1

SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI

I./l. Relacja }j/ fi/[ /I "" / l ^

I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora b 3 5r\y Jr' f

I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora h . * 5 r f - f c

II. Materiały uzupełniające relację

III./l. Materiały dotyczące rodziny relatora ——

III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. ,------

III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) — -

III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 __

III./5. Inne . .- ----

IV. Korespondencja

VI. Fotografie

V. Nazwiskowe

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

J a ,nieśj podpisany, Łukowski Bonifacy stwierdzam co następuje :W czasie wojny w 1939 roku ukrywałem sie u swej rodziny w miejscowo­ści Uleczowka gm. Okalewo pow Rypin.Byłem poszukiwany przez Gestapo za swą przedwojenną działalność aajfcyniemiecką.Ponieważ władze niemie­ckie w padły na mój siad musiałem sie z tego terenu przenieść.Udałem się przeto do ob. Arenta Stanisława pracującego w Urzędzie Gminy Okal wo jako tłumacz z pcośbą o udzielenie pomocy. Ob.Arent Stanisław wyste rał mi się o dokumenty na nazwisko Rogalskiego Leona z zawodu młyna­rza ,dał mi przepustką i wymeldowanie policyjne na takież nazwisko do Warszawy, gdzie pod tym nazwiskiem przebywałem aż do odzyskania niep> dległoóci.Ob.Arent poswięcajac sie dla mnie jako dla nauczyciela żad-~ go łionorarjum za wyswiadczom przysługę nie otrzymał.

/ Łukowski Bonifacy /

Podinspektor Oświaty Dorosłych

w Bystrzycy Wojewodztwo Wrocławskie

Rypin,dnia 20 sierpnia 1947 r.

Własnoręcznosc podpisu ob. Łukowskiego Bonifacego <?rdzamv . ; y

22

Liszewski Henryk s.Romana, n r .20 .02 ,1916 r . w Skrwilnie, obecnie zainieszkały;0 zernikowo,pow.Lipno

/O Ś W I A D C Z E N I E

Ja, niżej podpisany, Liszewski Henryk, niniejszym

oświadczam ;

” Znam osobiście Obyw, Arenta Stanisława- nauczyciela -

obecnie zamieszkałego w Grudziądzu,ul.Sikorskiego 18 m 32 5-

Na początku okupacji hitlerowskiej pracował w urzędzie gmi­

nnym w Okalewie, jako pomocnik sekretarza. Od miesiąca mar­

ca 1940 roku wstąpił do podziemnej organizacji za moim pośre-

dnictwem. Wyżej wymieniony był mianowany organizatorem komór­

ki tej organizacji na teren gminy Okalewo. Ode mnie otrzymy­

wał prasę podziemną, którą rozprowadzał na swoim terenie .-

W sjrjiczniu 1941 roku Obyw. Arent Stanisław zmuszony był do

ucieczki przez b.komisarza gminy Okalewo Drehera i ukrywania

kię na terenie powiatów sierpeckiego i płońskiego. Dokumenty

in blanco dostarczyłem Ob.Arentowi prze" łączniczkę.- Pod

przybranym nazwiskiem Tatkowskiego - dostał się pod koniec

do obozu koncentracyjnego.-”

Czernikowo,dn.5.02.1968 r.

Własnoręczność podpisu ob.Liszewskiego Henryka, zamieszki

łego w Czernikowie stwierdza sięs

Czernikowo,dnia 5 lutego 1968 roku.

23

24

25

26

27

- 5 - AKT Nr. 7o2

Aresztowany pod nazwiskiem Sta­

nisława TAT'vO OSKIEGO, w zwi ązku

z działalnością tajnego naucza­

nia i jako organizatora Z,.Z na

terenie pow.Rypińskiego,

ur. : 21 . l o .1914 r. w Okalewie

zaiu. : Grudziądz, u l .Sikorskiego 18

aresztowany; 9 .3 .19 43 r.

zwolniou.) : b-5.1.345 r.

A R E N T Staniała’.1

ięziony w aresztach gestapo w '10-.TK DWORZE, skąd dnia 23 .3 .4 3

przekazary został da obozu w DZIAŁDOWIE, gdzie przebywał na

bloku 12-tyui pod numerem 2462.

i’o zesłaniu do obozu Koncentracyjnego w Go m v c I 'IIT mieszkał

mer 115379 i przebywał na bloku 3-cim.

.! końcu do.tał się do obozu koncentracyjnego GUS5TT II i jako

nuaer 13215> mieszkał na blokach 16 i 5-tyra.

Razem z nim w obozie przebywali: KAR ASZESKI Jan, GIP ItfSKI

>i łady sław, SZi.TAtfSKI Kaziirderz.

GUSSIT II należał do komanda roboczego AUS3ATJ w Sant GEORGWN.

Brał udział w pracach samok ztałceniowych i kulturalnych, wy­

stępując z recytacjami i występami estradowymi. Prowadził ró­

wnież prace polityczno-^ychowawcze,

Z przeżyć zasługujących na upamiętnienie podaje:

1. wymordowanie więźniów-muzułmanów w kwietniu 1945 r, na bloku 16-t.ym w GUST-ifT I I ,

2. wymordowanie 4oo więźniów przybyłych transoortera z obozu £ AC HS1’T-U AUS17 Y. w lutym 1945 r .

O d z n a c z e n i a ?

SR: m m KR Z IŻ ZASŁUGI .' Dfi L .071ESIECI0IECIA MF5DAL WOLT-!OSCI i 7,\nC .m V Y 'U

. / .

28

Opis niniejszy sporządzony jest w 6-ciu egzemplarzach, z któ­

rych 5 przeznaczonych jest dla Księgi MAUTHAUSEN - GUBT5!T to­

mu XV-rgo, a jeden egzemplarz dla zainteresowanego.

Katowice, dnia 31

O

/-Si

i *• -—'”4' 7

"

ma rem

29

30

U r z ą d MSojeklWfłdtUł S <>.*«!

fi ‘ t--r« cg f» fc£ i

86-300 'Crudiiądi Grudziądz,dnia 28 .o4 .l982r

Z A Ś W I A D C Z E N I E

Wydział Spraw Społeczno-Adrainistracyjnych Urzędu

Miejskiego w Grudziądzu zaświadcza, że Ob.Arent Stanisław syn

Stanisława i Władysławy ur .2 1 .lo . 19l4r żarn.w Grudziądzu ulica

Sikorskiego 18 legitymujący się dowodem osobistym AB 8171155

przedstawił dokumenty z Których wynika,że w czasie najazdu

hitlerowskiego działając w Kuchu Oporu używał nazwiska

"TATKÓWSKI".

Powyższe stwierdza się na podstawie: akt Nr 702 wystawiony w

dniu 31 marca 19&8 Katowice przez Związek Bojowników o Wolność

i Demokrację oraz oświadczenie świadków Stanisławę Głużniewską

Stanisława Kamińskiego z dnia 8 marca 1972r .

Niniejsze zaświadczenie wydaje się celem przedłożenia

w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej w Warszawie.-

31

32

O d p i s

Legitymacja Krzyża Armii Krajowej.Emblemat krzyża w kolorze M a

ło czarnym. Nr. 17260. strona lewa. Nazwisko Arent Imię Stanisław Ps

udonim " Sak " Przydział Z.W.Z Prasa podz. 'kolport. Rej.Okalewo.Obw.

Rypin. Odznaczony został Krzyżem Armii Krajowej ustanowionym dnia 1 sierpnia 1966 r . przez dowódcę -A.K.gen.Tadeusza Bora-Komorowskiego dl

upamiętnienia wysiłku żołnierza Polski Podziemnej w latach 1939—194?

Podpis Przewodniczący Komisji Krzyża M.Mandziarz "Siwy” podpis nieczy

teiny. Londyn t dnia 10 maja 1 977 r .

w G r y t ó ą s b u

Repertorium A numerr> ">

o .) o A 97 9Poświadczam dosłowną zgodność tego odpisu z okazanym oryginałem,

P-obrano:a/ opłatą skaroovsą na podstawie § 14 rozp.s 29 .12 .1S75r

/Dz.U .^r 4 6 ,poz. 2 4 1 / w kwocie 10 zł. b / opłatę notarialną na

podstawie § 21 rozp. o opł.not. w kwooie 20 ł. - - - -- -- -

Grudziądz,dnia piętnastego lutego tysiąc dziewięćset siedem­

dziesiątego dziewiątego roku / 15 .2 .1 S 79r /

V \Y\ 4Z # f!« Z ió łk o w s k ą

it§Jriusz

33

34

1 i *Okręg,

1” o i i i o v* i U i►Koło.Środowisko..

t o V^^ciŁ*Ci ^i^^4

f?-3D E K L A R A C J A

Zgłaszam uczestniotwo w Stowarzyszeniu Żołnierzy A m ii

Krajowej i zobowiązuję się do przestrzeganie Statutu Stowarzyszenia.

data. ?&;. 2&Ą? ?.°.v .?.v.vrV,......... .. .C ^! . */ imię i nazwisko/ /podpis/

adres(”o V cltA '7 c\ X.% . . . • r r T « » « . # < • • # • . » • • • • • • • • * »

telefon . . . • . .

ARKUSZ EWIDENCYJNY

1. Nazwisko i imię. X . . f f . W ................ ..........

/ literami drukowanymi /

2 . Dla mężatek nazwisko panieńskie . . . . . . . . . . . TT7'. •

3 . Data i miejsce urodzenia . ^ . 1 .

4. Imiona rodsicó* . . * * $ . ' T '. . . .........................' i Ł'

5. Pseudonimy . . . . . . . .....................................................................

6. Data wstąpienia do :_ d 7 p Ą -W c tC ^ 1 J O ł ' -8 « u ó r • 4 • • • y»b. ZWZ-AK ^4 v \ W V * ..A ? .H P .V :.............

c. Organizacje scalone, podporządkowane, współdziałające

7. Przydział organizacyjny 5 W. c V : . % / . * i ^

^ U v u o i I \ a o . u ^ 9 y^ .c ;v. •? H y. V Rv.a^ . ?, «

- . 4 . ? ? 3 . v ...................................................................................................................................................................................................................................................................... ..............................................................

/ np. okręg, inspektorat, obwód, rejon, placówka, oddział,

pluton, kompania, batalion, pułk, brygada, dywizja •*

lub inny rodzaj działalności /

8 . Odznaczenia uzyskane w AK

&fA k V . .* A?;P.5.'A >?d°. ?#$$& >• . . v v y * .

/ n r leg* i data wystawienia, przez kogo nadane/

x *v ■;

35

36

37

'J*Z żalem zawiadamiamy, że dnia 4 marca 1994 r. zmarł kończąc swe pełne poświęcenia życie śp.

STANISŁAW ARENTpedagog, żołnierz AK, więzień hitlerowskich obozów

koncentracyjnychMsza św. żałobna odprawiona zostanie w kościele pod wezwa­niem św. Mikołaja w dniu 8 marca 1994 r. o godz. 13, po której odbędzie się złożenie zwłok w grobowca rodzinnym na cmenta­rzu przy ul. Cmentarnej w Grudziądzu.Pogrążeni w smutku

SYNOWIE z RODZINAMI

Wszystkin\, Którzy w tak jjplespej dla nas chwili okazali flużo serca i życz- liwośclprażwz^ll liczny1 udział w ostatniej drodze na miejsce wiecznego

STANISŁAWA ARENTAserdeczne podziękowania składają

v5ftT! -i v SYNOWIE z RODZINAMI. . n A •. A ■ . , ■ . . .

38

A r '- - Ł

^ t fytiĄtf* }) ćtu, f/t% /R<sW *6J U UćtttZl ;

RENT Stanisław ps . "Sak" V ( 1914-1994) pierwszy kmdt Placówki ;'i , ; ’SV?

iX"*

r «» i i }j f “ *ZWZ Okalewo, Obwód Rypin, — Brndn i -e^rj i r u n o w e J a t k c f i J z ic * })

Urodzony £1 X 1914 r. w Okalewie pow. Rypin* syn Stanisława, rolnika-rzemieślnika i Władysławy z d. Wiśniewskiej. Ukończył 6-klasową szkołę powszechną w Okalewie i w i931 r. rozpoczął naukę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Płocku, w którym —

. \j |&AwTV<,

w 1936 r. uzyskał dyplom nauczyciela szkoły powszechne j.jr Od 1 IX tU1936 r.do sierpnia 1938 r. pracował jako nauczyciel religii w szkołach pow. rypińskiego, a od 1 IX 1938 r. podjął pracę nauczyciela kontraktowego w Dąbrówce pow. Sierpc. Uznany za

/Vvvvniezdolnego 4e^cźynnej służby wojskowej , |j»4re— tioatai~~pewołany jp-j-- odbyoira. Preeszko1 eni e wojskowe zdobył po^c^as zajęć '

'ITTegT? P a ń s twowe j

S e m i ^ a - r i u m N a u c z y c i e l s k i e g o w - P ł o - o k t i j

W------o i t r c o i o — ------g P ■ V I 1 1 ~e te^ -------ł-X -------4-9 -Łfl------ r*-, b r a ł u d a i m i - w |,---- /U '«W'' 1 Ąl*? -y

t yciota r 4 / ^ o Kamienia Kogzyrskiego.juu^ w&faptMź )1 ff ft ńrL- a nssirępaie . przadastal - _-*Xę/ /a o - FTnska. W- zw-i ąałra—g—

Wkroczeniem 17, września na w/w teren A R , postanowił wrócić w rodzinne strony. Do Okalewa a©4irł 30 września. Dzięki bardzo dobrej znajomość:Urzędzie Gminnym w Okalewie jako pomocnik sekretarza, gdzie

eckiego^l 5 . X ,|uj( osUł) zatrudniony w ł j "fcPO l,

prowadził ewidencję ludności i sprawy urzędu stanu cywilnego. Na___ ____________ . ,stanowisku tym fetfa ł.'tw a ś ć j rozwinj-ęeri aj działalność f t

o, '* samopomocowej- p-o^ff^jąnPij--~bjh.__i_.j ()organiz»w*iii-u fałszywymi!dokument^ osobom zagrożonym aresztowaniem, głównienauczycielom, których następnie przerzucał zorganizowanym przezsiebie kanałem na trasie: Okalewo - Chrapoń - Lutocin pow.Sierpc - Płock - Sanniki y Warszaw^' zni#£-ez*»-iu 'teczkiZwiązku Zachodniego, jio-, u t JMfeagriri~g~ F^CJż' TnTieirrożł irw±-ł-e

39

Jj

LQ WV1 lyLy a m a z to w a r r łyitowahte-' członków tego związku. Pod koniec 1939 r. zostałzwerbowany przez Henryka Liszewskiego ze Skrwilna pow. Rypin dolokalnej organizacji "Związek Rdzennych Polaków", założonejprzez Jerzego Kamińskiego^/Tplut.^ pilot zawodowy, mieszkaniecwsi Dziki Bór gra. Skrwilno). Komórki tej organizacji znajdowałysię na terenie powiatów Rypin, Sierpc i Lipno. W styczniu 1940r. .aost-aiy podporządkowali* W lutym 19 40 r. ani-gta / Arent ^

/ • 2hvo\nczostał zaprzysiężony przez Kamińskiego -jpe-;— “ Co atakuj 11 wówczas .

?0 2j fmyęC, r 1kmdta Obw ^gwzl Skrwilno przyj^i/ ps . "Sak". W -aarcu~- otrą yma 1 f f l

h, £, P OXj ij Cs&t ^-cazJcaa— fcorganizowa**4-a- Placówk^ jZWZl Okalewo i{imnnWlTTWn 1 Wii" ciągu najbliższych miesięcy zwerbował pierwsząpiątkę stanowi^-eą— j- Placówki. W jej skład weszli: ZacheuszPodliński ( st . sierż.zawodowy, zca et1 cy Plac;), SzczepanPodliński ( były członek POW, kpr. rez., rolnik), Jan Kuciński(kpr. W P , rolnik), Leonard Lewandowski ( były członek POW, plut.rez., kowal), Stanisław Sadowski (kpr.WP, rolnik, od sierpnia

^TCnt1943 r. f-w-j GL, od lata 1944 r. -łr AL) . Do końca 1940 r. |? o q t-a ł nj

Tzwerbowa*łytrfr jeszcze 6 konspiratorów z okolicznych wsiW -t V W 1X0 J-f X J. U I. W J. TY W XV w X -A. W XJ -L i jr Tf kł X » ■> —■r o " - woiTfUttyW 20^.

koncentrowała się na: powielaniu i kłorfc* QXjj

i

-8

Działalność* Placówki koncentrowała się na: powielaniu i kharfcf nacj^ A. kolportażu , Biuletynu Informacyjnego fi) ^prowadzeniu nasłuchu

radiowego i propagowaniu usłysznych informacjif zaopatrywaniu w \ fałszywe dokumenty i przerzucaniu do GG osób szczególnie

zagrożonych aresztowaniem. W dniu 6 I 194 1 r. Jc\ a s t ąp i b&/

acftaz t owani Ł , W Arent 4 /0rz e z miejscową żandarmerię. Udało mu się Xs O '-f *•1 ( (-1T\~ ^(On(£JS>3Ui 0 f° KgVĄ ZjjĄ&CJjzbieo--z| ypałacu w Oka!ew i ej ( i od tego momentu zaczął ukrywać się^ pod przybranymi nazwiskami, przerzucany dzięki pomocy ,

COjCL c lrrt $ U-k/ruj W<3r>ii2. Ve IćoHtp; j *g c konspiratorów, z apewn i aj-ąeyeh— mu—iinaa-l-iny.L £ al a-zyw-edokument-y-r— OCL? /e-oczątkowo $o lipca 1941 r. ukrywał się jako robotnik rolny Jan

J)Wiśniewski w m. Kosemin pow. Sierpc, pracując w gospodarstwie i

40

V

prowadząc tajne nauczanie. Następnie przerzucony został do>)Glinek pow. Sierpcyz dokumentami na nazwisko/Stanisław Kamiński

if/M /inż. rolnik, Prac w-eri| w majOrzarządzanym przez Niemca, prowadził tajne nauczanie i współpracował z tamtejszą Placr BCh. W lipcu 1942 r. ponownie zagrożony aresztowaniem został przerzucony do

VCzerwińska pow. Płońsk. Jako Stanisław Tatkowski urzędnik administracji handlowej został zatrudniony w firmie handlującej i

łctmKnA jpłodami rolnymi. W Czerwińsku nawiązał w opó1praeę z 1 a c ó \d a ~ TIPOZ, por. sap *r5rw/ Ludwikiem Dłużniewskim p s . "Nadzieja". Dnia 8/9 III 1943 r. wskutek wsypy w POZ Okręgu Płońsk został aresztowany. Jako Stanisław Tatkowski więziony był kolejno w, *Nowym Dworze Haz. i w Działdowie, następnie w c a o rw e-a zostałH l c ^ t &a wywieziony do Oświęcimia, skąd Jr-ri 1944 r. przeniesiono go (<LoJ do Sachsenhausenrya 5 II 1 9 4 łf do Mauthausen - Gusen U ( l i OZv T y j

Uwolniony przez wojska amerykańskie 5 V 1945 r., w lipcu P t U p i w & i i

powrócił do kraju.Od 1 IX 1945 r. podjął pracę w szkole w Okalewie^a następnie

jako nauczyciel pracował kolejno w Zakroczu, Rypinie i----------— 5 r — —\ \Grudziądzu. emeryturę przeszedł jwf lutym 1974 r . J W 1947 r.

wstąpił do ZSL, z którego w 1960 r. został usunięty za "zły stosunek do PZPR". W latach 1947 1989 czynny w ZBOWil)następnie w SZHAK w Grudziądzu. Zmarł 4 III 199 4/ w Grudziądzu.^Odznaczj£«i&^ Medalp Wojska^ K r z y ż y *< ' ‘AP AK T.: Arent S.; Spuścizna S. Suszyńskiego cz. 1( I. rei.:Arent J, Arent S., Dembowski S., Kolasiński H ., Marzygliński L .,Różański S., Sadowski S., Stankowski A., Szulc H ., Zieliński A.;

rp.CA II ) Notki s. 16, £7, 47) : A ZKRP t r o s k a j nr 820/Z; SZZAK Okr.r : yeri^ fToruń ^eezk aj Arent S.; /lTraj wfllr i— M~-,— Bu-ag yris k-r - g T ] D5!T'ał a’liiuśó-

/ V " ——- --— ------- i/I

BQZ—^gin aje* v P r z ć g i ^ d H i s t - — 1 -9 * 0 /« -;— 4 , 3 T T 0 7TB 4 nJtra u m t ,

—? a

41

42

Arent Stanisław ps. „Sak”, przybr. nazw. „Jan W iśniewski”, „Stanisław Kamiń­ski”, „Stanisław Talkowski” (1914-1994), pierwszy km dt Placówki POZ, następnieZWZ Okalewo, Obwód Rypin.

Urodzony 21 X 1914 r. w Okalewie, pow. Rypin; syn Stanisława, rolm ka-rze- ^ mieślnika i Władysławy z d. Wiśniewskiej. Ukończył 6-klasową szkołę powszechną

Ł5 £

i n i

u

' V

w Okalewie i w 1931 r. rozpoczął naukę w P ań­stwowym Sem inarium Nauczycielskim w Płocku, w którym w 1936 r. uzyskał dyplom nauczyciela szkoły powszechnej. Tamże należał do Hufca Szkolnego PW. Od 1 IX 1936 r. do sierpnia1938 r. pracował jako nauczyciel religii w szko­łach pow. rypińskiego, a od 1 IX tegoż roku pod­jął pracę nauczyciela kontraktowego w Dąbrówce pow. Sierpc. Uznany za niezdolnego nie odbył czynnej służby wojskowej. W tułaczce wrześniowej1939 r. dotarł 15 IX do Kamienia Koszyrskiego, następnie do Pińska. D o Okalewa powrócił 30 września. Dzięki bardzo dobrej znajomości języka niemieckiego został 15 X tegoż roku zatrudniony w U rzędzie Gminnym w Okalewie jako pom ocnik

sekretarza, gdzie prowadził ewidencję ludności i sprawy urzędu stanu cywilnego. Na stanowisku tym rozwinął działalność samopomocową „organizując” fałszywe dokumenty osobom zagrożonym aresztowaniem, głównie nauczycielom, których następnie przerzucał zorganizowanym przez siebie kanałem na trasie: O kalew o- -C hrapoń-L utocin (pow. S ierpc)-Płock-Sanniki do Warszawy; niszczył także teczki Związku Zachodniego, ratując w ten sposób miejscowych członków tego Związku. Pod koniec 1939 r. został zwerbowany przez Henryka Liszewskiego ze Skrwilna pow. Rypin do lokalnej organizacji „Związek Rdzennych Polaków”, założonej przez Jerzego Kamińskiego (plut. pilot zawodowy, mieszkaniec wsi Dziki Bór gm. Skrwil­no). Komórki tej organizacji znajdowały się na terenie powiatów Rypin, Sierpc i Lipno. W styczniu 1940 r. podporządkowały się Polskiej Organizacji Zbrojnej „Z nak” (PO Z). W lutym 1940 r. A rent został zaprzysiężony przez Kamińskiego ps. „Kostek”, wówczas km dta Obw. (PO Z ) Skrwilno, przyjmując ps. „Sak”. Z organi­zował Placówkę P O Z Okalewo i jako jej kom endant w ciągu najbliższych miesięcy zwerbował pierwszą piątkę Placówki. W jej skład weszli: Zacheusz Podliński (st. sierż. zawodowy, zca km dta Plac.), Szczepan Podliński (były członek POW , kpr. rez., rolnik), Jan Kuciński (kpr. WP, rolnik), Leonard Lewandowski (były członek POW , plut. rez., kowal), Stanisław Sadowski (kpr. WP, rolnik, od sierpnia 1943 r. żołnierz GL, od lata 1944 r. — AL). Do końca 1940 r. A rent zwerbował jeszcze 6 konspiratorów z okolicznych wsi. Działalność Placówki PO Z, później ZW Z , k tó ­rej następnie był kmdtem, koncentrowała się na: powielaniu i kolportażu „Biule­tynu Inform acyjnego” (jeden egz. otrzymywano prawdopodobnie przez Płock), prowadzeniu nasłuchu radiowego i propagowaniu usłyszanych informacji, zaopatry­waniu w fałszywe dokum enty i przerzucaniu do G G osób szczególnie zagrożonych aresztowaniem. W dniu 6 I 1941 r. A ren t został aresztowany przez miejscową żan­darmerię.^ U dało m u się zbiec z aresztu (mieszczącego się w pałacu w Okalewie) i od tego m om entu zaczął ukrywać się pod przybranymi nazwiskami, przerzucany dzięki pomocy konspiratorów. Przez cały okres ukrywania się nie zaprzestał służby konspiracyjnej. Do lipca 1941 r. ukrywał się jako robotnik rolny „Jan W iśniewski” w m. Kosemin pow. Sierpc, pracując w gospodarstwie i prowadząc tajne nauczanie. N astępnie przerzucony został do Glinek pow. Sierpc z dokum entam i na nazwisko „Stanisław Kamiński” inż. rolnik. Pracując w m ajątku zarządzanym przez Niemca,

30

43

prowadził tajne nauczanie i współdziałał z tamtejszą Placówką BCh. W lipcu 1942 r. ponownie zagrożony aresztowaniem został przerzucony do Czerwińska pow. Płońsk. Pod nazw. „Stanisław Tatkowski” urzędnik adminstracji handlowej został zatrud­niony w firmie handlującej płodam i rolnymi. W Czerwińsku nawiązał kontakt z ko­mendantem tamtejszej Placówki PO Z, por. sap. Ludwikiem Dłużniewskim ps. „Na­dzieja”. Dnia z 8/9 III 1943 r. wskutek wsypy w PO Z O kręgu Płońsk został areszto­wany. Jako „Stanisław Tatkowski” więziony był kolejno w Nowym Dworze Maz. i w Działdowie, następnie 24 III tegoż roku został wywieziony do Oświęcimia (nr obo­zowy 130447), skąd 29 X 1944 r. przeniesiono go do Sachsenhausen (nr obozowy 113379), a 5 II 1945 r. do M authausen-G usen (nr obozowy 1132159). Uwolniony przez wojska amerykańskie 5 V 1945 r., w lipcu tegoż roku powrócił do kraju.

Od 1 IX 1945 r. podjął pracę w szkole w Okalewie, a następnie jako nauczyciel pracował kolejno w Zakroczu, Rypinie i Grudziądzu. W lutym 1974 r. przeszedł na emeryturę. W 1947 r. wstąpił do ZSL, z którego w 1960 r. został usunięty za „zły stosunek do P Z P R ”. W latach 1947-1989 czynny był w ZBoW iD, następnie w ŚZŻA K w G rudziądzu. Zm arł 4 III 1994 r. w Grudziądzu.

Odznaczony M edalem Wojska (1948) i Krzyżem A rm ii Krajowej (1977).

AP AK, T.: Arent S., Spuścizna S. Suszyńskiego cz. 1 ,1 - Rei. (Arent J., Arent S., D em ­bowski S., Stankowski A., Szulc H., Zieliński A .), II - Notki, s. 16, 27, 47; A ZKRP-T. nr 820/Z; ŚZŻAK Okr. Toruń, T.: Arent S.; J a s z o w s k i T., Okr. Pom. AK. Pod- okręg...\ K r a j e w s k i M., W cieniu wojny i okupacji. Ziemia Dobrzyńskia w latach 1939-1945, Rypin 1995, s. 326, 335, 337; K r a j e w s k i M„ S u s z y ń s k i S., Działal­ność P O Z „Znak” i ZW Z -A K na Ziemi Dobrzyńskiej w latach 1939-1945, Prz. Hist. 1980, z. 4, s. 773, 793.

H anna M aciej ewska-M arcinkowska

44

45

Bez

czyn

ność

je

st

wie

lkim

w

ro­

giem

czło

wie

ka,

a ju

ż n

ajgo

rszy

m

tego

, kt

óry

pozb

awio

ny

jest

w

ol­

nośc

i. W

iedz

ieli

o tym

na

si

opra

­w

cy

w cz

arny

ch

mun

dura

ch

w

Dzi

ałdo

wie

i

kaza

li,

poza

zw

ario

­w

aną

gim

nast

yką

na po

dwór

zu,

sied

zieć

w

kuck

i po

10 go

dzin

dz

ienn

ie

w ce

li.

Pom

yślic

ie,

że to

kp

iny?

Po

cząt

kow

o i

ja ta

k m

y-,

ślał

em,

ale

rych

ło

dos

zed

łem

- do

inne

go

wni

osku

. A

sied

zen

ie

spra

wdz

ali

wac

hman

i pr

zez

„ju

­da

sze"

w

ięc

sied

zieć

m

usie

liśm

y.W

pier

wsz

ych

dnia

ch

nasz

ego

poby

tu

w tym

ob

ozie

ka

żdy

mia

ł co

ś ci

ekaw

ego

do op

owia

dani

a.

Jedn

i cz

ynili

to

lepi

ej,

inni

go

rzej

. Al

e po

tygo

dniu

te

mat

y się

w

y­cz

erpa

ły,

co le

psi

„gęb

acz

e” z

na­

szej

42

osob

owej

gr

upy

zacz

ęli

się

pow

tarz

ać.

Do

celi

wkr

acza

ła

zło-

w

róże

bna

cisz

a.

Obs

erw

ując

w

spół

kole

gów

w

idzi

ałem

na

ich

twar

zach

nu

dę

i po

cząt

ki

zała

ma­

nia

wew

nętr

zneg

o.Po

myś

lałe

m

sobi

e,

że p

rzec

ież

jeste

m

nauc

zyci

elem

. Ch

yba

zaj­

mę

ich

liter

atur

ą.

Ale

gdzi

e je

st

choć

by

kaw

ałek

ks

iążk

i, czy

ze

­sz

ytu?

Pr

zeci

eż

nie

mam

y na

wet

ka

wał

ka

papi

eru.

Al

e od

czeg

o je

st

mło

dość

, za

pał

no

i pa

mię

ć.

Pam

ięta

łem

ca

łe pa

rtie

z

poe

zji

Mic

kiew

icza

, Sł

owac

kieg

o, K

onop

­ni

ckie

j or

az

spor

o pr

ozy

Sie

nki

e­w

icza

, Że

rom

skie

go,

Kra

szew

skie

­go

i in

nyc

h.Pr

zyda

ły

się

takż

e m

oje

zam

i­ło

wan

ia

scen

iczn

e.

Maj

ąc

taki

e po

moc

e na

ukow

e"

i ch

łon

nyc

h,

choc

iaż

o ró

żnym

po

ziom

ie

um

y­sło

wym

sł

ucha

czy,

pr

zyst

ąpiłe

m

do pr

acy.

R

ozpo

czął

em

od te

ma­

tyki

pa

rcia

N

iem

ców

na

Wsc

hód

(Dra

ng

nach

O

sten

).

Słuc

hali

tre­

ści

„Sta

rej

Baś

ni”

, po

znal

i „g

er­

mań

skic

h am

basa

doró

w"

na

na­

szej

zi

emi

w os

obac

h B

run

hild

y i

Hen

kieg

o.

Wid

ziel

i ja

kim

i sp

o­so

bam

i po

za

oręż

em

popr

zedn

icy

Hitl

era

star

ali

się

zaw

ładn

ąć

na­

szym

i zi

emia

mi.

Ze

słow

iań

szcz

y­zn

y pr

zesz

edłe

m

do

wie

ku,

XII

I i

XIV

. To

za

gadn

ieni

e do

skon

ale

uwyp

uklo

ne

jest

w

„Gra

żyn

ie”.

G

raży

nę

prze

cież

w

ysta

wia

liśm

y w

Dzi

ałdo

wie

na

ru

inac

h st

areg

o zą

mcz

yska

ja

ko

wid

owis

ko

hist

o­ry

czne

na

ku

rsie

\ n

au

czyc

iels

kim

w

Lidz

bark

u w

lipcu

19

39

roku

tu

ż pr

zed

wyb

uche

m

woj

ny.

A

wię

c ca

łość

św

ietn

ie

pam

ięta

m,

bo

prze

cież

w

tym

wid

owis

ku

brał

em

udzi

ał.

Po.

omów

ieni

u tła

hi

stor

y­cz

nego

ro

zpoc

ząłe

m

impr

owiz

ację

.

„Zam

ek

na ba

rkac

h N

owog

rodz

­ki

ej

Gór

y” od

żył

w ce

li nr

12

J Sł

ucha

cze

chło

ną

akcj

ę. P

odzi

wia

­ją

mąd

rość

st

areg

o R

ymw

ida,

któ

­ry

twie

rdzi

, że

„krz

yżac

kieg

o ga

du

nie

ugła

szcz

e n

ikt”

. Zł

oszc

zą

się

na kr

ótko

wzr

oczn

ość,

pyc

hę

i p

ró­

żnoś

ć Li

taw

ora,

kt

óry

dla

wła

­sn

ych

celó

w

łącz

y się

z

wro

giem

pr

zeci

wko

sw

oim

brac

iom

. A

ktu

­al

izac

ję

utw

oru

wpr

owad

za

star

y so

łtys

Urb

ańsk

i z

Soch

ocin

a —

— To

pr

awda

St

achu

, że

tylk

o w

spól

na

moc

zd

oła

nas

ocal

ić.

Toć

gd

yby

nie

Rus

ki,

to ju

ż da

wno

by

łoby

po

wsz

ystk

im

i H

itler

by

ł­by

zwyc

ięzc

ą.

Ten

Mic

kiew

icz,

to

je

dnak

m

iał

łeb!

A

czy

Hitl

er

nie

w

ykor

zyst

ał

nasz

ego

rząd

u, d

o ro

z­bi

oru

Cze

chos

łow

acji?

Do

teg

o sa

­m

ego

celu

ch

ciał

uż

yć

Krz

yżak

te

­go

Lita

wor

a.—

Ale

ta G

raży

na

to by

ła

bab­

ka —

rzek

ł K

amiń

ski.

Iść

w p

rze­

bran

iu

męs

kim

na

bi

twę

z K

rzy

­ża

kam

i?

Tera

z to

się

taki

ch

ko­

biet

ńi

e sp

otyk

a.—

Dla

czeg

o ni

e?

Są i

tera

z ta

­ki

e!

A te

z na

szyc

h od

dzia

łów

pa

rtyz

anck

ich

to co

? •—

wyr

wał

się

m

łody

ro

botn

ik

z cu

krow

ni

w

Glin

ojec

ku

Jasi

ek

— do

rzuc

ony

do

nasz

ej

płoń

skie

j gr

upy

z 14

G

L+ow

ców

. Zo

bacz

ycie

ile

bę

dzi

e­my

m

ieli

taki

ch

Gra

żyn

po

woj

­ni

e,

bo pr

zeci

eż

tera

nie

mog

ą si

ę uj

awni

ać.

Dzi

ałaj

ą w

ukr

yciu

.'.

— Ty

lko

jedn

o m

i się

ni

e po

­do

ba,

zaw

yrok

ował

m

łody

en

er­

gicz

ny

Jure

k K

aras

kiew

icz

z C

zer­

wiń

ska.

Ja

bym

się

z m

iłośc

i do

żo

ny

z nią

sp

alał

? Sp

aliłb

ym

tego

ch

oler

nego

K

rzyż

aka,

a

sam

zabi

­

jałb

ym

ich

bez

końc

a i

tym

bym

uc

zcił

śmie

rć

żony

.D

ysku

sja

trw

ała

aż do

godz

in

nocn

ych.

C

zasa

mi

trze

ba

było

ją

pr

zeci

nać

rozk

azem

, bo

stra

żnu

y z

ibie

ży

war

toum

icze

j sł

yszą

c ro

z­m

owy

ośw

ietl

ali

refl

ekto

ram

i na

­sz

e ok

no

obaw

iają

c się

ja

kich

ś bu

ntów

.Na

dr

ugi

dzie

ń,

ledw

ie

prz

y­sz

liśm

y ze

śnia

dani

a a

już

wsz

yscy

cz

ekaj

ą na

da

lsze

ut

wor

y. D

ziś

da­

łem

im na

w

idow

nię

„Kon

rad

a W

alle

nro

da”.

„Sto

la

t m

ijało

jak

za

kon

krzy

­żo

wy

.we

krw

i pa

ństw

a p

ółn

ocn

e­go

brod

ził”

— po

leci

ało

na

salę

. A

resz

tow

ani

chło

ną

akcj

ą. P

odob

a im

się

star

y H

alba

n.

Pod

ziw

iają

pa

trio

tyzm

W

alle

nrod

a.—

Ten

to ich

w

yryc

htbw

ał!

Tak

znis

zczy

ć ar

mię

, to

mi

się

podo

ba.

Tylk

o dl

acze

go

się

otru

ł?

Ja na

jeg

o m

iejs

cu

ucie

kłby

m

do

Litw

inów

i

z ni

mi

prow

adzi

łbym

w

ojnę

z

Krz

yżak

ami,

rzek

ł ry

ża-

wy

sier

żant

sp

od

Zak

rocz

ymia

.

I zn

ów

cały

dz

ień

dysk

usja

. Je

­dn

i ch

wal

ą po

stęp

ek

Wal

lenr

oda,

in

ni

go ga

nią.

Pr

z]j

okaz

ji w

ycho

­dz

ą za

łoże

nia

rom

anty

zmu.

D

ziś

zako

ńcze

nie

tej

akcj

i w

yglą

dało

by

inac

zej.

I tak

od

poez

ji pr

zesz

edłe

m

do

proz

y.

Roz

pocz

ąłem

in

scen

izow

ać

„Krz

yża

ków

” H

. Si

enki

ewic

za.

Prze

wija

ły

się

w w

yobr

aźni

sł

u­ch

aczy

po

stac

ie

Zby

szka

, M

aćka

, D

anus

i, Ja

gien

ki,

Jura

nda

czy

też

Dan

veld

a,

Lic

hten

stei

na,

Zyg

fry­

da,

służ

ki

zako

nnej

...

Tu

dopi

ero

■w ca

łej

pełn

i w

yros

ły

mat

actw

a,

pods

tępy

, gw

ałty

, be

stia

lstw

a i

okru

cień

stw

a K

rzyż

aków

. Sc

enę

wal

ki

Jura

nda

w Sz

czyt

nie

mu

sia

­łem

od

twar

zać

kilk

akro

tnie

, po

do­

bnie

poje

dyne

k Zb

yszk

a z

Krz

yża

­ki

em

na

dzie

dziń

cu

zam

ku

w C

ie­

chan

owie

. Al

e na

jwię

cej

czas

u p

o­św

ięci

łem

na

od

twor

zeni

e bi

twy

grun

wal

dzki

ej.

Słuc

hacz

e,

mię

dzy

któr

ymi

było

sp

oro

inte

lig

encj

i, ni

e ch

ciel

i w

ierz

yć,

że po

le gr

un­

wal

dzki

e zn

ajdu

je

się

.w od

legł

ości

25

km od

Dzi

ałdo

wa!

Płyn

ęły

w ce

li sło

wa

opow

iada

­nia

o

tym

jak

kied

yś

spad

ały

na

dum

ne

krzy

żack

ie

kark

i .'m

iecz

e,

topo

ry

i ce

py

nasz

ych

Mać

ków

, Za

wis

zów

, Zb

yszk

ów,

Zyż

ków

, W

i­to

ldów

i

Smol

eńsz

czan

, kt

órzy

w

spól

nie

bron

ili

z.em

słow

iań

skic

h pr

zed

zale

wem

ni

emie

ckim

. O

czy

słuc

hacz

y pł

onęł

y za

dow

olen

iem

i

dum

ą. Z

nikł

a z

nich

ap

atia

i

wy­

czek

iwan

ie.

Star

y U

rbań

ski

nie

wyt

rzym

ał

i pa

lnął

do

ść

głoś

no:

— Zo

bacz

yła!

Te

raz

im też

sp

ra­

wią

taki

G

runw

ald!

— Na

pe

wno

sp

raw

ią

— rz

ucił

sz

ybko

ni

eduż

y ja

sny

blon

dyn

ek

Brau

n z

Pło

ńsk

a.—

Prz

yjdz

ie,

przy

jdzi

e,

nie

mar

twci

e się

—

zaw

yrok

ował

st

a­ry

leka

rz

wet

eryn

arii

Sobo

ciń

ski

z C

zerw

ińsk

a.

Nas

i so

jusz

nic

y sp

raw

ią

im ta

kie

lani

e ja

k po

d G

runw

alde

m.

My

, wyj

dzie

my

na

wol

ność

i

będz

iem

y og

ląda

ć A

dol

f-

ka w

klat

ce,

bo ch

yba

tam

go

umie

szcz

ą i

będą

lu

dzio

m

poka

zy­

wać

.—

A my

zr

obim

y w

spól

ną

wy­

ciec

zkę

do D

ział

dow

a.

Tu

sobi

e do

brze

po

djem

y,

popi

jem

y,

poj

e-

dzie

my

na

pole

grun

wal

dzki

e, a

ty

Tat

kow

ski

tam

na

mie

jscu

je

szcz

e ra

z op

owie

sz

nam

o tym

jak

to

kr

ól

Jagi

ełło

zj

echa

ł ze

wzg

órza

i

dał

znak

w

ojsk

om

do bi

twy,

kt

ó­ra

złam

ała

potę

gę

dum

nego

za

ko­

nu. —

: D

obra

m

yśl!

Taki

e co

ś m

usi

­my

ur

ządz

ić.

To

będz

ie

wsp

ania

łe!

— Al

le

raus

! Lo

s!

rozd

arł

dys­

kusj

ę w

rzas

k „Ż

elaz

nego

F

ran

ka”

stoj

ąceg

o ze

swoj

ą pa

łą

w

drzw

iach

i

wyg

ania

jące

go

nas

na

wie

czor

ną

kaw

ę.W

nast

ępny

ch

dnia

ch

posz

ła

na

plan

Pl

aców

ka

B.

Prus

a.

Bar

tek

Zwyc

ięzc

a Si

enki

ewic

za,

Rot

a i

Chod

ziły

tu

Nie

mce

K

onop

nic

­ki

ej.

Cały

za

ś cy

kl

zako

ńcz

yłem

sły

nną

ksią

żką

M.

Wań

kow

icza

„N

a Tr

opac

h Sm

ętka

”. K

siąż

ki

te

dały

te

mat

y do

rozm

ów.

Utw

ier­

dziły

na

szą

grup

ę w

prze

kon

aniu

, iż

zaw

sze

po ci

ężki

ch

czas

ach

ger­

mań

skie

go

naci

sku

przy

chod

zą

jasn

e dn

i w

olno

ści

i w

ierz

yliś

my,

że

nied

ługo

bę

dzie

my

je m

ogli

oglą

dać.

Are

nt

Stan

isła

w

vel

Tat

kow

ski

Stan

isła

w

DZI

AŁD

OW

SKA

LEKCJA

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69