Strateski Plan i Program Razvoja Energetskog Sektora FBiHI_2009

BOSNA I HERCEGOVINA FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE VLADA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE FEDERALNO MINISTARSTVO ENERGIJE, RUDARSTVA I INDUSTRIJE

FINALNI TEKST

STRATEKI PLAN I PROGRAM RAZVOJA ENERGETSKOG SEKTORA FEDERACIJE BIH

Sarajevo, mart/oujak 2009.

BOSNIA AND HERZEGOVINA FEDERATION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA GOVERNMENT OF THE FEDERATION OF B&H FEDERAL MINISTRY OF ENERGY, MINING AND INDUSTRY

FINAL TEXT

STRATEGIC PLAN AND PROGRAM OF THE ENERGY SECTOR DEVELOPMENT OF FEDERATION OF B&H

Sarajevo, March 2009

Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH

NAZIV DOKUMENTA:

STRATEKI PLAN I ENERGETSKOG SEKTORA HERCEGOVINE

PROGRAM FEDERACIJE

RAZVOJA BOSNE I

NARUILAC:

FEDERALNO MINISTARSTVO ENERGIJE, RUDARSTVA I INDUSTRIJE (FMERI) EKSPERTNA GRUPA ZA IZRADU SPP (EG) OKTOBAR / LISTOPAD 2007. god. FEBRUAR / VELJAA 2008. god. - Nacrt SEPTEMBAR / RUJAN 2008. god. - Prijedlog MART / OUJAK 2009. god. - Finalni tekst

IZVRILAC: POETAK IZRADE: ZAVRETAK IZRADE:

(Rjeenje o imenovanju Ekspertne grupe FMERI br. 05-34-3337/07, od 24.09.2007. god. i Rjeenje o izmjeni Rjeenja, od 01.02.2008. god.) EKSPERTNA GRUPA STRUNA KOORDINACIJA I PARTICIPACIJA

-

dr. Izet Smajevi, dipl.in.ma. - mr. Hilmo ehovi, dipl.in.el. dr. Ahmet Bai, dipl.in.rud. Sreko Vuina, dipl.in.el. Nadida Ninkovi, dipl.in. ma. dr. Aleksandar Kneevi, dipl.in.ma. mr. Semin Petrovi, dipl.in.ma. dr. Elvir izmi, dipl.ecc. dr. Anes Kazagi, dipl.in.ma. Mirela Hadiomerovi-utovi, dipl.in.ma.


Strana

5


DOCUMENT NAME:

STRATEGIC PLAN AND PROGRAM OF THE ENERGY SECTOR DEVELOPMENT OF FEDERATION OF B&H (SPP) FEDERAL MINISTRY OF ENERGY, MINING AND INDUSTRY (FMEMI) EXPERT GROUP OCTOBER 2007 FEBRUARY 2008 Draft SEPTEMBER 2008 Proposal MARCH 2009 Final text

ORDERING PARTY:

REALIZATION: STARTING DATE: TERMS:

(Decision of appointment of the FMEMI Expert Group nr. 05-34-3337/07, from 24th September 2007 and the Change of the Decision, from 1st February 2008)

EXPERT GROUP

PROFESSIONAL COORDINATION AND PARTICIPATION

- Izet Smajevic, PhD, B.Sc.M.E. - Ahmet Basic, PhD, B.Sc.Min.E. - Srecko Vucina, B.Sc.E.E. - Nadzida Ninkovic, B.Sc.M.E. - Aleksandar Knezevic, PhD, B.Sc.M. E. - Semin Petrovic, M.Sc., B.Sc.M.E. - Elvir Cizmic, PhD, B.Sc.Ec. - Anes Kazagic, PhD, B.Sc.M.E. - Mirela Hadziomerovic-Sutovic, B.Sc.M.E.

- Hilmo Sehovic, M.Sc, B.Sc.E.E.


Strana

7


mr.sc. Vahid Heo, dipl.in.ma. (1954.)Ministar, Federalno Ministarstvo energije, rudarstva i industrije, od 2006.; Poslanik u Predstavnikom domu Parlamentarne Skuptine Bosne i Hercegovine, do marta 2007.; Potpredsjedavajui u Domu naroda Parlamenta Federacije BiH, 2002.; Zastupnik u Skuptini ZE-DO kantona, od 2002.; Predsjednik Vlade Ze-Do kantona 2001.2003.; Predsjedavajui Opinskog vijea Visoko, 1997. 2001.; Direktor privatne firme ''Gas&Metal'' d.o.o., nakon 1995.; Vodei inenjer u TE ''Kakanj'', Kakanj, 1973.1992.

mr.sc. Hilmo ehovi, dipl.in.el. (1947.)Pomonik ministra, Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije, 1997.2001.; od 2008.; Naelnik za energetiku, Ministarstvo privrede RBiH, 1994.1997.; Predava, Elektrotehniki fakultet Sarajevo, 1994.2004.; Vodei inenjer specijalista, mp ''Petrolinvest'', Sarajevo, 1976.1992.; Samostalni projektant, Energoinvest ''Automating'', Sarajevo, 1972. - 1976.; Ekspert za pouzdanost rada elektroenergetskih sistema, pitanja energetske politike i strategije, energiju i energetsku efikasnost.


Strana

9

Stra ateki plan i program razvo energetsko sektora Fe oja og ederacije BiH

dr.sc. Izet Smajevi, dipl.in.ma. (19 d 952.) Sav vjetnik generalno direktora JP Elektroprivreda B d.d. Sarajevo og E BiH o; Profesor, Main nski fakultet, Sar rajevo; Ekspert za tehnologije konverzije energije i iste te ehnologije primje uglja ene

dr.sc. Ahmet Bai, dipl.in n.rud. (1940.) verzal'' d.o.o., Sarajevo, direktor; Pomonik minist Federalno tra, ''Bai Univ ministars stvo energije, rud darstva i industrij 1997.2001.; Ekspert za je rudarstvo uglja i ugalj u termoe energetskoj oblas sti;

Sre eko Vuina, dipl.in.el. (1950.) ) Pomonik generaln direktora JP EP HZHB d.d. M nog Mostar za razvoj j investicije; Vodei inenjer u ene ergetici, sigurnost snabdjevanja, ii EMS, razvoj novih pr roizvodnih jedini ica

Nadida Ni inkovi, dipl.in .ma. (1952.) BH - Gas d. .o.o. Sarajevo, Iz zvrni direktor; anje, transport i razvoj sistema pr rirodnog gasa, Ekspert za strateko planira analize opter reenja, proraun i optimizacija ni

mr.sc. S Semin Petrovi, dipl.in.ma. (1 1969.) IGT- Istraivak ko-razvojni centa za gasnu tehniku, Sarajevo; ar Pro ojekt menader; E Ekspert za obnov vljive izvore ener rgije i energetsku u efikasn nost

dr.sc. Aleksandar Kneevi, dip d pl.in.ma. (194 42.) Profesor, Mainski fakulte Sarajevo; et, Predsje ednik nauno-str runog odbora C CETEOR, d.o.o. S Sarajevo; Ekspert za oblasti za atite okoline i en nergetski menad dment

dr.sc. Elvir iz zmi, dipl.ecc. (1972.) ( Ekonomski fakultet, Sarajev i vo; Do ocent; Povjerenik za poslove prod k dekana za studentska pita anja, ekspertne oblasti o menadment i ek m konomske nauke openito Mirela Had iomerovi-utovi, dipl.in n.ma. (1973.) BH B - Gas d.o.o. S Sarajevo, inenjer za razvoj, pr rojekti razvoja tra ansportne mree prirodnog e gasa u BiH, legis g slativa i tehnika regulativa

dr.sc. Anes Ka azagi, dipl.in.m ma. (1973.) JP Elektroprivre BiH d.d. Sara eda ajevo, vodei struni saradnik za investicije i odravanje, k ekspertne o oblasti termoene ergetika i sagorijevanje s

Sarajevo, mart t/oujak 2009.

Strana

10 1


SADRAJ PROJEKTNI ZADATAK 1. UVOD 25

2. ENERGETSKI SEKTOR U BiH/FBiH 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 Stanje i savremeni koncept razvoja energetskog sektora Sektor uglja Elektroenergetski sektor Prirodni gas Sektor nafte i naftnih derivata Obnovljivi izvori energije Sistemi centralnih grijanja Energetski menadment i energetska efikasnost Okolinski aspekti energetskih postrojenja

33 37 51 85 123 159 179 213 233 253 281 313

2.10 Modeli finansiranja, izgradnje i korienja energetskih objekata 3. PLAN I PROGRAM RAZVOJA ENERGETSKOG SEKTORA U FBiH 3.1 3.2 Prioritetne aktivnosti, do 2010. godine Aktivnosti srednjeronog razvoja, do 2020. godine

3.3. Projekcija razvoja u periodu 2020.-2030. godine 3.4. Potrebna organizacijska struna i nauna podrka 4. ZAKLJUCI LISTA TABELA, SLIKA I DIJAGRAMA LISTA SKRAENICA AKRONIMA 337 363 371


Strana

11


CONTENT TERMS OF REFERENCE

1. INTRODUCTION 2. ENERGY SECTOR IN B&H/FB&H 2.1 The state and the modern concept of the energy sector development 2.2 Mining sector 2.3 Power sector 2.4 Natural gas 2.5 Oil and oil products sector 2.6 Renewable energy sources 2.7 Systems of district heating 2.8 Energy management and energy efficiency 2.9 Environmental aspects of energy facilities 2.10 Models of financing, construction and usage of energy facilities 3. PLAN AND PROGRAM OF THE ENERGY SECTOR DEVELOPMENT IN B&H 3.1 Priority activities, until year 2010 3.2 Activities of the mid-term development, until year 2020 3.3Projection of the development in the period 2020 2030

29

33 37 51 85 123 159 179 213 233 253 281

313

3.4 Required organizational professional and scientific support 4. CONCLUSIONSLIST OF TABLES, PICTURES AND DIAGRAMS LIST OF ABBREVATIONS ACRONYMS 349 363 371


Strana

13


BOSNA i HERCEGOVINA FEDERALNO MINISTARSTVO ENERGIJE, RUDARSTVA i INDUSTRIJE

. Sarajevo, novembar 2007.

PROJEKTNI ZADATAKza izradu Stratekog plana i programa razvoja Energetskog sektora Federacije BiH

I UVODNE NAPOMENE Rjeenjem Ministra Federalnog ministarstva energije, rudarstva i industrije br. 05-34-3337/07 od 24.09.2007. godine imenovana je Ekspertna Grupa (EG) za izradu dokumenta ''Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH (SPP). Dokument SPP se radi na osnovu take 6 Zakljuaka Parlamenta Federacije BiH, Predstavniki dom od 25.07.2007. i Dom naroda od 08.11.2007. godine. Svrha izrade dokumenta je da se, u nedostatku Strategije razvoja energetskog sektora BiH, intenziviraju aktivnosti na reformama energetskog sektora u Federaciji BiH, obezbijede koncepcijske postavke za modernizaciju postojeih i izgradnju novih, savremenih energetskih objekata i infrastrukture, sa visokim stepenom energetske efikasnosti i odrivog razvoja. Projektnim zadatkom se definira: svrha, cilj, obim i sadraj, metodologija izrade, organizacija i dinamiki plan realizacije i oekivani rezultati. II SADRAJ SPP-a 1. UVOD 1.1 Svrha i cilj izrade SPP-a Svrha izrade SPP je da se izvri struna analiza postojeeg stanja, utvrivanje potreba i mogunosti razvoja energetskog sektora (ES) u FBiH, po pojedinim podsektorima i sektora u cjelini, vodei rauna o pravcima i intenzitetu razvoja ES u BiH, regionu, Evropi i svijetu. Cilj je deblokiranje zastoja investiranja u ovaj sektor u FBiH i BiH, openito, i postizanje savremenog i odrivog razvoja ES u FBiH. 1.2 Sadraj i obim i SPP-a Ovim dokumentom je potrebno detaljno razraditi prioritetne aktivnosti (do 2010.g.), aktivnosti srednjeronog razvoja (do 2020. g.), te naznaiti projekciju razvoja u treoj dekadi ovog stoljea (do 2030. g.). SPP treba da ima praktian karakter, sa elementima plana i programa, bez irih uoptenih razmatranja.


Strana

15


1.3 Oekivani rezulati Oekivani rezultati trebaju biti potkrijepljeni argumentima i podacima zasnovanim na citiranim relevantnim izvorima. Rezultati, kao i cijeli SPP, trebaju biti izloeni u skladu sa osnovnom namjenom ovog dokumenta, a to je donoenje odgovarajuih stratekih odluka na nivou Vlade i Parlamenta FBiH, to znai da naroito trebaju sadravati konkretan plan i program, dinamiku i oekivane efekte realizacije. 2. ENERGETSKI SEKTOR u BiH i FBiH 2.1 Stanje i savremeni koncept razvoja energetskog sektora kratka analiza stanja u BiH, regionu, Evropi i svijetu; pregled nadlenosti BiH-entiteti; stanje, planirani nivo razvoja i potencijali u energetskom sektoru BiH/FBiH; prognoze potreba za energijom, nain obezbjeenja - nabavke i/ili prodaje eventualnih vikova energije; energetski resursi i potencijali u BiH/ FBiH (osnovne naznake); principi odrivog razvoja, trite energije, zatita okoline i dr.; prognoza i implikacije razvoja trita energije na energetski sektor u FBiH/BiH; obaveze i aktivnosti BiH u procesu pribliavanje EU; 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 Sektor uglja Elektroenergetski sektor Prirodni gas i ostali energetski gasovi Sektor nafte i naftnih derivata Obnovljivi izvori energije Sistemi centralnih grijanja Energetski menadment i energetska efikasnost Okolinski aspekti, uticaji energije i obaveze Modeli finansiranja, izgradnje i korienja energetskih objekata

3. PLAN i PROGRAM REALIZACIJE RAZVOJA ENERGETSKOG SEKTORA u FBiH 3.1 Prioritetne aktivnosti do 2010. godine Koncept razvoja i organizacioni aspekti ES FBiH, izrada harmonizirane legislative i regulative, aktivnosti, nosioci, rokovi; Procjena investicija, osnovni tehno-ekonomski pokazatelji ulaganja, ukljuujui aspekte energetske efikasnosti, okolinski aspekt i ivotni vijek objekta; Preliminarni dinamiki plan realizacije za projektovanje, pripremne radnje i realizaciju plana i programa.


Strana

16


3.2 Aktivnosti razvoja ES FBiH do 2020. godine Opis aktivnosti, procjena investicija, osnovni tehno-ekonomski pokazatelji isplativosti ulaganja i drugo. Preliminarni dinamiki plan realizacije za projektovanje, pripremne radnje za izgradnju, putanje u pogon i korienje objekta, ukljuujui okolinske aspekte u svim fazama realizacije. 3.3 Projekcija razvoja ES FBiH u periodu 2020.-2030. godine

Potrebno je naznaiti projekciju razvoja ES FBiH u treoj dekadi ovog stoljea (do 2030. g.). 3.4 Potrebna organizacijska, struna i nauna podrka

Kod preliminarnog prijedloga realizacije SPP-a, to pored ostalog podrazumijeva izradu studijske, projektne i druge relevantne dokumentacije, kao i pripremu za izgradnju i izgradnju energetskih objekata, naznaiti organizacijske, strune, naune i ostale potrebe. 4. ZAKLJUCI Nakon obrade i analize svih poglavlja SPP-a treba definirati sintetizovane Zakljuke, sa konkretnim prijedlozima, mjerama i akcijama, kojim e se naglasiti potrebe i mogunosti razvoja ES FBiH, posebno imajui u vidu planiranu izgradnju novih energetskih kapaciteta i tome odgovarajue investicije, kao i ostala pitanja restrukturiranja i reorganizacije energetskog sektora, te izradu i harmonizaciju primarne i sekundarne legislative i regulative. 5. SAETAK (zbirni za SPP )- predvien samo za Nacrt dokumenta Saetak treba da sadri: Cilj izrade SPP-a Rezultate do kojih se dolo tokom izrade SPP-a Tabelarni i grafiki prikaz preporuenih aktivnosti i mjera, ukljuivo i preliminarni dinamiki plan modernizacije, proirenja postojeih i izgradnje novih objekata u energetskom sektoru FBiH do 2020. godine. Naznake projekcije razvoja ES BiH-FBiH do 2030. god.

III OKVIRNI SADRAJ POJEDINIH SEKTORA - PODRUJA, ta. 2.2 2.9. Za svaki od navedenih sektora/podruja treba, uz uvodne napomene, obraditi: a) b) c) d) Prethodno i postojee stanje Organizacija, tehniko-tehnoloki pokazatelji, L&R, kadrovi. Potencijali za razvoj, modernizaciju i izgradnju energetskih kapaciteta i infrastrukture. Potrebe i mogunosti modernizacije i proirenja postojeih i izgradnje novih energetskih objekata u FBiH do 2020., sa projekcijom do 2030. godine (osnovni tehno-ekonomski podaci, studije izvodljivosti, planovi izgradnje, dinamika, procjena potrebnih investicija). Ovo ukljuuje proizvodnju, prenos/transport energije, distribuciju, nabavku, isporuku, potronju e) Restrukturiranje dijelova sektora (unbundling, korporatizacija, komercijalizacija...)


Strana

17


f)

Razvoj energetske ekonomije, zahtjevi i uslovi otvaranje trita energije, konkurencija, zatita vlastitih resursa i interesa g) Harmonizacija L&R sa EU h) Regulatorna funkcija, intervencije drave, potrebne stimulativne mjere za poveanje energetske efikasnosti (EE) i zatitu okolia (fondovi i drugo) i) Prijedlog Plana i programa realizacije (prijedlog akcije i mjera, naini finansiranja realizacije SPP-a, nosioci, rokovi, dokumenti za usvajanje od strane Vlade i Parlamenta FBiH j) Saetak svakog pojedinanog sektora/podruja IV OEKIVANI SADRAJ I OBIM SPP-a Dokument SPP razvoja ES FBiH treba da bude sadrajan, racionalan, sa svrsishodnim i konkretnim pokazateljima, datim u tabelarnoj i grafikoj formi, sa planom i programom aktivnosti i drugim elementima, to se zahtijeva ovim Projektnim zadatkom, izbjegavajui nepotrebna uoptena razmatranja. V ORGANIZACIJA I METODOLOGIJA IZRADE SPP-a Naruilac izrade SPP-a je Federalno Ministarstvo energije, rudarstva i industrije (FMERI), sukladno Rjeenju, a Izvrilac izrade je imenovana Ekspertna grupa (EG). Strunu koordinaciju, nadzor i podrku kod izrade SPP e vriti imenovani pretstavnik FMERI - Koordinator. Podrazumijeva se kvalitetna obrada pojedinih poglavlja-komponenti SPP-a od strane zaduenih lanova EG, prema sadraju, uz meusobnu komunikaciju i postizanje uniformnosti i kompatibilnosti dijelova dokumenta. VI DINAMIKI PLAN IZRADE SPP-a U skladu sa naznaenim rokovima u Rjeenju, EG e pripremiti Poetni izvjetaj (draft), za internu raspravu u okviru EG, a nakon toga e Prijedlog zavrnog SPP predati Naruiocu. Ukoliko se u toku izrade SPP-a ukae potreba da su neophodne odreene kvalitativne i kvantitativne izmjene i dopune dokumenta, uz saglasnost Naruioca, e se odobriti kratkorono prolongiranje predaje Zavrnog Izvjetaja SPP-a. VII PREZENTACIJA SPP-a Nakon predaje Prijedloga zavrnog SPP, Ekspertna grupa e Naruiocu izvriti prezentaciju njegovog sadraja. Dokument e biti i predmet javne rasprave, saglasno navedenim Zakljucima Parlamenta FBiH, taka 8., poto je potrebno obezbjediti ukljuivanje i kontinuirano informiranje javnosti - graana, medija, strunog i naunog potencijala, nevladinih organizacija, u FBiH/BiH, u svim fazama pripreme, odluivanja i realizacije aktivnosti sadranih u SPP. Ekspertna grupa e ukljuiti sve argumentirane primjedbe i prijedloge u konani tekst SPP-a, koji e biti upuen Vladi i Parlamentu FBiH, na usvajanje odnosno davanje saglasnosti.


Strana

18


BOSNIA AND HERZEGOVINA FEDERAL MINISTRY OF ENERGY, MINING AND INDUSTRY TERMS OF REFERENCE

Sarajevo, November 2007

for the REALIZATION of Strategic plan and program of the energy sector development of Federation of B&H I INTRODUCTORY REMARKS By the decision of the Minister of Federal ministry of energy, mining and industry nr. 05-343337/07 from 24th September 2007 an Expert Group (EG) for the making of the Strategic plan and program of the energy sector development of Federation of B&H (SPP) was appointed. The SPP document is made on the basis of the item 6 of the Conclusions of the Parliament of Federation of B&H, House of Representatives from 25th July 2007 and People Huose from 8th November 2007. The aim of the making of the document is, in the absence of the Strategy of development of energy sector B&H, to intensify activities on the reforms of the energy sector in the Federation of B&H, secure conceptual propositions for the modernization of the already existing and the construction of new, modern energy facilities and infrastructure, with the high degree of the energy efficiency and sustainable development. A term of reference defines: purpose, aim, scope and content, methodology of design, organization and dynamic plan of realization and expected results. II CONTENT OF SPP 1. INTRODUCTION 1.1 Purpose and aim of the making of SPP The purpose of developing SPP is to make a professional analysis of the existing situation, define the requirements and possibilities of the development of energy sector (ES) in Federation of B&H, in each subsector ES in whole taking into account energy sector developement intensity in B&H, region, Europe and the world. The aim is the unblocking of investing in this sector in FB&H and B&H, in general, and achieving the modern and sustainable development of ES in Federation of B&H. 1.2 Content and scope of SPP With this document it is needed to elaborate the priority activities (until year 2010), activities of the mid-term development (until year 2020), and indicate the projection of the development in the third decade of this century (until year 2030). SPP should have practical purpose, with the elements of the plan and program, without generally wider considerations.


Strana

19


1.3 Expected results Expected results should be illustrated by the arguments and facts that are based on the quoted relevant sources. The results, as well as the entire SPP, should be exposed in accordance with the principal purpose of this document, and that is making the appropriate strategic decisions on the level of the Government and Parliament of FB&H, which means that they should contain the concrete plan and program, planning and expected realization effects. 2. ENERGY SECTOR IN B&H AND FEDERATION OF B&H 2.1 The state and the modern concept of the development of energy sector - short analysis of the situation in B&H, region, Europe and the world; review of the B&H authorities entities; - situation, planned level of development and potentials in the energy sector B&H/FB&H; - predictions of the needs for energy, the way of securing supplying and/or selling the eventual surplus of energy; energy resources and potentials in B&H/FB&H (main indications); - principles of the sustainable development, energy market, environmental protection and brief review and harmonization of legislation and regulation and other; - predictions and implications of the development of the energy market on the energy sector in FB&H/B&H; - obligations and activities of B&H in the process of approaching EU; 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 Mining sector Power sector Natural gas Oil and oil products sector Renewable energy sources Systems of district heating Energy management and energy efficiency Environmental aspects of energy facilities

2.10 Models of financing, construction and usage of energy facilities 3. PLAN AND PROGRAM OF DEVELOPMENT OF THE ENERGY SECTOR IN B&H 3.1 Priority activities until year 2010 The concept of development and organizational aspects of the energy sector in FB&H, the developing of the harmonized legislation and regulation, activities, bearers, deadlines; Evaluation of investments, basic technical-economical indicators of investments, including aspects of energy efficiency, environmental aspect and the lifetime of the facility; Preliminary realization plan for projecting, preparation works and realization of the plan and program.


Strana

20


3.2 Activities of the development of energy sector FB&H until year 2020 Description of activities, evaluation of investments, basic technical-economical indicators of profitability of investments, etc. Preliminary dynamic realization plan for projecting, preparation works for construction, putting into operation and usage of the facility, including environmental aspects in all phases of realization. 3.3 Projection of the development in the period 2020 2030 It is important to point out the projection of development of energy sector in FB&H in the third decade of this century (until year 2030). 3.4 Required organizational, professional and scientific support In the preliminary proposal of the realization of SPP, which among other things includes the making of the study, project and other relevant documentation, as well as the preparation for the construction and the construction of energy facilities, organizational, professional, scientific and other requirements should be indicated. 4. CONCLUSIONS After the processing and analyzing of all chapters of the SPP synthesized Conclusions should be defined, with the concrete proposals, measures and actions, by which the needs and possibilities of the development of the energy sector in FB&H will be pointed out, especially having in mind the planned construction of new energy capacities and appropriate investments, as well as other issues about restructuring and reorganization of the energy sector, and making of and harmonization of primary and secondary legislation and regulation. 5. SUMMARY (summarize for SPP) foreseen only for the Draft of the document Summary should contain: The aim of developing of the SPP The achieved results while developing the SPP Tabular and graphic outline of the recommended activities and measures, including the preliminary dynamic plan of modernization, capacity building of existing and the construction of new facilities in the energy sector in FB&H by the year 2020 To imply projection of energy sector development in FB&H by the year 2030.

-

III FRAME CONTENT OF SECTORS AREAS, item 2.2 2.9 For all of the mentioned sectors/areas, along with the introductory remarks, the following should be processed: a) Previous and existing state b) Organization, technical-technological indicators, L&R, personnel c) Potentials for development, modernization and construction of energy capacities and infrastructure d) Restructuring of parts of the sectors (unbundling, corporatization, commercialization...)


Strana

21


e) Needs and possibilities of modernization and expanding of existing and construction of new energy facilities in FB&H until year 2020, with the projection until year 2030 (basic technicaleconomical data, the feasibility study, plans of construction, planning, evaluation of required investments). This includes generation, transmission/transport of energy, distribution, purchase, delivery, and consumption f) Development of energy economy, requirements and conditions for the opening of new energy market, competition, protection of own resources and interests. g) Harmonization of legislation and regulation with EU h) Regulatory function, interventions of the country, needed stimulating measures for the growth of energy efficiency (EE) and protection of environment (funds and others) i) Proposal of Plan and program of realization (proposal of actions and measures, the ways of financing of the realization of SPP, bearers, deadlines, documents for adoption by the Government and Parliament in FB&H) j) Summary of every single sector/area IV EXPECTED RESULTS AND SCOPE OF SPP The SPP document of development of energy sector in FB&H should be substantial, rational, with the functional and concrete indicators, that are given in the tabular and graphic form, with the plan and program of activities and other elements, that are required by this Terms of reference, avoiding the unneeded general considerations. V ORGANIZATION AND METHODOLOGY OF DEVELOPING THE SPP The ordering party of developing of the SPP is Federal ministry of energy, mining and industry (FMEMI), in accordance with the Decision, and executor is the appointed Expert Group (EG). Professional coordination, supervision and support in making of the SPP will be carried out by the appointed representative from FMEMI Coordinator. This implies the quality processing of some chapters-components of SPP by the responsible members of the Expert Group, according to the content, with mutual communication and achievement of uniformity and compatibility of parts of the document. VI DYNAMIC PLAN OF DEVELOPING THE SPP In line with the indicated deadlines in the Decision, Expert Group will prepare the Incepcion report (draft), for the internal discussion inside the Expert Group, and after that they will give the Proposal of the finished SPP to the ordering party. In case there is a need, while developing the SPP, for certain quality and quantity amendments of the document, with the approval by the ordering party, short-term extension of delivery of the Final report of SPP will be approved. VII PRESENTATION OF THE SPP After submission of the Final proposal of SPP, Expert Group will make a presentation to the ordering party of its contents. The document will also be the subject of public discussion, in accordance with the Conclusions of the Parliament in FB&H, item 8, because it is needed to provide the inclusion and continuous informing of public citizens, medias, professional and scientific potentials, nongovernmental organization, in FB&H/B&H, in all phases of preparation,


Strana

22


decision making and realization of the activities that are contained in SPP. Expert Group will include all reasonable remarks and proposals into the final text of SPP that will be submitted to the Government and the Parliament in FB&H, for adoption and giving their consent.


Strana

23


1. UVOD


Strana

25


SVRHA I STRUKTURA DOKUMENTA Svrha dokumenta ''Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH'' (SPP) je da se, u nedostatku Strategije razvoja energetskog sektora (ES) Bosne i Hercegovine, kroz strunu analizu postojeeg stanja, utvrivanje potreba i mogunosti razvoja energetskog sektora u FBiH, po pojedinim podsektorima i za sektor u cjelini, vodei rauna o nunim pravcima i intenzitetu razvoja ES u BiH, definiraju koncepcijske postavke i uslovi za intenzivniju reformu, deblokira zastoj investiranja i izgradnje novih savremenih energetskih objekata i infrastrukture, sa visokim stepenom energetske efikasnosti i time postignu pretpostavke za odrivi razvoja ES FBiH i BiH u cjelini. Dokumentom se identificiraju i analiziraju aktuelna pitanja i promjene koje mogu uticati na energetske potrebe i potronju energije u okruenju i Svijetu, kao i mogunost povratnog uticaja tih promjena na ES BiH i FBiH. U tom smislu ovaj dokument sadri: Kratku analizu i podatke o aktuelnom stanju i prognozama koje se odnose na potronju energije u Svijetu, Evropi i BiH/FBiH, budue zahtjeve i potrebe za energijom do 2020., odnosno 2030. godine, promjene koje se predviaju u energetskoj politici, kao i mogue uticaje tih promjena na razvoj energetskog sektora u BiH i FBiH. Znaaj i uticaj energije i energenata na razvoj privrede i drutva u cjelini, globalni aspekt tog uticaja, kao i uticaji iz neposrednog okruenja, na trite BiH i FBiH, uslovi proizvodnje, uvoza i izvoza pojedinih energenata i energije, te uticaj energije na okoli. Stanje, planirani nivo razvoja i potencijali u energetskom sektoru BiH/FBiH. Daje se pregled energetskih resursa u BiH, okruenju i Svijetu. Prema vrsti energije i energenata, analizira se aktuelno stanje energetskog bilansa, potronja, trite energije, te ukazuje na naine moguih poboljanja stanja i osiguranja potreba za energijom i energentima po zadovoljavajuim parametrima kvaliteta, tarifa i cijena. Pregled osnovnih zakonodavnih i regulativnih rjeenja, znaaj primarne zakonske regulative kao osnovnog instrumenta poticaja razvoja i ouvanja konkurentne sposobnosti privrede i usluga uz ostale mjere i akcije koje proizilaze iz organizacije, racionalizacije i tehnoloke modernizacije. Uticaj otvaranja trita energije i energenata u BiH/FBiH na kvalifikovane i tarifne kupce energije, domainstva i ostale potroae. Principi odrivog razvoja i zatita okoline - prognoze i implikacije na BiH/FBiH. Preuzete meunarodne obaveze BiH i aktivnosti u procesu pridruivanja EU. Restrukturiranje dijelova sektora (unbundling, korporatizacija, komercijalizacija i dr.). Legislativu i regulativu, regulatornu funkcija, intervencije drave, potrebne stimulativne mjere za poveanje energetske efikasnosti (EE) i zatite okolia (fondovi i dr.).


Strana

27


Razvoj energetske ekonomije, zatita vlastitih resursa i interesa kod otvaranja trita energije, zahtjeve i uslove otvaranja trita, konkurencija. SPP obrauje sektor uglja, elektroenergetski sektor, prirodni gas i ostale energetske gasove, sektor nafte i naftnih derivata, obnovljive izvore energije, vrsti i teni otpad, osnovne naznake sistema centralnih grijanja, energetski menadment i energetsku efikasnost, kao i okolinske aspekte. Predlau se alternativni modeli izgradnje, finansiranja i korienja energetskih objekata. U okviru svakog poglavlja, koja detaljno tretiraju pojedine vrste energije i energenata, date su u uvodnom i zakljunim napomenama specifinosti koje ih karakteriziraju, tako da ine i pojedinane separate i kompatibilnu i integralnu cjelinu dokumenta SPP. Dokumentom su razraene prioritetne aktivnosti (do 2010.godine) i aktivnosti srednjeronog razvoja (do 2020. godine), te naznaena projekcija razvoja u treoj dekadi ovog stoljea (do 2030. godine). SPP razvoja energetskog sektora FBiH je koncipiran tako da bude sadrajan, konkretan i racionalan dokument, u kojemu se nalazi i Prijedlog Plana i programa realizacije, takav da poslui kao realna osnova za donoenje odgovarajuih odluka u procesu realizacije. Dokument SPP sadri indikativne podatke o energetskim objektima datih na osnovu raspoloivih studija i drugih dokumenata, kao i dinamiku realizacije. Realni podaci i planovi realizacije e biti utvreni kroz izradu revidovanih i novih dokumenata (studije, projekti i dr). SPP pojedinano po sektorima i integralno sadri Zakljuke.


Strana

28


1. INTRODUCTION


Strana

29


AIM AND STRUCTURE OF THE DOCUMENT The aim of the document Strategic plan and program of the energy sector development of Federation of B&H (SPP) is to, in the absence of the Strategy of the energy sector development of Bosnia and Herzegovina (ES), through professional analysis of the existing state, determining of the needs and possibilities of development of the energy sector in Federation of B&H, in all subsectors and for a sector as a whole, taking care of necessary directions and the intensity of development of the energy sector in B&H, define conceptual propositions and conditions for the more intensive reform, unblocking of the investments delay and construction of new modern energy facilities and infrastructure, with the high degree of energy efficiency and in that way achieve presumptions for the sustainable development of the energy sector in FB&H and B&H as a whole. This document identifies and analyzes the actual issues and changes that can influence the energy requirements and consumptions of energy in the region and in the World, as well as the possibility of the reversed influence of those changes on the energy sector of Bosnia and Herzegovina and Federation of B&H. In terms of that, this document contains and considers: Short analysis of the state and data of actual state and forecast that relate to the consumption of energy in the World, Europe and B&H/FB&H, future requirements and energy demand until year 2020, or until year 2030, the changes that are foreseen in the energy policy, as well as the possible influences of those changes on the development of the energy sector in B&H and FB&H. The significance and the influence of energy and energy products on the development of economy and society as a whole, global aspect of that influence, as well as the influences from the immediate environment, on the B&H and FB&H market, the conditions of generation, import and export of certain energy sources and energy, and the influence of energy on the environment. The state, planned level of development and potentials in the energy sector of B&H/FB&H. The review of energy resources in the B&H, region and the World. According to the type of energy and energy sources, the actual state of the energy balance, consumption, energy market is being analyzed and it points out the ways of possible improvements of the state and security of energy supply in the satisfactory parameters of quality, tariffs and prices. The review of basic legislation and regulation decisions is given, the significance of the primary legislative regulative as the main instrument of the impetus of development is emphasized as well as the preservation of the competitive ability of economy and the services with other measures and actions that come out of the organization, rationalization and technological modernization. The influence of the opening of the energy market and energy sources in B&H/FB&H on the qualified and tariff customers of energy, households and other consumers. The principles of sustainable development and protection of environment forecasts and implications in B&H/FB&H. International obligations of B&H and activities in the process of integration into EU.


Strana

31


Restructuring of the parts of sector (unbundling, corporatization, commercialization, etc). Legislation and regulation, regulatory function, interventions of the state, needed stimulating measures for the growth of energy efficiency (EE) and protection of environment (funds and other). The development of energy economy, protection of own resources and interests in the opening of the energy markets, requirements and conditions of opening, competition. SPP deals with the mining sector, power sector, natural gas and other energy gases, oil and petroleum products sector, renewable energy sources, solid and liquid waste, basic notes of the system of district heating, energy management and energy efficiency, as well as environmental aspects. Alternative models of construction, financing and usage of energy facilities are being proposed. In the context of every chapter, which treat some types of energy and energy sources in detail, in the introductory remarks as well as in the conclusions, specific parts that characterize them are given in detail, and so they make individual separates and compatible and integral wholeness of the SPP document. This document elaborates the priority activities (until year 2010) and activities of mid-term development (until year 2020), as well as the indicated projection of development in the third decade of this century (until year 2030). Strategic plan and program of the energy sector development of Federation of B&H is conceived in a way to be substantial, concrete and rational document, which will also contain the Proposal of the plan and program of realization, so it can serve as a real basis for making the appropriate decisions in the process of realization.

This SPP document contains indicative data on energy facilities provided on the base ofavailable studies and documents, as planning of realization.

Real data and planning will be given in the revised and new made documents (Studies,Projects, etc). The SPP contains the Conclusions in all subsectors separately and integrally.


Strana

32



Strana

33


2. ENERGETSKI SEKTOR U BiH i FBiH


Strana

35


2.1 STANJE I SAVREMENI KONCEPT RAZVOJA ENERGETSKOG SEKTORA


Strana

37


SadrajUvod 1 Stanje i savremeni koncept razvoja energetskog sektora 1.1 Openito o energetskom sektoru BiH / FBiH 1.2 Osnovne karakteristike Energetskog sektora u BiH prije 1992. i nakon 1995.godine 1.3 Koritenje energije u BiH 1.4 Osnovni pokazatelji okolinskog uticaja konverzije primarne energije u finalnu 2 Energetski sektor Federacije BiH 3 Globalne energetske prilike 3.1 Procjene potreba za energijom u Svijetu 3.2 Potronja energije u Svijetu 3.3 Zavisnost od uvoza energije i energenata 3.4 Uticaji energije na razvoj ekonomija i okolinu 3.5 Cijene energije 4 Meunarodne obaveze BiH u oblasti energije 4.1 Regionalno energetsko trite jugoistone Evrope 4.2 Ugovor o energetskoj zajednici JI Evrope 5 Zakljuak Reference / Literatura


Strana

39


Uvod Postratnu BiH, sukladno stanju u drugim oblastima, karakterie dezintegracija i podijeljenost energetskog sektora, kao jednog od najbitnijih segmenata u ekonomiji bilo koje zemlje. Veoma sporo i oteano postizanje meuentitetskih kompromisa, koji su neophodni kada je u pitanju reintegracija baznih funkcija energetskog sektora kao preduslova za ispunjenje dravnih obaveza BiH pruzetih potpisivanjem i ratifikacijom meunarodnih ugovora, povelja, sporazuma i obaveza koje proistiu iz lanstva BiH u meunarodnim organizacijama i institucijama, dodatno uslonjava stanje u ovoj oblasti. 1 Stanje i savremeni koncept razvoja energetskog sektora 1.1 Openito o energetskom sektoru BiH/ FBiH Disharmonija nadlenosti i kompetencija u energetskom sektoru BiH (Energetski sektor Bosne i Hecegovine nije u nadlenosti drave Bosne i Hercegovine nego entiteta, osim funkcije koordinacije u okviru Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa) s jedne strane i preuzetih meunarodnih obaveza BiH u procesu integracija i ispunjenja obaveza s druge strane proizvodi veliko kanjenje, objekivno mogueg breg razvoja i korienja meunarodnih finansijskih izvora i projekata. Susjedne, a i ostale zemlje iz bive Jugoslavije postiu bri napredak u reformama enegertskog sektora, jer nisu optereene unutranjim strukturnim i drugim problemima kao BiH. U svrhu ilustracije prethodnog stanja navodi se slijedee: BiH je jedina drava u Evropi (vjerovatno i u Svijetu) koja nema: - Strategiju razvoja energetike i energetske efikasnosti (Studija energetskog sektora BiH Svjetska banka iz Power III, jos nije zvanicno revidovana; rad na Strategiji (EC grant) suspendovan loa organizacija i koordinacija projekta) - Zakon o energiji i energetskoj efikasnosti (predvieno potpisanom i ratificiranom Energetskom poveljom ECT, i drugim dokumentima) - Dravne regulatorne komisije za energiju (osim za elektrinu energiju - DERK) - Direkciju/Institut/Agenciju/Centar za energiju i/ili energetsku efikasnost - Energetsku statistiku na nivou drave (potrebna za objavljivanje u meunarodnim dokumentima) - Energetski bilans na nivou drave (energetske potrebe i potronja energije, projekcije i drugo). Reforma energetskog sektora Bosne i Hercegovine, zapravo, sadri dva istovremena procesa - Ope energetske reforme sa ciljem postizanja meunarodnih standarda, slino kao i u svim drugim zemljama kandidatima, novim i starim lanicama EU. - Rekonstrukciju, reintegraciju, modernizaciju i izgradnju novih objekata energetskog sektora. 1.2 Osnovne karakteristike Energetskog sektora u BiH prije 1992. i nakon 1995. godine Bosna i Hercegovina raspolae znaajnim primarnim energetskim resursima, to se vidi iz slijedeeg: a) procijenjeni hidro potencijal iznosi oko 6.800 MW, od ega je iskoriteno tek oko 35% po kapacitetu, odnosno oko 38% u odnosu na maksimalno moguu proizvodnju elektrine energije, to je najnia iskoritenost hidro potencijala u Evropi,Sarajevo, mart/oujak 2009. Strana 41


b) bilansne rezerve uglja, prema nekim dokumentima, iznos blizu 4,0 milijarde tona. Potronja primarne energije u BiH (TPES) je 1990. godine iznosila oko 7,8 Mtoe, a 2005. godine oko 5,1 Mtoe. Potronja finalne energije u BiH (TFC) je bila oko 4,8 Mtoe 1990. godine, i oko 3,3 Mtoe 2005 godine [H1].BIH - Potronja primarne energije - TPES (%)60BiH-Potronja primarne energije - TPES (%)100% 90% 80% 70%26 10 6 11 5 27 12 6 26

%

50 40 30 20 10 0

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1990 Ugalj i koks 2000 Nafta i naftni derivati Prirodni gas 2005 OIE i ostalo58 57 56

1990 Ugalj i koks

2000 Nafta i naftni derivati

2005 Prirodni gas OIE i ostalo

Slika 1. Potronja primarne energije u BiH (1990., 2000. 2005. ) Vrijednost trita energije u 2006. godini je iznosila oko 5 mlrd KM, a GDP oko 18 mlrd KM, pa je odnos trokova za energiju i GDP oko 28%. U razvijenim zemljama taj odnos je 67%, to govori o mogunostima poveanja GDP i efikasnog troenja energije [H2]. Energetski intenzitet (toe/000$) u BiH u 2006. godini je iznosio oko 0,6 dok je prosjek u svijetu 0,3 - a u zemljama OECD 0,18. Na ovaj pokazatelj posebno utie potronja energije za grijanje u zgradama, gdje je potronja u BiH u rasponu 120200 [kWh/m2] godinje, dok je u visoko razvijenim zemljama Evrope 3050 [kWh/m2] godinje [H2]. Elektrina energija u BiH se iskljuivo proizvodi iz hidro potencijala i uglja (instalisani kapacitet 1991. g. 3991 MW i ~ 30 MW male HE) i cca 300 MW u industrijskim energanama gdje se proizvodila procesna para i elektrina energija za vlastite potrebe). 1991. g.: Proizvodnja ~14.000 GWh, Potronja ~11.310 GWh odnosno 2590 kWh/cap. 2006. g.: Proizvodnja ~ 13.750 GWh, Potronja ~11.520 GWh odnosno 2997 kWh/cap. Sirova nafta je prije rata (do 1992.) preraivana u vlastitoj rafineriji u Bosanskom Brodu (projektovani kapacitet 3,0 mil. tona/ god), sa irokim spektrom naftnih derivata, a u funkciji je bila i rafinerija ulja i maziva u Modrii. Poslije rata rafinerija u Bosanskom Brodu radi sa minimalnim kapacitetom. Distribucija je vrena preko 221 pumpne stanice. Sve je bilo u dravnom vlasnitvu. Potronja je iznosila oko 1,7 miliona tona naftnih produkata. Danas ima preko 900 pumpnih stanica, a potronja je oko 1,3 miliona tona naftnih produkata. Procjenjene su i domae rezerve od cca 50 miliona tona sirove nafte, ali se nakon rata nisu nastavile aktivnosti na istranim i eksploatacionim radovima.


Strana

42


Prirodni gas se uvozi iskljuivo iz Rusije (tzv. istoni krak). Potronja u 1991. god. je iznosila 490 mil. m3 (1990. god. max. potronja 610 mil. m3). Potronja u 2006. g. iznosila je oko 400 mil. m3. Ostali oblici energije, obnovljivi i drugi - osim drveta, su u energetskom mix-u bili, i ostali, zanemarljivi po ueu. Sistemi centralnog grijanja locirani su u veim gradovima (25.000 stanovnika i vie) i usluivali su 1991. godine 120.000 stanova, odnosno 10% stanovnitva BIH (cca 450.000 stanovnika). Sada, uglavnom, rade sistemi u Sarajevu (oko 45.000 stanova, kapacitet 485 MW), Tuzli, Kaknju (iz termoelektrana), Zenici, Banja Luci, Travniku i jo nekim mjestima.

Struktura proizvodnje i potronje energije je promijenjena u odnosu na predratnu, zbog ratnih razaranja, usporene obnove i modernizacije industrijske proizvodnje i drugih razloga. 1.3 Koritenje energije u BiH Kljuni indikatori efekata koritenja energije u nekoj zemlji su: (i) potronja energije po stanovniku, kao mjera razvijenosti drave, (ii) potronja elektrine energije po stanovniku i (iii) potronja energije za hiljadu US$ ili EUR, proizvedenog bruto drutvenog proizvoda (GDP) energetski intenzitet, kao mjera organizovanosti drutva. Kako na nivou BiH, tako ni statistika FBiH ne prati osnovne indikatore koritenja energije, date u tabeli 1. [H3]. Iz podataka se vidi da: (i) BiH troi gotovo 40% manje energije od prosjeka zemalja Jugositone Evrope, tri puta manje od prosjeka 25 drava Evropske unije i gotovo 40% manje od svjetskog prosjeka; (ii) BiH koristi 25% manje elektrine energije od prosjeka zemalja Jugositone Evrope, dva i po puta manje od prosjeka 25 drava EU i za 30% manje od svjetskog prosjeka i (iii) BiH, kao i ostale zemlje Jugoistone Evrope troi mnogo energije po jedinici drutvenog proizvoda, gotovo pet puta vie od 25 drava Evropske unije i dva i po puta vie od svjetskog prosjeka. Tabela 1. Indikatori koritenja energije u BiHIndikator Potronja energije po stanovniku (GJ/st.) Energijska intenzivnost tona ekvivalentne nafte po 000 US$ GDP-a BiH 50,2 0,86 Jugoist. Evropa 76,6 0,86 EU 25 166 0,18 Svijet 74,1 0,32

Posebno je analizirana potronja elektrine energije u BiH, i dato je poreenje sa drugim dravama nastalim raspadom SFRJ, odnosno regijama svijeta tabela 2. [H2]. Vidi se da je 2004. godine BiH imala za treinu manju potronju energije nego Hrvatska, gotovo dva puta manju nego Srbija i Crna Gora, te preko tri puta manju od Slovenije. BiH je imala te godine nii potronju elektrine energije po stanovniku i u odnosu na svijet i ne-OECD zemlje Evrope. Danas je ta razlika jo vea. Podaci u tabelama 1. i 2. potvruju da je BiH nerazvijena drava, sa neefikasnim sistemom konverzije primarne energije i koritenja energije za dobrobit stanovnitva. Novi izvori energije doprinijeli bi ekonomskom razvoju i bijegu iz zaostalosti navedeni indikatori pokazuju - to ima smisla samo sa paralelnim poduzimanjem mjera za poveanje tehnike i drutvene efikasnosti koritenja energije.


Strana

43


Tabela 2. Potronja elektrine energije po stanovniku godinje (kWh/g.st) 2004. godine regije Svijet OECD Ne OECD zemlje Evrope Bivi SSSR Kina kWh/g.st 2516 8204 3057 4142 1607 drave Bosna i Hercegovina Hrvatska Makedonija Slovenija Srbija i Crna Gora kWh/g.st 2180 3327 3184 6835 3998

Naredni pokazatelji ukazuju, vrlo jasno, na neefikasnost privrede u korienju energije za ostvarivanje adekvatnog bruto drutvenog proizvoda, koji se manifestira kroz odnos trokova za energiju i BDP, te visokog energetskog intenziteta. 1.4 Osnovni pokazatelji okolinskog uticaja konverzije primarne energije u finalnu emisija sumpordioksida (SO2) u zrak i emisija ugljendioksida (CO2) u zrak.

Podaci o navedenim emisijama u BiH, te njihovo poreenje sa emisijama u drugim dravama su dati u tabelama 3. i 4. [H2]. (izvor: NEAP BiH, Svjetska banka u BiH, 2002). Tabela 3. Specifina emisija SO2 (kg SO2 po stanovniku), 1990. godine u BiH u odnosu na druge drave Bugarska eka Bosna i Hercegovina USA Njemaka SFR Jugoslavija Austrija vajcarska 202,0 187,0 114,3 103,5 66,3 50,8 10,6 8,9

Tabela 4. Poreenje emisija CO2 u BiH sa nekim regijama drava/ Emisije po stanovniku tona/st. grupe drava Bosna i Hercegovina 5,4*) (samo od fosilnih goriva) Zemlje OECD-a 12,1 Bive socijalistike zemlje 9,5 *) samo od energetike (obino nosi oko 80 % emisije drave)


Strana

44


Energetski sektor je nakon rata i destrukcije znaajno izmjenjen, a to znai rascjepkan, u dijelovima neefikasan, po vlasnikoj strukturi djelimino privatiziran (sektor nafte skoro sve osim terminalnog dijela i skladita). Elektroenergetske kompanije su u vlasnitvu drave (90%), dok je gasni sektor 100% u vlasnitvu FBiH, a u RS djelimino privatiziran. 2 Energetski sektor Federacije BiH Instalisani kapaciteti, proizvodnja i potronja energije u FBiH pokazuju da udio energetskog sistema FBiH iznosi oko 60% od cjelovitog Energetskog sistema BiH. Detaljniji podaci o organizaciji sektora, restrukturiranju, kapacitetima, energetskim pokazateljima i planovima razvoja nalaze se u narednim poglavljima. Ovdje se daju samo osnovni zbirni podaci i pokazatelji u FBiH za prethodnu godinu, jer bilo kakvo parcijalno prikazivanje za 1991. god. nema smisla. U sektoru elektroenergetike djeluju dvije elektroprivrede: JP Elektroprivreda BiH dd, Sarajevo i JP Elektroprivreda HZHB, dd, Mostar. Ostvarena proizvodnja elektrine energije u FBiH u 2006. godini je iznosila 8.248 GWh, a potronja 7879 GWh, sa pozitivnim saldom od oko 370 GWh. Ve u 2007. g. bio je planiran negativni saldo od oko 306 GWh. U sektoru rudarstva djeluje deset rudnika, koji uestvuju u energetskom bilansu proizvodnje elektrine energije u termoelektanama u Tuzli i Kaknju. Proizvodnja uglja prati potrebe termoelektrana i na nivou je 5,80 miliona tona godinje, sa planiranim poveanjem proizvodnje u narednim godinama. U sektoru gasa na nivou FBiH djeluje preduzee BH-Gas doo, Sarajevo i distributivne kompanije u Sarajevu i Visokom, te u Zenici (Grijanje Zenica). Naftni sektor je u dijelu distribucije privatiziran (Energopetrol dd, Sarajevo). Formirano je preduzee ''Terminali Federacije'' d.o.o, Sarajevo, kao privredno drutvo za skladitenje tenih goriva. Potronja tenih goriva u 2006. g. je iznosila 771.000 tona i u stalnom je porastu. Sistemi centralnog grijanja su u nadlenosti kantona. 3 Globalne energetske prilike 3.1 Procjene potreba za energijom u Svijetu Prema procjenama potreba za primarnom energijom u Svijetu (posljednji zvanini podaci IEApublikacija iz 2007., podaci za 2005. godinu) sa 11435 Mtoe potroene primarne energije u 2005. god. oekuje se porast potreba na 17100 Mtoe (Ref. scenario) do 2030. god. ili cca 2,0 % godinje u periodu 2005.-2030. godine. Ovo ne ukljuuje neiskoriene mogunosti poveanja energetske efikasnosti koje bi rezultiralo u znaajnom smanjenju potronje (cca 2025 % min.) u odnosu na sadanje nepovoljnije energetske indikatore u zemljama u tranziciji. Prema nekim analizama i studijama porast potreba BiH za energijom je u rasponu 2,83% godinje u periodu 2000.- 2020. god. to nije optimistina procjena. 3.2 Potronja energije u Svijetu Osnovna karakteristika potronje energije u Svijetu, kao i u Evropi (pa i regiji), je jo uvijek dominantna zastupljenost fosilnih goriva, koja su 1973. godine u primarnom obliku koriena u iznosu od 86% (nafta ak 46% - prije naftne krize, a nuklearno gorivo samo 0.9%), a u 2005. godini fosilna goriva kao nosioci primarne energije su koritena u iznosu od oko 80%, uz


Strana

45


smanjenje upotrebe nafte (35%), znaajan porast primjene nuklearnog goriva za proizvodnju elektrine energije (uee 6,3%) i uglja (25%), kao i poveanje koritenja prirodnog gasa (na oko 21%) [H4].1973Hidro 1,8% NE 0,9% Gas 16,0% OIE i otpad 10,6% Os talo 0,1% Ugalj 24,4%

2005Hidro 2,2% NE 6,3%Te na goriva 46,2%

OIE i otpad 10,0%

Os talo 0,5%

Ugalj 25,3%

Gas 20,7%

Te na goriva 35,0%

Slika 2. Udio goriva u ukupnoj primarnoj potronji (TPES) SvijetEle k tr. Ene rgija 9,3% OIE i otpad 13,5%

1973Os talo 1,6% Ugalj 13,1%

Ele k tr. Ene rgija OIE i otpad 16,3% 12,9%

2005Os talo 3,5% Ugalj 8,3%

Gas 14,3%

Te na goriva 48,2%

Gas 15,6%

Te na goriva 43,4%

Slika 3. Udio goriva u ukupnoj finalnoj potronji (TFC) Svijet Najrazvijenije zemlje OECD-a u 2005. godini, sa ueem od svega 18,2 % u ukupnoj svjetskoj populaciji, su potroile oko 50% primarne energije u Svijetu [H4]. Kada je u pitanju proizvodnja elektrine energije u Svijetu, u 2005. god. jo uvijek je dominantan ugalj sa oko 40,3%, te hidro energija cca 16%, gas 19,7%, nuklearna energija 15,2% i nafta 6,6%, ostalo cca 2,2%.1973Hidro 21,0% NE 3,3% Gas 12,1% Os talo 0,6% Ugalj 38,3%

2005Hidro 16,0% Os talo 2,2% Ugalj 40,3%

Te na goriva 24,7%

NE 15,2%

Gas 19,7%

Te na goriva 6,6%

Slika 4. Udio goriva u proizvodnji elektrine energije u Svijetu Procjenjuje se da oko 8085 % ukupnih svjetskih potreba e biti podmireno iz fosilnih goriva, uz poveanje emisije CO2 ukoliko se ne poduzmu mjere smanjenja saglasno obavezama iz Kyoto Protokola. Ugalj e i dalje ostati znaajan energent u proizvodnji elektrine energije. Nafta i naftni derivati e, takoer, zadrati trend porasta potronje, tako da e uee u energetskom bilansu zadrati kroz period 2010. - 2030. godine na nivou od cca 3335%. (Izvor:


Strana

46


Publikacije IEA Meunarodne Agencije za energiju OECD-a, Pariz, 2007. god.). Uee gasa e se poveati na oko 23% u 2030. godini, posebno u primjeni gasnih turbina sa kombinovanim ciklusom. Obnovljivi izvori hidro te ostalo kao biomasa, solarna energija, energija vjetra, geotermalna energija, selektirani otpadi i drugo inie znaajan udio u ukupnoj primarnoj potronji u 2030. godini. Nuklearna energija bi trebala biti na nivou od oko 5% (RS scenario) odnosno oko 7% (APS scenario) ukupnih potreba u Svijetu 2030. godine. Na narednim dijagramima su naznaeni udjeli goriva u primarnoj i finalnoj potronji energije i za proizvodnju elektrine energije (kapacitet i proizvodnja) u EU-27, za 2005. godinu, Slika 5. i 6. [H5]Primarna potronja - EU 27, 2005.% 40 35 30 25 20 15 10 5 0 vrsta goriva Tena goriva Gas NE OIE 0,2 Ostalo 17,7 14,2 6,7 24,6 36,7% 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 vrsta goriva Tena goriva Gas Elektr. Toplota i Energija ind. otpad OIE 4,8 3,5 4,5 24,7 20,0

Finalna potronja - EU 27, 2005.42,6

Slika 5. Udio goriva u potronji primarne i finalne energije, EU -27, 2005.Kapacitet proizvodnje elektrine energije - EU 27, 2005.%

Proizvodnja elektrine energije - EU 27, 2005.% 35 30 25 20 15 21,0 14,0 28,4 30,1

60 50 40 30 20 10 0

57,9

18,2

18,7 5,2

10 5 0 vrsta goriva 4,2 T ena goriva Gas NE OIE 2,3 Ostalo

Fosilna goriva

NE

Hidro

Vjetar

Slika 6. Udio goriva u proizvodnji elektrine energije, EU -27, 2005. 3.3 Zavisnost od uvoza energije i energenata Posebna zabrinutost od porasta ovisnosti o uvozu energenata je prisutna u zapadnim zemljama OECD-a (njih 30), sa najrazvijenijim ekonomijama, koje ine 18,2 % svjetske populacije i ostvaruju oko 78 % GDP-a u Svijetu, pri emu danas troe ak i preko 50 % (48,5% u 2005. godini) od ukupne svjetske potronje primarne energije. Samo u Evropi (EU-15) ta ovisnost je u


Strana

47


2003. godini iznosila 52% (odnosno 49,5% u EU-25), u emu nafta participira sa 79% (77%) i gas 49% (53%). Ovi podaci govore o promjenama odnosa, koji e nastupiti u politici energetskih strategija zemalja ovisnica o uvozu energije i reformama koje e neminovno obuhvatiti zemlje u razvoju, kao i zemlje bogate energetskim izvorima. Kada je u pitanju primarni energetski bilans, BiH takoer zavisi od uvoza, u iznosu od oko 32 % ukupnih potreba za energijom, i to nafta i naftni derivati oko 26 % i prirodni gas oko 6 %, to priblino odgovara odnosu iz 1990. godine. 3.4 Uticaji energije na razvoj ekonomija i okolinu Osnovno pitanje koje se namee kod razmatranja i analize mogunosti zadovoljenja potreba za energijom u Svijetu je: Da li ima dovoljno energetskih rezervi i vrsta izvora da se zadovolje potrebe u narednim dekadama? Odgovor na ovo pitanje je u direktnoj vezi sa mogunostima i trendom razvoja pojedinih ekonomija i drutava u Svijetu, kako onih u razvoju tako i onih visoko razvijenih, jer su nivo drutvenog razvoja i uticaji na okolinu srazmjerni opsegu transformisane energije. S tim u vezi su i obaveze koje proistiu iz Kyoto Protokola o ograniavanju emisije staklenikih gasova (greenhouse gases GHG ), sa specificiranim smanjenjem globalne emisije GHG gasova, u periodu 2008.-2012. god., za najmanje 5,2% u poreenju sa emisijom iz 1990. godine, odnosno dogovor Grupe zemalja G8 o smanjenju emisija za 50% do 2050. godine, u ta se uklapa i politika EU sa ciljem smanjenja emisije GHG gasova za 20% do 2020. godine. Prema detaljnim analizama koje daje Meunarodna agencija za energiju IEA, Pariz, zadovoljenje potreba za energijom nee doi u pitanje, jer postoje dovoljne koliine energije, kao i da su potvrene energetske rezerve, koje mogu podmiriti projicirani porast potronje do 2020. godine i kasnije. Nafta e biti raspoloiva kroz cijeli period do 2030. godine i kasnije, a dokazane su i dovoljne rezerve uglja i prirodnog gasa, kao i nuklearnog goriva. Meutim bit e neophodne velike investicije u energetsku infrastrukturu da bi se mogle eksploatisati potvrene rezerve. Trokovi snabdjevanja energijom, cijene nafte i uticaj tehnologija e biti kljuni faktori u poveavanju potreba za prirodnim gasom. 3.5 Cijene energije Nestabilnost i nesigurnost cijena, a u vezi sa buduim ekonomskim uslovima su primarne karakteristike globalnog energetskog trita. Uslovljena veza snabdjevanja naftom i gasom, dranje visoke cijene nafte od strane najveih proizvoaa, deficit energije u Svijetu (Sjeverna Amerika i Evropa ) doveli su u pitanje sigurnost isporuke energije na vrh liste pitanja ekonomske politike. Poseban uticaj i implikacije na primarne energetske potrebe ima neizvjesnost u vezi primjene Kyoto Protokola i odsustva podrke SAD. U vezi s tim se u nekim zemljama OECD-a, ukljuujui i SAD, pojavio ponovni interes za gradnjom nuklearnih elektrana, to je svakako u vezi sa visokim cijenama elektrine energije i projiciranim smanjenjem proizvodnih kapaciteta u Svijetu. U januaru 2007. godine je EC izdala dokument o Energetskoj politici o ueu obnovljivih izvora u iznosu od 20% do 2020. godine. Amerika administracija je izdala energetsku strategiju, koja ukljuuje mjere poticaja vlastite proizvodnje i efikasnog korienja energije. Bazni znaaj se daje primarnoj energiji, dok se aspekti transformacije energije, kao to je proizvodnja elektrine energije i rafinacija nafte, razmatraju u znatno manjem obimu.


Strana

48


etiri kljuna Svijetu su: -

faktora koja e determinirati budunost i budue odnose u sektoru energije u dokazane energetske rezerve, trokovi snabdjevanja energijom, cijene energije, uticaji i realizacija mjera za zatitu okoline,

4 Meunarodne obaveze BiH u oblasti energije BiH je, kao lanica meunarodnih organizacija, agencija, tijela, mrea u oblasti energije i potpisnica meunarodnih ugovora i sporazuma, kao to su napr.: Ugovor o Energetskoj zajednici zemalja JI Evrope, 2005. god. (stupio na snagu 2006. godine - u fazi implementacije) Ugovor o energetskoj povelji (ECT), 1995., ratificiran 2000. godine IAEA Meunarodna agencija za atomsku energiju, 1995. Okvirna Konvencija o klimatskim promjenama i Kyoto Protokol Direktive EC unutranje trite el. energije, prirodnog gasa i dr. Dokumenti UN ECE Komitet za odrivu energiju Eurostat, IEA Energetska statistika Energetske mree: RENEUER, MUNEE, Energie-Cites/BISE i dr.

U vezi sa navedenim BiH je obavezna da ispunjava uslove i provodi mjere, ali se konstatuje da je realizacija obaveza BiH nedostatna (i po sadraju i po obimu) i spora. BiH u svim segmentima energetike znaajno kasni za zemljama Balkana, Regije i JI Evrope. 4.1 Regionalno energetsko trite jugoistone Evrope Bosna i Hercegovina pripada regionalnom energetskom tritu jugoistone Evrope (South-East European Regional Energy Market - SEEREM), koje ine drave lanice Evropske Unije: Austrija, Grka, Maarska, Italija i Slovenija i regionalne lanice: Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Hrvatska, Makedonija, Rumunija, Srbija i Crna Gora, Turska, UNMIK-Kosovo. Posljednja procjena o spremnosti BiH za pristupanje Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju (SAA) ukljuena je u Studiju izvodljivosti, koja je objavljena u novembru 2003. godine. Napredak se u svim zemljama svake godine mjeri putem uporeivanja (benchmarking). BiH je iza drugih zemalja, jer se radi o najkomplikovanijem sluaju na institucionalnom nivou. Prihvatanje Studije izvodljivosti trai ispunjenje i zahtijevanih elektroenergetskih reformi, koje sadre tzv. Atinski memorandumi o razumijevanju, novembar 2002., dec. 2003. godine. 4.2 Ugovor o energetskoj zajednici JI Evrope Znaaj ovog ugovora (stupio na snagu 2006. godine) je u tome to su zemlje potpisnice prihvatile da implementiraju zakonodavstvo EU o energiji, okoliu, konkurenciji i obnovljivoj energiji.


Strana

49


Najznaajnije obaveze po ovom Ugovoru su: Implementirati direktive koje se odnose na trite elektrine energije u roku od 12 mjeseci nakon stupanja Ugovora na snagu: Direktiva o opim pravilima unutanjeg trita elektrine energije (2003/54/EC) i Direktiva o uslovima pristupa mrei prekogranine razmjene elektrine energije (1228/2003/EC). Direktivi o opim pravilima unutanjeg trita prirodnog gasa (2003/55/EC) Osigurati da kvalifikovani kupci budu: Svi kupci sa 10 GWh potronje od 01.01.2007. godine Svi kupci osim domainstva od 01.01.2008.godine Svi kupci od 01.01.2015. godine Implementirati direktive koje se odnose na okolinski aspekt: Direktiva o ocjeni efekta odreenih javnih i privatnih projekata na okoli (85/337/EEC) Direktiva o smanjenju sadraja sumpora u odreenim tenim gorivima (1999/32/EC) do 31.12.2011. godine Direktiva o ogranienju emisije odreenih zagaivaa zraka iz velikih pogona za sagorjevanje (2001/80/EC) do 31.12.2017. godine Plan implementacija Direktive o promociji elektrine energije proizvedene iz obnovljenih izvora (2001/77/EC) u roku od godine dana od dana stupanja na snagu Ugovora. Obaveze u pogledu konkurencije (lanovi 81, 82. i 87. Ugovora o uspostavi EZ).

-

-

-

5 Zakljuak U narednim poglavljima ovog SPP-a, parcijalno po sektorima, detaljno su obraeni svi potrebni elementi saglasno Projektnom zadatku. Reference / Literatura [H1] [H2] [H3] [H4] [H5] Energetski bilansi SRBiH (1991.), FBiH, RS, Agencije za statistiku BiH i entiteta Energetski bilansi BiH (FBiH, RS), Agencija za statistiku BiH, IEA-OECD 2006. god. Leki, A.: Current situation in energy sector of Bosnia nad Herzegovina, Mostar, okt. 2007. godine Meunarodna agencija za energiju (IEA), Key World Energy Statistics, Paris, 2006, 2007 EU Energy and Transport in figures, DG for E&T, 2005. godine


Strana

50



Strana

51


2.2 SEKTOR UGLJA


Strana

53


SadrajUvod 1 Prethodno i postojee stanje u sektoru ugalj 1.1 Proizvodna problematika 1.1.1 Proizvodnja uglja 1.1.2 Zaposlenost i kvalifikaciona struktura 1.2 Finansijski pokazatelji poslovanja 1.2.1 Elementi strukture sredstava 1.2.2 Bilans uspjeha 1.2.3 Neizmirene obaveze, plae i ostala primanja 1.2.4 Cijene uglja, prodajne i proizvodne 1.3 Realizovana investiciona ulaganja 2 Potencijali za razvoj sektora ugalj rezerve uglja 3 Potrebe i mogunosti modernizacije i razvoja sektora ugalj 3.1 Procjena potreba i mogunosti gradnje novih kapaciteta sektora ugalj 3.2 Potrebna investiciona ulaganja za nove RU i modernizaciju postojeih 3.3 Razvoj ostalog trita uglja 3.4 Proirenje izvoznog trita uglja 4 Alternativni modeli razvoja sektora ugalj 5 Restrukturiranje sektora ugalj 6 Razvoj ekonomije sektora uglja 7 Harmonizacija legislative i regulative sektora ugalj u BiH i EU 7.1 Osvrt na evropska naela i meunarodne obaveze BiH u sektoru ugalj 7.2 Pravne i institucionalne osnove 7.3 Okvirna analiza legislative i regulative sektora ugalj 8 Regulatorna funkcija FBiH/BiH i zatita okoline - sektor ugalj 8.1 Politike mjere 8.2 Tehnike i finansijske mjere 8.3 Zatita okoline 8.4 Prostorno planiranje 8.5 Energetska infrastruktura 9 Plan i program realizacije SPP-a sektora ugalj 9.1 Aktivnosti na restrukturiranju RU i povezivanju sa TE 9.2 Aktivnosti na pozicioniranju u stratekom partnerstvu pri izgradnji novih blokova u TE-ma 9.3 Aktivnosti na izgradnji novih TE i RU 10 Sektor uglja u FBIH plan izgradnje i razvoja 10.1 Prioritetne aktivnosti, do 2010. godine 10.2 Aktivnosti srednjeronog razvoja, do 2020. godine 10.3 Projekcija razvoja u periodu 2020.-2030. godina 10.4 Potrebna organizacijska struna i nauna podrka 11 Zakljuak Reference / Literatura


Strana

55


Uvod Prezentirani Strateki plan i program razvoja - sektor ugalj ukratko (programsko-planski) opisuje: istoriju i sadanje stanje rudnika uglja (RU); rezerve uglja; potrebu i mogunost daljnjeg razvoja; potrebu i znaaj organizacionog i tehnolokog restrukturiranja; povezivanja sa TE u jedinstveni EES; potrebu unapreenja i osavremenjenja rudarsko-geoloke legislative i regulative; moguu i potrebnu ulogu drave; i potencijalni plan i program razvoja, ukazujui na veliku i nezamjenjivu ulogu uglja u energetskoj budunosti FBiH/BiH. BiH/FBiH ima znaajna leita niskokalorinih mrkih i lignitskih ugljeva. U navedenom kontekstu Vlada FBiH planira da na tim osnovama i dalje razvija proizvodnju elektrine i toplotne energije iz uglja. Prema optim ocjenama rezerve ovih ugljeva su takvog obima i kvaliteta da se sa istim moe dugorono planirati proizvodnja elektrine i toplotne energije iz uglja u do sada ostvarenim relacijama 65:35% u odnosu na druge resurse, za potrebe FBiH najmanje za narednih 50 godina. Zbog injenice da BiH/FBiH nema uraenu dugoronu Energetsku strategiju, u kojoj bi predmetna tema bila obraena, Vlada FBiH se opredjelila za izradu ovog SPP, u kojem je obraen i sektor uglja, kao prelazne faze i potencijalne podloge za izradu navedene strategije BiH/FBiH, u kojoj bi bila obraena i proizvodnja i upotreba uglja u kontekstu odrivog razvoja, kako bi se navedeni potencijali uglja to prije stavili u funkciju opte dobrobiti drutva. Dakle, moe se rei da je ovaj dokument kamen temeljac budue Energetske strategije uglja za FBiH. O kakvom se kapitalnom poslu radi, i sa kakvim moguim pozitivnim posljedicama, govori i naredni tekst. BiH/FBiH istorija. Rudarstvo uglja u BiH poinje krajem 19. stoljea, dolaskom Austro-ugarske monarhije. Kulminaciju razvoja dostie 80-ih godina prolog stoljea, naroito u znaajnijim leitima uglja lociranim u ugljenim bazenima: Tuzla (RU: Kreka, Banovii, urevik i Ugljevik), Srednja Bosna (RU: Kakanj, Breza, Zenica i Bila), Bugojno (RU: Graanica), Livno-Duvno (RU: Tunica), Gacko (RU: Gacko) i Doboj-Banja Luka (RU: Stanari). RU Kamengrad u bazenu Kamengrad poslije rata nije znaajnije aktiviran, a RU Mostar u bazenu Mostar je zatvoren. Do 1990.g., svi RU BiH su bili organizovani u jedinstveno rudarsko preduzee Titovi rudnici uglja Tuzla kao ekskluzivni snabdjeva ugljem TE Tuzla i TE Kakanj. Samo RU Gacko i RU Ugljevik, koji snabdijevaju istoimene TE, bili su u sastavu jedinstvenog BiH preduzea za proizvodnju el. energije JP Elektroprivreda BiH (EPBIH), Sarajevo. Do 1990. godine u rudnicima BIH je bilo zaposleno oko 31.000 radnika, a proizvodnja uglja je bila oko 18 mil.t/g. U ratnom periodu, 1992./1995. godine, proizvodnja uglja je svedena na 1015% predratnog nivoa. U 2007.godini proizvedeno je 9,852 mil.t ili 54,3% predratne proizvodnje (FBiH; 6,077mil.t i RS; 3,775mil.t), sa oko 15.250 uposlenih. Samo su RU Gacko i RU Ugljevik (oba u RS), dostigli predratni nivo proizvodnje. U decembru 1995.g., poslije potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma i ustroja BiH sa dva entiteta (FBiH i RS) i Distriktom Brko, takoer su i navedene kompanije reorganizovane. Rezultat toga su tri odvojene elektro kompanije; JP EPBiH (EPBIH), Sarajevo sa TE Tuzla i TE Kakanj; JP Elektroprivreda HZHB (EPHZHB), Mostar bez TE i JMDP Elektroprivreda RS (EPRS), Trebinje sa TE Gacko i TE Ugljevik. Vei dio bivih Titovi rudnici uglja - Tuzla ostali su u FBIH, podjelivi se u 10 samostalnih lokalnih rudnika uglja. Ugalj u Svijetu. Prema podatku [B1] iz 2007. godine ugalj i dalje ima oko 25% udjela u primarnim energetskim svjetskim potrebama i 40% u proizvodnji el. energije. Drugim rijeima ugalj je i dalje vodei energent za proizvodnju el. energije, a zatim slijedi prirodni gas, hidroenergija i nuklearna energija. Svjetska proizvodnja uglja i dalje raste, a takoer i svjetska proizvodnja el. energije. Primjer, 1998. godine svjetska proizvodnja uglja iznosila je 4,551 milijardi t., a ve 2006. godine, 6,284 milijardi t. Znai za nepunih 8 godina uveana je oko 27,6%. Najveih deset svjetskih


Strana

57


proizvoaa su (u milionima t/g): Kina, 2.482; USA, 990; Indija, 427; Australija, 309; J. Afrika, 244; Rusija, 233; Indonezija, 169; Poljska, 95; Kazahstan, 92 i Kolumbija, 64. EU 25. Prema podacima iz 2004. [B1] je u zemljama EU 25 proizvedeno oko 580 mil.t ugljeva svih vrsta. Generalno gledano u EU je prisutan stalni trend pada proizvodnje uglja, jer su zapadnoevropske zemlje iscrpile rezerve konkurentnog uglja i isti nadoknauju sve veim uvozom iz prekomorskih zemalja, a i dijelom to zemlje istonog i centralnog dijela Evrope, jo uvjek prolaze fazu tranzicije i restrukturiranja svoje ekonomije. Takoer, u zapadnoj Evropi se sve vie koristi prirodni plin i drugi energetski izvori koji manje zagauju okolinu. Regija (Hrvatska, Srbija i Crna Gora). Hrvatska nema rudnika uglja i sve svoje potrebe za ugljem (u TE na obali Jadrana) podmiruje iz uvoza, uglavnom iz prekomorskih zemalja. Ovdje se radi o visoko kvalitetnim energetskim ugljevima iz Indonezije i June Afrike. Srbija i Crna Gora potrebe za nisko kvalitetnim ugljevima podmiruju iz svojih rudnika uglja, a potrebe za srednje i visoko kvalitetnim ugljem podmiruju iz uvoza. Inae ukupna proizvodnja uglja iznosi oko 40 mil.t/g [B2] i skoro su sve povrinski kopovi. BiH/FBiH danas. U ovom periodu u BiH je, izuzev Gacka i Ugljevika, 14 samostalnih aktivnih RU. Ugalj se kopa na 27 proizvodnih lokacija od kojih su 11 podzemni RU. Neki od prije rata aktivnih RU, odnosno pogona, su u meuvremenu zatvoreni ili rade, ali sa beznaajnim kapacitetima (Mostar; Kamengrad; Miljevina; Dobrnja; Bukinje i dr.). U FBIH je ostalo 10 samostalnih lokalnih RU, od toga 7 RU sa podzemnom eksploatacijom uglja. I dalje se TE Tuzla snabdijeva ugljem uglavnom iz RU Kreka, Banovii i urevik, a TE Kakanj iz RU Kakanj, Breza i Zenica - i u manjoj mjeri Bila, Graanica i Livno. Svi RU, posebno FBiH, imaju izraene probleme poslovanja. Posebno je sloen problem podizanja nivoa proizvodnje uglja u podzemnoj eksploataciji. Ovdje je potrebna posebna panja i aktivnost na revitalizaciji ovih RU, kako u pogledu reorganizacije i modernizacije, tako i kod rjeavanja socijalnog statusa vika uposlenih radnika, odnosno openitog osmiljavanja budueg statusa tih RU. U cilju iznalaenja rjeenja za ovu sloenu postratnu rudniku problemetiku, od strane ino partnera su za RU FBiH uraene dvije studije, i to: 1. Studija podobnosti o rudnicima uglja Srednja Bosna i Tuzla, Marston & Marston Inc., St. Louis, St.Missouri, USA, juni 2000. godine; sponzor USTDA 2. Program modernizacije rudnika uglja u Federaciji BiH, DMT-Montang Consalting, Essen, Njemake, juni 2002. godine; sponzor MfWuMEuV des Landes Nordrhein-Westfalen Obje studije sugerisale su promjenu organizacije RU FBiH, predlaui njihovo okrupnjavanje u zajedniku kompaniju holding ili pripajanje sa TE EPBiH u jedinstvene termoenergetske sisteme. Navedenim bi bilo omogueno dugorono sigurno, konkurentno i ekonomski i ekoloki odrivo snabdijevanje TE Kakanj i TE Tuzla ugljem na otvorenom energetskom tritu. Takoer, preporueno je zatvaranje nekih RU/pogona. U protivnom ovi RU, kao i TE, ne bi mogli u budunosti izdrati pritisak otvorenog trita i bili bi izloeni mogunou zatvaranja. U prilog navedenom je i slijedee: Prvo - RU FBiH sa dvije TE koje troe oko 8090% [B5] njihovog uglja, imaju veoma limitirano trite. Ova ekstremna ovisnost o jednom potroau teko moe omoguiti konkurentsku aktivnost na tritu. Nijedan od vanijih RU ne moe opstati bez ugovora o isporuci uglja EPBiH, to jasno ukazuje na mogunost monopolskog poloaja EPBiH, to Vlada FBiH pokuava dovesti u izbalansirano stanje svojim povremenim odlukama o cijenama uglja.


Strana

58


Drugo EPBiH i RU do sada nisu znaajno privatizirani, niti djeluju na potpuno konkurentnom tritu, tako da su ostala nerijeena vana pitanja vezano za buduu organizaciju ovih preduzea. Ta neizvijesnost RU ini inertnim da rade na nezavisnoj organizaciji rudarenja, kako bi bili dovoljno fleksibilni za susret sa buduim izazovima. Hoe li EPBiH u budunosti biti kombinovana sa EPHZHB i/ili EPRS, gdje bi se proizvodnja koncentrisala samo u konkurentnim TE? Hoe li se odrediti da EPBiH, kod udruivanja ili podjele proizvodnje, i distrubucije, bude skupa sa proizvodnim sistemima gdje e biti i RU? Na odgovor za oba pitanja vezano za unapreenje proizvodne strukture, uticat e drugorona organizaciona struktura RU koji snabdijevaju TE ugljem, a u tom prvenstveno politiko-ekonomska kretanja u FBiH/BiH. Tree - Sadanje stanje u RU nije samo posljedica teta iz rata, ve i sporosti planiranja i odsustva trita. Vjeruje se da dobar primjer za organizovanje RU FBiH mogu biti RiTE Gacko i RiTE Ugljevik danas, i sutra RiTE Stanari - gdje su RU koji snabdijevaju TE objedinjeni u jedinstvena preduzea sa termoelektranama. Ovaj model je naslijeen iz predratne organizacije EPBiH, koja je djelovala kao jedinstveno preduzee na cijeloj teritoriji BiH. Veina RU, veih snabdjevaa ugljem EPBiH, iz Tuzle i Srednje Bosne bi se trebali pod hitno ukljuiti u organizacioni sistem EPBiH. Ovaj proces u FBiH, obzirom na Akcioni plan (AP) [B6], koji pretpostavlja navedeni model organizovanja RU FBiH, je veoma aktuelan. Prema postavkama AP, proces restrukturiranja RU trebao je biti zavren, a povezivanje nekih RU sa EPBiH okonano do augusta 2007.godine. Meutim, puno je razloga uticalo na kanjenje ovog procesa, ali osnovni razlog je nedostatak finansijskih sredstava. Sadanje stanje u RU ne garantuje sigurno, kvalitetno i ekonomski odrivo snabdijevanje TE FBiH ugljem, i zahtjeva urgentnu podrku u promjeni do normalizacije, to podrazumjeva modernu i ekonomski odrivu proizvodnju uglja, uz uvaavanje ekolokih standarda koji prate evropsko rudarstvo uglja, i iz tog osnova podizanje socijalnog nivoa uposlenih primjerno realnim ivotnim potrebama. 1 Prethodno i postojee stanje u sektoru uglja 1.1 Proizvodna problematika 1.1.1 Proizvodnja uglja Uvidom u Tabelu 1. [B5] jasno se vidi stanje proizvodnje i plasmana uglja u FBIH u 2006. godini - kada je bila najvea poslije rata, bila je 2,25 puta manja u odnosu na 1990. godinu.


Strana

59


Tabela 1. Proizvodnja uglja po rudnicima u FBiH, (1990. i 20002007. godine)RudnikKreka (L*) Banovii (M**) urevik (M) Kakanj (M) Breza (M) Zenica (M) Bila (M) Graanica (L) Livno (L i M) Kamengrad (M) Mostar (M) UKUPNO FBiH Mrki ugalj, (M) Lignit, (L)

Godina proizvodnja (000 t)1990 4.893 2.280 1.483 2.018 491 920 116 684 81 135 200 13.301 8.232 4.893 2000 1.500 1.002 232 767 391 353 51 80 36 0 0 4.412 2.904 1.508 2001 1.489 1.001 323 747 253 344 47 95 36 0 0 4.335 2.752 1.583 2002 1.701 1.234 383 943 291 319 60 129 32 0 0 5.092 3.212 1.830 2003 1.979 1.328 438 903 308 221 61 139 32 0 0 5.409 3.292 2.117 2004 2.087 1.328 462 968 283 278 69 154 30 0 0 5.659 3.418 2.241 2005 2.000 1.446 503 997 177 290 72 196 50 0 0 5.731 3.529 2.202 2006 2.021 1.383 487 1.115 222 281 77 230 59 0 0 5.874 3.624 2.250 2007 1.946 1.403 445 1.165 404 318 83 253 59 0 0 6.076 3.847 2.229

% 07/90 40 61 30 58 82 35 72 37 73 46 47 46

L* - lignit; M** - mrki ugalj

Vano je konstatovati da se na tritu BiH ne osjea nedostatak uglja. Navedeno stanje je najvie uzrokovano gubitkom trita i tekim uslovijma rada u RU. RU koji imaju vee trite i vie proizvodnje iz povrinskog kopa (PK), imaju vei progres (naprimjer Banovii i Kakanj). Graanica, koja ima veoma povoljnu eksploataciju PK, radi gubitka trita ima veoma nizak rast proizvodnje. 1.1.2 Zaposlenost i kvalifikaciona struktura Navedene studije [B3, B4] ukazuju na oko 50% vika uposlenih u RU FBiH. Od ukupnog broja zaposlenih 20% su invalidi rada i rata. Tabela 2. Broj zaposlenih u RU FBIH, 31.12.2006. godine [B7] R U D N I C I UGLJA - zaposlenika1.Kreka

2.Banovii

3.urevik

4.Kakanj

5.Zenica

6.Breza

7.Bila

8.Graanica

9.Tunica

Ukupno19

4.190

2.495

1.191

2.221

1.541

1.173

284

202

125

13.422

Tabela 3. Kvalifikaciona struktura zaposlenih u RU FBiH, 2005. i 2006. godine [B5]Broj zaposlenih R. br. Stvarne kvalifikacije 1. 1. 2. 3. 4. NK+ PK+ KV + SSS VK+VS VSS Mr.+Dr. Ukupno: 31.12.2005. 2. 2.154+811+5.732 +2.731= 11.428 1.408+183= 1.591 605 37+7 = 44 13.668 31.12.2006. 3. 2.008+775+5.616 +2.803= 11.202 1.364+179=1.543 633 37+7 = 44 13.422 % od ukupno zaposl. 2005./2006. 4. 83,6/82,2 11,6/11,5 4,4/4,7 0,3/0,3 Razlika 5. -226 -48 +28 +/-0 -246


Strana

60


Broj uposlenih u RU je u blagom padu (1,8%). Kvalifikaciona struktura je veoma nepovoljna za progres i tehnologije primjerene u 21. vijeku. I ovdje se, od rudnika do rudnika, moe konstatovati velika razlika u kvalifikacionoj strukturi, ali ne i u prekobrojnosti. Podaci o starosnoj strukturi ukazuju na visoko prisustvo starijih osoba, posebno s obzirom na uslove rudarske djelatnosti. Svi navedeni podaci sami po sebi impliciraju na neophodne pravce aktivnosti u buduem procesu restrukturiranja RU. 1.2 Finansijski pokazatelji poslovanja 1.2.1 Elementi strukture sredstava Tabela 4. Struktura sredstava RU FBiH, kraj 2005. i 2006. godine [B5](000 KM)

Naziv izvora 1.Vlastiti kapital 2. Obaveze 2.1. Dugorone obaveze 2.2. Tekue obaveze 2.3. Ostala pasiva Ukupno pasiva

31.12.2005. BiH FBiH 1.318.731 528.324 555.483 440.427 220.828 169.116 321.029 271.311 13.626 0 1.874.214 968.751

% 40,0 79,3 76,6 84,5 51,69

31.12.2006. BiH FBiH 1.281.321 495.809 536.492 437.277 186.315 141.741 340.222 295.536 9.955 0 1.817.813 933.086

% 38,7 81,6 84,2 86,9 51,35

1.2.2

Bilans uspjeha Tabela 5. Bilans uspjeha RU FBIH, kraj 2005. i 2006. godine, [B5] (mil. KM)Tuzlanski bazen (Kreka; Banovii; urevik) 31.12. 31.12. Ind. 2005. 2006. 206 222 1,08 225 19 22 19 243 21 24 15 1,08 1,10 1,10 0,78 Srednje bosanski bazen (Breza; Kakanj; Zenica; Bila) 31.12. 31.12. Ind. 2005. 2006. 81 97 1,20 98 17 24 21 109 12 19 10 1,11 0,69 0,79 0,50 Bugojansko livanjski bazen ( Graanica; Tunica) 31.12. 2005. 12 11 0,7 0,5 0,2 31.12. 2006. 13 12 1 0,4 0,5 Ind. 1,15 1,13 1,49 0,76 299 334 0,7 36 46,5 0,2 40 332 364 1 33 43,4 25,5 Ukupno 2005. 2006.

R. br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

OPIS Prihod od prodaje Trokovi prodaje Brutodobit Brutogubit. Gubit. od aktivnosti Dobit Gubitak

1.2.3 Neizmirene obaveze, plae i ostala primanja Problematika finansiranja u RU je kritian faktor poslovanja s obzirom da ih karakterie veoma visok stepen zaduenosti. U posebno sloenoj situaciji su RU: Kreka, Zenica; Kakanj i Breza ije obaveze znatno prevazilaze nivo ostvarenih godinjih prihoda od prodaje uglja. U strukturi obaveza preovlauju razliiti doprinosi, okolinski, bankarski krediti (Pariki i Londonski klub, Japanski kredit, razliite domae banke itd.).


Strana

61


Tabela 6. Pregled obaveza RU FBiH, kraj 2005. i 2006. godine, [B7] (x1000 KM)R. br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Vrsta obaveza Doprinosi (PIO, zdravstvo, osiguranje od nezaposlenosti i socijalna zatita i porez na plau) Porez na promet i ostale obaveze Obaveze prema bankama Eksproprijacije, tete, rente i poravnanja Obaveze prema dobavljaima UKUPNO Dug RU FBiH 31.12.2005 31.12.2006. 161.194 186.738 68.892 114.406 107.942 53.037 505.471 57.167 124.702 59.931 50.624 479.162

Dodatno se istie najava potraivanja radnika RU FBiH po osnovu neizvrenih obaveza poslodavca FBiH po kolektivnom ugovora o radu (Sl. novine FBiH br.49/00). Prosjeno ostvarene plae, bez ostalih primanja, u RU u 2006. godini iznosile su [B7] : U Tuzlanskom bazenu - 663KM (Banovii), 578KM (Kreka) i 542KM (urevik) i vee su za 710% u odnosu na 2005. godinu U Srednjebosanskom bazenu - 490KM (Kakanj); 482KM (Zenici), bolje plaenim. Kod ostalih RU u SB plae su znatno nie od onih u RU TZ bazena.

Izuzev RU Banovii, svi ostali RU imaju plae ispod prosjenih nivoa plaa u FBiH (558KM u 2005. i 603KM u 2006. godini). Rudarske plae nisu u potpunoj sprezi sa finansijskim rezultatima poslovanja preduzea. 1.2.4 Cijene uglja, prodajne i proizvodne RU u FBiH imaju dvije vrste cijena: energetske cijene za TE na bazi energetske vrijednosti uglja (GJ/kg), i komercijalne na bazi trinih odnosa za ugalj na teritoriji BiH/FBiH i okruenja,

Cijenu energetskog uglja utvruje Vlada FBiH svojom odlukom, tako da je ista na osnovu Odluke Vlade FBiH od 23.08.2006. godine, poveane sa 4 KM/GJ na 4,5 KM/GJ s tim to se i ova cijena koriguje ostvarenim koliinama i cijenom elektrine energije za izvoz. Komercijalne cijene za ostale kupce su po pravilu neto vie, i ovise od uslova na tritu. Finasijsku situaciju koja proizilazi po osnovu razlike prodajnih i proizvodnih cijena uglja, manje ili vie poboljavaju ostali prihodi (prihodi od finansiranja, interna realizacija, vanredni prihodi i sl.) Tabela 7. Cijene uglja RU FBiH, prodajne i proizvodne, 2005. i 2006. godine [B5]Rudnik Kreka Banovii urevik Kakanj Breza Zenica Bila Graanica Tunica Prodajna cijena (KM/t) 2005. 38,3 62,5 57,9 46,1 53,0 65,4 66,0 47,9 78,1 2006. 42,2 67,5 72,5 47,6 67,5 77,0 42,0 43,9 60,1 Proizvodna cijena (KM/t) 2005. 57,2 61,2 56,9 57,2 118,3 106,3 77,0 47,9 75,0 2006. 67,7 69,8 70,1 54,0 105,5 116,7 78,0 43,8 69,3 Razlika (dobit/-gubitak) (KM/t) 2005. 2006. -18,2 -25,5 1,2 -2,3 1,0 2,5 -11,1 -6,4 -65,3 -38, -40,9 -39,6 -11,0 -36,0 0,1 0,1 3,1 -9,2 Prodajna cijena (KM/GJ) 2005. 2006. 3,9 4,2 3,9 4,3 3,8 4,7 3,8 4,0 3,7 4,2 3,8 4,4 4,6 4,6 4,3 4,5 6,3 4,2 Proizvod. cijena (KM/GJ) 2005. 5,8 3,8 3,8 4,7 8,1 6,2 5,7 4,3 6,0 2006. 6,7 4,5 4,0 4,5 6,5 6,5 5,1 4,5 4,9 Razlika (dobit/-gubitak) (KM/GJ) 2005. 2006. -1,9 -1,5 0,7 -0,1 0,1 0,1 -0,9 -0,5 -4,4 -2,4 -2,3 -2,1 -1,1 -0,5 0,0 0,0 0,3 -0,6


Strana

62


1.3 Realizovana investiciona ulaganja Investicije u proizvodnju uglja u FBiH su najvei problem, kako za odravanje postojeeg nivoa proizvodnje, tako posebno razvojnih aktivnosti. Tabela 8. Investiciona ulaganja u stalna sredstva i ostala znaajna ulaganja koja terete trokove poslovanja RU FBiH, 2005. i 2006. godina [B5]A. INVESTICIONA ULAGANJA U STALNA SREDSTVA U 2005. i 2006. godini Opis Rudarsko graevinski radovi Oprema Uvoenje nove tehno. Modernizacija postojee tehnologije Genera. remonti M&U Informaciono-upravljaki sistemi Ekologija Ostalo UKUPNO A. 2005. 371 16.646 41 0 2.800 52 0 1.374 21.284 2006. 1.008 27.937 92 0 3.255 106 0 2.677 35.075 UKUPNO B. 13.898 10.481 (x1000 KM) B. OSTALA ZNAAJNA ULAGANJA KOJA TERETE TROKOVE POSLOVA. Opis 2005. 2006. Ekspr. i rud. tete Usluge treih lica Remonti Projektovanje Ostalo 5.823 3.339 89 832 3.815 4.425 468 189 536 4.863

UKUPNO (A+B) 2005. = 21.284 + 13.898 = 35.182 UKUPNO (A+B) 2006. = 35.075 + 10.481 = 45.556

Zbirno gledano, investiranja u RU Tuzlanskog bazena su minimalna. U RU Zenica i Bila skoro da ih nije ni bilo. U RU Kakanj investirano je oko 4,4 mil.KM, uglavnom u opremu. RU Breza je imao najintenzivnije investiranje (oko 19 mil.KM) u kontekstu pripajanja JP EPBiH. U Bugojansko-Livanjskom bazenu investicionih ulaganja u 2005./2006. godini bilo je samo u Graanici. 2 Potencijal za razvoj sektora uglja rezerve uglja Od svih energetskih resursa fosilnog porijekla u FBiH/BiH, samo se eksploatie ugalj, koji se u BiH nalazi u znaajnim koliinama, i to mrki ugalj i lignit. On predstavlja osnovu za energetsku budunost FBiH/BiH. Najvaniji je i nezamjenjiv domai primarni energetski resurs. Radi navedenog je ovo poglavlje SPP, kad je u pitanju sektor uglja, najvanije naroito za sagledavanje energetske budunosti uglja u FBiH. Tabela 9. predstavlja pregled rezervi uglja u FBiH [B5] i [B26], odnosno aktuelno stanje rezervi uglja, prema podacima dobivenim sa RU. Kvalitet uglja (u osnovi toplinska vrijednost) je kljuni faktor za odreivanje ukupne cijene proizvodnje KM/GJ. Meutim, mnogi od navedenih podataka bitno se razlikuju od prezentiranih prije rata, a takoer i od podataka u aktuelnim Rjeenjima o geolokim rezervama uglja koje izdaje FMERI [B26]. Prethodni podaci za FBiH govore o cca 7,487 milijardi t geolokih rezervi, bilansnih 2,968 milijardi t; vanbilansnih 795 miliona t i eksploatacionih 2,013 milijardi t [B8]. Razlika je veoma velika: 2,7 milijardi t u geolokim i 657 miliona t u eksploatacionim rezervama. Radi navedenog, i obzirom na njihovu bitnost, podatke u Tabeli 9. treba podvrgnuti reviziji.


Strana

63


U BiH/FBiH, svi podaci o rezervama uglja baziraju se na standardima iz 1979. godine, dakle period SFRJ. U studijama M&M i DMT/MC [B3, B4] je utvreno da su ovi standardi pouzdani i stroiji nego u mnogim zemljama, i kao takvi mogu biti relevantni za svoje namjene. Veoma je interesantno da je M&M, a to je prihvatio i DMT/MC, na osnovu vlastitog pristupa ekonomiji rada RU, utvrdio da bi u FBiH polovinom 2000. godine bilo raspoloivo 465,3 mil.t bilansnih, sa eksploatacionim gubicima od 28%, oko 335 miliona t eksploatacionih rezervi uglja, i sa prosjenih 2,6% separacijskih gubitaka 326,4 mil.t komercijalnog uglja, to je jo vea razlika u odnosu na naprijed navedene procjene. Dio objanjenja za ovakvu razliku se nalazi u tome to M&M nije obuhvatio rezerve uglja rudnika/pogona za koje nije smatrao da imaju perspektivu kao energetski potencijali za TE Kakanj i TE Tuzla (Livno, Kongora, Bugojno, Kamengrad) to navedene rezerve uglja znaajno umanjuje. Takoer M&M je radikalno srezao rezerve uglja svih rudnika/pogona kao neodrive za proizvodnju uglja

Documents

Strateski Plan i Program Razvoja Energetskog Sektora FBiHI_2009