštiti mora. Ovo se sa razlogom može očekivati od najprosperitetnije i najbogatije opštine na primorju, najvećeg grada na obali, najveće luke u regionu, saobraćajnog i transportnog čvorišta regije, opštini kojoj pripada najveći deo jedinog vodenog nacionalnog parka u Crnoj Gori, istorijskog mesta gde je Crna Gora dobila izlaz na more.

Kompletna odluka i isključiva odgovornost po pitanju ustanovljenja ZPM Ratac, kao i imenovanja upravitelja zaštićenim područjem Ratac sa Žukotrlicom je na Skupštini Opštine Bar.

Autori ove studije nadaju se da su svojim stručnim angažovanjem i praktičnim radom na izradi ove studije doprineli razjašnjenju i poboljšanju uslova za istorijsko ustanovljenje prvog crnogorskog zaštićenog područja u moru - Ratac.

 

23 

 

Slika 17. Evolucija priobalnog mediteranskog pejzaža u poslednjih 50 godina

(Plan Bleu, 2006)

 

24 

 

PRILOG

Kopneni biodiverzitet Flora i vegetacija

Pretežno antropogenim uticajem šuma crnike (česvina) Quercus ilex je uništena a na njeno mesto su se razvili elementi vegetacije tvrdolisnih žbunova (makija i gariga), kao i vegetacija kamenjara. Najbrojniji su primerci kultivisanog alepskog bora Pinus halepensis. Prisutni su pojedinačni primerci drugih vrsta borova kao na primer: Pinus pinaster (primorski bor), Pinus nigra ssp. dalmatica (dalmatinski crni bor) kao i više vrsta iz roda Prunus, Cupressus sempervirens (čempres), Juniperus oxycedrus (crvena kleka, borovica), Juniperus phoenicea, Robinia pseudoacacia (bagrem), Ficus carica (smokva) i stabla Eucalyptusa u neposrednoj blizini manastira.

Makija. Veliko je prisustvo mirte Myrtus communis. Od ostalih elemenata makije evidentirani su: žukva (Spartium junceum), veprina ili bodljikava kostrika (Ruscus aculeatus), šparoga (Asparagus acutifolius), lemprika (Viburnum tinus), tetivka (Smilax aspera), skrobut, pavit (Clematis flammula), zimzelena broćika, bodljikavi broć (Rubia peregrina), bljušt (Tamus communis), kupina (Rubus ulmifolius), dubačac (Teucrium polium), crna sleznica, hrastova paprat (Asplenium adiantum-nigrum), bršljan (Hedera helix), dok se mestimično u prizemnoj flori nalaze i vrste: Viola sp., Bellis perennis (krasuljak), Ornithogalum montanum, Arum maculatum (kozlac), Fumaria capreolata i drugo.

Na manje ili više otvorenim mestima rasprostranjene su fragmentarno niske šikare tipa gariga u čijem se sastavu pored ostalog nalaze i elementi makije. To su pretežno biljne vrste u obliku manjih grmova i polugrmova među kojima su najzastupljeniji: kaduljasti bušin (Cistus salviefolius), veliki mleč (Euphorbia vulfenii), šibika (Coronila emerus var. emeroides), pucalica (Colutea arborescens), kao i druge vrste koje su isprepletane elementima makije.

Na zidinama Manastira Bogorodice Ratačke prisutno je više biljnih vrsta, među kojima su najdominantnije: Campanula piramidalis, Parietaria ramiflora, Foenuculum vulgare, Euphorbia vulfenii, Ajuga chamepitis, Ceterach officinarum (zlatna paprat), Asplenium trichomanes, Rubus ulmifolius, Lactuca scariola, Palenis spinosa, Ficus carica (smokva), Melica ciliata, Cephalaria leuchantha, Sedum glaucum, Verbascum niveum i druge.

Pošto se manastirske zidine nalaze pod zaštitom kao kulturno-istorijski spomenik koji predstavlja turističku destinaciju Bara, ove biljne vrste bi trebale biti sačuvane u slučaju njegove restauracije.

Na travnim terenima ivicom šume alepskog bora, po kraj puta Bar-Sutomore, rasprostranjene su vrste iz familije trava (Poaceae), Fumaria capreolata, Tordylium apulum, Muscari comosum, Erodium cucutarium, Geranium robertianum, Prunella vulgaris i mnoge druge.

Na morskoj obali, prisutna je karakteristična mediteranska zajednica sa vrstama: Crithmum maritimum (petrovac) i Statice cosyrensis.

U graničnoj zoni ovog područja se sreće dobro razvijena parkovska flora hotelskog kompleksa ’’Zlatna obala’’. U toj zoni se sreću dobro očuvane sastojine alepskog bora (Pinus halepensis), a u nižim spratovima belograbić (Carpinus orientalis), crni jasen (Fraxinus ornus), crvena kleka (Juniperus oxycedrus), robut

 

25 

 

(Clematis flammula), kupina (Rubus ulmifolius), primorska smrdljika, smrdljiva tršlja (Pistacia terebinthus), tetivka (Smilax aspera), bodljikava kostrika (Ruscus aculeatus), broćika (Rubia peregrina), bljušt (Tamus communis) i druge vrste.

Iako većinu flornih elemenata zaštićenog prirodnog dobra Ratac sa Žukotrlicom čine mediteranski, prisutni su i srednjevropski, kao i različite forme biljaka.

Fauna Entomofauna - Insekti

Na području samog Ratca sa Žukotrlicom utvrđeno je prisustvo zaštićenih vrsta insekata. Pored njih, zbog antropogenih promena registrovane su i određene vrste štetnih insekata.

Generalno, fauna insekata obalnog područja u velikoj meri izmenjena u odnosu na druga područja koja nisu pod antropogenim uticajem. Dugotrajno uznemiravanje i degradacija staništa doveli su do izmene specijske strukture tako da su na plažama i okolnim rubnim područjima prisutne u velikoj meri vrste sa širokom ekološkom valencom. Specijalizovane plažne vrste se javljaju sporadično i imaju veoma malu abundantnost.

Herpetofauna Vodozemci Hyla arborea Linnaeus, 1758 - gatalinka, EU Habitat directive Annex IV, ranjiva i ugrožena vrsta Rana ridibunda Pallas, 1771 - velika zelena žaba Rana dalmatina Bonaparte, 1840 - dalmatinska žaba, šumska žaba, ranjiva i ugrožena vrsta Bombina variegata scabra Kuster, 1843 - žutotrbi mukač, žutotrba ognjena žaba Gmizavci Testudo hermanni Gmelin, 1788 - kopnena kornjača, EU Habitat directive Annex II, IV, ranjiva i ugrožena vrsta Mauremys caspica Valen, 1833 - rečna kornjača Hemidactylus turcicus Linnaeus, 1758 - gekon Lacerta trilineata Schr., 1912 - veliki zelembać, EU Habitat directive Annex IV, proređena i ugrožena vrsta Podarcis muralis Laurenti, 1768 - zidni gušter, EU Habitat directive Annex IV, endemična vrsta Podarcis melisellensis Werner, 1853 - kraški gušter, EU Habitat directive Annex IV, ranjiva i ugrožena vrsta Algyroides nigropunctatus Dum. & Bibr., 1839 - ljuskavi gušter, EU Habitat directive Annex IV, endemična vrsta, ranjiva i ugrožena vrsta Lacerta oxycephala Dum. & Bibr., 1839 - oštroglavi gušter, ranjiva i ugrožena vrsta Ophisaurus apodus Obst, 1978 - blavor, EU Habitat directive Annex IV, endemična vrsta, proređena i ugrožena vrsta

 

26 

 

Platyceps najadum Eichvwald, 1831 - zmija šilac, EU Habitat directive Annex IV, endemična vrsta, ranjiva i ugrožena vrsta Hierophis gemonensis Lurenti, 1768 - primorski smuk, ranjiva i ugrožena vrsta Elaphe quatuorlineata Lacepede, 1789 - prugasti smuk, EU Habitat directive Annex II, IV, ranjiva i ugrožena vrsta Zamenis longissima Lurenti, 1768 - obični smuk, ranjiva i ugrožena vrsta Vipera ammodytes Linnaeus, 1758 - poskok, EU Habitat directive Annex IV, endemična vrsta Ornitofauna

I pored činjenice da se Crna Gora nalazi na Jadranskom seobnom koridoru ptica selica (Adriatic FlyWay), i preko obale na stotine hiljada ptica preleće Jadran na jesenjoj seobi i obratno, gotovo celi taj talas zaobilazi područje Ratca sa Žutokrlicom kao šumovitog staništa za boravak ptica. Razlog su uznemiravanje, blizina saobraćajnice, naselja i činjenica da se tokom toplijih dana veći deo ovog područja koristi za kupanje, sport i rekreaciju. Takođe, u okolini ove plaže nalaze se Buljarica, Jaz, Ulcinjsaka plaža sa Adom, te ptice na seobi imaju bolji izbor kada je u pitanju odmorište.

Na Ratcu sa Žukotrlicom se registruju vrste primorskih četinarskih šuma kao i one vrste koje nalaze hranu u ovoj zoni kao što su: galebovi Larus michahellis, Larus ridibundus, Passer domesticus (domaći vrabac), Columba livia (golub pećinar), Corvus corone cornix (crna vrana).

Meteorološki i fizičko-hemijski parametri

Tabela 1. Meteorološki podaci poluostrva Ratac Leto 2011 Jesen 2011 Zima 2012 Proleće 2012

Datum 9.08.2011 11.11.2011 16.01.2012 4.05.2012

Vreme 7:00 13:54 11:00 14:00

Vetar (m/s) 4 2 12.2 1

Oblačnost 0 0 0 0

Padavine 0 0 0 0

Tabela 2. Fizičko-hemijska analiza mora na lokaciji Ratac Leto 2011 Jesen 2011 Zima 2012 Proleće 2012

Temperatura ºC 25 19.4 12.1 19.5

Salinitet PSU 38.2 n.d n.d 32.9

 

27 

 

pH 8.22 8.24 8.28 8.29

Kiseonik (mg/l) 9.2 9.12 9.35 7.38

Zasićenost

kiseonikom (%)

102 100.87 99.97 99.97

Elektroprovodljivost

(mS/cm)

57.5 n.d n.d n.d

Nitrati (µmol/l) 0.281 0.122 1.500 2.596

Nitriti (µmol/l) 0.138 0.158 0.099 0.178

Fosfati (µmol/l) 0.089 0.445 0.089 0.489

Ukupni azot

(µmol/l)

9.500 7.297 14.654 13.670

Amonijak (µmol/l) 0.044 0 0.044 0.240

Silikati (µmol/l) 0.800 0.400 0.800 4.005

Temperatura mora na istraživanom području se kretala od 12.10ºC u zimskom

periodu do 25ºC u letnjem periodu. Koncentracija kiseonika je varirala od 7.38 mg/l (proleće) do 9.35 mg/l (zima). Shodno tome zasićenost kiseonikom varira od 99.97 do 102%. Nisu zabeležene veće oscilacije pH vrednosti, kretale su se od 8.22 do 8.29. Salinitet je najveći u letnjem periodu zbog isparavanja morske vode i znatno manjeg dotoka padavina i iznosi 38.2‰, ova vrednost odgovara konduktivitetu 57.5 mS/cm. Zbog kvara na sondi u zimskom i jesenjem periodu nije izmeren salinitet i konduktivitet.

Koncentracija nitratnih soli je najveća u proleće 2.596 µmol/l, a najmanja u jesenjem periodu 0.122 µmol/l. Nitritne soli variraju od 0.099 do 0.178 µmol/l gde opet u proleće beleže maksimum. Nešto veće opterećenje fosfatnim solima zabeleženo je u proleće i jesen i iznosi 0.489 odnosno 0.445 µmol/l, najmanja vrednost je zabeležena u letnjem periodu 0.089 µmol/l. Silikatne soli se vezuju za dotok slatke vode u more. Najmanja koncentracija silikata je u jesenjem periodu 0.400 µmol/l, a najveća koncentracija u prolećnom periodu i iznosi 4.005 µmol/l. Vrednosti amonijaka variraju od 0 do 0.240 µmol/l gde se maksimum ponovo beleži u proleće. Ukupni azot se kreće od 7.297 do 14.654 µmol/l.

Poluostrvo Ratac je u prolećnom periodu pod neznatno većim opterećenjem zbog priliva nešto veće količine organskog materijala usled velike količine padavina. U ostalom delu godine je zadovoljavajućeg kvaliteta.

 

28 

 

Fitoplanktonska komponenta

Mikroplankton se najveći deo istraživanja kretao reda veličine 103 ćelija/l, jedino je u proleće brojnost mikroplanktona iznosila 2.4 x 104 ćelija/l. Vrednosti nanoplanktona su se kretale od 104 do 105 ćelija/l, i u letnjem i jesenjem periodu su bile niže u poređenju sa zimskim i prolećnim periodom.

Slika 1. Raspodela prosečne gustine mikro i nanoplanktona na Ratcu (2011/2012)

 

29 

 

LITERATURA

1. Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore (2012): Drugi izveštaj o implementaciji Nacionalne strategije biodiverziteta sa Akcionim planom, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Podgorica. 2. ArcGIS 3. Bakran-Petricioli, T (2007): Morska staništa, Priručnik za inventarizaciju i praćenje stanja, Državni zavod za zaštitu prirode, Zagreb. 4. Centar za arhitekturu i urbanizam (2009): Državna studija lokacije ‚‚Sektor 54, Ratac - Zeleni pojas’’, Podgorica. 5. Critical Ecosystem Parnership Found (2010): Ecosystem Profile, Mediterranean Basin Biodiversity Hotspot, For Submission to the Cerf Donor Council, 80. 6. Jakl, Z. (2008): Priručnik za inventarizaciju morskih vrsta Jadrana, Sunce - Udruga za prirodu, okoliš i održivi razvoj, Grafex d.o.o., Split, 8-211. 7. Kljajić, Z., Mačić, V., Drakulović, D., Marković, S. (2011): Program monitoringa mora - praćenje bioloških parametara mora po transektima. Izveštaj za 2011-2012 godinu. Centar za monitoring obale i mora Crne Gore, Institut za biologiju mora Kotor. Naručilac: Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore, Budva. 8. Malak, A (2011): Overview of the Conservation Status of the Marine Fishes of the Mediterranean Sea, Gland, Switzerland, Malaga, Spain: IUCN. 9. Marković, M (2008): Coastal Area Management Plan-Montenegro, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, Podgorica. 10. Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore, Ministarstvo zaštite životne sredine, kopna i mora Republike Italije (2011): Zaštićeno područje u moru ‚‚Katič’’, DFS Montenegro Engineering d.o.o, Moskovska 89/2, Podgorica. 11. Plan Bleu (2006): Executive summary on ’’A Sustainable Future for the Mediterranean: The Blue Plan’s Environment and Development Outlook’’, edited by Guillaume Benoit and Aline Comeau 2005. 464 p. Earthscan. 12. Roganović, D (2009): Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 2009-2014. godine, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine Crne Gore, Podgorica. 13. Tomić, Z (2010): Četvrti nacionalni izveštaj Crne Gore o implementaciji konvencije o biološkoj raznovrsnosti, Ministarstvo uređenja životnog prostora i zaštite životne sredine, Podgorica. 14. Vujić, A. (2007): Osnove konzervacione biologije II, PMF, Novi Sad, 124. 15. Zavod za zaštitu prirode Crne Gore (2011): Studija zaštite prirode zaštićenog prirodnog dobra ‚‚Ratac sa Žukotrlicom’’, Opština Bar. Zavod za zaštitu prirode Crne Gore, Podgorica. http://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/birdsdirective/index_en.htm http://eol.org/ http://natura2000infocentar.blogspot.com/p/sta-je-natura-2000.html http://sr.wikipedia.org/wiki/Ratac http://www.crnvo.me/attachments/article/7409/Zakon_o_ivotnoj_sredini.pdf http://www.greenhome.co.me/fajlovi/greenhome/attach_fajlovi/lat/projekti/zeleni-resursni-centar/2011/10/pdf/Direktiva_92_43_EEC_o_zastiti_prirodnih_i_polu_prirodnih_stanista_flore_i_faune.pdf http://www.iucnredlist.org/