1

toruń-warszawa 2014

2

Wydawca

ul. Kopernika 36/40, 00-924 Warszawatel. 22 826 02 39, e-mail: info@nid.pl www.zabytek.pl

RecenzenciProf. dr hab. Marian ArszyńskiDr inż. arch. Aleksander Furmanek

Opracowanie redakcyjneLaura Bakalarska, Anna Kucińska-Isaac

Opracowanie graficznePiotr Berezowski

Projekt okładkiŁukasz Lewandowski

Druk Sagalara, Łódź

© 2014 Jan TajchmanWarszawa–Toruń 2014

isbn: 978-83-63260-24-8

3

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE i-v

WSTĘP Uzasadnienie konieczności wprowadzenia standardów wykonywania dokumentacji projektowej dla architektonicznych i budowlanych obiektów zabytkowych vi-x

ROZDZIAŁ I Kolejność postępowania w procesie konserwacji i restauracji architektonicznych i budowla-nych obiektów zabytkowych 1

ROZDZIAŁ II Prace przedprojektowe dla architektonicznych i budowlanych obiektów zabytkowych 3 A. Rozpoznanie i inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowa 3 B. Kompleksowe badania historyczno-architektoniczne i konserwatorskie 3 C. Podstawy do sformułowania wniosków i wytycznych konserwatorsko- -architektonicznych 6 1. Uwarunkowania wewnętrzne tkwiące w zabytku 6 2. Zabytkoznawcza analiza wartościująca (ZAW) 9 3. Kondycja fizyczna zabytku, czyli stan techniczny jego zachowania 11

4. Zalecenia wynikające z teorii ochrony i konserwacji zabytków 11

ROZDZIAŁ III Wnioski i wytyczne konserwatorsko-architektoniczne 13

ROZDZIAŁ IV Prace projektowe dla architektonicznych i budowlanych obiektów zabytkowych 16

1. Projekt koncepcyjny (wstępny) architektoniczno-konserwatorski 162. Projekt budowlany a budowlano-konserwatorski 173. Projekt budowlany architektoniczno-konserwatorski 194. Projekty konserwatorskie (sporządzone przez konserwatorów- -restauratorów dzieł sztuki) 215. Projekt budowlany konstrukcyjno-konserwatorski 216. Projekty budowlane instalacji sanitarnych i elektrycznych 227. Projekty (rysunki) wykonawcze 22

4

ROZDZIAŁ V Realizacja

1. Realizacja prac budowlano-konserwatorskich (wraz z kontynuacją badań architektonicznych i obowiązkowymi nadzorami autorskimi) 232. Realizacja prac stricte konserwatorskich 243. Dokumentacje powykonawcze 25

ANEKS I Przykłady wadliwej i poprawnej adaptacji zabytków architektury

Wprowadzenie 27A. Wadliwa „adaptacja” dawnych koszar w Toruniu na hotel „Bulwar” 28B. Poprawna adaptacja spichrza przy ul. Mostowej w Toruniu na hotel „Spichrz” 30C. Jak powinna wyglądać adaptacja odbudowanego pałacu w Studzieńcu 34

ANEKS II Uczytelnienie niektórych działań konserwatorsko-restauratorskich bezpośrednio na zabytkach architektury

Wprowadzenie 35A. Uczytelnienie interwencji restauratorskich dotyczących substancji i formy 37B. Uczytelnienie zmian funkcjonalnych 46C. Sygnowanie prac konserwatorsko-restauratorskich 47D. Odkrywki ekspozycyjne 49

ANEKS III Najczęstsze błędy w projektowaniu i w realizacjach konserwatorskich(wybrane przykłady) 52

ANEKS IVKarta Wenecka (1964) 68

ANEKS V Karta ICOMOS (2003) – Zasady analizy, konserwacji i restauracji strukturalnej (konstrukcyjnej) dziedzictwa architektonicznego 71

i

WPROWADZENIE OD AU TOR A

Obcując z dawnymi dziełami architektury, uznanymi dziś już za zabytki, zazwyczaj jesteśmy pod wrażeniem ich formy i kompozycji. Gdy zabytek jest podniszczony i gdy posiada tzw. patynę, robi na nas jeszcze większe wrażenie, gdyż udowadnia, że jest dawny, autentyczny. Te spostrzeżenia przekonują nas, że mamy do czynienia z oryginałem, który przetrwał do naszych czasów, będąc dokumentem epoki, w  której powstał. Właśnie postać dokumen-talna zabytku jest jego największą wartością. Wiemy, że dokument tylko wtedy się liczy, gdy jest oryginalny, nieprzerobiony, czyli niesfałszowany. Nie powinniśmy zapominać, iż więk-szość ludzi pragnie obcować z  historią, chce doznać przeżycia poprzez kontakt z  auten-tykiem. Z tych względów m.in. rozwija się turystyka. Nikt nie jechałby do Krakowa, żeby obejrzeć kopię jedynego dzieła w Polsce Leonarda da Vinci – Damy z łasiczką w czasie, gdy oryginał był za granicą.

Nasuwa się pytanie, czy nadal będzie można zachwycać się naszymi dawnymi dzie-łami architektury, gdy nie będą już oryginalne, lecz zniekształcone złą przebudową lub złą adaptacją. Niestety wielu jest wśród nas takich, którzy uważają, iż z  zabytkami możemy postępować dowolnie, dowolnie je przerabiać, bo są naszą własnością. Zapominają, że zabytki – mimo iż posiadają właściciela – są także dobrem wspólnym, podlegającym ochro-nie. Przykro, że dla niektórych to dobro liczy się mniej niż doraźne interesy. Nieważne, co powiedzą kiedyś o złych działaniach ich wnukowie. Na pewno będą żałować, że ich dziadek zniszczył to, co przekazała mu historia.

To, czy zabytki architektury nadal zachowają swą wartość oryginału, zależy w  dużej mierze od świadomości i właściwego postępowania inwestora. Zależy także od projektanta, który potrafi przekonać niejednego właściciela o wartości historycznej i wartości oryginału danego zabytku. Także ważne jest to, czy ten architekt sam potrafi podporządkować się daw-nemu dziełu, aby jego koncepcja nie przekreśliła wartości, które są świadkami naszej histo-rii. Bez nich nie ma także historii narodu. Dobrze o tym wiedzieli nasi okupanci, świadomie niszcząc nasze miasta, naszą architekturę. Warto zastanowić się nad tym, czy nasze postę-powanie z zabytkami jest właściwe, zapewniające im dalsze przetrwanie, tak aby mogły być przekazane następnym pokoleniom bez zniszczeń.

Standardy w zakresie projektowania, realizacji i nadzorów prac konserwatorskich doty-czących zabytkowych obiektów architektury i budownictwa adresowane są do projektantów i inwestorów. Mają one uświadamiać – a jednocześnie podpowiadać – jak powinna wyglą-dać dokumentacja do prac prowadzonych w zabytkach, aby nie straciły swych podstawo-wych wartości.

Marzenia architektaMarzył, aby jego dzieło przetrwałobez zniszczenia.Projektując przebudowę zapominał,że poprzednik miał takie samepragnienia.

Jan Tajchman

ii

Ze wstępu dowiadujemy się, dlaczego w  warunkach polskich tak ważną sprawą jest opracowanie i wdrożenie w praktyce standardów opracowywania dokumen-tacji projektowej do prac w zabytkach architektury i budownictwa.

Rozdział I przedstawia kolejność i kompletność koniecznych działań w całym procesie konserwatorskim. Tylko takie postępowanie może zapewnić właściwe zacho-wanie i dalsze przetrwanie zabytków architektury i budownictwa.

Rozdział II uświadamia nas, iż kolejność postępowania rozpoczyna się od prac przed-projektowych, w których badania muszą mieć charakter interdyscyplinarny, gdyż od początku powinni w  nich uczestniczyć historycy architektury lub zabytkoznawcy oraz konserwatorzy-restauratorzy dzieł sztuki, na równych prawach z architektami i inżynierami budowlanymi.

Prace przedprojektowe muszą doprowadzić do pełnego rozeznania histo-rycznego i technicznego dawnego dzieła poprzez odpowiednie badania, które określają także uwarunkowania wewnętrzne tkwiące w  zabytku. Dopiero pełna wiedza o  zabytku wraz z  jego zabytkoznawczą analizą wartościującą (ZAW) i zaleceniami wynikającymi z teorii ochrony i konserwacji zabytków pozwolą na właściwe opracowanie wniosków i  wytycznych konserwator-sko-architektonicznych jako właściwej podstawy do projektowania. Podjęcie jakichkolwiek prac (projektowych i realizacyjnych) bez powyższych wnio-sków i wytycznych prowadzi zawsze do nieodwracalnych zniszczeń.

Rozdział III prezentuje zakres wniosków i  wytycznych konserwatorsko-architektonicz-nych, w których najważniejsze są: ogólna koncepcja konserwatorska oraz wytyczne do układu funkcjonalno-przestrzennego określające jego wartość oraz elementy, które nie mogą być naruszone, gdyż doprowadziłoby to do zniekształcenia, a nawet zniszczenia zabytku architektury.

Rozdział IV wyjaśnia nam specyfikę i  zakres projektów dla zabytków architektury i  budownictwa. Muszą to być projekty budowlano-konserwatorskie, a  nie tylko budowlane. Wynika to ze specyfiki prac, jakie należy podejmować w zabytkach, które z jednej strony wymagają powtarzania i stosowania daw-nych technik i  technologii, a  z  drugiej odrębnej specjalistycznej wiedzy i umiejętności w zakresie zabiegów konserwatorskich. Jedne i drugie nie są stosowane w nowym budownictwie. Mało tego, zabiegi i technologia typowe dla nowego budynku w wielu przypadkach zastosowane w zabytkach prowa-dzą do destrukcji i nieodwracalnych zmian, i  to najczęściej przy poniesio-nych wielkich kosztach. (W tej sytuacji aż dziw bierze, że w Ustawie o ochro-nie zabytków i  opiece nad zabytkami roboty budowlano-konserwatorskie zastąpiono robotami budowlanymi).

iii

Ponadto w  zakres projektu budowlano-konserwatorskiego wchodzą projekty stricte konserwatorskie (dla substancji kamiennych i  ceglanych, detali architektonicznych, malarstwa ściennego i  kolorystyki), które mogą być tylko wykonywane przez konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki. Konserwatorzy ci w swoim zakresie już dawno powinni mieć odpowiednie uregulowania prawne. Niestety zakres ich opracowań często wykonują inży-nierowie, którzy nie mają stosownej wiedzy, ale mają uprawnienia. Prowadzi to niejednokrotnie do arbitralnych zaleceń na budowie oraz zniszczeń i destrukcji, często za duże pieniądze.

Dla zabytków architektury i budownictwa winny być zawsze opracowy-wane zarówno projekty koncepcyjne (wstępne), jak i wykonawcze. Ponadto i architekci, i autorzy dokumentacji historycznych muszą być zobowiązani do przygotowania wytycznych konserwatorskich dla konstruktorów oraz pro-jektantów instalacji sanitarnych i elektrycznych. Wreszcie projekty budow-lano-konserwatorskie muszą być „otwarte” na wprowadzanie zmian wyni-kających z  odkryć konserwatorskich (zabytkowych elementów i  detali) na budowie.

Rozdział V zwraca uwagę na specyfikę realizacji, która odbywa się w  zakresie robót budowlano-konserwatorskich oraz ściśle konserwatorskich, a także potrzebę obowiązkowego nadzoru autorskiego nad pracami budowlano-konserwa-torskimi. Nadzór autorski jest bowiem przedłużeniem procesu projektowa-nia. W rozdziale tym jest mowa także o konieczności kontynuowania badań architektonicznych podczas prac realizacyjnych. Prace te muszą być zakoń-czone odpowiednią dokumentacją powykonawczą, a w zabytkach o większej wartości także publikacją.

Aneks I prezentuje przykłady niewłaściwej i poprawnej adaptacji zabytków do współ-czesnych funkcji.

Aneks II pokazuje liczne przykłady uczytelnień (poprawne i błędne) niektórych dzia-łań konserwatorsko-restauracyjnych bezpośrednio na zabytkach.

Aneks III przytacza najczęstsze rozwiązania patologiczne w  konserwacji i  restauracji zabytków, które przyczyniają się do ich zniszczenia.

Aneks IV Karta Wenecka (1964).Aneks V Karta ICOMOS (2003).

Prof. Jan Tajchman

iv

WPROWADZENIE OD WYDAWCY

Jubileusz 85-lecia urodzin Pana Profesora Jana Tajchmana, zasłużonego badacza, organiza-tora, teoretyka i praktyka oraz nauczyciela konserwacji zabytków architektury i budownic-twa, jest właściwą okazją do zaprezentowania i upowszechnienia Jego własnej, wypracowa-nej w oparciu o gromadzone przez lata doświadczenia, koncepcji metodologicznej, wyzna-czającej standardy opracowywania dokumentacji projektowej i sposobu postępowania przy pracach prowadzonych w  zabytkach architektury i  budownictwa. Wieloletnie doświad-czenie Pana Profesora w  zakresie badań i  projektowania architektonicznego w  obiek-tach zabytkowych, a  także Jego pionierska praca w  dziedzinie historii technik budowla-nych pozwoliły Mu na wypracowanie usystematyzowanego materiału, który cechuje wni-kliwość i  kompleksowość. W  wyznaczonej metodologii postępowania Autor odnosi się do wszystkich etapów procesu inwestycyjnego oraz zadań, jakie stawiane są dziś przed służbami konserwatorskimi. Przypomina o  obowiązku stosowania elementarnych reguł i  zasad, zgodnych z  duchem Karty Weneckiej, jak również o  szacunku dla autentycz-nej substancji zabytku, jego koncepcji artystycznej i przestrzennej oraz potrzebie interdy-scyplinarnego działania w  tworzeniu nowoczesnych metod sporządzania dokumentacji konserwatorskiej.

Konieczność opracowania standardów dokumentacji projektowej i  powykonawczej dotyczącej różnego typu prac przy zabytkowych obiektach architektonicznych, budowla-nych i inżynierskich nie podlega wątpliwości. Standardy takie są wyczekiwane z niecierpli-wością tak przez polskie służby konserwatorskie, projektantów, restauratorów, jak i przez jednostki zajmujące się archiwizowaniem dokumentacji. O wartości aplikacyjnej standar-dów konserwatorskich dla zabytków architektury i budownictwa w znacznej mierze sta-nowi jednak ich możliwie obiektywny i uniwersalny charakter, a nade wszystko ich spój-ność z  obowiązującym porządkiem prawnym, która de facto warunkuje możliwość ich praktycznego wykorzystania do wszystkich obiektów i do różnego rodzaju wykonywanych przy nich prac, na wszystkich etapach realizacyjnych. Wiele cennych wytycznych, wska-zówek i  zaleceń Pana Profesora, zawartych w opracowanym materiale, niestety nie znaj-duje jeszcze umocowania w prawie obowiązującym w naszym kraju. Nie ulega jednak kwe-stii, że obligatoryjnie powinny one być wykorzystane w procesie tworzenia nowego prawa w przyszłości.

v

Dlatego podjęcie przez Pana Profesora Jana Tajchmana tematu standaryzacji należy traktować jako znaczący krok na drodze do uporządkowania obecnie funkcjonującego sys-temu ochrony zabytków w dziedzinie projektowania i nadzorowania prac konserwatorskich prowadzonych w obiektach architektury i budownictwa. Należy mieć również nadzieję, że autorski materiał zawarty w publikacji oddawanej dziś do rąk Czytelników przyczyni się do wprowadzenia w przyszłości powszechnie obowiązujących, jednolitych zasad opracowywa-nia konserwatorskiej dokumentacji projektowej i powykonawczej, a przez to do podniesie-nia jakości wykonywanych prac konserwatorskich w zabytkowych obiektach architektury i budownictwa w Polsce.

prof. Małgorzata RozbickaDyrektor Narodowego Instytutu Dziedzictwa

vi

WSTĘP Uzasadnienie konieczności wprowadzenia standardów wykonywania dokumentacji projektowej dla architektonicznych i budowlanych obiektów zabytkowych1

Na wstępie wypada zaznaczyć, iż Izba Architektów Rzeczypospolitej Polskiej w 2006 r. przy-jęła Standardy Wykonywania Zawodu, a w 2007 r. Dolnośląska Izba Okręgowa Architektów (DIOA) opublikowała Standardy opracowania projektu budowlanego2. Konieczność wpro-wadzenia standardów wykonywania dokumentacji projektowej dla budowlanych obiektów zabytkowych (czyli zabytków nieruchomych) wynika i z pilnej potrzeby, ale także i z art. 34 ust. 2 ustawy Prawo budowlane z 1994 r. (z późniejszymi zmianami), który mówi: „Zakres i treść projektu budowlanego powinny być dostosowane do specyfiki i charakteru obiektu i stopnia skomplikowania robót budowlanych”.

Specyfika i  charakter budowlanych obiektów zabytkowych (zabytków nieruchomych) stwarza konieczność poszerzenia projektu budowlanego o problematykę historyczną i badaw-czą oraz konserwatorską opracowywaną w stadium przedprojektowym, a także o problema-tykę konserwatorską przewidzianą zarówno w projekcie budowlanym, jak i wykonawczym.

Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 25 kwietnia 2012 r. w  sprawie szczegółowego zakresu formy projektu budowlanego brzmi: „Rozporządzenie określa szczegółowy zakres i formę projektu budowlanego stanowiącego podstawę do wydania decyzji o pozwoleniu na budowę, nie ograniczając zakresu opra-cowań projektowych w stadiach poprzedzających opracowanie projektu budowlanego, wykonywanych równocześnie, w  szczególności projektu technologicznego oraz na potrzeby związane z wykonywaniem robót budowlanych”.

W związku z powyższym projekt dla zabytku architektury winien być projektem budow-lano-konserwatorskim i  tak się nazywać, a  nie tylko projektem budowlanym. Poprawna realizacja tego projektu stwarza konieczność prowadzenia robót budowlano-konserwator-skich, a nie budowlanych oraz prac stricte konserwatorskich.

1 W 2008 r. autor opublikował artykuł pt. W sprawie konieczności ustanowienia standardów wykonywania projektów dotyczących prac planowanych w zabytkach architektury, który ukazał się w dwóch periodykach: „Ochronie Zabytków” 2008, nr 1 (s. 79-106) oraz „Wiadomościach Konserwatorskich” 2008, nr 24 (s. 17-47).

2 Izba Architektów Rzeczypospolitej Polskiej. Zasady Etyki Zawodu Architekta. Standardy Wykonywania Zawodu i Zakres Usług Architekta przyjęte uchwałą KRiA 13 stycznia 2006 r., s. 13-60 oraz Komentarz DOIA do rozporządzenia w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego [w:] Ogólnopolski Kwar-talnik Krajowej Izby Architektów „Zawód Architekt” 2007, nr 1 (s. 42-53).

vii

Wspomniana specyfika i charakter obiektu zabytkowego wymagają: A – Świadomości u wszystkich uczestników prac projektowych, a potem także u wszystkich

realizatorów robót wykonawczych, iż obiekt zabytkowy musi być zachowany i przeka-zany następnym pokoleniom bez zniszczeń i istotnych przekształceń.

B – Uczestnictwa zarówno w projektowaniu, jak i w realizacji dodatkowych specjalistów: historyków-architektów, zabytkoznawców oraz konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki, tworzących razem zespół wielodyscyplinarny.

C – Znajomości (u wszystkich uczestników) dawnych technik budowlanych odmiennych od współczesnych rozwiązań i technologii, a także wiedzy o dawnym procesie budowlanym.

D – Znajomości zasad projektowania wynikających ze specyfiki dawnych budynków zabyt-kowych oraz z teorii ochrony i konserwacji zabytków.

E – Znajomości współczesnych metod i zabiegów konserwatorskich.F – Świadomości, iż wiele współczesnych metod budowlanych nie może być stosowanych,

gdyż często powodują one nieodwracalne szkody w obiektach zabytkowych.

Ad A – O konieczności zachowania i przekazania zabytków następnym pokoleniom wyraź-nie mówią: 1. Karta Wenecka z 1964 r. we wstępie3

2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1992 r. w preambule4

3. Konwencja o  ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, przyjęta w  Gre- nadzie w 1985 r., ratyfikowana przez Polskę dopiero w 2012 r.5

Ad B – Karta Wenecka w art. 2 zawiera stwierdzenie: „Konserwacje i restauracje zabytków stanowią dyscyplinę, która odwołuje się do wszystkich gałęzi nauki i techniki, mogą-cych wnieść wkład do badań i ochrony dziedzictwa zabytkowego”6.Zasady zawarte w Karcie ICOMOS z 2003 r. bardziej skrótowo zwracają uwagę na ten problem: „Konserwacja, wzmocnienie i  restauracja zabytków architektury wymagają działań interdyscyplinarnych”7.

Ad C – O potrzebie znajomości zarówno dawnych struktur budowlanych, jak i dawnych technik oraz dawnych technologii budowlanych przez wszystkich uczestników procesu konserwatorskiego uświadamia nas wspomniana Karta ICOMOS z 2003 r.:„Wartość zabytku leży nie tylko w jego wyglądzie, ale także w autentyczności wszystkich jego składników będących wynikiem stosowania specyficznych technologii budowla-nych charakterystycznych dla danego okresu, stanowiących o unikalności obiektu”8.

3 Karta Wenecka 1964 [w:] „Vademecum Konserwatora Zabytków”. Międzynarodowe Normy Ochrony Dziedzictwa Kultury. Biuletyn ICOMOS, Warszawa 1996, s. 19.

4 K. Zeidler, Pojęcie „dziedzictwa narodowego” w  Konstytucji RP i  jego prawna ochrona, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2004, t. 12, s. 343 i nast.

5 Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy z 1985 r., ratyfikowana przez Polskę w 2012 r. – Dz.U. 2012, nr 39, poz. 210.

6 Karta Wenecka, jw., s. 20.7 Karta ICOMOS 2003. Zasady analizy, konserwacji i restauracji strukturalnej (konstrukcyjnej) dziedzictwa

architektonicznego (wydane na 14. zgromadzeniu ICOMOS w 2003 r., pkt 1.1. ICOMOS Charter – Principles for the analysis, conservation and structural restoration of architectural heritage (2003). Tłumaczenie Karty (J. Arszyńska i M. Gogolin) – patrz aneks V na końcu opracowania.

8 Tamże, pkt 1.3.

viii

Ad D – O podejściu w trakcie projektowania do dawnych struktur budowlanych uświada-mia nas także ta sama Karta ICOMOS:„Istotne wartości struktury obiektu i jego otoczenia w ich oryginalnym lub dawnym sta-nie nie mogą być zniszczone. Wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, należy unikać usuwania lub wymiany historycznego materiału (substancji) lub zmiany istotnych cech architektury”.„W szczególności usuwanie struktur wewnętrznych przy pozostawieniu jedynie fasady nie spełnia kryteriów konserwatorskich”9.O tych samych problemach mówi także Konwencja o ochronie dziedzictwa architekto-nicznego Europy (Polska ratyfikowała ją w 2012 r.), która w art. 5 stwierdza:„Każda ze stron zobowiązuje się do wydania zakazu usuwania całości lub części każ-dego obiektu zabytkowego będącego pod ochroną, chyba że ich stan techniczny wymu-sza taką konieczność”10.

W art. 11 i 12 Konwencji zwrócono uwagę na problemy adaptacji zabytków architekto-nicznych:„Każda ze stron, szanując architektoniczny i historyczny charakter dziedzictwa, zobo-wiązuje się do popierania: – wykorzystania dóbr chronionych dla potrzeb współczesności;– adaptacji, o ile to możliwe, starych budynków do nowych celów;– zapewnienia, żeby skutki tej dostępności nie wpływały negatywnie na charakter

architektoniczny i historyczny tych dóbr lub ich otoczenia”11.

Ad E i F – Karta ICOMOS 2003 zaleca:„Wybór pomiędzy „tradycyjnymi” a „innowacyjnymi” technikami powinien być roz-ważany w każdym przypadku indywidualnie, preferując te najmniej inwazyjne i najbar-dziej kompatybilne z wartościami zabytku, mając na uwadze wymagania bezpieczeń-stwa i trwałości”12.

Po przedstawieniu podstawowych wymagań dotyczących konieczności dostosowania pro-jektów do specyfiki obiektów zabytkowych warto zastanowić się, czy projektanci (archi-tekci i  konstruktorzy) otrzymują w  tym zakresie odpowiednią wiedzę na studiach wyż-szych. Niestety, politechniki i uniwersytety techniczne nastawione wyłącznie na współcze-sne projektowanie nie mają czasu (a  często i odpowiedniej kadry) do zapoznania swych studentów z dawnymi zabytkowymi rozwiązaniami, które należy chronić, ani z metodami konserwatorsko-restauratorskimi. Nawet zakłady (katedry), których pracownicy prowadzą badania historyczne, nie mają możliwości przekazania ich wyników wszystkim swoim słu-chaczom w ramach kursowych zajęć.

Zdecydowana większość architektów i konstruktorów nic nie wie o dawnych techni-kach budowlanych, o konstrukcjach drewnianych stropów i dachów oraz o innych zabyt-

9 Tamże, pkt 3.11., 3.14 oraz 1.3.10 Konwencja, jw., art. 5.11 Tamże, art. 11 i 12; przez „dobro” rozumie się „zabytek” zgodnie z tradycją polską.12 Karta ICOMOS 2003, jw., pkt 3.7.

ix

kowych elementach, które powinni zachować lub naprawić. Wystarczy wspomnieć tylko o tragicznych wręcz przykładach wyrzucania stolarek okiennych będących w dobrym sta-nie, gdyż architekt nie wie, jak można poprawić warunki termiczne, jednocześnie zachowu-jąc dawną oryginalną substancję.

O  błędnym podejściu do projektowania nie tylko w  budynkach zabytkowych, ale także w tzw. modernizacjach czy rewaloryzacjach dobrej architektury współczesnej (czę-sto żyjących jeszcze nieprzeciętnych architektów) mogliśmy przekonać się na tzw. Sesjach Konserwatorskich pt. „Między ortodoksją a kreacją”, które odbyły się między innymi w paź-dzierniku 2012, 2013 oraz 2014 r. w Warszawie.

Inżynierowie budowlani przygotowani są wyłącznie do nowych technik i  technologii budowlanych, które w większości przypadków nie nadają się do zastosowania w budynkach zabytkowych, gdyż bardzo często przyczyniają się do ich destrukcji. Wystarczy wymienić na przykład cementowe zaprawy stosowane do murów gotyckich lub betony, a nawet i żelbe-tony nakładane na sklepienia z polichromią, co powoduje jej zniszczenie, nie mówiąc o dość nagminnym wypróżnianiu pach sklepiennych, co zawsze prowadzi do destrukcji sklepie-nia. Znajomość dawnych technik i technologii potrzebna jest nie tylko do ich rozeznania celem zachowania historycznych rozwiązań, ale bardzo często także do ich powtórzenia. Próbę podejmowania się prac konserwatorsko-restauratorskich bez znajomości historycz-nych technik budowlanych, bez rozeznania dawnych rozwiązań, można porównać do leka-rza leczącego chorych bez znajomości anatomii człowieka.

Następne jeszcze większe zagrożenie dla zabytków architektury wynika ze złego kształ-cenia przyszłych architektów, uczącego ich „modernizacji” zabytków, czyli dowolnego ich przekształcania, a więc niszczenia. Należy stwierdzić, iż w całej teorii ochrony i konserwacji dziedzictwa architektonicznego nie ma mowy o modernizacji. Jest natomiast mowa o ada-ptacji zabytków do współczesnych potrzeb, jednak na określonych warunkach. Termin „modernizacja” wymyślono dla usankcjonowania planowanych zniszczeń. Z  przykrością należy stwierdzić, iż w „modernizacji”, czyli w niszczeniu zabytków, ale także architektury modernistycznej, przodują absolwenci Wydziałów Architektury, którzy kiedyś, po wojnie, wiedli prym najpierw w odbudowie, a potem w konserwacji i restauracji zabytków archi-tektury.

Brak odpowiedniego przygotowania większości architektów i prawie wszystkich inży-nierów budowlanych, brak poszanowania dla wartości zabytkowych wielu inwestorów i  niektórych decydentów terenowych oraz niedoskonałość prawa o  ochronie zabytków – są główną przyczyną podejmowania niewłaściwych działań, powodujących degradację naszego dziedzictwa architektonicznego.

Jednocześnie należy podkreślić, iż istnieje już spora grupa projektantów, którzy wie-dzę konserwatorską zdobyli na studiach podyplomowych, a nawet poprzez własną pracę i naukę. Cóż z tego, skoro najczęściej nie oni wygrywają przetargi, bo uprawnienia do pracy z zabytkami posiadają wszyscy – bez względu na wiedzę i umiejętności oraz odpowiednie kwalifikacje. Mało tego, wszyscy architekci są uprawnieni do prowadzenia badań architek-tonicznych w zabytkach architektury, mimo że na studiach nie otrzymali żadnej, najmniej-szej nawet wiedzy w  tym zakresie. Także niewielu inżynierów podejmuje pracę zgodnie z zasadami etyki zawodu, które wyraźnie mówią: „Architekci podejmują się wykonywania pracy zawodowej jedynie wówczas, gdy dysponują odpowiednią wiedzą i umiejętnościami

x

oraz odpowiednimi finansowymi i technicznymi możliwościami realizacji umownych zobo-wiązań wobec klientów”13. Podobnie ujmuje tę kwestię Kodeks etyczny inżynierów budow-lanych: „Inżynier powinien podejmować tylko takie zadania, do których wykonania jest teoretycznie i praktycznie przygotowany i przeszkolony”14.

Powstrzymanie degradacji dziedzictwa architektonicznego może nastąpić jedynie poprzez:1. Wprowadzenie jak najszybciej obowiązujących standardów w zakresie projektowa-

nia, realizacji i nadzorów prac konserwatorskich dotyczących zabytków architektury i budownictwa.

2. Spowodowanie działań, które do projektowania w zabytkach architektury dopuszczą architektów i inżynierów budowlanych odpowiednio przygotowanych. Obecnie wie-dzę w tym zakresie dają jedynie ukierunkowane studia podyplomowe.

Nie wszyscy jeszcze dziś zdają sobie sprawę, iż konserwacja i restauracja zabytków architek-tury stała się już wyodrębnioną specjalizacją w ramach architektury, bo wymaga odrębnej wie-dzy specjalistycznej, odrębnych technologii i umiejętności niestosowanych w nowym budow-nictwie. Ponadto już w projektowaniu, a potem i w realizacji muszą uczestniczyć specjaliści: historycy-architekci lub zabytkoznawcy oraz konserwatorzy-restauratorzy dzieł sztuki.

Warto też zwrócić uwagę na zapis w ust. 2 art. 14 Prawa budowlanego, które stwierdza, że w ramach uprawnień budowlanych w specjalnościach (wg ust. 1. pkt 1 i 2) architektonicz-nej i konstrukcyjno-budowlanej mogą być wyodrębnione specjalizacje. Koniecznym staje się, aby dla dobra naszego dziedzictwa architektonicznego wprowadzić następujące specja-lizacje uprawnień budowlanych:

a) architektoniczno-konserwatorską dla architektów,b) budowlaną konstrukcyjno-konserwatorską dla inżynierów budowlanych.Ponadto warto zwrócić uwagę, iż standardy uprawiania architektury zobowiązują

do poszanowania wartości zastanych w pkt A.1.1. „Architekt stara się możliwie najpełniej poznać i zrozumieć szeroko pojmowane potrzeby sfery publicznej. Jego obowiązkiem jest ich uwzględnienie w jego pracy oraz dostrzeganie jej skutków dla tej sfery. Podejmując się świad-czenia usług poznaje miejsce ich realizacji, jego otoczenie, krajobraz i wymagania jego ochrony, zabudowę i jej cechy historyczne i kulturowe, przyszłe potrzeby i plany rozwoju, warunki ekonomiczne i standardy życia zamieszkującej je społeczności”.

Stosunek do wymagań klienta określa pkt A.2.2. „Architekt nie przedkłada interesu klienta nad interes publiczny. Jeżeli realizacja potrzeb klienta wiąże się z naruszeniem war-tości kulturowych, społecznych lub innych mających znaczenie dla sfery publicznej, archi-tekt chroni te wartości na równi z poszanowaniem klienta. Jeżeli jednak są one w konflikcie, którego architekt nie może lub nie umie usunąć albo rozwiązać, winien odstąpić od realiza-cji zamówienia”15.

13 Izba Architektów Rzeczypospolitej Polskiej, Kodeks etyki zawodowej architektów, załącznik do Uchwały 01 III Sprawozdawczego Krajowego Zjazdu Architektów, podjętej w dniu 18 czerwca 2005 r., z późniejszymi zmianami. Zasada 3, reguła 3.2.

14 Kodeks zasad etyki zawodowej członków Polskiej Izby Inżynierów Budownictwa z dnia 2 lutego 2007 r.15 Izba Architektów Rzeczypospolitej Polskiej. Zasady Etyki Zawodu Architekta. Standardy Wykonywania

Zawodu i Zakres Usług Architekta przyjęte uchwałą KRiA 13 stycznia 2006 r.: Standard A.1.1. oraz Standard A.2.2.

xi

ROZDZIAŁ I Kolejność postępowania w procesie konserwacji i restauracji architektonicznych i budowlanych obiektów zabytkowych

Poprawne zaprogramowanie i przeprowadzenie procesu konserwacji i restauracji zabytku architektury i budownictwa uwarunkowane jest nie tylko odpowiednią wiedzą, ale też przy-jęciem określonej metody postępowania. Jej kolejność przedstawia się następująco:I  Prace przedprojektowe

1. Wstępne rozpoznanie zabytku (zespołowe).2. Inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowa zabytkowego obiektu architektonicznego

i budowlanego wraz z detalami.3. Kompleksowe badania historyczne: studium historyczno-konserwatorskie oraz

badania historyczno-architektoniczne i ewentualnie archeologiczne (po uzyskaniu zgody WKZ) celem rozeznania tzw. uwarunkowań wewnętrznych zakończonych zabytkoznawczą analizą wartościującą (ZAW) i wytycznymi konserwatorsko-archi-tektonicznymi dla całego budynku i jego układu funkcjonalno-przestrzennego.

4. Kompleksowe badania konserwatorskie stanu zachowania substancji zabytkowej obiektu architektonicznego i  budowlanego oraz jego elementów wystroju i  detali zabytkowych wraz z  określeniem ich budowy oraz właściwości technologicznych (z jednoczesnym ustaleniem czynników korozyjnych, takich jak zawilgocenie, zaso-lenie i  szkodniki biologiczne), zakończone wnioskami i  wytycznymi dla poszcze-gólnych rodzajów elementów zabytkowych (badania te wykonują konserwatorzy-re-stauratorzy dzieł sztuki).

5. Określenie technicznego stanu zachowania budowli (ekspertyza konstrukcyjna) wraz z wnioskami i wytycznymi konstrukcyjnymi uwzględniającymi problematykę konserwatorską. (W tym zakresie pomocna jest Karta ICOMOS 2003 – patrz aneks V).

6. Badanie geologiczne podłoża (w zależności od potrzeb konstruktora lub konser-watora-restauratora dzieł sztuki).

7. Ogólne wnioski i  wytyczne konserwatorsko-architektoniczne opracowane zespo-łowo i podsumowujące wytyczne z poprzednich opracowań (jako zakończenie prac przedprojektowych).

II Prace projektoweA. Architektoniczno-konserwatorski projekt koncepcyjny (wstępny)

1

xii

1. Projekt koncepcyjny (wstępny) zagospodarowania terenu.2. Projekt koncepcyjny (wstępny) architektoniczno-konserwatorski budynku.3. Projekt koncepcyjny aranżacji wnętrz (w  zależności od potrzeb, szczególnie przy

zachowanych zabytkowych elementach wystroju).B. Projekt budowlano-konserwatorski, na który składają się:

1. Projekt zagospodarowania otoczenia zabytku.2. Projekt budowlany architektoniczno-konserwatorski.3. Projekty stricte konserwatorskie dla substancji zabytkowej i elementów wystroju oraz

detali zabytkowych (sporządzone przez konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki).4. Projekt wnętrz (w zależności od potrzeb).5. Projekt konstrukcyjny.6. Projekty instalacji sanitarnych.7. Projekty instalacji elektrycznych.

C. Projekty wykonawcze (rysunki wykonawcze) dla całego zabytku, a szczególnie jego ele-mentów i detali (jeżeli nie zostały opracowane w ramach projektu budowlanego, architek-toniczno-konserwatorskiego).

III Prace realizacyjne1. Realizacja robót budowlano-konserwatorskich.2. Realizacja prac stricte konserwatorskich, dotyczących wystroju i  substancji zabyt-

kowej.3. Kontynuacja badań historycznych.4. Nadzory autorskie.

IV Dokumentacje powykonawcze1. Dokumentacja powykonawcza architektoniczno-konserwatorska. 2. Dokumentacje powykonawcze dotyczące konserwacji i  restauracji wystroju i  sub-

stancji zabytkowej.3. Dokumentacje powykonawcze branżowe.

2

xiii

ROZDZIAŁ IIPrace przedprojektowe dla architektonicznych i budowlanych obiektów zabytkowych

A. Rozpoznanie i inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowa1. Wstępne rozeznanie zabytku Powinno być ono dokonane na obiekcie przez wszystkich uczestników: badań historycz-nych, konserwatorskich, technicznych i przyszłych projektantów.2. Inwentaryzacja pomiarowo-rysunkowaDokładne poznanie zabytku rozpoczynamy od pomiarowo-rysunkowej inwentaryzacji budowlano-konserwatorskiej, która obok wartości praktycznych posiada wartość naukową, czyli dokumentalną, bo rejestruje stan obiektu przed pracami, które mogą wprowadzać pewne zmiany. Inwentaryzacja musi być nie tylko dokładna pod względem technicznym i przedstawiona w odpowiedniej skali (zazwyczaj 1:50), ale powinna odwzorować widoczne przekształcenia i deformacje. Zawsze musi być zaopatrzona w podziałkę graficzną.

Układ przestrzenny zabytku, poza rzutami, zazwyczaj wymaga kilku, a nie tylko dwóch przekrojów pionowych. Musi też uwzględniać wszystkie detale zabytkowe, które poza ozna-kowaniem ich na rzutach powinny być narysowane oddzielnie w odpowiednich skalach, tj. 1:10 (wyjątkowo 1:20 lub 1:5) oraz szczegóły 1:1. Już w trakcie prac inwentaryzacyjnych włącza się autor (lub autorzy) badań historycznych, typując do pomiarów elementy ważne ze względów historycznych i  konserwatorskich. Najlepsza sytuacja występuje wtedy, gdy inwentaryzację pomiarowo-rysunkową wykonuje autor przyszłego projektu konserwator-skiego, gdyż tylko w ten sposób jest on w stanie wyczerpująco poznać zabytek w jego zasta-nej formie. Ponadto poprzez inwentaryzację konserwatorską architekt uczy się cierpliwo-ści i pokory wobec zabytku, tak potrzebnych przy projektowaniu prac konserwatorskich, jeżeli mają one uszanować zabytek. Korzystanie z cudzego opracowania pozbawia projek-tanta możliwości dokładnego poznania zabytku, którego nie są w stanie zastąpić nawet dość wnikliwe oględziny.

B. Kompleksowe badania historyczno-architektoniczne i konserwatorskiePodstawę poznania zabytku architektury i  jego elementów oraz wystroju stanowią kom-pleksowe badania historyczno-architektoniczne i konserwatorskie, których zakres każdo-razowo zależy od specyfiki danego zabytku. W praktyce możemy mieć do czynienia z czte-rema głównymi rodzajami badań, w zależności od zastosowanej metody i wykorzystania różnorodnych źródeł. Są to:

3

xiv

a. studium historyczno-konserwatorskie,b. badania historyczno-architektoniczne,c. badania archeologiczne,d. badania konserwatorskie detali, wystroju oraz substancji zabytkowej (wykony-

wane przez konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki).

– Ad a. Studium historyczno-konserwatorskie obejmuje badania prowadzone metodami humanistycznymi poprzez analizę archiwalnych źródeł pisanych i ikonograficznych (a także kartograficznych) oraz analizę formy i funkcji samego dzieła architektonicznego w konfronta-cji ze stanem wiedzy zawartej w odpowiedniej literaturze dotyczącej samego zabytku, a także w  literaturze ogólnej, związanej z  kategorią dzieł, do której on należy. Studium to winno wyprzedzać wszystkie inne badania, stanowiąc dla nich źródło potrzebnej wiedzy historycznej.– Ad b. Badania historyczno-architektoniczne prowadzone są metodą powierzchniową i częściowo sondażową poprzez analizę zastanych struktur, materiałów oraz technik i tech-nologii budowlanych, a także stratygrafii substancji zabytku w celu rozpoznania i udoku-mentowania zarówno procesu budowy, jak i późniejszych przekształceń poprzez graficzne rozwarstwienia i teoretyczne rekonstrukcje. Badania te powinny być skorelowane z wyni-kami studium historyczno-konserwatorskiego lub je obejmować, jeżeli nie było ono wyko-nane uprzednio.– Ad c. Badania archeologiczne prowadzone są metodą wykopaliskową (ingerującą w war-stwy kulturowe). Obejmują one analizę i dokumentację warstw kulturowych oraz zawartych w nich zabytków jako świadectw kultury materialnej. Specyfika tych prac wymaga często jednoczesnego zabezpieczenia i konserwacji pozyskanych zabytków, które wydobyte mogą ulec szybkiej degradacji. Czasami zachodzi potrzeba zabezpieczenia szczególnych stano-wisk archeologicznych (kurhany, grodziska, itp.).– Ad d. Badania konserwatorskie w zabytkach architektury dotyczą wystroju, detali archi-tektonicznych, a  także często i historycznej substancji budowlanej. Prowadzone są przez konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki (różnych specjalności, często wspomaganych przez przedstawicieli innych nauk, w tym przyrodniczych dla analiz fizyko-chemicznych, bądź badań instrumentalnych). Badania te mają na celu rozpoznanie wyżej wymienio-nych elementów pod kątem ich budowy i użytych materiałów oraz ich właściwości fizycz-no-mechanicznych, faktury i kolorystyki, analizy nawarstwień, stanu zachowania i znisz-czeń z podaniem ich przyczyn. Celem badań jest przygotowanie wytycznych do projektów konserwatorskich. Najkorzystniej jest, gdy badania konserwatorskie prowadzone są razem z badaniami historyczno-architektonicznymi.

Szczegółowy zakres badań konserwatorskich:1. Rozpoznanie wstępne zabytku (niezależnie od wstępnego rozeznania zespołowego)

a) Zapoznanie się z dokumentacją zabytku wykonaną kiedyś, jak również z dokumen-tacją kompleksowych badań historyczno-architektonicznych.

b) Analiza dotychczas przeprowadzonych prac konserwatorskich, naprawczych lub remontowych.

c) Analiza mikroklimatu i stopnia zanieczyszczenia środowiska.d) Badania interdyscyplinarne: hydrogeologiczne, archeologiczne, konstrukcyjne.

4

xv

2. Dokumentacja stanu zachowania (opisowa, fotograficzna i rysunkowa)3. Badania stanu zachowania

a) Badania stopnia zawilgocenia badanych elementów / obiektów.b) Badania prowadzone in situ (m.in. odkrywki) oraz pobranie próbek do badań labo-

ratoryjnych (z pełną dokumentacją wykonanych prac i miejsc pobrania próbek).c) Analiza ilościowa i jakościowa soli zawartych w murze, glebie i badanych detalach

architektonicznych.d) Badanie budowy i składu materiałów kamiennych naturalnych i sztucznych.e) Analiza mikroskopowa (optyczna, polaryzacyjna, analiza petrograficzna, elektronowa).f) Analiza chemiczna.g) Analiza instrumentalna (EDX, dyfrakcja rentgenowska, FTIR, termiczna analiza

różnicowa, XRF, LIBS itp.).h) Badania właściwości fizycznych i mechanicznych materiałów kamiennych natural-

nych i sztucznych.i) Badania mikrobiologiczne.j) Analiza budowy i właściwości nawarstwień (w tym także fałszywej patyny).k) Analiza opracowań kolorystycznych, m.in. malarskich i  glazury (stratygrafia,

spoiwa, pigmenty).4. Podsumowanie wyników badań5. Przyczyny zniszczeń6. Wnioski i wytyczne do projektu (dla poszczególnych elementów wraz z ich aranżacją)

Uwagi związane z badaniamiZarówno dobro nauki, jak i  zabytku wymaga, aby te różne, wzajemnie uzupełniające się badania były prowadzone pod jednym wspólnym kierownictwem (a przynajmniej koordy-nacją), przy ścisłej współpracy wszystkich prowadzących je osób, tak by można było na bie-żąco konfrontować spostrzeżenia i wyciągać wnioski.

W  wyniku kompleksowych badań winniśmy otrzymać wizję architektoniczno-prze-strzenną danego zabytkowego obiektu budowlanego na poszczególnych etapach jego roz-woju. Wizja ta powinna być odpowiednio udokumentowana. Jest to bardzo ważne zarówno dla wniosków naukowych, jak i wytycznych dla przyszłej problematyki projektowo-konser-watorskiej.

Byłoby dobrze, aby autor przyszłego projektu (chociaż częściowo) mógł uczestniczyć w badaniach historyczno-architektonicznych. Natomiast z całą pewnością musi zapoznać się szczegółowo z  badaniami kompleksowymi oraz z  ich wynikami. Efektem końcowym tych badań winny być wnioski do opracowania wytycznych dla przyszłego projektu konser-watorsko-architektonicznego. Ponadto z  badań tych należy wyciągnąć wnioski naukowe, precyzując, co one wniosły do wiedzy ogólnej i  szczegółowej na temat danego zabytku. Powinno się także sprecyzować dalsze postulaty badawcze, które winny być zrealizowane w trakcie robót budowlano-konserwatorskich, pozwalających na dotarcie do elementów do tej pory niedostępnych.

Wniosek wynikający z tego jest taki, iż w trakcie realizacji prac budowlano-konserwa-torskich należy kontynuować podjęte badania. W trakcie badań rozpoznajemy wszystkie tzw. uwarunkowania wewnętrzne.

5

xvi

C. Podstawy do sformułowania wniosków i  wytycznych konserwatorsko-architekto-nicznychSzczegółowa wiedza o  zabytku architektury i  wyniki zabytkoznawczej analizy warto-ściującej (ZAW) oraz zalecenia wynikające ze współczesnej teorii ochrony i  konserwacji zabytków stanowią podstawę do sformułowania wniosków i wytycznych konserwatorsko- -architektonicznych. Schemat tych działań przedstawia poniższy diagram.

Schemat przedstawiający podstawy do sformułowania wniosków i wytycznych konserwatorsko-architektonicznych, oprac. J.T.

1. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE TKWIĄCE W ZABYTKUAd a. Historia ogólna oraz budowlana zabytku, czyli jego przekształcenia Każdy zabytek posiada określone miejsce w  fazie rozwojowej danego typu architektury decydującej o  jego wartości. Większość zabytków związana bywa z historią regionu mia-sta bądź osiedla, a nawet wybitnych osób. Prawie każdy natomiast w okresie swego istnie-nia podlegał większym lub mniejszym przebudowom. Dzięki kompleksowym badaniom historyczno-architektonicznym dochodzimy do odczytania tych przekształceń. Ich stan zachowania w konfrontacji z ich wartością pozwoli na przyjęcie generalnej koncepcji kon-serwatorskiej. Ad b. Układ funkcjonalno-przestrzennyUkład ten jest wynikiem programu użytkowego, jaki przyjęto dla danego budynku w momencie jego powstania lub kolejnych przekształceń. Z reguły układ przestrzenny jest charakterystyczny dla danego typu obiektu i stanowi o jego istocie funkcjonalno-historycz-nej. Podstawą prac konserwatorskich w zabytkach architektury jest ich adaptacja. Właśnie

6

xvii

ona wkracza w układ przestrzenno-funkcjonalny i powinna go uszanować, a nie naruszać w istotny sposób. Dany zabytek nie nadaje się na każdą nową funkcję, lecz tylko na taką, którą można „wpisać, a nie wciąć” w jego układ (musi on zostać poddany specjalnej ana-lizie w wytycznych konserwatorskich – patrz pkt 3/II, s. 14).Ad c. Forma, czyli kompozycja i wystrójTak jak nie zawsze właściwie spostrzegany jest układ funkcjonalno-przestrzenny zabytku architektury, tak z  reguły jego wystrój oraz – rzadziej – kompozycja bywają doceniane nawet przez tych, którym zabytki często „przeszkadzają”. Są to najbardziej oczywiste ele-menty dzieła architektury i one najczęściej w pierwszym rzędzie kwalifikują je do uznania za zabytek i podjęcie w nim prac konserwatorskich. Ad d. Materiał, struktura i technika wykonaniaKażdy okres historyczny preferuje charakterystyczne rozwiązania materiałowe i techniczne, które nadto ulegają zróżnicowaniom regionalnym, a nawet i jednostkowym w poszczegól-nych zabytkach. Każdorazowo ich rozpoznanie ma pierwszorzędne znaczenie dla ustalenia historii budowlanej zabytku (czyli jego przekształceń) oraz dla opracowania ekspertyz tech-nicznych, czyli stanu zachowania danej budowli. Rozpoznanie to jest także bardzo ważne dla chronienia i zachowania historycznych rozwiązań technicznych, które są już zabytko-wymi, a także dla koniecznych powtórzeń dawnych technik w trakcie prac restauracyjnych. Osoby zajmujące się zabytkami budownictwa i architektury muszą posiąść tę historyczną wiedzę budowlaną, która jest dość odmienna od współczesnej wiedzy technicznej w tym zakresie, tym bardziej że nie zawsze powinno się łączyć nowe rozwiązania techniczne ze sta-rymi, gdyż te ostatnie mogą wtedy zostać zdegradowane bądź wręcz zniszczone. Wymaga to dużej odpowiedzialności w podejmowaniu takich decyzji.Ad e. Autentyczna substancjaO  zabytkowym dziele świadczy jego zachowana autentyczna substancja, która jednocze-śnie posiada wartość dokumentalną. Niestety, materiały z różnych przyczyn ulegają degra-dacji, a w konsekwencji zniszczeniu. Główne zadanie polega na opóźnianiu procesów nisz-czących, by jak najdłużej zachować autentyczną substancję, ograniczając do minimum konieczne wymiany. Każdy człowiek obcując z zabytkiem chciałby przeżyć kontakt z auten-tykiem, a nie jego kopią. Takie stanowisko zajmowane zawsze w odniesieniu na przykład do malarstwa nie jest, niestety, częste w przypadku architektury. Nikt chyba nie chciałby zachwycać się kopią Damy z łasiczką Leonarda da Vinci i zastąpić nią oryginał.

Za pozostawieniem autentycznej substancji przemawia dodatkowo fakt, iż w  zakre-sie elementów zabytkowej architektury nie ma dzisiaj możliwości wykonania dobrej kopii. Autentyczność substancji historycznej (materiału i struktury) jest między innymi podsta-wową cechą zabytku przy wpisaniu go na Listę światowego dziedzictwa kulturalnego i natu-ralnego UNESCO.Ad f. Indywidualny charakterKażdy zabytek jest niepowtarzalny, nawet bliźniacze oficyny pałacowe nigdy nie są takie same. Dlatego obowiązuje nas indywidualne podejście do każdego dzieła i poznanie jego specyfiki i jednostkowych opracowań, aby potem w pracach konserwatorskich nie genera-lizować i charakterystycznych rozwiązań dla danego zabytku nie stosować w innym. Jakże często spotykamy takie same sprzęty bądź podobne opracowania plastyczne w kościołach z różnych epok. Jest to bodaj najbardziej powszechny „grzech” proboszczów.

7

xviii

Ad g. Poziom wykonania – standardIndywidualny sposób rozwiązania kompozycji architektonicznych i plastycznych jest jesz-cze pogłębiony przez indywidualny poziom wykonania. Poziom standardu może być różny dla różnych typów obiektów budowlanych. Na przykład pałac z  reguły będzie bardziej bogato wyposażony niż dom mieszczański, a ten ostatni będzie górował nad chałupą wiej-ską. Podobne różnice mogą występować zarówno na poszczególnych kondygnacjach, jak i  w  poszczególnych pomieszczeniach danego zabytku. Utrzymanie charakteru standardu obowiązuje także w czasie prac konserwatorskich. Skromny zabytek, w tym i jego skromne wnętrza powinny zachować ten sam charakter nawet przy adaptacji na inne niż dotych-czasowe cele. Byłoby błędem, gdyby wiejski dom po pracach otrzymał fornirowane par-kiety taflowe charakterystyczne dla wnętrz monumentalnych, a pomieszczenia piwniczne – bogate posadzki marmurowe. Niestety w tej materii, podobnie jak i w pozbawianiu indy-widualnego charakteru zabytku, popełnia się wiele błędów. Należą do nich nieuzasadnione nowe i nadmiernie dekorowane elementy lub wymiana tych autentycznych na nowoczesne i pseudonowoczesne. Ad h. „Klimat”Poza wymienionymi dotychczas cechami większość zabytków posiada specyficzny charak-ter, który można by nazwać klimatem. Decyduje o nim między innymi także patyna, jako wynik starzenia się materiałów. Zbyt odnawiająca konserwacja może doprowadzić do usu-nięcia patyny, a tym samym pozbawić zabytek jego wartości dawności. W odniesieniu do wielu naszych świątyń można powiedzieć, iż cechuje je specyficzny klimat polegający na nawarstwieniu wyposażenia i dzieł sztuki z różnych epok, a mimo to tworzących harmo-nijną całość. Prowadząc prace konserwatorskie, nie wolno nam tego klimatu zatracić. Poza wnętrzem świątyń o klimacie możemy mówić także w odniesieniu do wnętrz urbanistycz-nych, a więc ulic i placów, gdzie także fasady z różnych epok tworzą specyficzną całość. Są często wśród nich budynki o niewielkiej wartości artystycznej, ale za to utrzymane w klima-cie zespołu i takie powinny pozostać.Ad i. WartośćPo wszechstronnym poznaniu danego dzieła architektury kluczem dla ustalenia programu konserwatorskiego jest przeprowadzenie zabytkoznawczej analizy wartościującej (ZAW) w oparciu o zaktualizowany system wartości Waltera Frodla16 przedstawiony po prawej stro-nie diagramu. Biorąc pod uwagę ów system wartości, należy dany zabytek poddać analizie i ocenie tak w całości (wraz z otoczeniem), jak i we fragmentach, jeżeli posiada on wiele nawarstwień. Analiza musi uwzględniać wszystkie elementy w obecnym kształcie, ale także

16 W. Frodl, Pojęcie i kryteria wartościowania zabytków, Warszawa 1966, wydawnictwo ODZ. Aktualizację sys-temu W. Frodla przeprowadził Janusz Krawczyk w artykule: Dialog z tradycją konserwatorską – koncepcja zabytkoznawczej analizy wartościującej AUNC, „Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 2013, nr 44, s. 507-531. Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy ratyfikowana przez Polskę w 2012 r. wy-różnia wartości: historyczne, archeologiczne, artystyczne, naukowe, społeczne i  techniczne. W  związku z rozszerzaniem się pojęcia dziedzictwa i zakresu jego ochrony powstają kolejne opracowania. Jednak do czasu ogólnego przyjęcia wypracowywanych pojęć i kryteriów dotyczących wartości będziemy nadal posłu-giwać się zaktualizowaną metodą W. Frodla (tym bardziej że jest ona stosunkowo prosta). Warto zwrócić uwagę, iż wyodrębniane obecnie (w Konwencji o ochronie dziedzictwa architektonicznego) oddzielne war-tości – naukowe i archeologiczne oraz techniczne – mieszczą się według Frodla w ogólnym pojęciu wartości historycznych, a wartości społeczne – w użytkowych.

8

xix

uświadamiać wartości zatarte lub zniszczone, bądź dotychczas nieujawnione. Musi także dotyczyć rezultatów prac konserwatorskich, jeżeli takie były już zrealizowane w zabytku. Wartościowanie powinno być prowadzone w odniesieniu do rozwiązań krajowych, regio-nalnych i w końcu lokalnych. Stąd konieczność posiadania dużej wiedzy z zakresu historii, kultury, sztuki i techniki.

2. ZABYTKOZNAWCZA ANALIZA WARTOŚCIUJĄCA (ZAW)Przeprowadzamy ją w celu określenia wartości zabytku architektury. Na wstępie określamy wartości: autentyczności i integralności, które są kluczowe dla zrozumienia i wyznaczenia pozostałych.1. Autentyczność zabytku zależy przede wszystkim od stopnia zachowania substancji

zabytkowej. Za substancję zabytkową uznajemy nie tylko materię z okresu wznoszenia budowli, lecz również materię historycznych nawarstwień. W precyzyjnym określeniu wartości autentyczności pomaga rozwarstwienie materiałowe i chronologiczne zabytku. W  przypadku zabytków niejednorodnych oceny autentyczności poszczególnych jego części, elementów czy detali mogą być zróżnicowane.

2. Integralność jest miarą kompletności dzieła. Wartość integralności jest tym większa, im bardziej czytelna jest pierwotna forma dzieła architektonicznego. Często działania człowieka oraz procesy niszczące zamieniają zabytek w  ruinę, stopniowo pozbawia-jąc go wartości integralności. W  przypadku obiektów niejednorodnych wysoka war-tość integralności może być rezultatem prac przeprowadzonych w późniejszych fazach chronologicznych (w tym również podczas prac restauratorskich)17.

3. Wartość historyczno-naukowa zabytku architektury zależy od jego przydatności jako materiału do badań naukowych. Wśród dyscyplin historycznych, dla których zaby-tek może okazać się wartościowym źródłem wiedzy, wymienić można historię kultury materialnej, historię sztuki, historię architektury, historię technik budowlanych, histo-rię organizacji budownictwa, historię społeczną i gospodarczą, historię danego regionu, a także – w zależności od rodzaju zabytku – historię wojskowości, historię kościoła czy historię religii. Wartość historyczno-naukowa zabytku jest uzależniona od jego wia-rygodności jako źródła wiedzy. Obiekt, w którym możliwe jest rozróżnienie poszcze-gólnych faz budowy czy nawarstwień (w tym również przekształceń i restauratorskich uzupełnień), może być traktowany jako autentyczny dokument, a informacje, których dostarcza nauce, nie przyczyniają się do zafałszowania wiedzy o przeszłości.

4. Wartość historyczno-emocjonalna zabytku wiąże się ze znaczeniami nadawanymi mu w przestrzeni życia społecznego. Źródłem tej wartości może być zarówno aktualny stan zachowania zabytku znajdujący odzwierciedlenie w „wartości dawności” (patyna i nawarstwienia odniesione do koncepcji Alterswert Aloisa Riegla), jak i wydarzenia oraz postacie historyczne związane z analizowanym obiektem (odpowiednik „wartości sym-bolu” Waltera Frodla). Wysoką wartość historyczno-emocjonalną mają zabytki, które stały się nośnikiem tożsamości zbiorowej. Należy zatem zastanowić się, czy analizowany

17 Przy przeprowadzaniu prac restauratorskich należy zatem rozważyć, czy większą wartość posiada np. póź-niejsza forma lub nawarstwienie zachowane w stanie kompletnym, czy też wcześniejsza forma niekomplet-na lub nawarstwienie tej integralności pozbawione.

9

xx

obiekt pełni rolę symbolu dla jakiejś grupy społecznej (np. dla mieszkańców dzielnicy lub regionu, grupy etnicznej, zawodowej czy wspólnoty o charakterze religijnym).

5. Wartość artystyczna zależy od jakości dzieła ocenianego przez pryzmat kryteriów wła-ściwych danej dziedzinie sztuki. W przypadku architektury podstawowe znaczenie ma umiejętne połączenie aspektów funkcjonalnych, konstrukcyjnych oraz poziomu kom-pozycji i  rozwiązań dekoracyjnych. W  tym punkcie wartościowania przydatne może okazać się nie tylko studiowanie samego dzieła w jego aktualnym stanie, lecz również analiza projektu, w oparciu o który to dzieło powstało.

6. Wartość estetyczna ma swoje źródło w przeżyciach estetycznych, które wzbudza zaby-tek. W dużej mierze przeżycia te zależą od integralności dzieła, a także od kontekstu w  jakim dzieło jest prezentowane. Nawiązując do rozwiązań proponowanych przez Riegla i  Frodla, można w  tym punkcie analizy uwzględnić zarówno „wartość nowo-ści” (Neuswert), jak i wartość wynikającą z relacji między zabytkiem a jego otoczeniem („malowniczość”). Rozważając kwestię wyglądu utrwalonego tradycją, można nawiązać do spostrzeżeń dotyczących wartości historyczno-emocjonalnych.

7. Wartość użytkowa powinna być rozpatrywana zarówno w  odniesieniu do funkcji historycznej i obecnej, jak i funkcji projektowanej. Jeśli zabytek zachował funkcję pier-wotną (historyczną), jego aktualna wartość użytkowa zależy nie tylko od stanu zacho-wania zabytku (np. od integralności jego form zewnętrznych i  przestrzenno-użytko-wych), ale także od tego, w jakim stopniu odpowiada współczesnym standardom. Jeśli zabytek pełni funkcję wtórną, ocena obecnej wartości użytkowej powinna uwzględniać także rezultaty analizy wtórnego kontekstu funkcjonalnego. W tym przypadku przy-datne może też okazać się wskazanie tych historycznych wartości użytkowych, które zostały zredukowane lub zniszczone podczas adaptacji zabytku do nowych funkcji. Gdy celem zabytkoznawczej analizy wartościującej jest przygotowanie założeń dla póź-

niejszych prac konserwatorskich, należy określić potencjalną wartość użytkową zabytku, przeprowadzając analizę programu funkcjonalnego przewidzianego w projekcie. Wartość projektowanego programu funkcjonalnego zależy nie tylko od dawnego układu funkcjo-nalno-przestrzennego, ale także od właściwego dobrania nowej funkcji18. Z  tego względu konieczne jest rozpoznanie i obiektywne określenie wartości układu przestrzennego charak-terystycznego dla danego rodzaju architektury. Na podstawie tego wartościowania w dalszej kolejności należy opracować wytyczne konserwatorskie, w  których zostaną wytypowane elementy funkcjonalno-przestrzenne, mające pozostać nienaruszone (bez utraty wartości dokumentalnej) oraz wskazane zostaną elementy, w których dopuszcza się mniejszą lub więk-szą ingerencję (patrz tabela w rozdziale III na str. 13 – Wnioski i wytyczne konserwatorsko- -architektoniczne, pkt II).

18 W zależności od przyjętego nowego programu użytkowego ten sam budynek może być raz „funkcjonalny”, a innym razem „afunkcjonalny”. Jeśli na przykład dawny spichlerz przewidziano na współczesny magazyn, to jego nowa funkcja nie zniszczy dawnego układu. Jeśli w  tym samym spichrzu będziemy chcieli zaprojektować biura lub mieszkania, to zgodnie ze współczesnymi normami technicznymi w  spichrzu trzeba będzie podwyższyć kondygnacje (czyli zniszczyć jego układ przestrzenny). Dodatkowo nastąpi także zniekształcenie elewacji, gdyż biura czy mieszkania wymagają dużo większych okien od tych, które są wystarczające dla spichrza lub magazynu. Wniosek: nie każdy zabytek nadaje się na dowolną funkcję, lecz tylko na taką, która nie zniszczy istotnych cech jego historycznego układu funkcjonalno-przestrzennego oraz jego formy architektonicznej.

10

xxi

3. KONDYCJA FIZYCZNA ZABYTKU, CZYLI STAN TECHNICZNY JEGO ZACHOWANIA

Inżynier konstruktor wykonujący (w  ramach prac przedprojektowych) ekspertyzę powi-nien na początku posiąść także ogólną wiedzę historyczną o  obiekcie i  o  jego wartości zabytkowej, gdyż ona powinna decydować o dalszym losie zabytku. Stan techniczny nato-miast o zakresie metod zabezpieczenia i o rodzajach wzmocnień. Bardzo zniszczony zaby-tek, ale o dużej wartości, będziemy starali się uratować nawet za cenę wielkich nakładów.

Konstruktor w szczególności powinien umieć dokładnie rozpoznać autentyczne, dziś już historyczne struktury budowlane, celem ich zachowania przez odpowiednie naprawy, a nie wymianę. Mowa jest o tym w Karcie ICOMOS:pkt 1.5. „Restauracja samej konstrukcji zabytku architektury nie jest celem samym w sobie lecz celem jakim jest budynek jako całość”.pkt 2.3. „W  praktyce konserwatorskiej niezbędne jest pełne zrozumienie charakterystyk materiałowych i konstrukcyjnych. Istotna jest informacja o obiekcie w  jego oryginalnym lub wcześniejszym stanie, o  technikach użytych w  obiekcie, o  zmianach i  ich skutkach, o stwierdzonych zjawiskach i – ostatecznie – o jego aktualnym stanie”.pkt 2.5. „Diagnoza winna być oparta o badania historyczne, jakościowe i ilościowe. Badania jakościowe oparte są przede wszystkim o bezpośrednie obserwacje uszkodzeń konstrukcji i osłabienie materiału oraz badania historyczne, archeologiczne, badania ilościowe oparte są głównie o badania materiałowe i konstrukcyjne, monitoring oraz analizy konstrukcyjne”. Zalecone w ekspertyzie naprawy powinny opierać się o tradycyjne metody rzemieślnicze, a  dopiero tam gdzie nie mogą one sprostać potrzebom, stosować rozwiązania inżynier-skie, jednak tak, aby nie zacierać i nie niszczyć dawnych układów. Zawsze należy pamiętać, aby wprowadzone konstrukcje i materiały były kompatybilne do tych istniejących histo-rycznych.

Już w analizie konstrukcyjnej należy zwracać uwagę na te dawne rozwiązania histo-ryczne, które w dzisiejszym zrozumieniu uznawane są za błędne pod względem technicz-nym, czyli tzw. anomalia. Dla dawnych mistrzów nie były one niewłaściwe. Jeżeli decydują one o konkretnym obrazie plastycznym, należy je pozostawić, a rozwiązania problemu kon-strukcyjnego szukać w taki sposób, aby nie zniekształcać zabytku.Generalna uwaga! Chcąc oceniać stan techniczny dawnych dzieł, należy najpierw zapoznać się ze specyfiką rozwiązań historycznych, aby nie naginać ich do współczesnych norm, bo to zawsze prowadzi do zniszczenia elementów zabytkowych.

4. ZALECENIA (NAJWAŻNIEJSZE) WYNIKAJĄCE Z TEORII OCHRONY I KONSERWACJI ZABYTKÓW:a) zabytki winny być zachowane i przekazane następnym pokoleniom bez zniszczeń

i istotnych przekształceń,b) ochrona, konserwacja i restauracja zabytków winna być prowadzona przez zespoły

interdyscyplinarne i odbywać się w oparciu o podstawy naukowe,c) ochronie, konserwacji i restauracji powinny podlegać zabytki i ich zespoły w pełnej

integracji z otoczeniem,d) podstawą prac konserwatorsko-restauratorskich jest pełne zbadanie i udokumento-

wanie zabytku oraz jego wartościowanie jako główna zasada konserwatorska,

11

xxii

e) powinno obowiązywać poszanowanie dla wkładu każdej epoki stylowej, stąd chro-nienie nawarstwień, a wydobycie formy wcześniejszej uzasadnione w wyjątkowych przypadkach i uzależnione od jej wartości w porównaniu z elementami, które mogą być usunięte,

f) restauracja zabytku architektury ma na celu zachowanie i ujawnienie (wydobycie) historycznych i estetycznych wartości przy jednoczesnym poszanowaniu autentycz-nej substancji,

g) adaptacja zabytku architektury do współczesnych potrzeb jest pożądana, lecz nie może niszczyć wystroju i naruszać w  istotny sposób dawnego układu funkcjonal-no-przestrzennego (patrz Wnioski i wytyczne konserwatorsko-architektoniczne, pkt II, str. 13 w rozdziale III),

h) wyjątkowo dopuszcza się dobudowy, ale tylko wtedy, gdy szanują wszystkie ważne części obiektu i jego otoczenia oraz zachowują równowagę kompozycyjną,

i) rekonstrukcje całościowe zasadniczo są niedopuszczalne; możliwe są natomiast w szczególnych uwarunkowaniach uzupełnienia (odtworzenia), jeżeli podstawę sta-nowi materialna substancja, która powinna pozostać w formie tzw. świadka,

j) elementy uznane za nieodzowne do uzupełnienia lub nawet zastąpienia części bra-kujących powinny wywodzić się z kompozycji architektonicznej i jednocześnie nosić znamiona naszych czasów (odróżniając się od partii autentycznych), aby nie fałszo-wać dokumentu sztuki i historii,

k) w pracach restauratorskich (szczególnie w częściach widocznych) powinno stoso-wać się materiały i  rozwiązania tradycyjne. Materiały i  konstrukcje nowoczesne, wynikające z potrzeb ratowania zabytku architektury, powinny być tak zastosowane, aby nie naruszały historycznego obrazu zabytku,

l) zabytki architektury, w tym jej wystroju, nie powinny być przenoszone, chyba że jest to jedynym sposobem ich uratowania,

m) ruiny należy chronić i konserwować w formie „trwałej” w następujący sposób:− trwałe ruiny powinno się udostępnić i  uczytelnić dla ułatwienia zrozumienia

zabytku, jednak bez wypaczenia znaczenia ich elementów,− w  trwałej ruinie wyklucza się wszelkie prace rekonstrukcyjne. Wchodzi w  grę

tylko „anastyloza”, czyli złożenie części zabytku z istniejących elementów rozpro-szonych,

− zabezpieczenie ruiny w  formie trwałej powinno być tak przeprowadzone, aby autentyczna substancja nie została zdominowana przez konieczne uzupełnienia, które będąc czytelne, czyli rozpoznawalne, powinny być także w miarę scalone,

n) przy pracach konserwatorskich i restauratorskich ważne decyzje powinny być podej-mowane zespołowo przez odpowiednie fachowe gremia,

o) prace konserwatorsko-restauratorskie muszą być zakończone odpowiednią doku-mentacją powykonawczą, która winna być trwale przechowywana.

12

xxiii

ROZDZIAŁ IIIWnioski i wytyczne konserwatorsko-architektoniczne

Szczegółowa wiedza o zabytku i wynik zabytkoznawczej analizy wartościującej go w kon-frontacji z zaleceniami wynikającymi ze współczesnej teorii ochrony dóbr kultury stano-wią podstawę do opracowania wniosków i wytycznych konserwatorskich, które w punktach przedstawia poniższa tabela.

Zakres wniosków i wytycznych konserwatorsko-architektonicznych, oprac. J.T.

Ad I. Pierwszym punktem, jaki powinny zawierać wnioski i  wytyczne konserwatorskie, jest ogólna koncepcja konserwatorska, która określa przyszłościową wizję danego dzieła architektury jako całości. W jej ramach, w wyniku wartościowania kolejnych przekształceń zabytku ustalamy na przykład, że należy przywrócić jego formę z określonego okresu i usu-nąć późniejsze nawarstwienia, lub odwrotnie – zachować część bądź wszystkie naleciało-ści. Przy tego typu problemach jakże istotne jest kryterium integralności. A więc, czy bar-dziej poprawnie będzie pokazać późniejszą formę zabytku, ale kompletną, czy wcześniejszą i niekompletną, w której muszą nastąpić duże uzupełnienia? Może pojawiać się wtedy pro-blem przedstawienia zabytku w wersji ahistorycznej, nie mówiąc już o stworzeniu z niego preparatu „archeologicznego”, czego należy unikać, pamiętając, że zawsze mamy do czynie-nia z dziełem sztuki, które należy traktować jako całość kompozycyjną.Ad II. Następnym punktem wytycznych konserwatorskich – podkreślamy to raz jeszcze – po sformułowaniu generalnej koncepcji jest analiza układu funkcjonalno-przestrzennego zabytku (U.F.P.).

13

xxiv

1. Określenie jego wartości, ze szczególnym zwróceniem uwagi na jego autentyczność, integralność z  zachowaną z  tego samego okresu zewnętrzną formą historyczną i  na ewentualną wartość emocjonalną. Chronimy zatem najbardziej charakterystyczne ele-menty układu funkcjonalno-przestrzennego, decydujące o  danym typie architektury, np. piano nobile: czyli I piętro w pałacach barokowych, a parter w klasycystycznych, które w trakcie adaptacji nie mogą być zmienione.

2. Wartościowanie U.F.P. i stworzenie dla niego wytycznych w trzech grupach:a) Elementy U.F.P. decydujące o specyfice danego zabytku – do bezwzględnego zacho-

wania lub odtworzenia.b) Elementy U.F.P., w których dopuszcza się pewną minimalną ingerencję.c) Elementy U.F.P., które można przebudować częściowo lub nawet całkowicie.

3. Projektowanie form i sposobów uczytelnienia wynikających z dopuszczalnych zmian U.F.P. (pkt b i c), a także z przekształceń już historycznych (patrz aneks II pkt B).

4. Nowe rozwiązania funkcjonalne zabytku nie muszą być tak poprawnie wykonane, jak w nowym budynku. Niejednokrotnie warto uszanować rozwiązania historyczne, nawet kosztem pewnych niedogodności funkcjonalnych. Dobrze przy tym pamiętać, iż nic tak często się nie zmienia jak funkcja. W związku z tym nie powinna ona decydować o naruszaniu dawnych układów.

5. Rozeznanie i wartościowanie konstrukcji dachu z podkreśleniem jej nienaruszalności bądź możliwości ingerencji i warunków adaptacji strychu.

6. Wytypowanie i  określenie koniecznych odstępstw od warunków technicznych jakim powinny odpowiadać współczesne budynki i ich usytuowanie, celem chronienia zabyt-kowych rozwiązań, jako obligatoryjne przygotowanie do ekspertyz zgodnie z § 2, ust. 2 Rozporządzenia19.

7. Powinno unikać się adaptowania zabytku dla kilku użytkowników, gdyż może to spo-wodować dublowanie elementów komunikacji.

8. Przy łączeniu budynków (np. dwóch kamienic) dla wspólnej funkcji (dla jednego użyt-kownika) należy zachować pełną strukturę każdego budynku. Nie wolno usuwać klatki schodowej (schodów) ani zmieniać poziomów kondygnacji oraz wykonywać wspól-nego dachu. Także nie powinny być usuwane mury graniczne dzielące działki.Analiza układu funkcjonalno-przestrzennego oraz wytyczne dla niego muszą zawsze

brać pod uwagę koncepcję generalną. Może bowiem nastąpić sytuacja, że np. w  formie architektury zewnętrznej powracamy do jakiegoś okresu, rekonstruując właściwą dla niego fasadę, a jednocześnie przebudowujemy zachowany z tego czasu układ, niszcząc jego ele-menty. Proponowana na etapie wniosków nowa funkcja musi być podporządkowana ukła-dowi funkcjonalno-przestrzennemu zabytku, gdyż zachowanie struktury funkcjonal-no-przestrzennej jest jednym z warunków współczesnej ochrony zabytków. Musimy zda-wać sobie sprawę, iż nie każda funkcja pasuje do danego zabytku, a tylko ta, która nie niszczy jego układu funkcjonalno-przestrzennego. Stąd niewłaściwe propozycje użyt-kowe należy eliminować już na etapie wniosków i wytycznych.Ad III. Po zaproponowaniu generalnej koncepcji oraz sformułowaniu wniosków i wytycz-nych co do układu funkcjonalno-przestrzennego przystępujemy do opracowania wniosków

19 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z  dnia 12.04.2002  r. w  sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.

14

xxv

i wytycznych dotyczących innych elementów i detali budowli, które należy sklasyfikować wedle dwóch kryteriów:

A. do bezwzględnego zachowania i wyeksponowania,B. do uzupełnienia lub odtworzenia, a nawet dodania.

Określenie elementów do odtworzenia celem osiągnięcia integralności zabytku. Elementy te mogą być wznowione na jeden z trzech sposobów (patrz aneks II):

a) możliwie wierne odtworzenie elementów i detali na podstawie zachowanych frag-mentów, czyli tzw. świadków,

b) wznowienie tych elementów w formie uproszczonej,c) wznowienie tych elementów przy posłużeniu się współczesnymi środkami wyrazu

plastycznego.Zaprojektowanie elementów i  detali dodanych (nowych), które powinny mieć formę współczesną, komponującą się z  istniejącym zabytkiem i  jednocześnie utrzymaną w jego standardzie. Zakres tych prac będzie również wynikiem analizy wartościującej i  założeń generalnej koncepcji.

Po tych rozważaniach warto podać poprawną definicję adaptacji zabytku architektury:Adaptacja zabytku architektury jest zawsze realizowana w  ramach jego konserwacji i restauracji, pod warunkiem zachowania wszystkich walorów zabytkowych. Polega ona na przystosowaniu zabytku do wymogów współczesnego życia, odpowiednio do funkcji, jakie ma spełniać budynek, pod warunkiem zachowania istotnych cech jego historycznego układu funkcjonalno-przestrzennego i ukształtowań architektonicznych, w oparciu o wyniki ana-lizy wartościującej, stosując odpowiednie uczytelnienie dopuszczalnych zmian. Nowe, ale i ograniczone elementy powinny być nie tylko czytelne, ale także zharmonizowane z zabyt-kiem, nie niszczące jego klimatu i standardu.

Po definicji dotyczącej pojęcia adaptacji zabytku architektury20 warto przytoczyć kolejną, którą jest metoda zabezpieczeń i rewitalizacji ruin historycznych21: zabezpiecze-nia i rewitalizacja ruin historycznych polegają na udostępnianiu ich społeczeństwu w for-mie w jakiej przetrwały, bez rekonstrukcji (z wyjątkiem anastylozy, czyli złożenia zabytku rozproszonego w jedną całość) z zachowaną wartością dawności i malowniczości, po prze-prowadzeniu zabiegów konserwacyjnych i restauratorskich. Prace te mogą dotyczyć jedy-nie niezbędnych wzmocnień struktur budowlanych i konserwacji zachowanej substancji, a także zabiegów mających na celu uczytelnienie najistotniejszych historycznie elementów funkcjonalno-przestrzennych ruin oraz bezpieczeństwo zwiedzających je osób.

Wynikające z powyższych prac i zabiegów, konieczne (ale i ograniczone do minimum) uzupełnienia winny być odróżniane od oryginalnych elementów, będąc jednocześnie z nimi zintegrowane kompozycyjnie.

Ponadto warto zaproponować program uatrakcyjnienia ruin. Musi on jednak być im podporządkowany i nie może usprawiedliwiać wprowadzenia dużej ilości aparatury i insta-lacji rzucających się w oczy, a tym bardziej ingerować w substancję zabytkową.

20 Patrz przypis 11.21 J. Tajchman, Na czym polega metoda ochrony, konserwacji i zagospodarowania ruin zamkowych, [w:] Zamki

w ruinie – zasady postępowania konserwatorskiego, red. B. Szmygin, P. Molski, Politechnika Lubelska, PKN ICOMOS Warszawa-Lublin 2012, s. 25.

15

xxvi

ROZDZIAŁ IVPrace projektowe dla architektonicznych i budowlanych obiektów zabytkowych

1. PROJEKT KONCEPCYJNY (WSTĘPNY) ARCHITEKTONICZNO-KONSERWATORSKI

Projekt koncepcyjny (lub wstępny) powinien składać się z: • projektu zagospodarowania terenu (na którym znajduje się zabytek),• projektu koncepcyjnego (wstępnego) architektoniczno-konserwatorskiego budynku.Może on powstać dopiero po wykonaniu prac przedprojektowych, musi bowiem opierać się na wnioskach i wytycznych z nich płynących. W przypadku nowego budownictwa pro-jekt koncepcyjny (wstępny) nie zawsze jest potrzebny. Dla zabytków powinien być obligato-ryjny. Korzystne bywa wykonanie nawet kilku wersji tego projektu, co umożliwia wybranie rozwiązania optymalnego, które najlepiej służy zachowaniu walorów zabytkowych danego założenia historycznego oraz daje inwestorowi pogląd na zakres zamierzonych prac.Projekt koncepcyjny (wstępny) powinien zawierać następujące elementy, które wynikają ze specyfiki obiektu zabytkowego: • zwarty opis historyczny;• wytyczne konserwatorskie dla zagospodarowania działki, chroniące jej historyczne roz-

planowanie;• generalną koncepcję konserwatorsko-architektoniczną;• wytyczne konserwatorskie dla zabytku architektury ze sprecyzowaną generalną kon-

cepcją konserwatorsko-architektoniczną wraz z podkreśleniem wytycznych dla zabyt-kowego wkładu funkcjonalno-przestrzennego zwartościowanego w  trzech grupach: a) do bezwzględnego zachowania, b) do dopuszczenia częściowych ingerencji, c) do dowolnego przekształcenia;

• rysunkowe rozwiązanie funkcjonalne, przedstawione na istniejących, rozwarstwio-nych rzutach poszczególnych kondygnacji, jako wynik badań historyczno-architekto-nicznych;

• wytypowanie elementów zabytkowych, dla których muszą być uzyskane odstępstwa od współczesnych warunków technicznych, celem ich zachowania (jako przygotowanie do ekspertyzy, o czym mowa poniżej);

• ekspertyzę techniczną jednego z  rzeczoznawców – zgodnie z  zapisem § 2, ust. 2 Warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i  ich usytuowanie – celem uzyskania odstępstw od tych warunków dla zachowania zabytkowej substan-cji i rozwiązań historycznych. Ekspertyza ta powinna być obligatoryjna (a nie uzależ-

16

xxvii

niona od widzimisię inwestora czy projektanta), gdyż – przy daleko idących adaptacjach i konieczności stosowania warunków dla nowego budownictwa, których kiedyś prze-cież nie można było przewidzieć – elementy zabytkowe zawsze narażone są na znisz-czenia;

• projekt koncepcyjny rozwiązań plastycznych dla wszystkich elementów dodanych, czyli nowych;

• projekt koncepcyjny wnętrz, szczególnie dla obiektów posiadających wystrój i elementy historyczne;

• wytyczne dla konstruktora i instalatorów, podkreślające konieczność zachowania ory-ginalnych elementów zabytkowych oraz zawierające wskazania miejsc, które omi-jać powinny przewody sieci instalacyjnych. W szczególnych przypadkach elementy te powinny być przedstawione na rysunkowych rozwinięciach ścian.

Ekspertyza techniczna proponująca odstępstwa od przepisów i  projekt koncepcyjny (wstępny) powinny uzyskać akceptację WKZ.

2. PROJEKT BUDOWLANY A PROJEKT BUDOWLANO-KONSERWATORSKIProjekt budowlany służy jedynie do uzyskania pozwolenia na budowę i nie musi rozwiązy-wać wszystkich zagadnień na tym etapie – to następny wniosek wynikający ze wspomnia-nego Rozporządzenia Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 25 kwietnia 2012 r. Zakres oceny projektu przez organy administracji architektoniczno-bu-dowlanej jest ograniczony. Stwarza to kolejne zagrożenie dla budowli zabytkowych, w przy-padku których rozwiązania istotne powinny być sprecyzowane do końca. Wyjątkiem są naturalnie kwestie pojawiające się dopiero podczas robót, a będące efektem odkryć konser-watorskich. Muszą być one uwzględnione obligatoryjnie w trakcie realizacji prac.Wniosek: dla budowli zabytkowych powinno przygotowywać się wraz z projektem budow-lano-konserwatorskim także projekt wykonawczy i  projekty technologiczne, jak również oddzielne projekty konserwatorskie opracowywane przez konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki, które winny mieć status projektów branżowych. Dopiero całościowe rozwiąza-nia powinny być akceptowane przez WKZ. Możliwa do przyjęcia jest dwukrotna, obowiąz-kowa akceptacja przez WKZ, najpierw projektu budowlano-konserwatorskiego wraz z pro-jektami konserwatorskimi, a potem projektów wykonawczych.Ustawa Prawo budowlane i wspomniane powyżej rozporządzenie z 2003 r. określają, że pro-jekt budowlany składa się z:• projektu zagospodarowania terenu,• projektu budowlanego zawierającego nie tylko rozwiązania funkcjonalne i architekto-

niczne, ale także konstrukcyjne oraz instalacje elektryczne i sanitarne (zazwyczaj w jed-nej oprawie).

Warto, aby w projekcie budowlano-konserwatorskim rozwiązania budowlano-architekto-niczne i budowlano-konstrukcyjne oraz stricte konserwatorskie, a także projekty instalacji elektrycznych i instalacji sanitarnych zostały oprawione w oddzielnych tomach. Pozwoli to na łatwe wprowadzenie zmian lub uzupełnień, gdy na budowie zostaną odkryte elementy, które powinny być zachowane, gdyż projekt budowlano-konserwatorski powinien zawsze być otwarty na uzupełnienia i zmiany wynikające ze wspomnianych odkryć.

17

xxviii

PORÓWNANIE STRON TYTUŁOWYCH PROJEKTU BUDOWLANEGO I BUDOWLANO-KONSERWATORSKIEGO:

A) STRONA TYTUŁOWA PROJEKTU BUDOWLANEGOWedług propozycji DOIA opracowanej na podstawie Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003 r.TOM I  PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA TERENUTOM II PROJEKT BUDOWLANYJednostka projektowa (adres)Obiekt, nazwa funkcji (adres)Działka nrInwestor (adres)Niżej podpisani projektanci oświadczają, że projekt niniejszy został sporządzony zgodnie z obowiązującymi przepisami i zasadami wiedzy technicznej (art. 20, ust. 4 PB) (zamiast oddzielnego oświadczenia – tak proponuje DOIA)

Imię i nazwisko Nr uprawnień / specjalność Podpisarchitektura projektant sprawdziłkonstrukcja projektant sprawdziłInstalacje elektr. projektant sprawdziłInstalacje sanit. projektant sprawdził

Data opracowania projektu:………………….

B) STRONA TYTUŁOWA PROJEKTU BUDOWLANO-KONSERWATORSKIEGOWedług specyfiki budowli zabytkowych i na podstawie Rozporządzenia Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dn. 27 kwietnia 2012 r.CZ. I. PROJEKT ZAGOSPODAROWANIA TERENU CZ. II. PROJEKT BUDOWLANO-KONSERWATORSKIJednostka projektowa (adres)Obiekt: nazwa historyczna i nowa funkcja (adres)Np. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA Z XVI w. ADAPTOWANA NA PENSJONATDziałka nrInwestor (adres)Niżej podpisani projektanci oświadczają, że projekt niniejszy został sporządzony zgodnie z obowiązującymi przepisami i zasadami wiedzy technicznej oraz konserwatorskiej (zamiast osobnego oświadczenia)

Specjalność (branża) Imię i nazwisko

Spec. bud.Nr uprawnień

Spec. konserwat.Nr dyplomu

Podpis

Gł. projektant lub koordynatorDok. historyczna studium historyczne badania architektoniczne badania archeologiczneArchitektura projektant sprawdzającyProjekty konserwatorskie wg specjalności sprawdzający, rzeczoznawcaKonstrukcja projektant sprawdzającyInst. sanitarne projektant sprawdzającyInst. elektryczne projektant sprawdzający

Data opracowania projektu:………………….

18

xxix

3. PROJEKT BUDOWLANY ARCHITEKTONICZNO-KONSERWATORSKIPoza wymaganiami ogólnymi, wynikającymi z  Rozporządzenia Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 25 kwietnia 2012 r. projekt budowlany archi-tektoniczno-konserwatorski powinien uwzględniać specyfikę danego zabytkowego obiektu budowlanego zgodnie z art. 34, ust. 2 Prawa budowlanego z 1994 r.22 i preferować rozwiąza-nie zgodne z teorią ochrony i konserwacji zabytków. Tylko wtedy będzie mógł spełnić pod-stawowe wymagania konserwatorskie.

W tym celu należy:• powtórzyć z projektu wstępnego dane historyczne;• powtórzyć wytyczne konserwatorskie zarówno dla całego zabytku, jak i układu funkcjo-

nalno-przestrzennego;• rozwinąć (omówić szerzej) koncepcję konserwatorską;• korzystać z konsultacji autorów badań historycznych;• korzystać z konsultacji autorów projektów konserwatorskich;• rozszerzyć wytyczne dla konstruktora i  instalatorów, poparte w  razie konieczno-

ści rysunkami – rozwinięciem ścian z  zabytkowymi elementami wystroju, których nie wolno zniszczyć lub przez które nie wolno prowadzić przewodów. Jest to ważna sprawa, gdyż projekty instalacyjne operują tylko rzutami. Warto pamiętać, że bardzo często ostateczne dopracowanie wytycznych szczegółowych dla projektów instalacyj-nych może odbyć się dopiero na budowie w  trakcie zaawansowanych prac budowla-no-konserwatorskich i konserwatorskich (stąd mowa o tzw. projekcie „otwartym”);

• korzystać nadal w rozwiązaniach funkcjonalnych z wartościowania układu funkcjonal-no-przestrzennego, aby nie zatracić istotnych cech tego historycznego układu, decydu-jącego o specyfice zabytku architektury;

• wyróżnić w części rysunkowej stan istniejący i jego cechy historyczne;• opracowywać równocześnie projekty wykonawcze, szczególnie dla rozwiązań nietypo-

wych (np. szczegółowe omówienie podbijania fundamentów czy wymiany stropu lub naprawy więźby itp.);

• zwracać uwagę na zachowanie autentycznej substancji;• opracować ekspertyzę techniczną proponującą odstępstwa przez jednego z rzeczoznaw-

ców (§ 2, ust. 2 Warunków technicznych) lub powtórzyć z projektu wstępnego, jeżeli była już wykonana;

• uszanować nawarstwienia zgodnie z generalną koncepcją;• nie likwidować tzw. anomalii historycznych (np. braku historycznych usztywnień

w  szkielecie nie zastępować widocznymi zastrzałami, a  wzmocnienie wykonać nie-widoczne);

• dążyć do powtarzania dawnych technologii i  technik, aby zachowany został zabyt-kowy charakter obiektu. W tym celu należy dokumentować fotograficznie i ewentual-nie rysunkowo elementy rozbierane, które muszą być wiernie powtórzone, np. pokrycie dachu;

22 Art. 34, ust. 2 Prawa budowlanego wyraźnie stwierdza: „Zakres i treść projektu budowlanego powinny być dostosowane do specyfiki i charakteru obiektu i stopnia skomplikowania robót budowlanych” – w tym przy-padku robót budowlano-konserwatorskich.

19

xxx

• utrzymać się w  tzw. standardzie zabytku i  nie dążyć do upiększeń i  unowocześnień wbrew historycznemu charakterowi obiektu;

• nie dążyć do perfekcjonizmu i usztywniania poprzez niszczenie wartości dawności oraz do ujednolicania elementów, jeżeli są one różnorodne i nawarstwione;

• starać się uczytelnić interwencje konserwatorskie i  funkcjonalne bezpośrednio na obiekcie (patrz aneks II tegoż opracowania);

• traktować właściwie odkrywki ekspozycyjne bez niszczenia kompozycji elewacji bądź wnętrz, gdy to jest niemożliwe – z odkrywek należy zrezygnować (patrz aneks II pkt D);

• dbać o to, aby elementy dodane nie fałszowały historii zabytku, pozostając rozpozna-walnymi, jednocześnie zaś, aby dobrze komponowały się z jego oryginalnymi częściami (winny spełniać warunki zarówno estetyczne, jak i konserwatorskie);

• unikać totalnych rekonstrukcji, natomiast brakujące części elementów architektonicz-nych odtwarzać jedynie wówczas, gdy istnieją po temu jednoznaczne podstawy mate-rialne w postaci tzw. świadków (patrz aneks II il. 26-30);

• dbać o pozostawienie tzw. świadków przy elementach odtwarzanych (patrz aneks II);• przygotować dla elementów demontowanych przed rozpoczęciem prac konserwator-

skich (np. pokrycia czy stropów) odpowiednią dokumentację z  ponumerowaniem poszczególnych części i detali, która umożliwi ich poprawny ponowny montaż;

• stosować opracowania opisowe (poparte rysunkami lub fotografiami) koniecznych tech-nologii i  technik różnych prac: przede wszystkim konstrukcyjnych, ale także budow-lano-architektonicznych, np. podchwytywanie bądź wzmocnienie fundamentów, roz-biórek, zabezpieczeń stałych i  zabezpieczeń wprowadzonych na czas robót, wymiany ostatniego stropu bez demontażu więźby. Naprawa i wymiana zniszczonych elementów więźby (poparta odpowiednimi opracowaniami graficznymi typującymi elementy lub ich części do naprawy lub wymiany), uzupełnienie ubytków itp.

Ponadto:• projekt budowlany architektoniczno-konserwatorski powinien zawsze być „otwarty”

na włączenie do realizacji odkrywanych elementów lub na zmiany wynikające z tych odkryć. Będzie to niejednokrotnie wymagało odpowiednich przepracowań dokumen-tacji, ale przede wszystkim zwrócenie uwagi w opisie projektu, iż takie sytuacje mogą zaistnieć;

• należy przewidzieć wykonanie specjalnego „opracowania” w  formie uwag i  zapisów, w sytuacji, jeśli pewne zagadnienia są nie do końca wyjaśnione w dokumentacji przed-projektowej lub występuje konieczność powtórzenia dawnych technik. Takie „opraco-wanie” nie jest raczej stosowane w przypadku nowego budownictwa, natomiast w zabyt-kach bywa konieczne i obowiązkowe dla poprawności rozwiązań konserwatorskich.

Przykładowe zapisy na projekcie:− „to okno nawiązać do osi otworu w niższej kondygnacji, tak jak w zachowanych

fragmentach” (aby nie podawać niepewnego wymiaru),− „przed zamówieniem stolarki sprawdzić wymiary każdego otworu”,− „ostateczne rozwiązanie nastąpi po dokonaniu odkrywek i po uzgodnieniu z nad-

zorem autorskim”,− „mur nowy odchylić w nawiązaniu do istniejącego i nie budować go w pionie ani

w linii prostej”,

20

xxxi

− „autor w  ramach nadzoru wskaże ułożenie wątku średniowiecznego w  tym narożniku”,

− „tynk wykonać płynnie packą i zacierać bez łaty”,− „spoinom uzupełnianym nadać formę istniejących w konkretnym miejscu”, itd.

4. PROJEKTY KONSERWATORSKIE23 (sporządzone przez konserwatorów-restaura-torów dzieł sztuki)

dla elementów wystroju, zabytkowej substancji oraz zabytkowych detali (sporządzane przez konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki) dla poszczególnych rodzajów zabytków na pod-stawie badań konserwatorskich wykonanych w pracach przedprojektowych, których zakres omówiono na str. 4 i 5.

PROJEKTY KONSERWATORSKIE OBEJMUJĄ:• Założenia programowe.• Wytyczne konserwatorskie.• Generalną koncepcję prac konserwatorskich wraz z problematyką aranżacji zabytku

po pracach.• Program prac wraz z  uzasadnieniem konieczności wykonania proponowanych

zabiegów.• Wybór metod i technologii przeprowadzenia poszczególnych zabiegów wraz z uza-

sadnieniem.• Harmonogram prac.• Aranżację zabytku po przeprowadzeniu prac konserwatorskich.• Kosztorys (przetargowy lub inwestorski).

Uwaga! Bardzo często powyższy zakres prac musi być kontrolowany i oceniany przez komi-sję konserwatorską, którą powołuje WKZ.

5. PROJEKT BUDOWLANY – KONSTRUKCYJNO-KONSERWATORSKIPowinien on zawierać powtórzenie danych historycznych dotyczących zabytku oraz stresz-czenie opinii o stanie jego zachowania, zawartej w ekspertyzie wykonanej w fazie przed-projektowej. Ponadto tutaj specjalnie należy zwrócić uwagę na konieczność uzyskania odstępstw od przepisów zgodnie z § 2, ust. 2 Warunków technicznych.

Projekt musi uwzględniać, iż istotna wartość struktury obiektu i jego otoczenie w ich oryginalnym lub dawniejszym stanie nie mogą być zniszczone. Dlatego należy w projek-tach specjalnie je omówić i podkreślić. Warto w tym względzie skorzystać z Karty ICOMOS 2003 r. według jej punktów24:

23 „Schemat dokumentacji prac badawczych, konserwatorskich i  restauratorskich” (www.nid.pl) opracowa-ny w 1997 r. nie obejmuje jeszcze stricte problematyki projektowej. Spełnia warunki dla prac przedprojek-towych oraz dokumentacji powykonawczej. Schemat „Badań Konserwatorskich”, który został umieszczo-ny w pracach przedprojektowych oraz powyższy schemat projektów konserwatorskich został opracowany przez specjalistów w tym zakresie – Jadwigę Łukaszewicz i Marię Rudy.

24 Karta ICOMOS z 2003 r., jw., patrz aneks V na końcu opracowania.

21

xxxii

2.8 „Często stosowanie tych samych poziomów bezpieczeństwa, co przy projektowaniu nowych budowli, wymaga nadmiernych jeśli nie niemożliwych działań. W takich przypad-kach specyficzne analizy i staranne rozważania mogą usprawiedliwiać odmienne podejście do bezpieczeństwa”. 3.7 „Wybór pomiędzy „tradycyjnymi” a „innowacyjnymi” technikami powinien być rozwa-żany w każdym przypadku indywidualnie, preferując te najmniej inwazyjne i najbardziej kom-patybilne z zawartością zabytku, mając na uwadze wymagania bezpieczeństwa i trwałości”.3.9 „Tam, gdzie jest to możliwe, przyjęte wymagania powinny być „odwracalne” tak, aby w przyszłości mogły być usunięte i zastąpione przez bardziej odpowiednie, gdy poprawi się nasza wiedza”. 3.14 „Wszędzie tam, gdzie to jest możliwe, należy unikać usuwania lub wymiany historycz-nego materiału (substancji) lub zmiany istotnych cech architektury”. 3.15 „Uszkodzone konstrukcje powinny być wszędzie tam, gdzie to jest możliwe, napra-wiane, a nie wymieniane”.

6. PROJEKTY BUDOWLANE INSTALACJI SANITARNYCH I ELEKTRYCZNYCHIch autorzy muszą się także zapoznać z historią obiektu zabytkowego, aby mieli świado-mość, w jakiej sytuacji działają i aby nie spowodowali szkód. Powinni oni otrzymać także wytyczne od głównego projektanta i  od autorów badań historycznych, aby rozmieszcze-niem przewodów oraz dobraniem nieodpowiednich urządzeń nie zniszczyć historycznych elementów oraz zabytkowych wnętrz. Instalatorzy ci muszą mieć świadomość, iż nie mogą w zabytku działać dowolnie.

7. PROJEKTY (RYSUNKI) WYKONAWCZE Dotyczyć one będą przede wszystkim naprawy zabytkowych elementów oraz nowych detali uzupełniających w ramach tzw. integracji, a więc połączenia dodanych elementów do zabytku w jedną całość kompozycyjną.

Karta Wenecka poucza nas: „…uznane za nieodzowne prace uzupełniające mają wywo-dzić się z kompozycji architektonicznej i będą nosić znamiona naszych czasów. (…) odróż-niając się zarazem od partii autentycznych, ażeby restauracja nie fałszowała dokumentu sztuki i historii”25.

W  ramach wspomnianej „integracji” detale mogą być odtworzone lub wznowione, a nawet dodane na podstawie wartościowania na jeden z trzech sposobów:a) możliwie wierne odtworzenie istniejących w  określonym stadium historycznym ele-mentów na podstawie zachowanych reliktów (zarówno co do materiału i formy detalu, jak i kompozycji, na podstawie świadków),b) wznowienie tych elementów w formie uproszczonej, lecz wyraźnie nawiązującej do cha-rakteru historycznego detalu i kompozycji architektonicznej,c) wznowienie tych elementów lub dodanie zupełnie nowych, posługując się współcze-snymi środkami wyrazu plastycznego. Gdy projekty wykonawcze nie są opracowane łącznie z projektem budowlano-konser-watorskim, wymagają oddzielnego uzgodnienia z WKZ.

25 Karta Wenecka, jw., (patrz Wstęp, przypis 3), s. 20 i 21.

22

xxxiii

ROZDZIAŁ VRealizacja

1. REALIZACJA PRAC BUDOWLANO-KONSERWATORSKICH (wraz z kontynuacją badań architektonicznych i obowiązkowymi nadzorami

autorskimi)Na wstępie należy stwierdzić, iż wszelkie prace realizowane w zabytkach architektury muszą mieć charakter konserwatorski. Wynika to z art. 34, ust. 2 Prawa budowlanego, według któ-rego projekt, a tym samym i jego realizacja, muszą być dostosowane do specyfiki i charak-teru obiektu, w tym przypadku obiektu zabytkowego. Z powyższego wynika także, iż kie-rownikiem tych prac winna być osoba, która poza formalnymi uprawnieniami posiada spe-cjalistyczną wiedzę konserwatorską oraz cechuje się szacunkiem dla spuścizny i świadomo-ścią potrzeby jej ochrony.• W trakcie prac elementy zabytkowe (konstrukcje i detale) winny być naprawione, a nie

wymienione; wynika to stąd, iż najważniejszy jest sam zabytek i  jego struktura oraz detale historyczne, a nie źle przygotowany projekt.

• W trakcie prac należy stosować techniki budowlane i technologie tradycyjne.• Należy zaniechać technologii i  technik budowlanych opracowanych i  stosowanych

w nowym budownictwie, gdyż bardzo często przyczyniają się do zniszczeń w budynku zabytkowym (zwykle po pewnym czasie).

• Prace konserwatorsko-restauracyjne wymagają kontynuacji badań architektonicznych oraz w ich wyniku wprowadzenia zmian projektowych. Stąd mowa o projekcie „otwar-tym” na te konieczne zmiany wynikające z odkryć.

• Prace konserwatorsko-restauracyjne wymagają kontynuowania dokumentacji fotogra-ficznej, która winna odnotowywać struktury i detale przed pracami, w ich trakcie i po realizacji.

• Szczególnej dokumentacji fotograficznej muszą być poddane elementy rozbierane, np. pokrycie, aby to nowo położone było takie samo, jak to stare.

• Gdy w  projekcie nie przewidziano właściwej dokumentacji dla demontażu np. stropu (celem przeprowadzenia jego konserwacji), należy ją wykonać na budowie wraz z ponume-rowaniem wszystkich elementów. Bez takiej dokumentacji nie wolno dokonywać rozbiórek.

• Dla prac specjalnych, np. podbijania fundamentów, naprawy więźby dachowej, konser-wacji stropu itp., należy korzystać z odpowiedniej dokumentacji, a gdy jej brak – spo-wodować, aby była wykonana przez autora projektu na budowie.

23

xxxiv

• Gdy zniszczone są końcówki krokwi oraz innych części, np. belek stropowych, nigdy nie wymieniamy całych elementów, tylko zniszczone fragmenty.

• Więźb zabytkowych nie wolno zabezpieczać środkami zmieniającymi ich kolor.• Należy zadbać o właściwe przewietrzanie elementów drewnianych, takich jak konstruk-

cje dachów, ściany drewniane i ich podwaliny.• Nie należy wymieniać zabytkowych okien, lecz tylko stosować szyby zespolone w skrzy-

dłach wewnętrznych.• Nowe rozwiązania powinny być zawsze kompatybilne z tymi starymi – zabytkowymi.• Nie należy niszczyć dawnych rozwiązań, a szczególnie tych, których się nie rozumie.• Nie wypróżniać pach sklepionych i  nie zakładać płaszczy betonowych na sklepienia.

Pierwsze spowodują pęknięcia sklepień, a potem nawet ich zawalenia, a drugie znisz-czenie polichromii na podniebieniu.

• Realizować umiejętnie zasadę uczytelniania interwencji konserwatorskich przewidzia-nych w projekcie, a także tych, które pojawiają się w trakcie prac (patrz aneks II).

• Przy odtwarzaniu elementów pieczołowicie zadbać o pozostawienie tzw. świadka (patrz aneks II).

• Nie likwidować tzw. anomalii budowlanych, gdyż są rozwiązaniami zabytkowymi.• W trakcie wykonywania instalacji zadbać o to, aby przewody nie przechodziły przez ele-

menty wystroju, np. przez polichromie czy sztukaterie.• Na budowie zadbać nie tylko o autentyczną substancję, ale także o walory dawności.

Realizacja budowlano-konserwatorska wymaga stałego nadzoru autorskiego wszyst-kich autorów projektu budowlanego, architektoniczno-konserwatorskiego oraz autorów opracowań historycznych, gdyż jest on podstawą właściwie prowadzonych robót, w  tym respektowania odkryć. W niektórych realizacjach nadzór jest nawet ważniejszy od projektu, np. przy konserwacji ruin. Nadzór musi być pełniony zespołowo przy udziale autora (auto-rów) badań i konserwatorów-restauratorów prowadzących prace stricte konserwatorskie.

Nadzór autorski jest integralną częścią projektowania, które trwa nadal na budowie. Tylko odpowiedzialny nadzór autorski może zagwarantować poprawną realizację. Przy pracach budowlano-konserwatorskich i stricte konserwatorskich powinien on być obliga-toryjny. Niestety, prawo budowlane w odniesieniu do architektury i budownictwa uzależ-nia go od „żądania” inwestora lub właściwego organu. Przy pracach budowlano-konser-watorskich, do czasu wprowadzenia odpowiedniego zapisu prawnego, obowiązkiem WKZ powinno być każdorazowe polecenie prowadzenia nadzoru autorskiego.

Dla obiektów architektonicznych o dużej wartości powoływane są komisje konserwa-torskie przez WKZ lub MKZ.

Uwaga końcowa! Jeżeli w projekcie brak właściwego opracowania dokumentacyjnego celem konserwacji zabytkowych elementów, nie wolno ich naprawiać do czasu uzupełnienia opra-cowania projektowego, które winno być wykonane w zależności od specyfiki zabytkowego elementu przez konserwatora-restauratora dzieł sztuki lub konstruktora albo architekta.

2. REALIZACJA PRAC STRICTE KONSERWATORSKICHPrace te, a także dokumentację projektową, mogą wykonywać tylko konserwatorzy-restau-ratorzy dzieł sztuki. Dotyczy to konserwacji malarstwa ściennego i malarstwa na elemen-

24

xxxv

tach drewnianych (stropy, ścianki działowe itp.), a także dekoracji sztukatorskich. W zakres tych prac wchodzą elementy kamienne (portale, kominki, rzeźby architektoniczne, terakota itp.) oraz mury kamienne i ceglane, a także zabytkowe tynki, które bardzo często pokryte są monochromiami lub polichromiami. Usuwanie podwyższonego zawilgocenia także winno być zrealizowane przez konserwatorów lub specjalistę budowlanego, który posiada odpo-wiednie przygotowanie w tym zakresie.

Do powyższych prac stricte konserwatorskich muszą być powoływane komisje konser-watorskie przez WKZ lub MKZ.

3. DOKUMENTACJE POWYKONAWCZEObowiązkiem wszystkich wykonawców prac w zabytku architektury jest sporządzenie na zakończenie robót tzw. dokumentacji powykonawczej, która jest integralną częścią całego procesu konserwatorskiego. W nowym budownictwie ten typ dokumentacji ma ważne zna-czenie dla przyszłej eksploatacji budynku. W  przypadku konserwowanego zabytku ma ona szerszy zakres – obok roli eksploatacyjnej spełnia funkcję dokumentu historycznego. Dlatego jest obligatoryjna. Jak uczy doświadczenie, rzadko udaje się przeprowadzić proces budowlano-konserwatorski zgodnie z projektem, bez wprowadzenia zmian w trakcie reali-zacji. Zawsze następują większe lub mniejsze odkrycia i  to one decydują o konieczności dokonywania korekt, poprawek, nie mówiąc już o potrzebie wprowadzenia istotnych zmian w dokumentacji projektowej.

Poprawna dokumentacja powykonawcza może być zrealizowana tylko w  oparciu o dziennik konserwacji. Dobrze, gdy jest on prowadzony niezależnie od dziennika budowy. Odzwierciedla postęp robót oraz odnotowuje wszelkie odkrycia i  rezultaty prowadzo-nych obligatoryjnie uzupełniających badań, a  także wynikające z  nich zmiany. Dziennik ten należy uzupełniać rysunkami inwentaryzacyjnymi oraz projektami zmian, a także zdję-ciami dokumentującymi odkrycia, postęp robót i stosowane metody konserwatorskie oraz budowlano-konserwatorskie. Bardzo ważną rolę odgrywają także dokumentacje powyko-nawcze dla poszczególnych elementów (np. detal kamienny, polichromie ścienne), gdyż prezentują nie tylko metody konserwacji, ale również zastosowane środki do konserwacji, co ma istotne znaczenie dla ponownych zabiegów w przyszłości.

Dla dzieł sztuki, czyli elementów architektonicznych, należy wykorzystać przytoczony „Schemat dokumentacji prac badawczych, konserwatorskich i restauratorskich” (www.nid.pl). Należy podkreślić, że przy realizacjach prac budowlano-konserwatorskich w  zabyt-kach architektury z reguły pojawia się tak wiele zmian, że tej dokumentacji nie jest w sta-nie opracować wykonawca robót w ramach swych obowiązków, często nawet nie jest do tego przygotowany. Powinien ją zrealizować projektant architektury wspólnie z  autorem badań, naturalnie za oddzielnym wynagrodzeniem, uwzględnionym w nadzorze autorskim. Dokumentacje powykonawcze winny być trwale przechowywane i w urzędzie konserwa-torskim, i u inwestora.

25

xxxvi

Dwa zagrożenia Brak pieniędzy pozbawia zabytki konserwacji,lecz ich nadmiar prowadzi do dewastacji.Bowiem to co autentyczne z wartością dawnościjest usuwane w imię źle pojętej nowoczesności. Jan Tajchman

ANEKSY

xxxvii

ANEKS I Przykłady wadliwej i poprawnej adaptacji zabytków architektury26

WprowadzenieW  każdym obiekcie architektonicznym będziemy rozróżniali układ funkcjonalno-prze-strzenny i  funkcję, dla której ten układ powstał. Na przestrzeni wieków funkcja ta, czyli użytkowanie, mogło się zmienić, nie zawsze powodując przekształcenia układu funk-cjonalno-przestrzennego. Dziś jesteśmy świadkami bardzo częstych zmian użytkowa-nia budynków. Ten fakt nie może wpływać na częste przekształcenia układu funkcjonal-no-przestrzennego zabytku architektury. W  dziełach architektury, które są zabytkami, mimo zmiany funkcji układ funkcjonalno-przestrzenny powinien być zachowany w cało-ści, a przynajmniej jego istotne cechy, gdyż jest on integralnie związany z formą architek-toniczną, z którą był razem kształtowany (patrz rozdział III). Stąd każde dzieło architekto-niczne składa się z dwóch struktur ściśle ze sobą związanych: z przestrzennej formy archi-tektonicznej i z układu funkcjonalno-przestrzennego. Każda adaptacja zabytku do współ-czesnych potrzeb ingeruje w ten układ. Podstawowym dążeniem jest, aby ta ingerencja była jak najmniej szkodliwa. Nowa funkcja powinna być „wpisana” a nie „wcięta” w zabytkową przestrzeń, nie niszcząc przynajmniej jej głównych, charakterystycznych cech.

O dużej wartości historycznej i artystycznej zabytku decyduje między innymi integral-ność i kompletność tych dwóch układów, szczególnie wtedy, gdy pochodzą z tego samego okresu. Możemy mówić wówczas o wartości autentyzmu w zabytku27.

Niestety tej podstawowej zasady nie chce respektować duża część inwestorów. Wielu kolegów architektów także nie rozumie problemu i w swoich projektach nie traktuje histo-rycznego układu funkcjonalnego jako wartości zabytkowej.

Warto przypomnieć, co na temat nowego użytkowania zabytków architektury, czyli ich adaptacji (nie modernizacji), mówią najważniejsze ustalenia międzynarodowe:

Karta Ateńska z 1931 r. „zaleca utrzymanie takiego użytkowania zabytków, które zapew-nia ciągłość istnienia, przeznaczając je jednak funkcjom, które szanują ich charakter histo-ryczny lub artystyczny. (…) przedkłada w tej materii interes społeczny nad prywatny”28.

Karta Wenecka z 1964 r. „Konserwacji zabytków zawsze sprzyja ich użytkowanie na cele użyteczne społecznie; użytkowanie takie jest zatem pożądane, nie może wszakże pocią-gać za sobą zmian układu bądź wystroju budowli”29.

Konwencja o  ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, sporządzona w Grenadzie w 1985 r. (ratyfikowana przez Polskę w 2012 r.) „zobowiązuje się do popie-rania adaptacji, jeżeli to możliwe, starych budynków do nowych celów”. Warto zwrócić uwagę, że nie za wszelką cenę, tylko jeżeli jest to możliwe. Dalej „zobowiązuje, by skutki tej

26 Rozdział ten stanowi główną część następującego referatu: Jan Tajchman i  Beata Piaskowska, Na czym polega metoda adaptacji zabytków architektury do współczesnej funkcji, [w:] Wartość funkcji w  obiektach zabytkowych, red. B. Szmygin, ICOMOS, Warszawa-Lublin 2014.

27 O. Czerner, Wartość autentyzmu w zabytkach, „Ochrona Zabytków” 1974, z. 3, s. 180-183.28 Karta Ateńska z  1931 r. Postanowienia Konferencji w  Atenach w  1931 r., [w:] „Vademecum Konserwatora

Zabytków”. Biuletyn PKN ICOMOS, Warszawa 1996, s. 12.29 Karta Wenecka z 1964, jw., s. 20.

27

xxxviii

dostępności, w szczególności jakikolwiek rozwój struktury, nie wpływał negatywnie na cha-rakter architektoniczny i historyczny tych dóbr lub ich otoczenia”30.

Karta ICOMOS z 2003 r. „Wartość zabytku leży nie tylko w jego wyglądzie, lecz także w integralności wszystkich jego składników będących wynikiem stosowania specyficznych technologii budowlanych charakterystycznych dla danego okresu, stanowiących o unikal-ności obiektu. W szczególności, usuwanie struktur wewnętrznych przy pozostawieniu jedy-nie fasady, nie spełnia kryteriów konserwatorskich”31.

A. Wadliwa „adaptacja” dawnych koszar w Toruniu na hotel „Bulwar”Przykładem takich negatywnych działań, w trakcie których usunięto strukturę wewnętrzną wbrew kryteriom konserwatorskim, jest widoczny w zachodniej części panoramy Torunia budynek dawnych koszar przebudowany na hotel „Bulwar” (il. 1 i 2). Gmach ten powstał w  latach 1819-1825 z  przeznaczeniem na tzw. koszary obronne32. Do czasu przebudowy budynek zachował wspomnianą strukturę wewnętrzną, składającą się z trójprzęsłowej kon-strukcji drewnianej (il. 2 A i B). Jej wschodni trakt był szerokim korytarzem, a dwa zachod-nie stanowiły pomieszczenia koszarowe (il. 3 A).

Wyjątkowym elementem tej struktury był unikatowy strop zwany przeciwbombowym (il. 2 A i B). Zajmował on czwartą, bezokienną kondygnację. Składał się z leżących obok sie-bie dębowych belek o wymiarach 30 x 30 cm. Belki te były głęboko osadzone w murze na dwóch namurnicach i dodatkowo podparte zdwojonymi podciągami spoczywającymi na podwójnych słupach. Na belkach leżały trzy warstwy cegieł, a na nich sterta piasku wysoka na ok. 160 cm (il. 2 A i B). Strop ten zlikwidowano, aby w jego kondygnacji urządzić samo-dzielne pokoje hotelowe, co spowodowało wybicie okien w miejscach, gdzie ich nigdy nie było (il. 2 C).

Projektując hotel, zniszczono także dawny układ przestrzenny koszar poprzez wprowa-dzenie wąskiego korytarza środkowego (il. 2 C i 3 B). Zaowocowało to wbudowaniem wind we wschodnią ścianę zewnętrzną oraz dwóch par schodów zewnętrznych. Poprawne roz-wiązanie honorujące historyczny układ przedstawia ilustracja 3 C. Należy zwrócić uwagę, iż zastosowanie środkowego wąskiego korytarza świadczy o wadliwej kompozycji rozbudowy, w której z przestrzennego holu recepcji wchodzi się do ciasnej przestrzeni prowadzącej do pokoi hotelowych (il. 4).

Złe, z historycznego punktu widzenia, rozplanowanie wnętrz wpłynęło także na znie-kształcenia historycznych elewacji budynku. Rozebrano gzyms wieńczący i  podniesiono wysokość dawnych koszar (il. 2 C). Wybito nowe otwory i wprowadzono okna w miejscach, w których nigdy nie istniały. W elewacji zachodniej zrobiono to w taki sposób, iż odróżniają się one od okien historycznych dzięki rzadkiemu rozstawieniu i jednolitej tafli szklanej bez podziałów (il. 5). W elewacji wschodniej natomiast doprowadzono do zakłamania, rozwią-

30 Konwencja o ochronie dziedzictwa architektonicznego Europy, sporządzona w Grenadzie 9.X.1985 r., ratyfi-kowana przez Polskę – Dziennik Ustaw z dnia 24 lutego 2012, poz. 210.

31 Karta ICOMOS z 2003 r. – patrz aneks V na końcu opracowania.32 Koszary zbudowane w latach 1819-1825 dla 600 żołnierzy. Projekt wykonał budowniczy Barnich wg szkicu,

który przygotował Karl Friedrich Schinkiel – na podstawie: E. Börsch-Supan (przy udziale) Z. Ostrowska- -Kębłowska, Die Provinzen Ost – und Westpreussen und Grossherzogtum Posen (Karl Friedrich Schinkel Lebenswerth), T. XVIII, Berlin 2003, s. 92.

28

xxxix

1. Budynek dawnych koszar z lat 1819-1825 w Toruniu z wyburzonym całkowicie zabytkowym wnętrzem. Foto ze zbiorów MKZ – autorka M. Furmaniuk

2. Budynek dawnych koszar z lat 1819-1825 w Toruniu. Na podstawie materiałów MKZ oprac. B. PiaskowskaA – fragment przekroju podłużnego; B – przekrój poprzeczny przed przebudową, S – przestrzeni stropu przeciwbombowego;C – przekrój poprzeczny po przebudowie

3. Budynek dawnych koszar w Toruniu przebudowany na hotel „Bulwar”. Na podstawie materiałów MKZ przygotowała B. Piaskowska Rzuty piętra A – inwentaryzacja;B – zrealizowany projekt;C – tak powinna wyglądać prawidłowa adaptacja

4. Budynek dawnych koszar w Toruniu przebudowany na hotel „Bulwar”. Na podstawie materiałów MKZ przygotowała B. PiaskowskaRzut parteru, pokazanie zakresu zaplecza w stosunku do budynku; razi kontrast wielkiej recepcji w stosunku do bardzo wąskich korytarzy hotelu

zując nowe otwory, a w nich nowe stolarki w formie okien historycznych wraz z nadpro-żami (il. 6 A i B). Nowe okna powinny być czytelne, chociażby przez odmienną konstruk-cję nadproży (il. 6 C), a nawet i odmienną kolorystykę, aby nie zacierać śladu po bezokien-nej kondygnacji, która zawierała strop przeciwbombowy.

Kolejnym – i to poważnym – uszkodzeniem elewacji wschodniej było rozcięcie jej szkla-nym pionem aż w obręb dachu dla umieszczenia wind (il. 6 A). Całe szczęście, że chociaż w okresie letnim ten poważny błąd częściowo zakrywa zieleń.

Duże zaplecze przysłoniło częściowo Krzywą Wieżę – symbol Torunia i ważny element panoramy po stronie zachodniej.

29

A

B

C

xl

B. Poprawna adaptacja spichrza przy ul. Mostowej w Toruniu na hotel „Spichrz”Po stronie wschodniej panoramy toruńskiej Starówki, tuż w pobliżu Bramy Mostowej, za murem obronnym znajduje się dawny spichrz z  1719 r.33 (il. 7). W 1823 r. otrzymał nową trójprzęsłową konstrukcję drewnianą (il. 9 A). Jednocześnie w trakcie tej przebudowy włą-czono w jego zespół gotycką basztę znajdującą się w obrębie murów, przeznaczając ją do celów transportowych dzięki umieszczonemu na ostatniej kondygnacji urządzeniu, zwa-nemu żurawiem (il. 9 B). W 2003 r. budynek ten został zaadaptowany na hotel pod nazwą „Spichrz”34, do którego główne wejście z  ul. Mostowej (il. 8) prowadzi przez dziedziniec podwórzowy.

W odróżnieniu od hotelu „Bulwar”, została w  tym przypadku zachowana na wszyst-kich kondygnacjach cała struktura konstrukcji drewnianej i w nią wpisana umiejętnie nowa funkcja. Na parterze zaprojektowano podstawową część konsumpcyjną restauracji oraz jej zaplecze kuchenne, a także główne wejście do hotelu wraz z recepcją (il. 10). Trafnym pomy-słem architekta było usytuowanie schodów głównych i windy na zewnątrz spichrza w kącie między jego skrzydłami (il. 10 A i B). Pozwoliło to na poprawną i bezpieczną ewakuację z wyższych kondygnacji, przy jednoczesnym pozostawieniu zabytkowych dwubiegowych schodów łamanych (il. 10 A i 11 A), którymi można dotrzeć na wszystkie kondygnacje.

Jak już wspomniano, na parterze znajduje się główna część konsumpcyjna restauracji (il. 11 B), której dalszy ciąg usytuowany jest na piętrze od strony południowej. W części pół-nocnej zaprojektowano salę konferencyjną zwaną Myśliwską (il. 12). Ze względu na małą wysokość tego pomieszczenia zlikwidowano dwa przęsła stropu oraz dwa słupy, urządzając

33 K. Krużyńska i A. Wiencek, Mostowa 1 – spichrz, MKZ Toruń, Biała karta 1992. Spichrz został zbudowany w 1719 r. przez kupca Jana Neggena. Przebudowano go w 1823 r. na magazyn żywności dla wojska. Z tego cza-su zapewne pochodzi wewnętrzna konstrukcja drewniana oraz połączenie z gotycką basztą.

34 Inwestor Witold Karbowski oraz projektant arch. Jerzy Matusiak-Tusiacki zrealizowali poprawną i przykła-dową adaptację zabytkowego magazynu do nowych potrzeb, eksponując poprawnie drewnianą strukturę oraz basztę.

5. Budynek dawnych koszar w Toruniu przebudowany na hotel „Bulwar”Elewacja zachodnia po pracach z wybitymi nowymi oknami w kondygnacji stropowej! Okna te odróżniają się dzięki jednolitej tafli szkła bez podziałów. Fot. B. Piaskowska

6. Budynek dawnych koszar w Toruniu przebudowany na hotel „Bulwar”A – elewacja wschodnia po pracach z nowymi oknami na przedostatniej kondygnacji oraz ze szklanym pionem windy. Fot. B. Piaskowska;B – fragment elewacji z nowym otworem okiennym o nadprożu jak historyczne; C – propozycja fragmentu elewacji z nowym otworem okiennym nie naśladującym historycznego nadproża. Fot. i oprac. J. Tajchman

30

A B C

xli

salę przez dwie dawne kondygnacje. Dla uczytelnienia dawnych poziomów pozostawiono jednak jedno przęsło jako antresolę, do której zaprojektowano drewniane schody (niestety, zaopatrzono je w balustradę powtarzającą formę bariery schodów zabytkowych, co może wprowadzać widza w błąd). Na tym samym piętrze, w jego części zachodniej usytuowano trzy salki tzw. biesiadne: „Wileńską”, „Kaszubską” i „Jaskiniową”. Mogą w nich kameralnie spożywać posiłki małe grupy. Z tej kondygnacji jest także dostęp do baszty gotyckiej, skąd można podziwiać Wisłę.

7. Hotel „Spichrz” w Toruniu – elewacja południowa wraz z Bramą Mostową, murami i zaadaptowaną basztą gotycką na żuraw. Fot. B. Piaskowska

8. Hotel „Spichrz” w Toruniu – elewacja wschodnia w ul. Mostowej. Fot. J. Tajchman

9. Hotel „Spichrz” w Toruniu A – przekrój poprzeczny przez budynek i dawną basztę – żuraw. Na podstawie materiałów MKZ oprac. B. Piaskowska;B – mechanizm żurawia. Fot. A. Skowroński

31

A B C

A

B

xlii

10. Hotel „Spichrz” w ToruniuA – rzut parteru po pracach: R – recepcja, K – międzymurze, wykorzystywane latem jako część restauracyjna. Na podstawie materiałów MKZ oprac. B. Piaskowska;B – nowa klatka schodowa. Fot. A. Skowroński

11. Hotel „Spichrz” w Toruniu – parterA – zabytkowe schody w części restauracyjnej;B – dolna część restauracyjna (zbędne zbicie tynków zabytkowych z łęków powoduje niepotrzebną dysharmonię w stosunku do oryginalnej drewnianej konstrukcji, gdyż tak nie było). Fot. A. Skowroński

Na trzeciej kondygnacji znajdują się pomieszczenia zaplecza hotelu i  restauracji. Czwarta i piąta kondygnacja wraz z poddaszem stanowią część hotelową. Na trzecim pię-trze znajduje się 11 pokoi. Jeden z nich posiada dostęp do baszty (il. 13 Ż). Czwarte piętro wraz z sypialniami na poddaszu, połączonymi schodami (il. 14), stanowi tzw. apartamenty.

32

A

B

A

B

xliii

12. Hotel „Spichrz” w Toruniu – I piętroSala konferencyjna (Myśliwska). Właściwa wysokość po usunięciu części stropu z pozostawioną antresolą. Fot. A. Skowroński

13. Hotel „Spichrz” w ToruniuPiętro hotelowe na IV kondygnacji. Na podstawie materiałów MKZ oprac. B. Piaskowska

14. Hotel „Spichrz” w ToruniuPiętro hotelowe – apartamentowe na V kondygnacji, ze schodami prowadzącymi do sypialni na poddaszu. Fot. A. Skowroński

33

xliv

Prześledziliśmy dwa przykłady adaptacji zabytków architektury do współczesnych funk-cji hotelowych. Pierwszy – negatywny, niszczący całą historyczną strukturę wewnętrzną z  jednoczesnym zniekształceniem elewacji35. Drugi – pozytywny, maksymalnie szanujący całość zabytku, pokazujący jednocześnie, jak można wpisać nową funkcję w historyczny układ budynku, nie niszcząc jego istotnych cech, a nawet je podkreślić i wyeksponować.

W budynkach o bardziej skomplikowanym układzie funkcjonalno-przestrzennym oraz o bardziej zróżnicowanej nowej funkcji, niż to widzieliśmy w dwóch omawianych przykła-dach, ważnym problemem jest takie wprowadzenie nowej funkcji, aby ona nie zniszczyła istotnych cech dawnego historycznego układu, a także jego form architektonicznych.

B. Jak powinna wyglądać adaptacja odbudowanego pałacu w StudzieńcuNa wstępie przypomnijmy, iż w tego typu budynkach mamy do czynienia między innymi z główną najważniejszą kondygnacją. Nazywamy ją piano nobile. W pałacach barokowych (i nie tylko) było to zazwyczaj pierwsze piętro. Piano nobile w pałacach klasycystycznych znajdowało się na parterze. Przy adaptacji pałacu piano nobile powinno pozostać nienaru-szone w całości, a w skrajnych przypadkach przynajmniej z niezniszczonymi jego najistot-niejszymi cechami36.

Prześledźmy odbudowę pałacu w Studzieńcu z ok. 1790 r., którego autorem był znany architekt Hilary Szpilowski37 (il. 15). Z zaplanowanej obecnie nowej funkcji wynika, iż par-ter przewidziano dla dwóch rodzin (dwie kuchnie). Lepiej byłoby, aby jedna rodzina znala-zła się na parterze, a druga na piętrze.

Przyjmijmy jednak, że na tym piano nobile będą dwie rodziny. Na ilustracji 15 A zostały przedstawione (zrealizowane) niefortunne pomysły architekta:1) najważniejsze w  swych kształtach pomieszczenie północno-wschodnie o  charaktery-

stycznych dla klasycyzmu Szpilowskiego ściętych kątach zostało zniszczone;2) połączenie dużymi otworami największych sal jest kolejnym błędem;3) następne kuriozum to usytuowanie ustępu w kominku w dawnej antykamerze;4) działania świadczące o „dużej” kulturze architekta to umieszczenie łazienki z ustępem

w dawnej kaplicy. Komentarz zbyteczny!Na ilustracji 15 B pokazano, jak można było zaadaptować piano nobile tego pałacu, nie

niszcząc charakterystycznych cech jego historycznego układu funkcjonalno-przestrzen-nego i nie zniekształcając form architektonicznych poszczególnych pomieszczeń. Należało poświęcić tylko jedno, a nie trzy pomieszczenia.

35 Wielka szkoda, iż ten unikatowy budynek koszar nie miał szczęścia do zachowania swojej unikatowej struk-tury. Przyczyną tego stanu rzeczy był zakaz wpisania go do rejestru zabytków. Tym samym nie udało się przekonać inwestora do poprawnej adaptacji. Zapewne dziś żałuje on swojej decyzji, gdy obserwuje wielkie powodzenie hotelu i restauracji w dawnym spichrzu przy ul. Mostowej 1. Wielu inwestorów jak i zwykłych obywateli miasta uważa, iż tak należy adaptować zabytki jak koszary. Utwierdza ich w tym fakt nagrodzenia takiej realizacji przez Prezydenta Miasta.

36 Na sesji w Wilanowie w czasie krótkiej dyskusji apelowałem, aby studenci architektury byli uczeni poszano-wania tych dawnych układów funkcjonalno-przestrzennych i potrafili tak projektować, aby ich nie niszczyć, gdyż są one integralną częścią danego zabytku.

37 M. Skarżyńska-Wawrykiewicz, Wspomnienie o pałacu Skarżyńskich w Studzieńcu koło Płocka. Omówienie jego przemian budowlanych i ocena wartości, „Ochrona Zabytków” 2009, nr 2, s. 21-48.

34

xlv

ANEKS IIUczytelnienie niektórych działań konserwatorsko-restauratorskich bezpośrednio na zabytkach architektury38

WprowadzenieMetoda odnotowywania (zaznaczania) na odwrocie dzieł plastycznych dokonanych zabie-gów jest najstarszym sposobem dokumentowania ich bezpośrednio na zabytku. Dość wcześnie sygnowano prace renowacyjne wykonywane jeszcze przez malarzy (il. 16 i  17), nim wykształciła się akademicka specjalność konserwatorów-restauratorów dzieł sztuki. Przykłady sygnowania prac przeprowadzonych przy witrażach (60 lat temu) prezentują ilu-stracje 18 i 19, a uczytelnienie odtworzonych form ubytków w malarstwie ściennym ilustra-cje 20 i 21. Należy podkreślić, iż właśnie konserwatorzy-restauratorzy dzieł sztuki najbar-dziej konsekwentnie realizują zasadę uczytelniania uzupełnionych ubytków, przy jednocze-snym maksymalnym scaleniu przeprowadzonych zabiegów, celem przywrócenia walorów artystycznych danemu dziełu. Warto, aby koledzy architekci brali z nich przykład.

38 Temat ten przez autora został opublikowany w artykule: Dokumentowanie niektórych działań konserwator-sko-restauratorskich bezpośrednio na zabytkach architektury, [w:] 90 lat Służby Ochrony Zabytków w Polsce, red. J. Jasieńko, K. Kuśnierz, Wojanów, 26-28 listopada 2008, s. 167-197. Obecna publikacja jest przede wszystkim barwna, co ma podstawowe znaczenie dla tematu; poza zmianą tytułu wprowadzono drobne korekty.

15. Pałac w Studzieńcu (Studzieniec) – plan parteruA – zrealizowany projekt niszczący układ funkcjonalny i formy architektoniczne pomieszczeń;B – propozycja poprawnego rozwiązania. Dawne przeznaczenie pomieszczenia opisano małymi literami. Proponowaną nową funkcję opisano dużymi literami

35

A

B

xlvi

16. Sygnowanie prac renowacyjnych, dokonane w 1772 r. na odwrocie obrazu św. Anny Samotrzeć (Reszel, kościół św. św. Piotra i Pawła)

17. Sygnowanie prac restauratorskich dokonane w 1893 r. na odwrocie rzeźby, z jednoczesnym zastosowaniem naklejki firmowej

18. Sygnowanie prac restauratorskich poprzez oznakowanie uzupełnionych w centrum szkieł witrażowych: „PKZ-1958”. Toruń, zbiory Muzeum Okręgowego w Ratuszu

19. Sygnowanie prac restauratorskich poprzez oznakowanie uzupełnionych w bordiurze szkieł witrażowych: „PKZ-1957”. Toruń, zbiory Muzeum Okręgowego w Ratuszu

20. Uczytelnienie odtworzenia formy poprzez punktowanie kropką. Broniszewo, kościół św. Benona, malarstwo ścienne z 1915 r.

21. Uczytelnienie odtworzenia formy poprzez punktowanie kreską tzw. traegio. Rzym, kościół św. Cecylii, malarstwo ścienne z XVI w.

36

xlvii

Zabytki architektury, jak wiemy, aby mogły bezpiecznie istnieć nie tylko dla nas, ale i  przetrwać dla następnych pokoleń, do czego nas zobowiązuje Karta Wenecka39, muszą być niejednokrotnie poddawane różnorakim działaniom konserwatorsko-restauratorskim. W ich ramach, niestety, czasami jesteśmy zmuszeni do wymiany zniszczonej substancji lub uzupełnienia jej braków, ale także i do dodania zupełnie nowych elementów.

Warto zwrócić uwagę, co na ten temat mówi Karta Rzymska z  1931 r., w  której czy-tamy: „W każdym wypadku elementy dodane winny być w sposób dokładny i widoczny oznaczane bądź przez użycie odmiennego materiału, bądź przez dodanie odgraniczających obramowań, gładkich i  skromnych, bądź przez umieszczenie znaków i  napisów, tak aby dokonana konserwacja nie mogła nigdy wprowadzić w błąd uczonych, jako falsyfikat histo-rycznego dokumentu”40.

Te powyższe zasady podpowiadające różne sposoby uczytelnienia elementów doda-nych, mające na celu podkreślenie autentycznej substancji, najwcześniej zostały wypraco-wane przy ekspozycji starożytnych ruin, a więc w archeologii śródziemnomorskiej (il. 22 B, C, D oraz 25 A). Chyba dlatego Karta Rzymska nie podkreśla integracji tych działań, tak jak to czyni między innymi Karta Wenecka w art. 9: „Restauracja ma za cel zachowanie i ujaw-nienie estetycznej i  historycznej wartości zabytku, oraz polega na poszanowaniu dawnej substancji i elementów stanowiących autentyczne dokumenty przeszłości. Ustaje ona tam, gdzie zaczyna się domysł, poza tą granicą wszelkie, uznane za nieodzowne, prace uzupeł-niające mają wywodzić się z  kompozycji architektonicznej i  będą nosić znamię naszych czasów”41. Artykuł 12 problematykę tę uzupełnia następująco: „Elementy przeznaczone do zastąpienia części brakujących powinny harmonijnie włączać się do całości, odróżniając się zarazem od partii autentycznych, ażeby restauracja nie fałszowała dokumentu sztuki i historii” 42.

Te trzy przytoczone cytaty dają nam wskazówki do wielu działań w zabytkach, wśród których na czoło wysuwa się tematyka tego aneksu, tj. metody dokumentowania, czyli uczy-telniania niektórych działań konserwatorsko-restauratorskich bezpośrednio na zabytkach architektury.

Dokumentowanie powyższe może odbywać się poprzez:A. uczytelnienie interwencji restauratorskich dotyczących substancji i formy,B. uczytelnienie zmian funkcjonalnych,C. sygnowanie prac konserwatorsko-restauratorskich,D. odkrywki ekspozycyjne.

A. Uczytelnienie interwencji restauratorskich dotyczących substancji i formyPolega ono na rozpoznawalności dokonanego zabiegu przy jednoczesnym zintegrowa-niu go z  danym zabytkiem. Dzięki takiemu postępowaniu zostaje zaakcentowana auten-tyczna substancja. Należy podkreślić, iż w zabytkach żywych to zintegrowanie winno być

39 Karta Wenecka, jw., s. 19.40 Karta Rzymska. Włoska Karta Konserwacji Zabytków Rady Najwyższej Starożytności i  Sztuk Pięknych

w Rzymie, [w:] „Vademecum…”, jw., s. 17.41 Karta Wenecka, jw., s. 20-21.42 Tamże.

37

xlviii

bardziej doskonałe. W zabytkach martwych, a więc w ruinach, części dodane mogą bar-dziej się wyróżniać. Ma to większe znaczenie dla podkreślenia autentycznej substancji, co możemy zaobserwować na ilustracjach 22, 24 C, 25 A.

W ramach uczytelnień interwencji będziemy rozróżniali: 1. Uzupełnienia brakującej lub wymianę zniszczonej substancji przez uczytelnienia

uzupełnień w formie zmiany faktury (il. 22) bądź poprzez wprowadzenie granicy (il. 23) lub poprzez zmianę wątku (il. 24), a nawet zmianę materiału (il. 25).

2. Odtworzenie elementu lub detalu architektonicznego na podstawie tzw. świadka. „Świadkiem” w  pracach restauratorskich nazywamy niekompletny, oryginalny element, który posłużył do jego uzupełnienia, czyli odtworzenia43. Fragment ten świadczy (stąd świadek) o tym, iż istniała podstawa do pełnego odtworzenia ele-mentu i że zabieg ten został przeprowadzony właściwie w oparciu o (chociaż czę-ściową) oryginalną substancję, a  nie poprzez domysł. „Świadek” nawet w  formie zdestruowanej powinien być zachowany i  eksponowany, gdyż stanowił podstawę konkretnych działań. Przy błędnych decyzjach konserwatorskich możemy mieć do czynienia ze „świadkiem” negatywnym. Odtworzenie na podstawie „świadka” elementu konstrukcyjnego przedstawia ilustracja 26, a  detali architektonicznych ilustracja 27. Natomiast ilustracja 28 pokazuje detale odtworzone także na pod-stawie „świadka”, ale jeden z nich wykonano w  formie pełnej, a drugi w uprosz-czonej. Niestety, zdarzają się realizacje, i  to bardzo często o  zrekonstruowanych formach bez pozostawienia „świadków” (il. 29) albo przykłady z  negatywnym „świadkiem”, który może świadczyć tylko o błędnych decyzjach konserwatorskich (il. 30).

3. Wznowienie elementów. Może dotyczyć powtórzenia detalu o znanej formie, który dla odróżnienia od oryginału uproszczono (il. 31). W przypadku nieznanej formy dla koniecznego odtworzenia elementu można mówić tylko o rozwiązaniu współ-czesnym (il. 32).

4. Dodanie elementów nowych. Najczęściej nowa funkcja w zabytku zmusza do doda-nia elementów w  formach współczesnych, ale harmonizujących z  oryginałem. Przykłady: kruchta dostawiona do kościółka neogotyckiego (il. 33), krata w ruinach cerkwi (il. 34), schody w ruinach zamku (il. 35). Niestety, zdarzają się przypadki, gdy element dodany powtarza istniejącą formę, co prowadzi do zakłamania. Przykłady występujące dość często np. przy schodach (il. 36 B i C).

Bardzo rzadko natomiast mamy do czynienia z próbami uczytelniania zarówno zabie-gów konserwatorskich, jak i dodanych elementów, które najczęściej podrabiane są pod zabytkowe lub tak zaprojektowane, że deprecjonują kompozycje danego dzieła archi-tektury. Prowadzi to z  reguły do zakłamania i niszczenia historii oraz formy danego zabytku.

43 Odtworzenie elementu na podstawie zachowanego fragmentu niektórzy nazywają częściową rekonstrukcją. Terminu „rekonstrukcja” proponowałbym używać jedynie wtedy, gdy nie zachowały się materialne elemen-ty (substancja), a „odbudowa” nastąpiła jednie na podstawie materiałów źródłowych.

38

xlix

22. Uczytelnienie uzupełnień poprzez zmianę faktury A – Radzyń Chełmiński, zamek. Uzupełnienie zwieńczenia muru cegłą maszynową, która trudno się patynuje, zapewniając tym samym czytelność;B – Rzym, Forum Romanum. Fragment muru uzupełniony cegłą o skutym licu (sposób dobry w ruinach);C, D – Rzym, Forum Romanum, elementy architektoniczne z ciosów kamiennych uzupełniane „ciosami” złożonymi z potłuczonych kamieni tego samego gatunku. Porównanie obu uzupełnień wykazuje istotną rolę, jaką odgrywa kolorystyka spoin dla osiągnięcia zintegrowania elementów nowych z istniejącymi

23. Uczytelnienie uzupełnień poprzez wprowadzenie granicyA – Rzym, fragment muru klasztornego. Granicę stanowi wgłębna spoina; B – Warszawa, fragment muru obronnego. Granicę stanowi czarna spoina – bitumiczna;C – Ogrodzieniec, zamek, fragment muru kamiennego. Blaszana spoina zapewni czytelność uzupełnień nawet po spatynowaniu się dodanego muru. Do tego typu uczytelnienia granicy nadaje się tylko blacha ołowiana i cynkowa, gdyż miedziana i żelazna po skorodowaniu zabarwia mury

39

l

24. Uczytelnienie uzupełnień (jak i rozbudowy) przez zmianę wątkuA, B – Paluzy, kościół gotycki sprzed 1409 r. wykonany w wątku polskim został przedłużony w końcu XIX w. z powtórzeniem form średniowiecznych (istniejących). Czytelność dobudowanej części zapewniło zastosowanie wątku odmiennego – nowożytnego; C – Herkulanum, fragment muru kamiennego w wątku sieciowym (opus reticulatum) został uzupełniony takim samym kamieniem w wątku nieregularnym, co zapewnia czytelność po spatynowaniu się części dodanej. Metoda tak dużego odróżnienia preferowana w ruinach

25. Uczytelnienie uzupełnień przez zmianę materiałuA – Rzym, Forum Romanum. Anastyloza trzech kolumn z uzupełnieniem brakujących elementów kamiennych materiałem ceglanym, w którym powtórzono formę (metoda zalecana tylko w ruinach ze względu na duże różnice materiałowe przyczyniające się do znacznego podkreślenia elementów oryginalnych);B – Nidzica, mur zamkowy (zewnętrzny) z głazów granitowych z takimiż okrzeskami.Fragment muru uzupełnionego w tej samej technice, ale z okrzeskami bazaltowymi, a więc w innym kolorze

40

li

26. Odtworzenie elementu konstrukcyjnego na podstawie tzw. świadkaA – Rzym, Panteon, którego mury zewnętrzne (poza portykiem) posiadają łęki konstrukcyjne pokazane pod B i C; B – łuk odtworzony bez zachowania tzw. świadka;C – łuk odtworzony przy pozostawieniu „świadka” (prawa strona) upewnia nas, że ta częściowa rekonstrukcja (odtworzenie) została przeprowadzona poprawnie i miała do niej podstawę

27. Odtworzenie detali architektonicznych na podstawie „świadków”A – Herkulanum, drewniane drzwi ażurowe. Prawa strona przedstawia oryginalne skrzydło zwęglone, które stało się „świadkiem” dla odtworzenia skrzydła lewego; B – fragment muru kamiennego w ruinach. Po prawej stronie odtworzony gzyms na podstawie „świadka” zachowanego z lewej strony;C – boniowanie sgraffitowe na narożniku. Dołem „świadek” oryginalny, na podstawie którego odtwarzano górną część boniowania

41

lii

28. Odtworzenie detali architektonicznych w dwóch wersjach: pełnej i uproszczonej na podstawie „świadków”A – Ankona, fasada kościoła romańskiego, który posiada w nawie okna pokazane pod B i C; B – okno z obramieniem z palmet, które zostały odtworzone w pełnej formie na podstawie „świadków”; C – okno podobne, w którym palmety zostały odtworzone w uproszczonej formie, przy jednoczesnym pozostawieniu „świadków”

29. Przykłady realizacji konserwatorskich, w których nie pozostawiono „świadków”. Musimy tylko zaufać konserwatorom, że prace odtworzeniowe zostały przeprowadzone poprawnieA, B – Toruń, kamienica przy ul. Kopernika 15. A – elewacja przed pracami, B – elewacja po pracach. W ościeżach dolnych okien były przewidziane do pozostawienia destrukty profilowań (we fragmencie) jako „świadek”. Murarz jednak nie mógł sobie wyobrazić, że może pozostawić zniszczone elementy i wykonał „solidnie” swoją pracę. Gdy ponownie zjawił się nadzór autorski było już za późno; C – Bratysława, dom gotycki po pracach, w którym brakło także „świadków”. Jedynie krata w bramie nie budzi wątpliwości co do okresu powstania

42

liii

30. Dowody błędnych decyzji konserwatorskich w postaci „świadków” negatywnychA – Toruń, katedra św. św. Janów – prezbiterium z ok. 1300 r. Z tego okresu pozostało jedno okno nad portalem. Pozostałe okna w tej ścianie zostały powiększone w końcu XV w. z zastosowaniem obramień w formie żabek i z centralnymi zwieńczeniami. W czasie prac restauratorskich powrócono do formy okien z ok. 1300 r. Na szczęście dla historii zabytku pozostawiono fragment zwieńczenia z XV w. Przy takich działaniach powstaje zawsze pytanie, czy większą wartość posiada element oryginalny, chociaż późniejszy, czy rekonstrukcja wcześniejszego, którego szczegółowa forma maswerku nie jest znana. XV-wieczne zwieńczenie nad oknem można uznać za negatywnego „świadka” błędnych decyzji (jednak dobrze, że pozostał);B – Chojnice, kościół parafialny pw. Ścięcia św. Jana, XIV w. – portal południowy po pracach konserwatorsko- -restauratorskich. Portal ten został zamurowany w XIX w., a ostatnio zamurowanie usunięto i ponownie uzupełniono murem w wątku gotyckim, dobrze dostosowanym do gotyckiego otoczenia. Teraz dzięki negatywnemu „świadkowi” każdy może być „pewny”, że portal ten nigdy nie funkcjonował, bo był zamurowany od samego początku. Jest to jeden z wielu przykładów decyzji, które wprowadzają nas w błąd. Gdy zdecydowano się na ponowne zamurowanie portalu, należało wykonać to czytelnie, np. we współczesnej cegle i takim wątku

31. Uczytelnienie wznowienia znanego elementu przez uproszczenie jego formy. Rzym, Forum Romanum – Kolumnada z tyłu KapitoluA – widok ogólny – część kolumn została wznowiona, lecz ich spatynowanie utrudnia rozpoznanie – szczególnie z oddali; B – kolumna prawa wznowiona (na podstawie zachowanych obok). Jej uproszczona forma odróżnia ją od kolumn oryginalnych

43

liv

32. Uczytelnienie wznowienia elementu o nieznanej formie poprzez zaprojektowanie rozwiązania współczesnegoA – Bratysława – ratusz gotycki został „wydobyty” spod późniejszych przebudów, niestety bez zachowanego portalu;B – wznowiony portal o formie współczesnej

33. Dodanie elementu (współczesnej kruchty) do kościoła. Sulęcin, neogotycki kościół pw. św. HenrykaA – fasada przed wykonaniem kruchty; B – fasada ze współczesną kruchtą (dodaną); C – szczegół kruchty ukazujący połączenie ze ścianą kościoła

34. Dodanie elementu (współczesnej kraty) do ruin. Bułgaria, Nesebyr – ruiny cerkwiA – widok ogólny z dodaną kratą;B – szczegół kraty

44

lv

35. Dodanie elementów współczesnych (schodów kręconych) w ruinach. Ogrodzieniec – ruiny zamkuA – kręcone schody wspornikowe przez dwie kondygnacje; B – kręcone schody wspornikowe przez jedną kondygnację. W obu przypadkach ta sama forma, lecz korzystniej (i mniej ingerująco w ruiny) wyglądają schody niższe

36. Uczytelnienie elementów dodanych współcześnie wyjaśnia historia budowlana. Brak uczytelnienia prowadzi do zakłamania A – Toruń, pałac Fengera z 1742 r., w którym piętra (II i III) magazynowe przeznaczono na mieszkania w 1833 r. W pierwszym etapie schody prowadziły tylko do I piętra i miały barierę brusową. W drugim etapie schody przedłużono w górę, stosując inną balustradę, bo szczeblinową. Jest to przykład, z którego warto korzystać przy współczesnych adaptacjach; B – schody, które przedłużono, stosując tę samą barierę; C – schody, które nie posiadały bariery od strony ściany, a otrzymały takie same balaski jak bariera zewnętrzna. Oba rozwiązania to przykłady zakłamania, a więc błędne, niestety niezbyt odosobnione

45

lvi

B. Uczytelnienie zmian funkcjonalnychBardzo często projektowanie nowych funkcji zaciera lub zupełnie zniekształca dawne rozwiązania przestrzenne. Warto pomyśleć, jak można zasygnalizować te dopuszczalne zmiany. Ilustracja 37 przedstawia uczytelnienie łączenia kilku pomieszczeń mniejszych w jedno większe, a ilustracja 38 odwrotnie, uczytelnienie podziału większych pomieszczeń na mniejsze przy utrzymaniu widoczności całych stropów.

37. Uczytelnienia połączeń kilku pomieszczeń w jedno duże wnętrze A, B – Nidzica, zamek, rzut I piętra. A – rzut całej kondygnacji, B – rzut skrzydła wschodniego z połączonymi trzema pomieszczeniami w jedno, uczytelnione przez pozostawienie fragmentów ścian poprzecznych; C – Chełmno, poczta – sala operacyjna utworzona z dwóch pomieszczeń; uczytelnienie miejsca po zlikwidowanej ścianie w formie podciągu i słupa oraz ciemnych płytek w posadzce

38. Uczytelnienie podziału dużych pomieszczeń przy zachowaniu pełnej formy polichromowanych stropów A, B – Toruń, ul. Szeroka 14, Bank PKO, I p., sala maklerów. Podział na boksy nastąpił w formie niskich działowych ścianek z żaluzjami, dzięki czemu XVIII-wieczny strop oglądamy w całości; C – Toruń, Rynek St. 17, Dom Adwokatów. Parter w tylnym trakcie, gdzie wydzielono korytarz (po lewej) niską ścianą górą przeszkloną. Zapewnia to oglądanie polichromowanych belek z XIV w. w całości. Niestety ostatnio inwestor uczytelnienie to zlikwidował, podnosząc murowaną ściankę do góry

46

lvii

C. Sygnowanie prac konserwatorsko-restauratorskich44 Ilustracja 39 prezentuje zastosowanie dat przeprowadzanych restauracji na uzupełnianych elementach. Ilustracja 40 pokazuje nam daty na budynku, które przypominają czas budowy i dwie kolejne renowacje. Bardzo często sygnowane są datami wieńczące chorągiewki lub inny rodzaj zwieńczenia (il. 41).

44 Najwięcej na temat sygnowania robót wypowiada się A. Barbacci, włączając do nich także inne metody uczytelnienia, por. A. Barbacci. Konserwacja zabytków we Włoszech, Warszawa 1966, s. 332-335.

39. Sygnowanie prac restauratorskich przez napisy i dodatkowo poprzez stosowanie datA – Serbia, Patriarchalna Peč – cerkiew. Tabliczka z datą i napisem „restaurowano” umieszczona na odbudowanej części oddzielonej grubą spoiną od oryginału; B – mur gotycki. Cegła z datą 1993 w partii nowych uzupełniających cegieł o odmiennej fakturze (maszynowej)

40. Sygnowanie datami: czasu powstania budynku, jak i prac restauratorskich A – Toruń, Arsenał przy ul. Dominikańskiej – rozmieszczenie dat; B – kolejne daty: powstanie budynku 1825, pierwsza renowacja 1933, druga renowacja 2000; MP – inicjały właściciela

47

lviii

Dość często miejscem umieszczania aktu zakończenia prac, a  potem ewentualnie kolejnych restauracji (bądź napraw), są metalowe kule pod krzyżem lub chorągiewką. Najdoskonalszym sygnowaniem jest zastosowanie po pracach odpowiedniej tablicy z datami i wymienionymi nazwiskami autorów realizacji (il. 42). Do stosowania takich tablic nama-wia także A. Barbacci45.

45 Tamże.

41. Sygnowanie prac restauratorskich datą na zwieńczeniu. Toruń, zespół klasztoru NMP A – zwieńczenie bramy w murze ogrodzenia; B – złocone zwieńczenie krzyża z nową datą REN. 1996 AD

42. Sygnowanie prac konserwatorsko-restauratorskich w formie tablicy. Toruń, kamienica przy ul. Łaziennej 22A – fragment elewacji parteru z portalem i oknem, w którym umieszczono nazwiska autorek prac; B – szczegół tabliczki z nazwiskami autorek prac (mało czytelne);C – propozycja treści tablicy, jaka winna znaleźć się na elewacji zamiast tabliczki w oknie

48

lix

D. Odkrywki ekspozycyjne Ich głównym zadaniem jest zwrócenie uwagi, iż zabytek jest nawarstwiony, i że jego histo-ria zaczyna się dużo wcześniej niż to można odczytać z jego obecnej formy. O postanowie-niu dotyczącym wykonania odkrywek może zadecydować jedynie analiza wartościująca obecną formę zabytku oraz zachowane wcześniejsze relikty.

Odkrywki ekspozycyjne muszą spełniać następujące warunki:− Odkrywki nie mogą niszczyć kompozycji wnętrz i elewacji (il. 43).− Odkrywki muszą być oryginalne, a nie rekonstruowane (il. 44).− Odkrywki nie mogą mylić, eksponując elementy przypadkowe lub takie, które pier-

wotnie nie były przewidziane do pokazania (il. 45).− Odkrywki powinny być dobrze wkomponowane oraz pokazywać detal, mogą też

wyjaśniać część historii zabytku (il. 46).Projektując odkrywki, mamy prawo wyboru ich lokalizacji oraz ilości (il. 47).

43. Odkrywki ekspozycyjne nie mogą niszczyć kompozycji wnętrz ani elewacji (przekształcając je w aestetyczne i ahistoryczne preparaty). W takich przypadkach lepiej z nich zrezygnować, robiąc jednocześnie odpowiednią adnotację w dokumentacji powykonawczej A – Gniezno, kościół pw. św. Michała Archanioła. Bardzo duże partie odsłoniętych murów gotyckich we wnętrzu nowożytnym z barokowym wyposażeniem doprowadziły do kompozycyjnego dziwolągu. Takie działania świadczą o braku znajomości zasad konserwatorskich i wyczucia estetycznego. Niestety nie są odosobnione;B – Płock, gmach liceum im. Marszałka Małachowskiego (dawny kościół kolegiacki przebudowany według proj. A. Corazziego w 1843 r.). Przykład popsucia „szarpaną” odkrywką pilastrowej elewacji jest wyjątkowo przykry. O tym, że gmach był kiedyś kościołem, przekonuje nas gotycka wieża (z prawej) i elementy średniowieczne we wnętrzu. W tym przypadku odkrywki są zbędne;C – Kraków, klasztor franciszkanów – dziedziniec. Aestetyczna odkrywka, pokazująca poza dolnymi partiami murów wyeksponowane przypadkowe kamienie, jest wyjątkowym preparatem „archeologicznym”

49

lx

Gdy nie można dostosować się do wymienionych powyżej zaleceń, z odkrywek należy zre-zygnować, robiąc odpowiednią adnotację w  dokumentacji powykonawczej. Ilustracja 48 przedstawia odkrywkę wyjątkową, bo ukrytą. Przed błędnymi i niepotrzebnymi odkryw-kami niszczącymi wartości estetyczne, prowadząc często do „preparatów archeologicznych”, przestrzega E. Małachowicz46.

46 E. Małachowicz, Konserwacja i rewaloryzacja architektury w zespołach i krajobrazie, Wrocław 1994, s. 99.

44. Odkrywki ekspozycyjne powinny być oryginalne, a nie rekonstruowane A – Toruń, Rynek Nowomiejski – kamienica gotycko-klasycystyczna z ceglaną odkrywką na elewacji, która okazała się pseudorekonstrukcją, gdyż posiada odmienne profilowania od resztek istniejących pod tynkiem. Odkrywka taka wprowadza w błąd, gdyż jej profile nie mogą być wykorzystane do analizy historycznej, a ponadto jest zbędna, ponieważ sama forma elewacji zdradza jej gotyckie pochodzenie;B – Toruń, dawne Kolegium Jezuickie. Odkrywka lewa dobrze się komponuje. W prawej tylko fragment łuku jest oryginalny, a reszta to rekonstrukcja; nie powinna być eksponowana

45. Odkrywki ekspozycyjne nie mogą mylić, pokazując elementy przypadkowe (i wtórne) lub takie, które nie były przewidziane do pokazania A – Kraków, kamienica przy ul. Floriańskiej. Na filarach międzyokiennych pięter wyeksponowano wtórnie użyte kamienie, które nic nie tłumaczą, a jedynie psują klasycyzującą fasadę; B – Tarnów, ratusz gotycko-renesansowy z odkrywką prostokątną w prawej części elewacji, która sugeruje, że istniał tutaj otwór okienny. W rzeczywistości znajduje się tu tylko konstrukcyjny łuk odcinkowy. Brak pionowych śladów węgarów zaprzecza istnieniu otworu. Odkrywka nie tylko myli, ale jest zbędna, gdyż o gotyckiej części ratusza świadczy dolna partia wieży

50

lxi

Obserwując wiele realizacji konserwatorskich w kraju, a dotyczących zabytków archi-tektury, najczęściej spotykamy odkrywki ekspozycyjne. Niestety, bywają one dość przypad-kowe i niewiele wnoszą do historii zabytku, natomiast najczęściej niszczą kompozycje jego fasady lub wnętrza.

46. Odkrywki ekspozycyjne powinny umiejętnie wkomponowywać się w elewację. Dobrze gdy mogą także pokazywać kompletny detal lub wyjawiać część historii zabytku A, B – Toruń, kamienica przy ul. Szczytnej 21. B – odkrywki w formie całych blend ostrołucznych dobrze wkomponowują się w fasadę, nie naruszając jej istoty kompozycyjnej; C – Warszawa, kamienica w Rynku Starego Miasta. Odkrywka eksponuje dwa kolejne portale gotyckie, z których wynika, że w I etapie kamienica posiadała wyższą sień z wysokim portalem. Potem sień ta została obniżona i dla niej wbudowano niższy portal. Wyjątkowo w Warszawie, ze względu na totalne zniszczenia, odkrywki nabierają specjalnego znaczenia, mogąc przez to odbiegać od proponowanych zasad

47. Projektując odkrywki, mamy prawo wyboru ich miejsca i wielkości – tak aby nie naruszać kompozycji elewacji – albo z odkrywek zrezygnować. Toruń, kamienica przy ul. Chełmińskiej 28 (część północna)A – teoretyczna rekonstrukcja elewacji gotyckiej znajdującej się pod fasadą barokową (partie skośnie zakreskowane to sprawdzone wątki gotyckie); B – projekt małych odkrywek (w parterze i szczycie) fasady barokowej, nie psujących jej kompozycji; C – barokowa fasada po pracach konserwatorsko-restauratorskich z widocznymi odkrywkami

51

lxii

ANEKS IIINajczęstsze błędy w projektowaniu i w realizacjach konserwatorskich (wybrane przykłady)

Wprowadzenie – przypomnienie Dawne dzieła architektury nadal pozostaną zabytkami, jeżeli prowadzone w nich działania adaptacyjne i prace realizacyjne w ramach konserwacji i restauracji nie pozbawią ich warto-ści zabytkowych. Do tych wartości należą przede wszystkim: oryginalna dawna substancja, dawne rozwiązania materiałowe i techniczne, kompozycje i formy plastyczne oraz rozwiąza-nia dekoracyjne, układ funkcjonalno-przestrzenny, jak również dawny poziom wykonania, czyli tzw. standard. W tych dwóch ostatnich wartościach spotykamy się najczęściej z pato-logią, która przejawia się w niszczeniu dawnych układów funkcjonalnych i w nadmiernym dekorowaniu oraz stosowaniu rozwiązań sprzecznych z dawnym poziomem wykonania.

Do najpoważniejszych błędów należy podejmowanie się prac w zabytku bez historycz-nego rozeznania oraz bez analizy zniszczeń popartej monitorowaniem, a więc sprawdze-niem, czy dana destrukcja działa nadal, czy to pękniecie ustabilizowało się już, np. kilkadzie-

48. Odkrywka wyjątkowa, bo „ukryta”, czyli niewidoczna w fasadzie. Toruń, ul. Żeglarska 8, dawny pałac DąmbskichA wyżej – fasada przed pracami (zniekształcona w k. XIX w.);B wyżej – rysunek Steinera z poł. XVIII w. przedstawiający fasadę z 1693 r., który stał się podstawą częściowej rekonstrukcji elewacji; A niżej – odkrywka wykonana w celu odnalezienia otworu po portalu barokowym ujawniła resztki portalu gotyckiego, które postanowiono eksponować bez naruszania fasady; B niżej – parter ze zrekonstruowanym portalem;C – przekrój poziomy portalu ukazujący gotyckie profilowanie glifów za kamieniarką zrekonstruowanego portalu

52

lxiii

siąt lat temu i nie wymaga specjalnej ingerencji47. Nie powinniśmy także naruszać rozwią-zań, których nie rozumiemy, a które trwają już kilkadziesiąt lub kilkaset lat i się sprawdzają, np. dotyczy to wypełnienia pach sklepiennych. Należy również pamiętać o kompatybilności konstrukcji dodawanej z tą dawną historyczną. Tutaj znów zauważamy poważne błędy, które ujawnią się po wielu latach, np. gdy na sklepienia, które trwają już 300, a nawet 500 lat sto-sujemy żelbet, którego trwałość nawet dla mostów zakłada się na 100 lat. Odpowiedzialność za prace przy zabytku nie dotyczy tylko obecnej sytuacji, lecz tej za wiele, nieraz nawet setek lat. Czy można sobie dziś wyobrazić zdjęcie w przyszłości konstrukcji żelbetowej już zde-gradowanej bez zniszczenia ceglanej kopuły? W zabytkach, przy ich naprawie, warto brać także pod uwagę ich wartość oraz to, że powinny trwać dalej, a nawet wiecznie. Dawne konstrukcje były często przewymiarowane i dlatego zachowują się dość dobrze, zazwyczaj nawet przez setki lat. Czy zastanawialiśmy się, co będzie się działo w przyszłości z naszymi ingerencjami w te dawne dzieła architektury?

Błędy najczęściej popełniane dotyczą całych zabytków oraz ich elementów budowla-nych, takich jak:1. POKRYCIA DACHÓW

• Stosowanie gontów lub szkudeł tartych zamiast łupanych, które mogą leżeć do 60 lat i nie wymagają podbijania gwoździ co 5 lat (il. 49).

• Zamiana pokrycia historycznego, np. dachówek na blachę (il. 50), dachówek histo-rycznych na dachówki nigdy nie stosowane w Polsce; zamiast dachówek patynowa-nych – niepatynowane.

• Stosowanie okien połaciowych w  dachach budowli zabytkowych od stron widocznych.

• Wadliwe obróbki blacharskie. Stosowanie koszy z blachy przy kryciu dachówką nie powinno mieć miejsca. Obróbka blacharska nie była również stosowana w dachach zabytków średniowiecznych (il. 51).

• Przy pokryciach blaszanych rezygnacja z rąbków poziomych, tam gdzie one wystę-powały jest błędem.

2. KONSTRUKCJE DACHÓW – WIĘŹBY• Podejmowanie się napraw więźby bez właściwej ekspertyzy mikologicznej i kon-

strukcyjnej. Ekspertyza ta winna udokumentować na inwentaryzacji rysunkowej elementy do naprawy, tj. końcówki, a wyjątkowo całe elementy. Uważać należy, aby nie wycinać znaków montażowych.

• Obciosywanie elementów zniszczonych (bieli) jest błędem. Należy tylko sprawdzić, czy twardziel jest wystarczająca ze względów statycznych.

• Prowadzenie prac przy więźbie bez pokrycia prowadzi zawsze do zamoczenia zabytku.

• Złe naprawy złączy: poprzez przybijanie blach lub gwoździowanie czy wprowadza-nie bolców z tworzyw sztucznych (należy zawsze przywrócić złącza w nakładkę lub czop, a obluźnione usztywnić klinami lub kołkami).

47 Swego czasu dr inż. Kapuściński z Politechniki Gdańskiej stwierdził słusznie „W zabytkach niejednokrotnie winniśmy zastosować działanie przez zaniechanie”.

53

lxiv

49. Pokrycie dachówA – gontem łupanym na rzadko rozstawionych łatach;B – szkudłami tartymi, które popękały

50. Kościół gotycki A – pokrycie dachówkowe. Na wieży ślad poprzedniego dachu;B – zmiana pokrycia na blaszane – niedopuszczalna ze względów historycznych

51. Poprawne pokrycie zamku gotyckiegoA – kosz dachówkowy, połączenie z murem bez blachy;B – szczegół szczytu z wyciętą bruzdą dla podsunięcia dachówki, gdyż nie stosowano wtedy blachy

54

lxv

• Flekowanie niewykorzystanych zacięć złączy. Powinny pozostać niezasłonięte.• Zmiana kolorystyki więźby przez stosowanie niewłaściwych środków owado-

i grzybobójczych jest niedopuszczalna.• Stosowanie środków właściwych grzybobójczych, ale dopiero po zamontowaniu

dociętego elementu, nie pozwala na to, aby dotarły one do wyciętych złączy.• Brak właściwego przewietrzania konstrukcji dachu, szczególnie w kościołach, gdzie

para wydzielana przez wiernych przenika przez sklepienia lub strop na strych, skąd nie może się ulotnić.

• Obijanie płytami gipsowymi elementów konstrukcji drewnianej (pozbawia to kon-strukcję przewietrzania oraz likwiduje widok zabytkowej więźby i prowadzi do jej destrukcji zazwyczaj po kilku latach).

• Przy adaptacji strychu zasłanianie całych krokwi i stosowanie między nimi izolacji, co prowadzi do destrukcji więźby. Izolacja winna być założona na krokwiach.

• Flekowane niewykorzystanych zabytkowych zacięć złączy. Powinny pozostać nie-zasłonięte.

3. STROPY DREWNIANE• Podejmowanie się jakichkolwiek prac przy stropach bez zgody WKZ lub MKZ oraz

konsultacji konserwatora malarstwa jest niedopuszczalne.• Usuwanie stropów drewnianych i ich zamiana na masywne tylko w ostateczności.• Rozbieranie stropu do konserwacji bez jego inwentaryzacji oraz analizy i ponume-

rowania elementów, które pozwala na ich powrót w dawne miejsca. Jeżeli nie było tej dokumentacji w projekcie, należy ją wykonać na budowie.

• Rozbieranie stropu bez dokumentacji technologicznej, która zabezpiecza przed zawaleniem się ścian, do tej pory usztywnianych właśnie belkami stropowymi. Jeżeli nie było odpowiedniej dokumentacji w projekcie, wykonujemy ją na budowie.

• Usuwanie już historycznych glinianych polep, które zabezpieczają od ognia, będąc jednocześnie izolacją termiczną i akustyczną.

• Wymiana całych belek, gdy uszkodzone są końcówki, które należy naprawić.• Na stropach kościołów położenie izolacji termicznej w nieprzepuszczalnych foliach,

które zatrzymują parę wydychaną przez wiernych, prowadzi do grzybów pleśnio-wych na deskach pułapów i do niszczenia znajdujących się na nich polichromii.

4. SKLEPIENIA• Gdy sklepienia są polichromowane, to jakiekolwiek prace zabezpieczające nie mogą

być realizowane bez konserwatora malarstwa.• Wypróżnianie pach sklepień (usuwanie zasypki, która winna posiadać 2/3 wyso-

kości sklepienia) prowadzi zawsze do pęknięć, a nawet zawalenia się wysklepek. Zasypka jest elementem historycznym, którego nie należy ruszać (il. 52 D).

• W  przypadku pęknięć sklepienia podparcie go punktowo prowadzi do dalszej destrukcji (il. 52 B). Sklepienie należy zawsze podpierać krążynami.

• Prowadzenie zabezpieczenia sklepienia bez monitorowania jego uszkodzeń, które mogą wynikać z braku zasypki (należy ją przywrócić) lub tąpnięcia fundamentów, a nawet pęknięcia murów.

• Kotwienia sklepień na niewłaściwej wysokości (powinno być u podstawy sklepie-nia (il. 53 A) i ewentualnie dodatkowo powyżej jego grzbietu).

55

lxvi

• Pokrywanie sklepień betonem lub żelbetem. Powoduje to wysalanie na podnie-bieniu sklepienia (il. 54 C) oraz doprowadza do braku jego paraprzepuszczalno-ści, co kończy się grzybami pleśniowymi na podniebieniu. Grzyby te niszczą ewen-tualną polichromię. Beton na sklepieniu niszczy i  zasłania górną część oporów (il. 53 B).

• Usuwanie zabytkowych wypraw z  podniebienia (niedopuszczalne jest usuwanie tynków i zapraw, szczególnie z odciskami desek). Tynki były wykonywane bez łaty i mają nierówną powierzchnię i takie muszą pozostać.

• Usuwanie zaprawy wyciśniętej ze spoin (cecha charakterystyczna dla budownic-twa Polski północnej). Taka powinna pozostać, ewentualnie można założyć tynk bez łaty. Tego typu sklepień nie należy nigdy spoinować, gdyż nie były tak wykań-czane – są to nagminne błędy.

• Zamiana sklepienia ściskanego na rozciągane przez podwieszanie jest poważnym błędem (il. 52 A, B).

5. MURY• Stosowanie spoin cementowych (nawet na niewielką głębokość) jest niedopusz-

czalne, gdyż przyczynia się do degradacji cegieł, a  nawet niektórych kamieni poprzez wysolenia (il. 55).

• Usuwanie spoin wapiennych w murach zabytkowych jest bardzo poważnym błę-dem, gdyż zaprawy te gwarantują właściwe przewietrzanie i odparowywanie wil-goci. Są po prostu sączkami.

• Niedopuszczalne jest zastępowanie spoin o  kształtach historycznych nowymi w nieudolnym wykonaniu lub w tzw. „kiełbaski” (il. 56). Warto przestudiować spo-iny stosowane w danym regionie (il. 57).

• Zniszczony kształt zewnętrzny spoiny nie upoważnia do jej wymiany tak jak wyżej przewidziano – ani ze względów historycznych, ani technicznych.

• Uzupełnienia wgłębnych uszkodzeń mogą się odbyć poprzez wykonanie spoino-wania o tych samych parametrach technicznych co te zabytkowe (ta sama porowa-tość, jak i ta sama wytrzymałość, naturalnie mniejsza od cegły). Spoina taka musi otrzymać ten sam kształt – profil, jaki istnieje.

• Prowadzenia jakichkolwiek prac przy murach gotyckich powinien dokonać konser-wator-restaurator zabytków lub winny być one wykonywane pod jego kierunkiem.

• Duże ubytki murów wymagają cegieł o tym samym wymiarze i o tych samych pro-filach, które muszą być zamówione w odpowiedniej cegielni.

• Drobne ubytki profilowań w  cegłach można wykonać specjalnymi masami do odtworzeń ceramik (m.in. firmy Remers).

• Z murów zabytkowych nie wolno zbijać starych tynków, a szczególnie gotyckich i renesansowych, które są cienkie i nierówne, gdyż wykonywane były bez łaty.

• Wykonywanie jakichkolwiek instalacji na murach tynkowanych przed ich zbada-niem jest karygodne (il. 58).

• Stosowanie wygładzania dawnych tynków nową zaprawą jest niedopuszczalnym błędem.

• Zakładanie tynków cementowych na zabytkowe mury nie tylko jest błędne, ale i szkodliwe.

56

lxvii

52. Przykład (niestety dość częsty) braku znajomości budowy i pracy dawnych sklepieńA, B – pękanie sklepienia po wypróżnieniu pach. Należało pachy wypełnić ponownie, aby przywrócić równowagę statyczną sklepienia;A – niestety sklepienie podwieszono do żelbetowego nadciągu (widać dziury od kotew), powodując w nim naprężenia rozciągające, a powinny być tylko ściskające;B – podproże punktowe pękniętego sklepienia to także powodowanie naprężeń rozciągających. Należało podeprzeć sklepienie krążyną;C – schematy destrukcji sklepień wg Z. Mączyńskiego; D – przekrój sklepienia z miejscami pęknięć, gdy wypróżniane są pachy. Powinny być wypełnione na 2/3 wysokości sklepienia (od podstawy do grzbietu)

53.A – na sklepienia nie wolno wylewać betonu, gdyż prowadzi to do wysoleń oraz braku paraprzepuszczalności, powodując grzyby pleśniowe na podniebieniu. Bardzo szkodliwe, gdy są polichromie. Konieczne kotwienia należy wykonywać u podstawy sklepienia; B – beton lub żelbet niszczy górne części oporów sklepienia i uniemożliwia ich badanie, gdyż teraz są zakryte

54.A – sklepienie zalano betonem od góry w 1958 r. (kiedyś myślano, że takie wzmocnienie jest właściwe);B – to samo sklepienie widziane od spodu;C – zniszczenie cegieł w sklepieniu w wyniku stosowania betonu jako „wzmocnienia”

55. Fragmenty murów gotyckich jako wynik zastosowania spoin cementowych A – efekt z nowymi spoinami cementowymi w dolnej partii muru;B – ubytki cegieł w murach, w których spoiny są mocniejsze i bardziej szczelne od cegieł

57

lxviii

56. Wadliwa i niedopuszczalna forma spoin w murach gotyckich. Od lewej: brak profilu spoiny, spoiny niechlujne, spoiny w „kiełbaski”

57. SpoinowaniaA – różne formy spoin w murach średniowiecznych B – wykonywanie nowego spoinowania (wyjątkowo) z zaprawy o tych samych parametrach co spoiny istniejące. Zaprawa do spoinowania musi być gęsta, aby nie pobrudzić cegieł, gdyż ich już nie można doczyścić

• Podejmowanie się napraw destrukcji w murach zabytkowych bez monitorowania uszkodzeń celem sprawdzenia, czy postępują one nadal, czy też są stabilne, jest nie tylko błędem, ale wręcz karygodne.

6. MURY COKOŁOWE I FUNDAMENTY• Jakiekolwiek prace przy fundamentach nie mogą odbywać się bez konsultacji

archeologa.• Podejmowanie się prac przy zawilgoconych murach bez badań hydrologicznych

i  bez sprawdzenia drożności i  szczelności kanalizacji oraz ustalenia dawnego poziomu gruntu prowadzi zawsze do stosowania nieskutecznych metod, często bardzo drogich.

58

B A

lxix

• Wykonanie izolacji pionowej bez poziomej powoduje podniesienie zawilgocenia poprzez kapilarne podciąganie nawet na wysokość 6,0 m.

• Zakładanie opasek betonowych wkoło budynku zabytkowego (nieposiadają-cego izolacji) powoduje zawilgocenia murów (il. 59) (istniejące opaski muszą być usunięte).

• Zawilgocone i  zasolone mury kamienne i  ceglane gotyckie nie mogą być napra-wiane bez udziału konserwatora-restauratora detalu architektonicznego.

• Wykonywanie izolacji przeciwwilgociowych przez gęste wiercenia dziur w murach gotyckich jest błędem nie do zaakceptowania.

• Nie wolno dopuścić firmy do prac przeciwwilgociowych, jeżeli nie da gwarancji na proponowaną izolację, minimum na kilkadziesiąt lat dla budynku, który stoi już kilkaset lat. W  tym wypadku należy osuszyć mury kanałami odpowietrzającymi lub podciąć mury i założyć izolację tradycyjną.

58. Skutki wykonywania instalacji bez badania tynków pod kątem istnienia pod nimi malarstwaA – puszka elektryczna w twarzy świętego;B – w głowie ukrzyżowanego Chrystusa zamocowano głośnik. Po latach odkryto malowidło, którego już nie można było naprawić

59. Betonowa opaska wokół cokołu zabytkowego kościoła i jej skutkiA – fragment opaski i popękany cementowy tynk na cokole; B – zniszczenie tynku we wnętrzu jako wynik opaski, która nie pozwala na zewnętrzne odparowanie wilgoci

59

lxx

7. POSADZKI I PODŁOGI• Zamiana dawnej posadzki zabytkowej na granitową polerowaną w kościele zabyt-

kowym jest nie tylko poważnym błędem konserwatorskim, ale jest wręcz kary-godna, gdyż granit we wnętrzach jest materiałem ahistorycznym, ponadto agre-sywnym plastycznie dla atmosfery dawnych wnętrz. Przede wszystkim jest niebez-pieczny ze względu na możliwość poślizgu i upadku. Przykro, że do takich zmian poza architektami przyczyniają się nie tylko proboszczowie, ale i niektórzy biskupi.

• Zamiana dawnych posadzek na nowe o innych wzorach jest działaniem karygod-nym. Posadzka powinna być restaurowana, a co najwyżej powtórzona.

• Usuwanie dawnych grubszych posadzek leżących bezpośrednio na piasku na zapra-wie wapiennej pozwalającej na odparowanie wilgoci z gruntu stwarza konieczność podkładu betonowego, który zamyka możliwość ulatniania się wilgoci i wprowa-dza ją w mury, które nie posiadają izolacji. Działania podobne jak przy zewnętrz-nych opaskach betonowych.

• Błędem jest także, w  miejsce posadzek z  marmurów krajowych, wprowadzanie posadzek ze skał importowanych, które nigdy nie były stosowane w Polsce.

• Kolejnym błędem jest zamienianie najczęstszych wzorów szachowniczych lub powszechnych od XVI do XIX w. posadzek szwedzkich na bardzo dekoracyjne roz-wiązania nieliczące się z charakterem wnętrz.

• Poważnym błędem w kościołach drewnianych jest zamiana podłóg deskowych na ozdobne parkiety lub na posadzki kamienne.

• Podobnym błędem jest także w miejsce podłóg zabytkowych deskowych lub fryzo-wanych, a nawet parkietów wprowadzenie współczesnych paneli z tworzyw sztucz-nych, gdyż zmienia to zupełnie charakter dawnych wnętrz.

8. OKNA• Uwagi ogólne. Wielkość okien i  ich forma stanowią integralną część kompozycji

fasady, która nie powinna być zniekształcona przez likwidację stolarki i wprowa-dzenie nowych okien o innym podziale (il. 60). Ponadto, nowe okna jednoramowe ze względu na swą szczelność są szkodliwe dla zdrowia, gdyż człowiek oddycha zepsutym powietrzem. Poza tym para wodna wytwarzająca się w  gospodarstwie domowym osiada na mostkach termicznych i suficie, gdzie powstają grzyby ple-śniowe (rozwijające się doskonale w temperaturze 22 st.), a  ich zarodniki wchła-niane są przez mieszkańców. Ponadto w materiałach i ziemi znajduje się promie-niotwórczy pierwiastek radon, który jest usuwany tylko przez ciągłe wietrzenie, a w zabytkach i w oknach nie możemy wstawiać nowoczesnych nawietrzników.

• Poza powyższymi wadami trwałość okien plastykowych (z PCV) wynosi 10 do 15 lat, a z drewna klejonego ok. 30.

• Dawne okna stuletnie i starsze są w dobrym stanie technicznym, gdyż były wyko-nywane z drzew nieodżywiczanych, a drewno było sezonowane.

• Nowe okna są źle osadzane za węgarkiem, tak że oboknie mocno wystaje. Ta wada oraz szersze profile powodują, że zmniejsza się powierzchnia szyb nawet ok. 30% (il. 61).

• Okna dawne, bez szczeblin, stwarzają możliwość powtórzenia ich formy podzia-łów i przekrojów w nowej technologii jednoramowej pod warunkiem zastosowania otwierania okien przez rozwieranie, a nie uchylanie.

60

lxxi

• Okien ze szczeblinami krzyżowymi nie można poprawnie powtórzyć w nowej tech-nologii. Jeżeli więc decydujemy się na wprowadzenie udoskonaleń współczesnych, mamy dwa wyjścia:A. W oknach krosnowych dokładamy skrzydła nowe wewnętrzne jednoramowe

lub w oknach skrzynkowych te wewnętrzne wymieniamy na nowe jednora-mowe (il. 62 A). W obu przypadkach zachowane są chociaż stolarki zewnętrzne i nienaruszona kompozycja fasady. Szczelność – jak w oknach nowych (pozo-staje problem jej szkodliwości dla zdrowia).

B. Drugie rozwiązanie, lepsze z  konserwatorskiego punktu widzenia, a  także przez zapewnienie przewietrzania właściwego dla zdrowia. Możliwe jest to

60. Secesyjny ceglany budynek o unikatowej architekturze jest przykładem powszechnych działań w Polsce niszczących naszą architekturę i zdrowie mieszkańcówA – z oryginalnymi oknami o podziałach szczeblinowych;B – wymienione okna zmieniły oryginalną secesyjną kompozycję elewacji

61. Złe osadzanie nowych okien z za dużymi profilami ramiakówA, B – dawne osadzenie okien. Za węgarkiem było schowane oboknie;C – współczesne niedopuszczalne osadzanie okna. Oboknie występują mocno spoza węgarka;D – skutki złego osadzenia okien i za szerokich profilowań – drastycznie zmniejszają wielkość szyb

61

lxxii

w oknach bezszczeblinowych, a czasami, gdy mają jedną szczeblinę poziomą. W  skrzydła wewnętrzne w  miejsce pojedynczych szyb po ewentualnym pogłębieniu wrębów układamy szyby podwójne, czyli zespolone (termoizo-lacyjne). Mocujemy je listwami o  przekroju prostokątnym lub kątowym (il. 62 B). Całość okien odświeżamy i malujemy ponownie, pamiętając, aby nie malować podwójnie wrębów uszczelniających, jeżeli znajdują się w ramiakach zewnętrznych, gdyż wówczas skrzydła okienne się nie domykają. Podstawowy warunek w tych szybach to zastosowanie listew dystansowych (ze środkiem higroskopijnym) w kolorze malowania stolarki.

9. KOŚCIOŁY DREWNIANE • Brak świadomości zarówno u licznych inwestorów, jak i – niestety – u wielu pro-

jektantów, że budowle drewniane muszą być dobrze przewietrzane, czyli nie wolno ich uszczelniać. Ponadto, te same osoby nie zdają sobie sprawy, iż jedną z istotnych cech architektury drewnianej jest jej wartość dawności objawiająca się w wypłu-kanych słojach szerokich deskowań patynujących się razem ze stolarką architekto-niczną. Konsekwencją tej postawy jest usuwanie spatynowanych elementów (desek i stolarek) i dorabianie nowych, np. w formie wąskich deskowań oraz kolorowych opasek okiennych naśladujących formy falbankowe, a nawet kapliczki (il. 63), co całkowicie zmienia charakter tej architektury.

• Spatynowane szerokie deski nie mogą być wycinane fragmentarycznie dla zbada-nia stanu technicznego zrębu i jego podwalin (il. 64). Należy w tym celu demonto-wać umiejętnie całe deski, a potem przywrócić je na swoje miejsce.

• Wymiana – najczęściej zbędna – kamiennych fundamentów prowadzi do ich uszczelnienia w  formie cokołowej, czyli pozbawienia przewietrzania podwalin, a w konsekwencji do ich destrukcji. Część cokołowa budowli zawsze zapewniała przewietrzanie ich dolnych partii. Z  całą odpowiedzialnością należy stwierdzić, iż „nowoczesna wiedza” inżynierska przyczyniła się do zniszczenia wielu podwa-lin i do wprowadzenia fundamentów betonowych lub na palach żelbetowych pod kościoły zrębowe, co jest dodatkowym dowodem niewiedzy o tego typu architek-turze zabytkowej.

• Naprawa polegająca na wymianie całych elementów (ścian bądź konstrukcji dachów), a nie tylko do zniszczonych końcówek, prowadzi do ich dalszej degradacji.

• Karygodnym procederem jest zdzieranie na wewnętrznych ścianach nie tylko monochromii, ale także polichromii oraz malowanie bierwion świecącym lakierem.

• Podobnym błędem jest zamienianie drewnianych deskowych podłóg na ozdobne parkiety lub posadzki kamienne.

• Najnowsza moda na wprowadzanie folii i  izolacji termicznej między zrę-bem a deskowaniem oraz na stropach ogranicza, a w większości nie pozwala na konieczne przewietrzanie drewna, prowadząc do jego destrukcji biologicznej.

• Korzystanie przy pracach restauracyjnych (lub nawet naprawczych) z  „dobrych” cieśli z terenów górskich prowadzi z reguły nie tylko do wyżej wymienionych pato-logii, ale zazwyczaj po ich pracach kościół otrzymuje elementy charakterystyczne dla Polski południowej lub nawet staje się prawie że zakopiańskim kościołem.

62

lxxiii

62. Przekroje pokazują poprawę warunków termicznych dawnych zabytkowych okien:A – skrzydła zewnętrzne zabytkowe pozostają, zachowując historyczną kompozycję elewacji. Skrzydła wewnętrzne wymienione na współczesne jednoramowe z szybami podwójnymi (zespolonymi);B – okno zabytkowe, w którego skrzydła wewnętrzne, w miejsce szyb pojedynczych, wprowadzono szyby podwójne (zespolone)

63. Przykłady dekorowania drewnianych detali w kościołach, zmieniające ich charakterA – XVII-wieczny kościół w Przypuście koło Nieszawy ze spatynowanymi oryginalnymi stolarkami okiennymi i spatynowanym deskowaniem ścian;B – kościół w Wielkopolsce z dorobionymi w falbanki malowanymi oknami;C – kościół w Wielkopolsce z nowymi malowanymi oknami w formie „kapliczek”

63

C A

C B

lxxiv

64. Przykłady niszczenia oryginalnego szerokiego deskowania z wypłukanymi słojami w drewnianych kościołachA, B – działanie wielkopolskich „ekspertów” celem zbadania stanu technicznego zrębu i jego podwalin. Należało odjąć całe deski i potem przybić je w dawnym miejscu;C – dzwonnica z nowymi wąskimi deskami i „świadkami” u dołu, jak to kiedyś wyglądało

65. Kościół w Chojnie z 1776 r. (Wielkopolska). „Dobry pomysł projektanta”A – stan kościoła przed pracami z niewielkimi uszkodzeniami w dolnych partiach;B – nowy szkielet, który wymienił stary. Drewno szybko ulegnie zniszczeniu, gdyż jest odżywiczone

66. Kościół w miejscowości Jutrosin z 1777 r. (Wielkopolska). „Wspaniały” pomysł proboszcza. Ten unikatowy centralny kościół szkieletowy został rozebrany i na nowo wykonany jako murowany z cegły

64

C A B

lxxv

67. Kościół w miejscowości Jutrosin. Mur obłożony deskami, które mają imitować szkielet. Te przykłady pokazują, jak dużo należy wydać pieniędzy, aby kościoły przestały być zabytkami. Są potwierdzeniem prawdy: „Nigdy nie ma pieniędzy na konserwację, ale zawsze są na niszczenie zbytków”

68. Cieszyno, kościół szkieletowy z 1780 r. (Pomorze Zachodnie)A – widok kościoła, w którym wypełnienie szachulcowe zamieniono na klinkier oraz dano nowe pokrycie „idealnie” kolorystyczne oraz „sztywne”;B – pozostały jeszcze zabytkowe okna z oryginalnymi szybami z dmuchanego szkła (unikaty). Pytanie, jak długo pozostaną w tym stanie?;C – „fachowo” wykonany betonowy cokół (zapewne z betonowym fundamentem) wraz z wystająca papą (strzałka na zdjęciu), na której gromadzi się woda opadowa i dobrze wsiąka w podwalinę

Zakończenie Po przedstawieniu degradacji niektórych wybranych elementów budowlanych w  celu ustrzeżenia się przed rozwiązaniami patologicznymi w tym zakresie warto zwrócić uwagę jeszcze na kilka złych i dobrych rozwiązań stosowanych w architekturze szkieletowej oraz murowanej.

• Świątynie szkieletowe, które zostały zniszczone przez drastyczne rozwiązania:a) kościół z 1776 r. w Chojnie w woj. wielkopolskim (il. 65)b) kościół centralny z 1777 r. w Jutrosinie, w woj. wielkopolskim (il. 66, 67)c) kościół w mieście Cieszyno na Pomorzu Zachodnim (il. 68)

• Obiekty architektury murowanej, które także uległy zniszczeniu w innym zakresie to:a) pierzeja rynkowa w Chojnicach (il. 69)b) tzw. Stary Browar w Poznaniu (il. 70)

Ten smutny obraz niech zakończą dwa pozytywne przykłady z Torunia: • Kamienica przy ul. Żeglarskiej 13 z ok. 1400 r. zachowała wysoki parter i piętro.

Przeprowadzona w  ramach prac restauratorskich adaptacja dla PZU Życie wraz z dobudową współczesnego szczytu okazała się bardzo dobrą realizacją (il. 71).

• Uzupełnienie pierzei ul. Warszawskiej nowym budynkiem mieszkalnym o cechach współczesnych wspaniale wkomponowujących się w architekturę z końca XIX w. (il. 72).

65

lxxvi

69. Chojnice. Zabytkowa pierzeja rynku została zdegradowana przez wprowadzenie wysokiego budynku oraz dużych płaszczyzn szkła, które zawsze w starej zabudowie tworzą plastyczne „dziury”. Tego nie chce zrozumieć wielu projektantów podejmujących się prac w zespołach zabytkowych

70. Poznań, ul. Półwiejska, tzw. Stary Browar. A – „Interesująca” realizacja z wielkim otworem, służącym ukazaniu historycznego budynku, z którego pozostała jedynie fasada, a którą ogląda się przez szkło i jego konstrukcję degradującą klasycyzującą kompozycję. B – Konstrukcja stalowa miejscami „opiera” się o szyby okienne. Przykład braku zrozumienia, jak należy postępować z zabytkami. Jak zareagowałby ten architekt, gdyby podobnie postąpiono z jego dziełem. Zabytki należy chronić, a nie traktować jako „materiał” budowlany, z którym można postępować dowolnie

71. Toruń, ul. Żeglarska 13. Bardzo dobry przykład współczesnej interpretacji niezachowanego szczytu, dzięki wyważonej proporcji szkła w stosunku do nowych ceglanych lizen przedłużających te dawne zabytkowe. Autor: Piotr Dąbrowski

72. Toruń, ul. Warszawska. Budynek po prawej stronie jest przykładem współczesnego umiejętnego i czytelnego wkomponowania się w pierzeję z końca XIX w. Autorka: Anna Szulc

66

lxxvii67

ANEKS IV

KARTA WENECKA Z 1964 R. – POSTANOWIENIA I UCHWAŁY II MIĘDZYNARODOWEGO KONGRESU ARCHITEKTÓW I TECHNIKÓW

ZABYTKÓW W WENECJI W 1964 R.

DOKUMENT 1MIĘDZYNARODOWA KARTA KONSERWACJI I RESTAURACJI ZABYTKÓW

I MIEJSC ZABYTKOWYCH

Brzemienne duchową spuścizną przeszłości, zabytkowe dzieła narodów pozostają w życiu współczesnym żywym świadectwem ich wiekowych tradycji. Ludzkość, z każdym dniem bardziej świadoma jednolitego charakteru wartości ogólnoludzkich, uważa je za dziedzic-two wspólne i uznaje swą solidarną odpowiedzialność za ich zachowanie wobec przyszłych pokoleń. Poczuwa się ona do przekazania im także wartości w całym bogactwie ich auten-tyzmu.

Jest zatem rzeczą istotną, ażeby zasady, jakimi ma się kierować konserwacja i restaura-cja zabytków, zostały ustalone wspólnie i sformułowane w płaszczyźnie międzynarodowej, przy całkowitym pozostawieniu każdemu narodowi troski o zapewnienie ich zastosowania w ramach jego własnej kultury i rodzimych tradycji.

Nadając pierwszy kształt tym podstawowym zasadom, Karta Ateńska z  1931 r. przy-czyniła się do rozwoju szerokiego ruchu międzynarodowego, który przejawił się zwłasz-cza w dokumentach opracowanych przez poszczególne narody, w działalności UNESCO oraz ICOM-u  i  w  utworzeniu przez ten ostatni Międzynarodowego Ośrodka Badań nad Konserwacją i Restauracją Dóbr Kulturalnych. Wyczulenie i zmysł krytyczny skierowały się na zagadnienia coraz bardziej złożone i zróżnicowane, wydaje się przeto, iż nadeszła pora, ażeby przebadać zasady tejże Karty w celu ich pogłębienia i poszerzenia ich zasięgu przez opracowanie nowego dokumentu.

W wyniku powyższego II Międzynarodowy Kongres Architektów i Techników Zabytków, zgromadzony w Wenecji w dniach od 25 do 31 maja 1964 r. przyjął tekst następujący:

DEFINICJEArt. 1. Pojęcie zabytku obejmuje zarówno odosobnione dzieło architektoniczne, jak też zespoły miejskie i wiejskie oraz miejsca, będące świadectwem poszczególnych cywilizacji, ewolucji o doniosłym znaczeniu bądź wydarzenia historycznego. Rozciąga się ono nie tylko na wielkie dzieła, ale również na skromne obiekty, które z upływem czasu nabrały znacze-nia kulturalnego.

Art. 2. Konserwacja i restauracja zabytków stanowią dyscyplinę, która odwołuje się do wszystkich gałęzi nauki i techniki, mogących wnieść wkład do badań i ochrony dziedzic-twa zabytkowego.

CEL Art. 3. Konserwacja i restauracja zabytków mają na celu zachowanie zarówno wszelkiego dzieła sztuki, jak też świadectwa historii.

lxxviii

KONSERWACJA Art. 4. Konserwacja zabytków zakłada przede wszystkim obowiązek ciągłości ich należy-tego utrzymania.

Art. 5. Konserwacji zabytków zawsze sprzyja ich użytkowanie na cele użyteczne spo-łecznie: użytkowanie takie jest zatem pożądane, nie może wszakże pociągać za sobą zmian układu bądź wystroju budowli. Są to granice, w jakich należy pojmować i można dopusz-czać zagospodarowanie, wymagane przez ewolucję zwyczajów i obyczajów.

Art. 6. Konserwacja zabytku zakłada konserwację otoczenia w jego skali. Jeśli otoczenie dawne przetrwało, będzie ono podlegać ochronie i wszelka dobudowa, wszelka rozbiórka i wszelka przeróbka, która mogłaby zmienić stosunki brył i barw, zostanie zakazana.

Art. 7. Zabytek jest nierozdzielny od historii, której jest świadectwem i od otoczenia, w  którym jest położony. W  wyniku powyższego przemieszczenie zabytku w  całości lub w części nie może być dopuszczalne, chyba że wymaga tego zachowanie zabytku lub uspra-wiedliwiają je względy na nadrzędny interes narodowy bądź międzynarodowy.

Art. 8. Elementy malarskie, rzeźbiarskie lub zdobnicze, które stanowią nieodłączną część zabytku nie mogą być odeń oddzielane, chyba że jest to jedynym środkiem, zdolnym zapewnić ich zachowanie.

RESTAURACJA Art. 9. Restauracja jest zabiegiem, który powinien zachować charakter wyjątkowy. Ma ona za cel zachowanie i ujawnienie estetycznej i historycznej wartości zabytku oraz polega na poszanowaniu dawnej substancji i elementów stanowiących autentyczne dokumenty prze-szłości. Ustaje ona tam, gdzie zaczyna się domysł; poza tą granicą wszelkie, uznane za nie-odzowne, prace uzupełniające mają wywodzić się z  kompozycji architektonicznej i  będą nosić znamię naszych czasów. Restauracja będzie zawsze poprzedzona i będzie szła w parze z badaniami archeologicznymi i historycznymi zabytku.

Art. 10. Kiedy techniki tradycyjne okazują się niewydolne, wzmocnienie zabytku można zapewnić sięgając do wszelkich nowoczesnych technik konserwatorskich i budowlanych, których skuteczność wykazałyby dane naukowe i zapewniało doświadczenie.

Art. 11. Wartościowy wkład każdej epoki do dziejów budowy zabytku powinien zostać uszanowany, jako że jedność stylowa nie jest celem, do którego należałoby zmierzać w toku restauracji. Jeśli budowa zawiera kilka faz nawarstwiających się, wydobycie fazy spodniej usprawiedliwione jest tylko w wyjątkowych okolicznościach i pod warunkiem, że usunięte elementy przedstawiają zaledwie przedmiot nikłego zainteresowania, że wydobyta na jaw kompozycja stanowi dokument o znacznej wartości historycznej, archeologicznej lub este-tycznej i że jego stan zachowania zostanie oceniony jako zadowalający. Osąd co do wartości rzeczonych elementów i decyzja co do przeprowadzenia zamierzonych wyburzeń nie mogą zależeć wyłącznie od autora projektu.

Art. 12. Elementy przeznaczone do zastąpienia części brakujących powinny harmonij-nie włączać się do całości, odróżniając się zarazem od partii autentycznych, ażeby restaura-cja nie fałszowała dokumentu sztuki i historii.

Art. 13. Dobudowy mogą być dopuszczalne tylko o tyle, o ile mają wzgląd na poszanowa-nie wszystkich ważnych części budowli, jej dawnego otoczenia, równowagi kompozycyjnej i związków ze środowiskiem otaczającym.

68

lxxix69

MIEJSCA O WARTOŚCI ZABYTKOWEJ Art. 14. Przedmiotem szczególnych starań powinny stać się miejsca o wartości zabytkowej celem zachowania ich integralności oraz zapewnienia ich uszanowania, ich zagospodarowania i ich waloryzacji. Wykonywane przy nich prace w zakresie konserwacji i restauracji powinny kierować się zasadami wyłożonymi w artykułach poprzedzających.

WYKOPALISKA Art. 15. Prace wykopaliskowe powinny odbywać się zgodnie z  normami naukowymi i z „Zaleceniem określającym międzynarodowe zasady do stosowania w sprawie wykopa-lisk archeologicznych”, przyjętym przez UNESCO w 1956 r.

Zapewni się zagospodarowanie ruin oraz podejmie środki niezbędne dla zachowania i  trwałej ochrony elementów architektonicznych i  odkrytych obiektów. Ponadto zostaną podjęte wszelkie kroki na rzecz ułatwienia zrozumienia zabytku i jego udostępnienia, bez wypaczania w jakimkolwiek wypadku jego znaczenia.

Wszelkie prace rekonstrukcyjne będą wszakże musiały być z góry wykluczone, można brać pod uwagę tylko samą anastylozę, to jest odtworzenie części istniejących, lecz roz-proszonych. Elementy scalające będą zawsze rozpoznawalne i  będą stanowić minimum niezbędne dla zapewnienia warunków zachowania zabytku i przywrócenia ciągłości jego formy.

UPOWSZECHNIENIE Art. 16. Pracom z zakresu konserwacji, restauracji i wykopalisk zawsze będzie towarzyszyć powstanie dokładnej dokumentacji w postaci sprawozdań analitycznych i krytycznych, ilu-strowanych rysunkami i fotografiami. Zostaną w niej zawarte wszystkie fazy prac odkryw-czych, zabezpieczających, rekonstrukcyjnych i  scalających, jak również zidentyfikowane w toku prac elementy konstrukcyjne i formalne. Dokumentacja ta będzie złożona w archi-wach instytucji publicznej i udostępniona badaczom: zaleca się jej publikacje.

lxxx

ANEKS V

KARTA ICOMOS – ZASADY ANALIZY, KONSERWACJI I RESTAURACJI STRUKTURALNEJ (KONSTRUKCYJNEJ) DZIEDZICTWA ARCHITEKTONICZNEGO

– przyjęte na 14. zgromadzeniu ogólnym ICOMOS 2003 r.Tytuł oryginału: ICOMOS CHARTER PRINCIPLES FOR THE ANALYSIS

CONSERVATION AND STRUCTURAL RESTORATION OF ARCHITECTURAL HERITAGE

PRZEZNACZENIE DOKUMENTU

Konstrukcje zabytków architektury ze względu na swą specyfikę i historię (ogólną i mate-rialną) stawiają liczne wyzwania w zakresie diagnozy i restauracji, które ograniczają stoso-wanie współczesnych przepisów prawnych i standardów budowlanych. Zalecenia zawarte w niniejszym dokumencie są pożądane i niezbędne do zastosowania racjonalnych metod analizy i napraw stosownie do kontekstu kulturowego.Zalecenia te – w intencji autorów – mają być przydatne wszystkim zaangażowanym w pro-blemy restauracji i konserwacji, nie mogą jednak zastąpić specjalistycznej wiedzy uzyskanej z literatury i badań naukowych.Prezentowane zalecenia tworzą kompletny dokument, składający się z dwóch części:

1. Zasady, w których przedstawione są ogólne koncepcje konserwacji,2. Wytyczne, w  których omówiono szczegółowe zasady i  metodologię, których

powinni przestrzegać projektanci.Jedynie ZASADY posiadają status oficjalnego dokumentu ICOMOS. Wytyczne są dostępne w języku angielskim jako oddzielny dokument.

ZASADY1. KRYTERIA OGÓLNE1.1. Konserwacja, wzmacnianie i  restauracja zabytków architektury wymaga działań

interdyscyplinarnych. 1.2. Określenie autentyczności i wartości dziedzictwa architektonicznego nie może być

oparte o sztywne kryteria, ponieważ szacunek należny wszystkim kulturom wymaga także, by ich materialne dziedzictwo było rozważane w kulturowym kontekście, do którego należy.

1.3. Wartość zabytku leży nie tylko w jego wyglądzie, lecz także w integralności wszyst-kich jego składników, będących wynikiem stosowania specyficznych technologii budowlanych charakterystycznych dla danego okresu, stanowiących o  unikalno-ści obiektu. W szczególności usuwanie struktur wewnętrznych, przy pozostawieniu jedynie fasady, nie spełnia kryteriów konserwatorskich.

1.4. Jeśli proponowane są jakiekolwiek zmiany funkcji lub sposobu użytkowania, należy starannie wziąć pod uwagę wszystkie wymagania konserwatorskie i warunki bezpie-czeństwa.

1.5. Restauracja samej konstrukcji zabytku architektury nie jest celem samym w sobie, lecz środkiem celu, jakim jest budowla jako całość.

70

lxxxi71

1.6. Wyjątkowość dziedzictwa architektonicznego z jego złożoną historią wymaga zorga-nizowania badań oraz propozycji (konserwatorskich) w precyzyjny sposób – podob-nie, jak to się stosuje w medycynie. Rozpoznanie, diagnoza, terapia i kontrola – co oznacza odpowiednio poszukiwanie istotnych danych i  informacji, wyodrębnienie przyczyn zniszczeń i uszkodzeń, wybór środków zapobiegawczych i kontrola efek-tywności interwencji. Aby uzyskać stosowną ekonomię działań przy minimalnych szkodliwych wpływach na zabytek, należy dostępnych środków używać w  sposób racjonalny; zwykle konieczne jest powtarzanie powyższych etapów w procesie itera-cji (tzn. metodą kolejnych przybliżeń).

1.7. Żadne działania (akcje) nie powinny być podejmowane bez upewnienia się co do spodziewanych korzyści i strat dla zabytku architektury, z wyjątkiem sytuacji, w któ-rych konieczne jest podjęcie pilnych działań zabezpieczających przed groźnym zawa-leniem się konstrukcji (np. wskutek uszkodzeń sejsmicznych). Takie pilne działania powinny jednak unikać modyfikacji substancji w sposób nieodwracalny.

2. BADANIA I DIAGNOZA2.1. Zespół, zwykle interdyscyplinarny – zależnie od rodzaju i skali problemu, powinien

pracować razem począwszy od pierwszego kroku badań – początkowego rozpozna-nia miejsca oraz stworzenia programu badań.

2.2. Dane i  informacje powinny być najpierw obrobione wstępnie (w  sposób przybli-żony), celem stworzenia bardziej szczegółowego planu działań stosownego do rze-czywistych problemów konstrukcji.

2.3. W praktyce konserwatorskiej niezbędne jest pełne zrozumienie charakterystyk mate-riałowych i konstrukcyjnych. Istotna jest informacja o obiekcie w jego oryginalnym lub wcześniejszym stanie, o technikach użytych w obiekcie, o zmianach i ich skut-kach, o stwierdzonych zjawiskach – ostatecznie – o jej aktualnym stanie.

2.4. Na stanowiskach archeologicznych mogą pojawiać się specyficzne problemy zwią-zane z  koniecznością stabilizacji konstrukcji podczas ich wydobycia, gdy wiedza o nich nie jest jeszcze kompletna. Właściwości konstrukcyjne „wydobytej” budowli mogą być całkowicie różne od tych w  budowli „wyeksponowanej”. Doraźne roz-wiązania, potrzebne do stabilizacji konstrukcji podczas jej wydobywania, nie mogą naruszać całościowej koncepcji formy i użytkowania budowli.

2.5. Diagnoza jest oparta o badania historyczne, jakościowe i  ilościowe; badania jako-ściowe oparte są przede wszystkim o bezpośrednie obserwacje uszkodzeń konstruk-cji i  osłabienia materiału oraz badania historyczne i  archeologiczne, badania ilo-ściowe oparte są głównie o badania materiałowe i konstrukcyjne, monitoring oraz analizy strukturalne (konstrukcyjne).

2.6. Przed podjęciem decyzji o interwencji konstrukcyjnej niezbędne jest najpierw okre-ślenie przyczyn zniszczenia i uszkodzeń, a następnie ocena poziomu bezpieczeństwa konstrukcji.

2.7. Ocena bezpieczeństwa, która jest ostatnim krokiem diagnozy, potrzebnej do określe-nia dalszych działań, wymaga połączenia analiz jakościowych i ilościowych: bezpo-średnich obserwacji, badań historycznych, analiz konstrukcyjnych (strukturalnych) i – w niektórych przypadkach – testów i eksperymentów.

lxxxii

2.8. Często stosowanie tych samych poziomów bezpieczeństwa, co przy projektowaniu nowych budowli, wymaga nadmiernych, jeśli nie niemożliwych, działań. W takich przypadkach specyficzne analizy i  stosowne rozważania mogą usprawiedliwić odmienne podejście do bezpieczeństwa.

2.9. Wszystkie aspekty odnoszące się do uzyskanych informacji, diagnoz – włącznie z oceną bezpieczeństwa, oraz decyzji o interwencji powinny być opisane w wyjaśnia-jącym sprawozdaniu.

3. DZIAŁANIA ZAPOBIEGAWCZE I KONTROLNE3.1. Terapia powinna być ukierunkowana na przyczyny, a nie skutki (objawy).3.2. Najlepszą terapią są działania zapobiegawcze (profilaktyka).3.3. Ocena bezpieczeństwa oraz zrozumienie znaczenia konstrukcji powinny być pod-

stawą dla działań konserwacyjnych i wzmacniających.3.4. Żadne działania nie powinny być podejmowane bez wykazania, że są one niezbędne.3.5. Każda interwencja powinna być proporcjonalna do koniecznego zabezpieczenia

obiektu, co sprowadza interwencję do minimum gwarantującego jego bezpieczeń-stwo i trwałość przy najmniejszych szkodach dla wartości zabytku.

3.6. Koncepcja i projekt interwencji powinny być oparte na jasnym zrozumieniu istoty oddziaływań będących przyczyną zniszczeń i uszkodzeń, jak i tych, uwzględnianych przy analizie konstrukcji po interwencji, ponieważ projekt będzie zależny od nich wszystkich.

3.7. Wybór pomiędzy „tradycyjnymi” a „innowacyjnymi” technikami powinien być roz-ważany w każdym przypadku indywidualnie preferując te najmniej inwazyjne i naj-bardziej kompatybilne z wartościami zabytku, mając na uwadze wymagania bezpie-czeństwa i trwałość.

3.8. Czasami trudność oceny rzeczywistego poziomu bezpieczeństwa i możliwych korzy-ści z interwencji może sugerować zastosowanie „metody obserwacyjnej”, czyli podej-ścia stopniowego, wychodzącego od minimalnego poziomu interwencji ze stopnio-wym podejmowaniem działań uzupełniających lub korygujących.

3.9. Tam, gdzie to jest możliwe, przyjęte rozwiązania powinny być „odwracalne”, tak by mogły być usunięte i zastąpione przez bardziej odpowiednie, gdy uzyskana będzie nowa wiedza. Jeśli działania te nie mogą być całkowicie odwracalne, podejmowana interwencja nie powinna być ograniczeniem dla dalszych interwencji.

3.10. Charakterystyki materiałów użytych do prac restauratorskich (szczególnie nowych materiałów) i ich kompatybilność z istniejącymi materiałami (zachowaną substan-cją) powinny być całkowicie stabilne (niezmienne). Musi to także uwzględnić ich długotrwały wpływ, tak by uniknąć niepożądanych efektów ubocznych.

3.11. Istotne wartości struktury (obiektu) i jego otoczenia, w ich oryginalnym lub dawniej-szym stanie, nie mogą być zniszczone.

3.12. Każda interwencja powinna, jeśli to możliwe, respektować koncepcję, technologię i wartość historyczną oryginalnego lub wcześniejszego stanu obiektu oraz pozosta-wić ślady, pozwalające rozpoznać ją w przyszłości.

3.13. Interwencja powinna być wynikiem całościowo zintegrowanego planu, utrzymującego w równowadze różne aspekty architektury, konstrukcji, instalacji i funkcjonalności.

72

lxxxiii73

3.14. Wszędzie tam, gdzie to jest możliwe, należy unikać usuwania lub wymiany histo-rycznego materiału (substancji) lub zmiany istotnych cech architektury.

3.15. Uszkodzone konstrukcje powinny być wszędzie, gdzie to jest możliwe, naprawiane, a nie wymieniane.

3.16. Braki i zmiany, jeśli stanowią część historii obiektu, powinny być zachowane w takim stopniu, w jakim nie naruszają warunków bezpieczeństwa.

3.17. Demontaż i ponowne złożenie (obiektu) jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy natura użytego materiału lub konstrukcji czyni konserwację innym sposobem niemożliwą, bądź szkodliwą.

3.18. Tymczasowe sposoby zabezpieczenia, użyte podczas interwencji, powinny pełnić swe funkcje bez stwarzania zagrożenia dla wartości zabytkowej obiektu.

3.19. Każda propozycja interwencji powinna być związana z programem kontroli wyko-nywanej tak daleko, jak to jest możliwe, podczas postępu prac.

3.20. Działania, których kontrola jest niemożliwa podczas ich wykonywania, nie są dopuszczalne.

3.21. Podczas interwencji i  po jej zakończeniu należy prowadzić kontrole i  monitoring sprawdzające efektywność tych prac.

3.22. Wszelka aktywność w zakresie monitoringu i kontroli powinna być dokumentowana i zachowana jako część historii obiektu.

Tłumaczenie Joanna Arszyńska i Marek Gogolin

lxxxiv74

AU TORZY ZDJĘĆ

okładkaM. Sowińska, A. Skowroński

w tekścieJ. Bogacz (43 A)H. Bystroń-Kwiatkowska (36 C, 23)M. Furmaniuk (1)M. Gogolin (18, 19, 40, 41)A. Jarmułowicz (54 A)K. Kosacz (74)B. Kunicka (27)J. Nowacki (66, 67)B. Piaskowska (5, 6 B, 7, 8)D. Plackowski (30 B, 71)E. Roznerska-Świerczewska (20, 21)A. Skowroński (8 B, 29 B, 54 B, C)J. M. Tajchman (57 B)J. Tajchman (6 B, C, 8, 14 C, 15 A, 29 C, 30 A, 31-35, 37, 39, 43 B, C, 44-52, 55, 58-60, 61 D, 68, 72, 73)Zbiory ZK UMK (16, 17, 63-65)