Stigma i Diskriminacija

prof. dr. med. sc. Esmina Avdibegović

DISKRIMINACIJA I DISKRIMINACIJA I STIGMA STIGMA


Načelo da sva ljudska bića imaju jednaka prava i da se prema njima mora postupati jednako, je temelj ideje ljudskih prava.

Ljudska prava osoba s duševnim smetnjama imaju najsnažnije uporište u evropskom zakonodavstvu u odredbi Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda koja je se odnosi na institucionalizaciju osoba s duševnim smetnjama i/ili intelektualnim poteškoćama, i koja je u praksi dobro primijenjena od Evropskog suda za ljudska prava bilo kada je riječ o neopravdanoj institucionalizaciji, bilo prisilnoj hospitalizaciji.


Visoki povjerenik Vijeća Evrope za ljudska prava uz podršku WHO donio je zaključke o zaštiti i promociji ljudskih prava osoba s duševnim smetnjama kojim se između ostalog utvrđuje da osobe s duševnim smetnjama i/ili intelektualnim teškoćama imaju pravo uživati ljudska prava u istoj mjeri kao i druge osobe u skladu s njihovim ljudskim dostojanstvom i integritetom.


Preporukom Vijeća Evrope (1994) o psihijatriji i ljudskim pravima propisuju se standardi psihijatrijskog tretmana osoba s duševnim smetnjama (prisilni smještaj, liječenje i postupak prema civilnim i forenzičkim psihijatrijskim pacijentima).

Vijeće Evrope donijelo je (2000.) i tzv. «Bijeli papir» o zaštiti ljudskih prava i dostojanstva osoba koje pate od mentalnih poremećaja, posebno onih koji su bez svoje volje smješteni u psihijatrijskim ustanovama.


Zaštita prava osoba s duševnim smetnjama ne sadrži u sebi samo zdravstvenu dimenziju u smislu provedbe preventivnih ili terapijskih mjera, već i širi spektar principa namijenjenih ostvarenju jednakopravnog društvenog položaja tih osoba u svim sferama njihovog života.

Posebno se ističe da treba razviti učinkovitu podršku i brigu zajednice kako bi se stvorila alternativa za nepotrebnu i produženu institucionalizaciju, a da takve usluge zajednice prema osobama s duševnim smetnjama i/ili intelektualnim teškoćama moraju pokrivati širok spektar njihovih potreba.


Također, ističe se da je potrebno razvijati usluge pružanja pomoći prilikom zapošljavanja ili ostvarivanja drugih osnovnih prava, kao što je to pristup obrazovanju ili ostvarenje civilnih ili političkih prava što vodi prema ohrabrenju osobe za većom društvenom participacijom


Diskriminacija

Diskriminacija je svako pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje, ili davanje prvenstva) u odnosu na lica ili grupe, članove njihovih porodica ili osoba koje su u vezi sa njima, na otvoren ili prikriven način, a koja se zasniva na rasi, boji kože, nacionalnom ili etničkom porijeklu i pripadnosti, jeziku, vjerskom ili političkom ubjeđenju, spolu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, rođenju, zdravstvenom stanju, onesposobljenju, bračnom stanju i drugim ličnim svojstvima

Diskriminacija bilo koje vrste sprječava jednakost u pravima i mogućnostima, vodi društvenoj nesigurnosti, narušava samopoštovanje, samoodređenje i dostojanstvo diskriminirane osobe.


Oblici diskriminacije:- direktna (lice ili grupa, u istoj/sličnoj situaciji, bilo

kojim aktom/ radnjom, stavljaju ili su stavljeni u nepovoljniji položaj, ili bi mogli biti stavljeni u nepovoljniji položaj zbog nekog ličnog svojstva)

- indirektna diskriminacija (lice ili grupa, zbog njegovog/njihovog ličnog svojstva, stavlja u nepovoljniji položaj, donošenjem akta ili preduzimanjem radnje, koja je prividno zasnovana na načelu jednakosti tretmana i nediskriminacije, osim ako je taj akt ili radnja opravdana zakonitim ciljem, a sredstva za postizanje tog cilja su primjerena i nužna).


Tri su osnovna elementa zajednička svim oblicima diskriminacije:

- postupci koji se označavaju kao diskriminacijski, poput razlikovanja, isključenja, ograničenja i favoriziranja;

- uzroci diskriminacije su osobne karakteristike poput rase, boje kože, porijekla, spola, dobi, tjelesnog integriteta itd.;

- svrha i/ili posljedica diskriminacije – jeste sprječavanje osoba da ostvare svoja ljudska prava i osnovne slobode


Pojedinac je stigmatiziran kada se njegovo određeno obilježje (odstupanje od prototipa ili norme) dovede u vezu s ostalim njegovim karakteristikama tj. kada se njegove ostale karakteristike vide kroz prizmu njegovog osnovnog diskreditirajućeg svojstva, čime i one bivaju diskreditujuće (Biernat i Dovodio, 2000)

Stigma


Erving Goffman (2009) smatra da postoje 3 različita tipa stigme:

1. Stigma vezana za tribalne identitete npr. rasa, spol, religija, nacija

2. Stigma vezana za individualne karakterne slabosti ili poroke npr. slaba volja, neprirodne strasti, rigidna vjerovanja

3. Stigma vezana za ozbiljne fizičke deformitete


Stigma duševnog poremećaja je najveća, ona je maksimalna u odnosu na sve druge stigme, a od svih tipova duševnih poremećaja najjače su stigmatizirani shizofrenija i ovisnost o psihoaktivnim supstancama

Pojam stigma potiče od grčke riječi stizein – tetovirati, ostaviti trag;


Stigma - negativno obilježavanje, marginaliziranje i izbjegavanje

Stigma u odnosu na osobe sa shizofrenijom može se razumjeti kao kombinacija problema vezanih za:

- znanje (ignorancija), - stavove (prerasude) i - ponašanje (diskriminacija) (Thornicroft i sar.,

2008).


Stigma - duboko diskredituje

Stigma je proces prepoznavanja obilježja koja osobu čini drugačijom i subsekventno devalviranje nositelja obilježja

Stigma se može razumjeti unutar: perspektive, identiteta i reakcije


Stigma osoba sa shizofrenijom sadržana je u sterotipima kao što su:

- osobe sa shizofrenijom su opasne, djelimično odgovorne za vlastito stanje, imaju bolest koja je hronična i teška za tretman sa lošom prognozom, nepredvidivi su i ne mogu ispunjavati prihvaćene društvene uloge


Inicijalna percepcija opipljive ili simboličke opasnosti

Perceptualna distorzija koja jača razlike

Konsenzualna razmjena prijetnje i percepcije opasnosti

Prijetnja po zdravlje društva uzrokovana strahom: - mogućeg fizičkog napada i - gubljenja vlastitog razuma


Točak stigmatizacije (Sartorius, 2008)

Obilježje(dijagnoza shizofrenije)

Opterećenje

Stigma

Diskriminacija

Osiromašenje

Nizak nivo samopoštovanja

Onesposobljenje

Smanjenje otpornosti


Negativni stavovi – predrasude o osobama sa shizofrenijom – slaganje sa negativnim stereotipom – posljedica - diskriminirajuće ponašanje

Prema Link i Phelan (2001) dva su oblika diskriminacije:

- individualna diskriminacija i- strukturalna diskriminacija


Individualna diskriminacija odnosi se na očite oblike diskriminacije, a koja je javna i usmjerena na osobu, kao što je odbijanje prihvatanja prijave za posao ili odbijanje iznajmljivanja stana i sl.

U istraživanjima ovaj oblik diskriminacije se najčešće mjeri željom za socijalnom distancom.

Strukturalna diskriminacija označava disbalans i nepravdu prisutnu u društvenim strukturama koje rade na štetu stigmatizirane grupe, čak i u odsutnosti individualne diskriminacije, kroz zakonske odredbe, tumačenje zakona i administraciju, ili preraspodjelu finansijskih sredstava


U odnosu na individualnu diskriminaciju studije pokazuju da postoji povezanost između stereotipa o osobama sa shizofrenijom i preferiranja veće socijalne distance, odnosno

percepcija osoba sa shizofrenijom kao opasnih je usko povezana sa željom za socijalnom distancom; te da postoji snažna pozitivna korelacija između očekivanja lošeg ishoda tretmana i želje za socijalnom distancom;


U odnosu na strukturalnu diskriminaciju saznanja su dosta ograničena, istraživanja u ovom području su zanemarena (Angermeyer, 2002).

Osobe sa shizofrenijom imaju iskustva diskriminacije od članova porodice, pri pokušaju da se zaposle ili ostanu i dalje u poslu ili pri pokušaju da zadrže prijatelje itd.


U istraživanju provedenom u 27 zemalja na 732 osobe sa shizofrenijom ispitivana su pozitivna i negativna iskustva sa diskriminacijom i anticipacija diskriminacije

Iskustvo diskriminacije- 47% - u relaciji s prijateljima- 43% - od članova porodice- 27% - od partnera- 29% - pri traženju posla

- 64% nije apliciralo za posao/trening/edukaciju zbog očekivane diskriminacije

- 55 % je anticipiralo diskriminaciju pri traženju posla- 72% je navelo da su imali osjećaj da trebaju sakriti da imaju

shizofreniju (Thornicroft i sar., 2008)


Istraživanje među psihijatrima:- 42.7% nikada nije informiralo pacijente o

dijagnozi- 40.7% je informiralo od slučaja do slučaja

Razlozi izbjegavanja informiranja o dijagnozi shizofrenije:

- 32.6% je navelo da pacijenti ne bi razumjeli značenje

- 28.3% da bi pacijenti odustali od tretmana- 88.4% psihijatara u javnosti termin shizofrenija

koristi na pejorativan način (Üçok i sar., 2002)


Istraživanje u Grčkoj na populaciji od 1199 ispitanika – utvrđivanje povezanosti nivoa znanja i diskriminacije:

- 65.9% izvor znanja TV- 60.5% ima negativnu sliku o osobama sa

shizofrenijom- 74.6% vjeruje da su opasne- 81.3% vjeruju da osobe sa shizofrenijom imaju

rascjep ličnosti- 83.2% vjeruje da ne mogu raditi- 92.1% se ne bi oženilo/udalo za nekog ko ima

shizofreniju- 50.5% se ne bi osjećalo ugodno da radi s nekim ko

ima shizofreniju (Economou i sar., 2009)


Istraživanje provedeno u grupi od 133 pacijenta sa shizofrenijom i BAP

- 55.6% “Moja okolina ne zna da sam psihički bolestan”- 30.6% “Stid me ići na pregled psihijatru”- 22.2% “Krijem od prijatelja da imam psihičkih problema”- 26.4% “Izbjegavam društvo zbog bolesti”- 47.2% “Nikada ne bih javno rekao da imam psihičkih

problema”- 30.6 % “U zdravstvenim ustanovama me drugačije tretiraju

zbog psihičke bolesti” (Avdibegović i sar., 2007)


Percepcija obilježja i ponašanja osoba sa shizofrenijom

Ukidanje segregacije/Podizanje znanja

Stigma/sram

Distnca/težnja isključivanju

neutralnoststigmitiziranih

Ukidanje segregacije/Oskudno znanje

duševna bolestonesposobljuje

šutnja

opasan

Javnasmetnja

izolacijaSram, stid

Više osoba

međusobnirazgovori

prijateljstvo

posao

Ponašanjepotpomognutood osoba sashizofrenijom


“Rugaju mi se i podsmijevaju“

„Mislim da me izbjegavaju... komšinicu preko puta mene zvala sam na kafu ali je

ona odbila“

„Ponekad od strane komšiluka doživljavam verbalne uvrede zbog bolesti”

“ Kako da vam kažem, sad sjede jedu, piju s vama, a neće te pozvat sebi. Sad ti

zaključa vrata, sad ti otključa.”

“Zaposlen sam u osnovnoj školi kao profesor informatike. Dobro se slaže sa

radnim kolegama. Dobro se osjećam dok izvodim nastavu, ali u zbornici nisam baš

komotan.”


“Svi su se moje bolesti uplašili.”

“Porodica je osjećala stid”

„Kad sam se razboljela muž je uključio socijalnu službu. Neko vrijeme mi je bio

podrška, a onda me je vratio mojima uz izgovor da ću se kod majke sigurno

oporaviti.“

“Porodica je bila izuzetno potresena, bojali su se da ne učinim nešto sebi ili

drugima.”

“Bitno im je bilo šta je okolina govorila, a ne šta se meni dešava. Bilo ih je stid

komšiluka i šire okoline”

„Prijatelji su mi se smijali“


“Osećala se odbačeno”

“Sama se distancirala od prijatelja”

“Povređeno, bila je ljuta”

“Osećala se bolno, smatrala je da nije sposobna ni za što”

“Čekala je da sudbina nešto reši, nije imala gde da ode, bolelo ju je njihovo

nerazumevanje, odbacivanje”

„Prestao da izlazi, jer ga je bilo sramota prestao da izlazi, jer ga je bilo sramota“

“Zbog načina kako je supruga reagovala pomišljao sam na samoubistavo”

“Kada sam vidio kako drugi reaguju počeo sam da se sažalijevam”

„To je uticalo tako što sam se povlačio u sebe i bio utučen“


“Odbacivanje i izbjegavanje duševno poremećanih ljudi je univerzalna pojava” (Thornicroft, 2009)

Nepredvidivi, nerazumljivi, nerazumni i opasni Stigmatizuje se ona karakteristika ljudi koja je

suprotna normi društvene zajednice


Evoluciono i biokulturno porijeklo stigmatizacije- Društvenost jedno je od, prirodnom evolucijom

selekcioniranih, svojstava koja ljudima pomažu da prežive i da se biološki produžavaju

- Društvenost je postala biološki utemeljena karakteristika ljudi

- Umijeće adaptacije u evolucionom smislu podrazumijeva njegovanje onih strana društvenosti koje doprinose boljoj saradnji unutar grupe, među grupama i većoj sposobnosti grupe da se po potrebi suprostavi drugoj grupi ili grupama

- Duševno poremećeni ljudi imaju oštećenu društvenost i istovremeno simbolički i realno ugrožavaju društvenost drugih ljudi, život grupe i život u grupi


Učenje stigmatizirajućeg ponašanja- Osobe s duševnim poremećajima se povezuju sa

najrazličitijim oblicima negativnog ponašanjao Stigmatizacija kao vid borbe protiv nereda i smrti- Stigma duševnog poremećaja ima dublje korijene u

društvu- Stigmatizacija duševno poremećenog je jedan od

načina da se smiri ili ukloni prijetnja disfunkcionalnosti, rastakanja, raspadanja

- Ljudi smrt izjednačavaju sa gubitkom kontrole, dezorganizacijom i dezintegracijom

- Duševno oboljeli podsjećaju duševno zdrave koliko je nestabilna njihova ravnoteža, kako svaki čas mogu da izgube pamet, a gubitak pameti je na određeni način simbolička smrt


Destigmatizacija je proces oslobađanja osoba sa duševnim smetnjama od stigme, a prevencija stigmatizacije podrazumijeva mjere čiji je cilj da se stigma ne vezuje za duševni poremećaj, odnosno osobe sa duševnim poremećajima

Metode za destigmatizaciju i prevenciju stigmatizacije: edukacija, kampanje protiv stigme i stereotipa o duševnim poremećajima i lični kontakt s osobama sa duševnim poremećajima

Documents

Stigma i Diskriminacija