Fakultet Informacionih Tehnologija

SEMINARSKI RAD

-SOCIJALNA EKOLOGIJA-

TEME: SOCIJALNA EKOLOGIJA, EKOSISTEM, KLIMATSKI FAKTORI, VODA

Predmetni nastavnik: Student:

Prof.dr.Esad Jakupović Marko Dmitrović :

69/12 FPE

Banja Luka, 2013.g.

Sadržaj:

1. Socijalna ekologija.................................................................................................................................3

2. Ekosistem...............................................................................................................................................4

2.1. Osnovne karakteristike, definicije.................................................................................................4

2.2. Ekosistem kao jedinstvo biotopa i biocenoze................................................................................5

2.3. Rasprostranjenost i vrste ekosistema............................................................................................6

2.3.1.Ekosistemi prema prirodi nastanka........................................................................................6

3. Klimatski faktori...................................................................................................................................8

3.1. Temperatura vazduha....................................................................................................................8

3.2. Voda i vlažnost vazduha.................................................................................................................9

3.3. Vazdušna strujanja.........................................................................................................................9

3.4. Svjetlost i insolacija........................................................................................................................9

3.5. Tlo i reljef......................................................................................................................................10

3.6. Padavine........................................................................................................................................10

3.7. Hemizam sredine..........................................................................................................................10

4. Voda......................................................................................................................................................12

4.1. Značaj vode...................................................................................................................................12

4.2. Kruženje vode - hidrološkl ciklus................................................................................................12

5. Literatura:............................................................................................................................................14

2

1. Socijalna ekologija

Socijalna ekologija proučava društvene činioce (pojave, procese, akcije itvorevine) koji utiču na promjene u životnoj sredini, kao i uticaj te sredine na razvoj društva.Socijalna ekologija se razvijala paralelno sa humanom ekologijom, jer je za predmet izučavanja životne sredine prihvatila, osim prirodnih i društvene činioce: društvene procese i društvene tvorevine.Socijalna ekologija je posebna sociološka nauka koja za predmet svog proučavanja ima specifične veze koje postoje između čovjeka i njegove životne sredine istražujući uticaj životne sredine i ukupnosti prirodnih i društvenih činilaca na čovjeka, kao i uticaj čovjeka na njegovu životnu sredinu. Predmet proučavanja socijalne ekologije je: utvrđivanje elemenata čovjekove životne sredine (prirodni i društveni činioci, društveni procesi i društvene tvorevine) polazeći od shvatanja čovjeka istovremeno kao prirodnog i kao društvenog bića.

Naziv socijalna ekologija prvi su primijenili Park i Burges 1921. godine. Prilikom proučavanja ljudskih naselja oni su pokušali da sociologiji daju ekološki pristup. Nešto kasnije socijalna ekologija proširuje svoja izučavanja na prostor-sredinu, a za potrebe regionalnog (prostornog) planiranja. U sklopu regionalnog planiranja razmatra odnos čovjeka prema ambijentu (životnoj sredini) sa namjerom da se unaprijedi odnos čovjeka premasredini.Iako je socijalna ekologija egzistirala u sklopu humane ekologije, kao sasvim zasebna, ona je mlada nauka (dati ra od 60-ti h godina 20. vijeka) koja objašnjava položaj i odnos čovjeka prema životnoj sredini paralelno sa društvenom sredinom i društvenim pojavama. Kako sistem društvenog razvoja stvara velike ekološke probleme u životnoj sredini, to je značajnainterakcija: društvo-životna sredina .

Prema tome, socijalna ekologija je dio sociologije koja ima ekološki pristup, a istovremeno je grana ekologije. S obzirom da su grad i ljudska naselja kao najveće ljudske tvorevine motivisane sociološkim razlozima, to se u planiranju gradova koriste i rezultati istraživanja socijalne ekologije.Kako ljudske naseobine zavise i od ostalih sistema (infrastrukturnih) koji obezbjeđuju njihovo funkcionisanje, tako se rezultati istraživanja socijalne ekologije uključuju u šira planiranja (planiranje prostora, planiranje i uređivanje predjela, planiranje područja posebnih namjena i slično). Svaka vrsta planiranja je usmjerena ka budućnosti i treba da obezbijedi ljudskoj zajednici neki novi razvoj i zadovoljenje ljudskih potreba, a socijalna ekologija ima značaj u sprečavanju rizika i sprovođenju koncepcije održivog razvoja.

3

2. Ekosistem

2.1. Osnovne karakteristike, definicije

Ekosistem je u osnovi sistem prenosa energije, materije i informacija, u kome razne međuakcije obezbjeđuju povratne mehanizme za kontrolu broja i razvoja organizama koji ulaze u njegov sastav.

Sinonim za ekosistem je biogeocenoza:

bios = život; geo = zemlja; koinos = zajednički

Biogeocenoza - ekosistem je vrhovna sinteza u ekologiji, i ona predstavlja izvanredno složen i dinamičan sistem.

Svi dijelovi ovog sistema, sve njegove žive i nežive komponente, u tolikoj su meri medu sobom uslovljeni i vezani složenim međusobnim odnosima da svaka promjena u jednoj, bilo kojoj od komponenata, utiče, u većoj ili manjoj meri, neminovno i na ekosistem u cjelini.

Živi organizmi i njihovo abiotičko okruženje nerazdvojno su povezani jedno sa drugim i nalaze se u stalnoj međuzavisnosti.

Određena jedinica-biosistem uključuje jedinstvo organizama sa fizičkom sredinom, koji zajedno funkcionišu na osnovu protoka energije, što omogućava biotičke strukture i cirkulisanje materije među živim i neživim dijelovima. To predstavlja sam ekološki sistem – ekosistem.

Ekosistem označava dinamički kompleks zajednice biljaka, životinja i mikroorganizama i njihove nežive sredine, koji su u međuzavisnosti u funkcionalnom, široko samoregulativnom jedinstvu, istovremeno u sklopu velikih prirodnih ciklusa.

Da se još jedanput podsjetimo: pojam ekosistem u ekologiju je uveo Tensley (1935), metodološki i konceptualno postavio Lindeman (1942), a konačnom usvajanju termina doprinio je Odum (1971).

4

2.2. Ekosistem kao jedinstvo biotopa i biocenoze

Osnovne komponente ekosistema su:

STANIŠTE - BIOTOP I BIOCENOZA.

STANIŠTE – BIOTOP

Širom planete Zemlje, od najvećih morskih dubina pa do najviših planinskih vrhova postoje raznovrsni uslovi za razvoj i opstanak živih bića.

U zavisnosti od kombinacije životnih uslova na određenom mjestu javiće se oni predstavnici živog svijeta kojima takvi uslovi najbolje odgovaraju. Tim živim organizmima neka druga sredina neće odgovarati, a nekim novim će biti najpovoljnija.

Stanište - biotop je osnovna topografska jedinica prostorno više ili manje ograničena, sa srazmjeno sličnom ili istom kombinacijom uslova, odnosno kompleksom životnih faktora.

Naziv potiče od riječi:

βios=život i τoπos=tlo.

Bukvalno prevedeno značilo bi: biotop je mjesto za život, mjesto gdje je moguć život. Znači to je životno stanište. Biotop (stanište) dio je prostora koji se odlikuje specifičnim kompleksom ekoloških faktora. Može se definisati i kao abiotička komponenta ekosistema, ili kao mjesto koje zauzima određena biocenoza.

5

2.3. Rasprostranjenost i vrste ekosistema

2.3.1.Ekosistemi prema prirodi nastanka

Prema porijeklu (prirodi nastanka) ekosistemi mogu biti:

prirodni kulturni (antropogeni)

Prirodni ekosistemi su prirodnim putem nastajali i razvijali se. stvarajući tako svoja glavna obilježja u pogledu biotičkih i abiotičkih faktora.

Oni se mogu svrstati u sledeće katoegorije:

Šumski ekosistemi Žbunasti ekosistemi Zeljasti ekosistemi Vodeni ekosistemi

Šumski ekosistemi predstavljaju najsloženije i najugroženije dijelove ekosfere. Oni imaju veliku ulogu u globalnoj životnoj sredini jer direktno povoljno utiču na klimu.

Mogu se svrstati u sljedeće četiri grupe:

autohtone listopadne, autohtone četinarske, vještačke listopadne (bagremove šume, kultivisane šume - plantaže topola i drugo) i vještačke četinarske (različite kulture i monokulture egzotnih četinara ili autohtonih vrsta na

neadekvatnim staništima).

Žbunasti ekosistemi su stadijumi šumskih ekosistema. Oni su otporniji od šumskih.

Najznačajniji stadijumi ovih ekosistema su:

makija tvrdolisna, stalno zelena vegetacija mediteranskih oblasti; pseudomakija i niske žbunolike šikare i bjelograbice, listopadna ili mješovita listopadna i vječno

zelena vegetacija mediteranskih i submediteranskih područja; šibljaci, listopadna vegetacija žbunja: jorgovana, ruja, kaline i drugih u kontinentalnim oblastima; živice pored puteva i kulturnih površina pod glogom i trnjinom. One predstavljaju fazu spontane

obnove šumskih ekosistema.

6

Zeljasti ekosistemi mogu biti primarni (na primjer šumsko-stepski), sekundarni ili tercijerni (livade i pašnjaci).

Osnovni tipovi zeljastih ekosistema su:

stepe i pješčare, brdske, planinske i visokoplaninske rudine na različitim podlogama, dolinske livade i pašnjaci i korovski ruderalni i segetalni ekosistemi.

Od pomenutih ekosistema najosjetljiviji na zagađenja su stepe i pješčare.

Vodeni ekosistemi se mogu svrstati u sljedeće grupe:

bare i močvare; jezera; rijeke; rječice i potoci i mora.

7

3. Klimatski faktori

Faktori klime su raznovrsni i promjenljivi. Značajni su za održavanje života, odnosno za sve faktore sredine.

Najvažniji klimatski faktori su :1. temperatura vazduha,2. vlažnost vazduha, vazdušna kretanja,3. svjetlost i insolacija,4. tlo (reljef),5. padavine i6. hemizam.

3.1. Temperatura vazduha

Od temperature zavise osnovni fizički procesi u živim organizmima kao i drugi procesi u hemizmu sredine i razmjeni materija. Najvažniji indikatori su:

srednja dnevna, mjesečna i godišnja temperatura, ekstremne temperature: maksimalne i minimalne, amplituda kolebanja i slično.

Toplota neke sredine zavisi od više faktora kao šta su: geografska širina, nadmorska visina, reljef, blizina vodenih površina, vegetacija . Živi svijet također može da utiče na temperaturu sredine kao šta i ona djeluje na njega. Živi svijet mahom utiče na lokalnu klimu, jer njegovo prisustvo i aktivnost doprinose promjeni temperature. Najveći značaj za lokalnu klimu ima vegetacija.Glavni izvor toplote na Zemlji je sunčevo zračenje. U zavisnosti od geografske dužine temperaturni uticaj sunčevog zračenja je različit. U predjelima oko ekvatora temperature su veoma visoke, a smanjuju se sjeverno i južno od njega. Atmosferski ozonski omotač ima veliku zaštitničku ulogu od prekomjernog sunčevog zračenja i njegovog uticaja na živi svijet.U tropskom pojasu se apsorbuje više toplote nego u polarnim predjelima koji predstavljaju refleksne površine od kojih se zračenja odbijaju. Toplota sa tropskog pojasa ima tendenciju da se kreće prema polovima, a hladne vazdušne mase iznad njih teže ka ekvatoru. U zavisnosti od vrste geografskog područja i vrste preovlađujuće površine (vodenih prostranstava, visokihplaninskih lanaca, rasporeda pustinja i šuma) zavisi i kakva je klima .Razni dijelovi na Zemlji griju se i hlade do različitog stepena. Razmjena toplote u različitim oblastima na Zemlji se obavlja pomoću vazdušnih strujanja kao i posredstvom strujanja vazduha sa okeana.

Ravnotežu između ulaznog i izlaznog sunčevog zračenja održavaju: sunčevo zračenje, emitovanje toplote same Zemlje, univerzalni uticaj okeana, uticaj leda na polovima.

8

Međusobno djelovanje ovih faktora i sila koje održavaju prosječnu temperaturu čitave planete, na opštem ujednačenom nivou, tako su precizni da bi najmanje pomjeranje u energetskom balansu moglo da naruši čitav sistem.Od klime zavisi život na Zemlji, a time i postojanje ljudske vrste kao i svih ostalih vrsta. Temperatura kao element klime ima velikog udjela u održavanju ravnoteže na Zemlji. Tako, na primjer, ako bi se srednja temperatura atmosfere podigla za 2 do 4 stepena, došlo bi do katastrofalnih poremećaja, jer bi led na polovima počeo da se topi. Topljenje bi uticalo na nivo svjetskog okeana. On bi porastao za 60 do 100 metara. Okean bi zato duboko zašao ukopno, pa bi potopio mnoga naselja i gradove. To ne bi bila jedina nevolja. Došlo bi i do promjena cirkulisanja morskih struja, a istovremeno i izmjene cirkulisanja atmosfere pa bi ti me došlo i do promjene stepena vlažnosti u kritičnim područjima. Na mnogim plodnim terenima stvorile bi se pustinje. Ovo bi dovelo i do drugih negativnih posljedica, naročito u biocenozama.

3.2. Voda i vlažnost vazduha

Voda predstavlja stanište za mnoge organizme i neophodna je materija za sve ostale. Svi živi organizmi imaju veliku potrebu za vodom. U potpuno suvoj sredini nije moguće održati život. Za vlažnost sredine značajna je vrsta i količina atmosferskih padavina: kiše, snijega, rose, leda-grada. Režim vlažnosti određuju količina i sezonski raspored padavina. Mora i okeani su velike površine pod vodom sa kojih se, pod uticajem sunčevog zračenja, dešava isparavanje. Tako stvorena vodena para, kasnije kondenzovana u obliku padavina, rasprostire se po cijeloj planeti , obogaćuje novim količinama vode i na taj način održava život . Preko fitoplanktona mora i okeani su glavni snabdjevači kiseonikom.Voda ima osobinu zadržavanja toplote šta omogućava život na većem dijelu planete Zemlje. U tropskim krajevima atmosferske padavine, kao i velike površine pod vodom (mora i okeani), ublažavaju ekstremno visoku temperaturu. U ovim krajevima voda je rashlađivač i iz njih se vodenim strujama toplota prenosi u hladnije predjele. Voda djeluje kao univerzalniublaživač klimatskih ekstrema.

3.3. Vazdušna strujanja

Vazdušna kretanja se uglavnom manifestuju u obliku vjetra i ona djeluju na živi svijet ili neposredno kao fizička sila u vidu vjetrova raznog intenziteta ili posredno preko drugih uslova sredine. Značajni indikatori vazdušnih strujanja su: pravac kretanja, učestalost njihove pojave i brzina kretanja.

3.4. Svjetlost i insolacija

Glavni izvor svjetlosti je sunčevo zračenje. Svjetlost i insolacija (osunčanost) takođe su preduslovi života za većinu živih nadzemnih organizama. Svjetlost utiče na proces fotosinteze i omogućava primarnu produkciju materije uz pomoć biljaka.

9

3.5. Tlo i reljef

Tlo se naziva i edafotop (abioti čki dio staništa). Edafski uslovi sredine (mineraloško-geološki sastav zemljišta, konfiguracija terena, hemijske i fizičke karakteristike) imaju izuzetan značaj za svaku biocenozu i njenu međuzavisnost sa određenom sredinom.

3.6. Padavine

Pod nazivom padavine ili oborine podrazumijevaju se klimatske pojave vezane za vlažnost vazduha. To su: kiša, snijeg, magla, slana, rosa, led. One nastaju kada su uslovi za kondenzaciju vodene pare u atmosferi povoljni. U atmosferi obično ima dovoljno pare, ali da bi se ona kondenzovala u kišu ili snijeg, potrebna su i vazduha strujanja koja će uticati na hlađenje ili zagrijavanje vodom zasićene atmosfere.Raspored i količina padavina je zavisna od klimatskog područja Zemlje. U nekim krajevima, na primjer u pustinjama, količina padavina je mala, dok, na primjer u predjelima velikih tropskih šuma, padavina ima u velikim količinama, pa se ova područja nazivaju i „kišne šume“(„rain forests“).Uticaj atmosferskih padavina na Zemlji zavisi od: njihove količine, jačine, vrste i vremenskog trajanja. Dejstvo pljuskova je drugačije od slabe kiše ili rastresitog snijega, ili zaleđenog snijega (građa). Dugotrajni pljuskovi, za razliku od kratkotrajnih, mogu da imaju drugačiji efekat. Kao ekološki faktor snijeg može da djeluje direktno na vegetaciju nepovoljno ili indirektno: povoljno kao izolator od niskih temperatura.

3.7. Hemizam sredine

Hemizam sredine je takođe abiotički ekološki faktor, koji obuhvata:1. hemizam vazdušnog omotača – atmosfere;2. hemizam vodene sredine – hidrosfere i3. hemizam zemljišta - pedosfere i litosfere.

1. Hemizam vazdušnog omotača

Vazdušni omotač - atmosfera u svom sastavu ima brojne hemijske elemente i jedinjenja od kojih su najznačajniji: azot, kiseonik, ugljen-dioksid, vodonik i drugi. Vodena para koja se nalazi u sastavu vazduha je promjenljiv faktor koji utiče na hemizam atmosfere. U zavisnosti od područja, ljudskih aktivnosti i prirodnih pojava (vulkana, gejzira i slično) u vazduhu se mogu naći i drugi elementi i jedinjenja od kojih se u najvećem procentu javlja sumpor-dioksid. U kombinaciji sa vodenom parom neki od pometnutih oksida (ugljenikovi, sumporovi) stvaraju kiseline (ugljenikovu, sumpornu ilisumporastu) te na taj način, preko padavina i vazdušnih strujanja, djeluju na promjene hemizma ne samo atmosfere već i hidrosfere i pedosfere. One su danas poznate pod nazivom „kisele kiše“ iako ne moraju biti uvijek „kisele“, već mogu da budu i alkalne.Vazduh je osnovni uslov života baš zbog svog hemizma jer u svom sastavu ima kiseonik koji je neophodan za disanje i ugljen-dioksid neophodan za proces fotosinteze.

10

2. Hemizam vodene sredine

Vodena sredina - hidrosfera ima promjenljiv hemizam. U vodi se mogu naći razni elementi (metali i nemetali), razna jedinjenja, rastvorene razne mineralne soli (kalijum, kalcijum, natrijum, jedinjenja fosfora i azota i drugi). Takođe su u vodi rastvoreni i mnogi gasovi kao šta je kiseonik neophodan za život u vodi.

3. Hemizam zemljišta

U odnosu na geološki sastav zemljišta, u odnosu na geografsko područje u kome se nalazi, u pogledu hemizma, zemljište sadrži raznovrsne elemente i jedinjenja, prvenstveno minerale povezane u petrografske komplekse (stijene i kamenje) koja mu određuju hemizam. U građi zemljišta učestvuju svih 92 hemijska elementa od kojih u najvećim procenti ma ima: kiseonika, silicijuma, aluminijuma, gvozđa, kalcijuma, magnezijuma, natrijiuma, kalijuma i drugih.

11

4. Voda

4.1. Značaj vode

Kao faktor sredine voda ima veliki značaj za ljude, za sav živi svijet, za ekosisteme, za planetu kao cjelinu. Ona je osnov života, i sredina u kojoj počinje život. Voda sadrži hranljive materije kojima snabdijeva ćelije, reguliše temperaturu tijela.

Voda čini 60% ljudskog organizma, a u najvećem procentu je zastupljena i u građi biljnih i životinjskih organizama. Istovremeno predstavlja i neophodnu namirnicu, bez koje ljudski život ne može da opstane duže od nekoliko dana.

Voda je od značaja za rastinje jer:

omogućava klijanje sjemena, utiče na rast i razvoj biljke, utiče na proizvodnju organskih materija, omogućava proces transpiracije i pomaže formiranje ekoloških oblika i osobina biljaka.

Voda je važna osnova za razvoj ljudske civilizacije, naročito za razvoj moderne industrije i poljoprivrede, ali i svakodnevne upotrebe u ljudskom životu. Najveća količina vode troši se za proizvodnju hrane. Više od 80% oticanja vode u globalnim razmjerama je za irigacione sisteme.

4.2. Kruženje vode - hidrološkl ciklus

Zemlja je jedino mjesto u Univerzumu za koje se zna da na njemu postoji tečna masa -voda. Ona ispunjava okeane, mora, jezera, rijeke, glečere i drugo, pokrivajući više od 70% zemljine površine. Veći dio od ove tečne vodene mase, formiran je od kiseonika i vodonika putem vulkanskih aktivnosti i minijaturnih kometa većim djelom sačinjenim od leda.

Sa zemljine površine i površinskih voda, voda isparava i stiže u atmosferu, iz nje putem atmosferskih padavina se vraća na zemljište odakle, ili ponire kroz razne slojeve, hraneći podzemne izdani, i odatle ponovo stiže u površinske vode, da bi ponovo, isparavanjem otišla u atmosferu.

Prema porijeklu vode mogu da se svrstaju u tri osnovne grupe:

površinske, podzemne i atmosferske vode

Površinske vode su rijeke i njihove pritoke, jezera, mora, potoci, bare, okeani, ali i vodene akumulacije i rezervoari koje je čovjek stvorio, zaustavljajući i prikupljajući površinske vode. Površinske vode se obnavljaju direktno iz atmosferskih padavina, ili posredno preko podzemnih izdani.

12

Površinske vode mogu da budu slatke i slane. Slatke površinske vode, prečišćene ili prirodno čiste, koriste se i za piće, a voda iz mora i okeana koja je slana, desalinizacijom se može pripremiti za upotrebu za piće, međutim ovaj postupak je još uvijek veoma komplikovan i skup.

Podzemne vode su izvorišta koja se nalaze ispod površine zemlje i koja se povremeno dopunjavaju atmosferskim padavinama i površinskim vodama koje prodiru u vodonosne slojeve - izdani. Ove vode su najčešće slatke i “čiste” pa se koriste za snabdijevanje vodom za piće. Najveće količine ovih voda nalaze se u izdanima pored reka.

Atmosferska voda u obliku padavina: rose, kišnice, snijega, leda, stiže na zemlju. Ova voda nastaje kondenzacijom vodene pare iz vazduha ili smrzavanjem kondenzata. Atmosferska voda donekle dopunjava površinske i podzemne vode. U nekim krajevima koji oskudijevaju površinskim i podzemnim slatkim vodama, koristi se kišnica kao voda za piće ( u primorskim krajevima i na ostrvima).

Sve tri pomenute vrste voda su međusobno zavisne i nalaze se u stalnom prirodnom kruženju. Atmosferska voda koja pada na zemljište ponire kroz porozne slojeve zemljine kore sve do vodonepropustljivog sloja. Najčešće je to sloj gline ili nekih kompaktnih stijena.

13

5. Literatura:

Prof. dr JAKUPOVIĆ ESAD – Socijalna ekologija, Banja Luka, 2008. Godine

14