Univerzitet u Sarajevu

Prirodno-matematički fakultet

Odsjek Biologija

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA

SISTEMATIKA HORDATA

Predmetni profesor: Student:

Prof. dr. Suvad Lelo Mirsad Mešić

Sarajevo, 2015

Sadržaj:

1. Uvod ............................................................................................................................... 3

1.1. Klasifikacija životinjskog svijeta .............................................................................. 4

1.2. Carstvo Animalia ....................................................................................................... 4

1.3. Podfilum Vertebrata .................................................................................................. 5

2. Materijala i metode prikupljanja životinja ............................................................... 6

2.1. Priprema zamki ......................................................................................................... 7

2.2. Manuelno uzorkovanje .............................................................................................. 7

2.3. Uzorkovanje mrežicom ............................................................................................. 7

3. Opis prikupljenog materijala ...................................................................................... 8

3.1. Gavun ........................................................................................................................ 8

3.2. Kalifornijska pastrmka .............................................................................................. 9

3.3. Poskok ....................................................................................................................... 10

3.4. Peš ............................................................................................................................. 11

3.5. Sljepić ........................................................................................................................ 12

3.6. Krtica ......................................................................................................................... 13

3.7. Zidni gušter ............................................................................................................... 14

3.8. Zelembać ................................................................................................................... 15

3.9. Šumska žaba .............................................................................................................. 16

3.10. Smeđa žaba .............................................................................................................. 17

4. Zaključak ...................................................................................................................... 18

5. Literatura ...................................................................................................................... 19

3

1. Uvod

Sistematika predstavlja oblast unutar koje se rade naučne analize vrsta odnosno organizama i

njihovih ukupnih međusobnih odnosa pri čemu ih na osnovu sličnosti razvstava u određene

taksonomske kategorije. Biosistematika je biološka disciplina koja obuhvata podatke o

biodiverzitetu živih bića i njihovim međusobnim odnosima što se pobliže određuje

taksonomskim, te nomenklaturnim i klasifikacijskim pravilima.

Taksonomija je oblast sistematike koja se bavi proučavanjem principa, metoda i pravila

klasifikacije. Dakle, taksonomija je nauka o taksonomskim jedinicama. Njen glavni zadatak

jeste stvaranje najracionalnijeg sistema od viših ka nižim taksonomskim kategorijama u cilju

klasifikacije. Tvorac klasifikacije je švedski naučnik Karl Linne. Svaki sistem klasifikacije, pa

i biološki je hijerarhijski sistem potčinjenih jedinica. Za označavanje sistematske jedinice bilo

kog ranga usvojen je termin takson. Takson je realan i konkretan objekat nezavisan od

hijerarhijskog ranga. Naučni nazivi taksona su latinski nazivi. Nasuprot taksonu, taksonomska

ili sistematska kategorija predstavlja apstraktan pojam kojim se označava bilo koji takson na

istom nivou u hijerarhijskom nizu. U biološkoj klasifikaciji razlikuju se osnovne i dopunske

taksonomske kategorije. Glavne taksonomske kategorije su vrsta (species), rod (genus),

porodica (familia), red (ordo), klasa (classis), tip (phylum) i carstvo (regnum).

Vrsta predstavlja populaciju ili skup populacija koje se stvarno ili potencijalno ukrštaju

između sebe (Mayr, 1965). Rod (genus) predstavlja taksonomsku kategoriju koju čine vrste

međusobno blisko povezane srodničkim odnosima. Prema broju vrsta koje ulaze u sastav roda

razlikujemo monotipan, oligotipan i politipan rod. Monotipan rod čini samo jedna vrsta,

oligotipan do deset, a politipan rod više od deset vrsta. Kategorija roda se razlikuje od ostalih

taksonomskih kategorija višeg ranga po tome što je njegov naziv sastavni dio naziva svih

vrsta koje mu pripadaju.

Klasifikacija predstavlja konkretno raspoređivanje životinja u određene taksonomske

kategorije prema stepenu njihove srodnosti odnosno dostignutog stepena evolucionog razvoja.

Životinje su, dakle višećelijski eukarioti, heterotrofi (koriste gotovu organsku hranu) koji se

od biljaka razlikuju po tome što ne posjeduju ćelijski zid, ćelijsku vakuolu kao ni plastide

(kod zelenih biljaka hloroplaste koji ima sposobnost fotosinteze odnosno proizvodnje

organske hrane). Jedna od bioloških disciplina koja se bavi proučavanjem i opisivanjem

životinjskih organizama jeste zoologija (grč. zoon- životinja i logos- nauka). Biolozi danas

razlikuju oko 2 miliona vrsta, a više od 3/4 tog broja pripada carstvu životinja.

4

Životinjske vrste se opisuju prema usvojenim kodeksima (Internacionalni kodeks zoološke

nomenklature). Moderni način imenovanja vrsta predstavio je švedski naučnik Carlus

Linnaeus kao dvoimeni sistem (binarna nomenklatura). Prvo ime predstavlja ime roda prema

kojem se određuje opšti nivo pripadnosti, odnosno niz zajedničkih karakteristika između

bliskosrodnih vrsta, a drugo ime predstavlja ime date vrste koje je odvaja od bilo koje druge

opisane vrste na planeti Zemlji.

1.1. Klasifikacija životinjskog svijeta

Opće prihvaćena klasifikacija jeste petocarstvena klasifikacija koju je predložio Whittaker

1969. godine. Ova klasifikacija je prvenstveno načinjena na osnovu ćelijske organizacije

(eukarioti ili prokarioti), broja ćelija koje izgrađuju organizam (jednoćelijski ili višećelijski) i

načina ishrane (autotrofni ili heterotrofni organizmi).

Prema shemi koju je predložio Whittaker svi organizmi se mogu svrstati u dva velika

nadcarstva:

a) Nadcarstvo Eucaryotae

b) Nadcarstvo Procaryotae

U nadcarstvo Eucaryotae ulaze četri velika carstva:

a) Carstvo Protisti

b) Carstvo Animalia

c) Carstvo Fungi

d) Carstvo Plantae

1.2. Carstvo Animalia (carstvo životinja)

U ovo carstvo se svrstavaju svi višećelijski heteretrofni organizmi koji posjeduju

organizovano jedro sa omotačem. Poznate dvije teorije o nastanku carstva životinja danas su

Hadžijeva i Heckelova.

Jovan Hadži (slika1.) je bio jugoslovenski zoolog koji je razvio teoriju o nastanku i razvoju

životinja. On tvrdi da sve životinje vode porijeklo od nekadašnjih trepljara (bičara). Ernest

Heckel (slika2.) je tvrdio da su sve životinje nastale postepenim usložnjavanjem građe od

kolonijalnih bičara.

5

Slika 1. Jovan Hadži Slika 2. Ernest Heckel

1.3. Podfilum Vertebrata (Kičmenjaci)

Horda je tkivo građeno od vakuoliziranih elastičnih ćelija te nastaje od endoderma. Ona je

glavna odlika Vertebrata (kičmenjaka). Horda je prisutna kod svih hordata , doduše postoje

iznimke kod nekih:

a) Kod viših hordata horda se javlja samo u embrionalnom razviću dok se kasnije

zamjenjuje kičmenim stubom.

b) Kod nekih nižih hordata ona se javlja u repnom regionu dok kod odraslih jedinki

horda nestaje.

Vertebrata su bilateralno simetrični organizmi , skelet im je unutrašnji i predstavljen je

hordom. Dorzalno od kičme nalazi se nervna cijev od koje se formira mozak ( cerebelum) po

čemu se kičmenjaci razlikuju od drugih životinja. Oko mozga i prednjeg dijela digestivnog

trakta formiraju se skeletni elementi koji imaju zaštitnu ulogu to jest formiraju lobanju

(cranium). Srce im je složene građe a smješteno je ventralno od digestivnog trakta. Odlikuju

se parnim i neparnim ekstremitetima. Imaju diferencirane organe za disanje u zavisnosti od

sredine u kojoj žive: pluća za kopno i škrge za vodenu sredinu.

6

Podfilum Vertebrata se dijeli na sljedeće klase:

1. Cyclostomata-kolouste

2. Chondrichtyes-hrskavičave ribe

3. Osteichtyes-koštane ribe

4. Reptilia-gmizavci

5. Amphibia-vodozemci

6. Mammalia-sisari

7. Aves-ptice

2. Materijal i metode prikupljanja životinja:

Postoji raznovrstan pribor i brojne metode pomoču kojih se sakupljaju životinje. Pribor koji je

potreban za sakupljanje životinja:

a) Planinski ranac za pribor

b) Kompas za određivanje položaja

c) Planinski štap

d) Mapa terena na kojem se vrši ispitivanje

e) Posudice za skupljene životinje

f) Faunističke kartica

Faunistička kartica mora obavezno sadržavati:

a) Ime reda i vrste

b) Ime države i grada gdje je životinja prikupljena

c) Ime i prezime osobe koja vrši uzorkovanje te datum pronalaska

Pohranjivanje hladnokrvnih životinja (Amphibia, Reptilia) se vrši tako što se ostavljaju u

frižider kako bi se uspavale a potom se dodaje 4% formalin. Ostalim klasama formalin se

ubrizgava u usnu duplju te se one stavljaju u etanol kako bi se očuvale. Postoji više metoda za

hvatanje životinja a neke od najčešćih su:

1. Priprema zamki

2. Manuelno uzorkovanje

3. Uzorkovanje mrežicom

7

2.1. Priprema zamki

Prilikom prikupljanja pripadnika klase Pisces ja sam koristio ribarski štap na kojem je bila

privezana udica sa mamcem koji je privlačio ribe. Također zamke mogu biti posudice koje

postavimo na određenim lokacijama za koje vjerujemo da su nastanjene životinjama. Te

posudice (visine 50 cm) se ukopaju u zemlju i oblože raznom vegetacijom, lišćem. Životinje

prilikom prolaska upadaju u posudice i ostaju zarobljene.

2.2. Manuelno uzorkovanje

Najjednostavniji način uzorkovanja životinja, obilaženje terena i hvatanjem životinja golom

rukom. Prevrtanjem kamenja i žbunova lahko se prikupljaju životinje poput guštera, zmija,

kornjača i žaba.

2.3. Uzorkovanje mrežicom

Uzorkovanje mrežicom se koristi obično za hvatanje pripadnika vodozemaca i njihovih

ličinki. Mrežice koje se koriste su sa gustim tkanjem mreže i čvrstim okvirom koji efektivno

zadržava uhvaćene životinje.U svom seminarskom sam obradio predstavnike klasa podfiluma

Vertebrata. Životinje koje su predstavljene u radu skupljene su na raznim lokalitetima. Večina

životinja prikupljena je na širem području opštine Bugojno (slika 3.) te na hrvatskom primorju

tačnije na području grada Makarske.

Slika 3. Mapa područja u kojem sam sakupljao životinje, opština Bugojno

8

3. Opis prikupljenog materijala

3.1. Gavun

Gavun (slika 4.) je riba koja živi duž obale, u uvalama na ušćima rijeka te na manjim

dubinama uz samu površinu vode. Vitkog je i duguljastog tijela koje je sivozelene i sivomodre

boje. Obično narastne do dužine od 20 cm, hrani se planktonskim životinjicama i algama.

Glavno joj je stanište Mediteran i Crnom More. U narodu se koriste još i dodatni sinonimi

kao: čiga, gaun, batelj. Mrijesti se u zimskim mjesecima a jaja odlaže u plitkom moru.

Klasifikacija ove životinje predstavljena je u Tabeli 1.

Tabela 1. Sistematska pripadnost vrste Antherina hepsetus

Klasa Osteichtyes

Potklasa Actinopterygii

Red Atheriniformes

Porodica Atherinidae

Rod Atherina

Vrsta Antherina hepsetus

Linnaeus,1758

Slika 4. Morfološki izgled vrste Antherina hepsetus

9

3.2. Kalifornijska pastrmka

Kalifornijska pastrmka (slika 5) je vretenastog tijela sa relativno velikom glavom i jakim

vilicama. Leđa su tamnozelene boje. Cijelo tijelo je prekriveno tamnim pjegama. Može narasti

do 70 cm dužine a težina joj se kreće od 0,5 pa sve do 6 kg. Sitne i tanke krljušti prekrivaju

cijelo tijelo. Kalifornijaska pastrmka se hrani planktonom a u kasnijim fazama života hrani se

krupnijim organizmima npr. rakove. Nastanjuje hladne tekućice. Mrijesti se u 2 i 3 godini

života, mrijest se odvija u gornjim tokovima rijeka od novembra do maja. Klasifikacija je

predstavljena u Tabeli 2.

Tabela 2. Sistematska pripadnost vrste Oncorhynchus mykiss

Klasa Osteichtyes

Potklasa Actinopterygii

Infraklasa Teleostei

Red Salmoniformes

Porodica Salmonidae

Rod Oncorhynchus

Vrsta Oncorhynchus mykiss

Walbaum,1792

Slika 5. Primjerak vrste Onncorhynchus mykiss

10

3.3. Poskok

Poskok (slika 6.) je jedna od najotrovnijih evropskih zmija koja nastanjuje prostore južne

Europe. Prepoznatljiv je po trokutastoj pljosnatoj glavi. Leđna strana je žuta ili siva sa

tamnom prugom a trbušna bjelkasta sa crnim tačkicama. Dostižu dožinu od jednog metra. Pari

se krajem aprila do početka maja, ženka obično okoti oko 20 mladih. Veoma je opasan za

čovjeka te ugriz može završiti fatalno. Sistematska pripadnost poskoka prikazana je u Tabeli

3.

Tabela 3. Sistematska pripadnost vrste Vipera ammodytes

Klasa Reptilia

Red Squamata

Podred Serpentes

Porodica Viperidae

Podporodica Viperinae

Rod Vipera

Vrsta Vipera ammodytes

Linnaeus,1758

Slika 6. Najotrovnija vrsta zmije na području Bosne i Hercegovine

11

3.4. Peš

Peš (slika7.) pripada slatkovodnim ribama, njega karakterišu bodljikava peraja i veoma široka

usta. Može da naraste do dužine od 13 cm i maksimalne mase do 150 g. Trbuh ove ribe je

sivkastobijel, ima velika lepezasta grudna peraja, prednji dio leđnog peraja je bodljikav. Živi

na kamenitim podlogama. Vrijeme mrijesta ove ribe je od februaru do maja, ženka obično

odlaže oko stotinu komada jaja ikre koja se lijepe za podlogu (kamenje). Sistematska

pripadnost prikazana je u Tabeli 4.

Tabela 4. Sistematska pripadnost vrste Cottus gobio

Klasa Osteichtyes

Potklasa Actinopterygii

Red Scorpaeniformes

Porodica Cottidae

Rod Cottus

Vrsta Cottus gobio

Linnaeus,1758

Slika 7. Tri jedinke vrste Cottus gobio

12

3.5. Sljepić

Sljepić (slika 8.) je vrsta zmijolikog guštera, kada posmatramo ovu životinju vidimo da je kod

nje došlo do potpunog gubitka ekstremiteta. Tijelo ove životinje dugo je 40 cm sa malom

glavom. Za razliku od zmija imaju vidljive ušne otvore. Aktivniji su noću kada se hrane

puževima i crvima. Imaju mogućnost regeneracije tj. u slučaju da im neprijatelj odgrize rep on

ponovo narasta. Zimski san sljepića traje od oktobra do marta, ženke rađaju žive mlade

(viviparne). Ova životinja je bezopasna i često nastrada u kontaktu sa ljudima zato što se često

zamjeni za zmiju. Nastanjuje cijelo područje Bosne i Hercegovine. Sistematska pripadnost

vrste prikazana je u Tabeli 5.

Tabela 5. Sistematska pripadnost vrste Anguis fragilis

Filum Chordata

Podfilum Vertebrata

Klasa Reptilia

Podklasa Lepidosaura

Red Squamata

Porodica Anguidae

Rod Anguis

Vrsta Anguis fragilis

Linnaeus,1758

Slika 8. Morfološki izgled vrste Anguis fragilis

13

3.6. Krtica

Krtice (slika 9.) su sisari koji žive ispod tla kopajući tunele. Mogu narasti do dužine od 22 cm

a težina tijela im se kreće od 10 do 170 g. Rep im je prekriven dlakama koje im služe za

opipavanje i kretanje unatrag. Posjeduju cilindrično tijelo koje se spaja, preko kratkog vrata,

sa glavom. Prednji ekstremiteti su im dobro razvijeni, sa dobro razvijenim mišićima i preko

njih vrše kopanje. Kao i svi dijelovi tijela tako je i glava prilagođena sredini u kojoj žive, ona

je izdužena sa dugom njuškom. Čulo mirisa je veoma dobro razvijeno. Hrane se glistama i

kukcima. Ramnožavaju se jednom godišnje a ženke se kote u proljeće. Sistematska pripadnost

vrste prikazana je u Tabeli 6.

Tabela 6. Sistematska pripadnost vrste Talpa europea

Filum Chordata

Podfilum Vertebrata

Klasa Mammalia

Red Soricomorpha

Porodica Talpidae

Rod Talpa

Vrsta Talpa europaea

Linnaeus,1758

Slika 9. Ventralna strana jedinke Talpa europaea

14

3.7. Zidni gušter

Ovaj reptil (slika 10.) je vrsta koja je široko rasprostranjena po Europi. Dužina mu iznosi,

uključujući i rep, oko 20 cm (na rep otpada 2/3 dužine). Obično su sivi ali mogu imati

zelenkastih šara. U doba parenja mužijacima trbuh i grlo postaju narandžasti. Obično

obitavaju na kamenitim podlogama, procjepima stijena, pukotinama zidova. Dobri su penjači

te se mogu penjati po zidovima koji su dovoljno hrapavi. Hrane se uglavnom insektima.

Zimski san ove životinje traje od novembra do februara. Ima sposobnost regeneracije.

Sistematska pripadnost ove vrste prikazana je u Tabeli 7.

Tabela 7. Sistematska pripadnost vrste Podacris muralis

Filum Chordata

Podfilum Vertebrata

Klasa Reptilia

Red Squamata

Podred Sauria

Porodica Lacertidae

Rod Podacris

Vrsta Podacris muralis

Laurenti,1768

Slika 10. Ventrala strana zidnog guštera (Podacris muralis)

15

3.8. Zelembać

Ovaj reptil (slika 11.) ima dužinu tijela od oko 40 cm sa tim da mu na rep otpadaju 2/3 dužine.

Mužijaci imaju veću glavu od ženki i tačkice po cijelom tijelu, ženke su mršavije od mužijaka

sa uniformnijom bojom tijela. On je autohtona životinja u jugistočnoj Europi, nastanjuje

grmoliku vegetaciju i preferira vlažnija staništa. Hrani se insektima i ostalim malim

beskičmenjacima. Ima sposobnost regeneracije. Ženka polaže jaja u proljeće, obično položi 6-

20 jaja koja se izlegu za 2-4 mjeseca. Hiberniraju od oktobra pa sve do početka aprila.

Sistematska pripadnost vrste prikazana je u Tabeli 8.

Tabela 8. Sistematska pripadnost vrste Lacerta viridis

Filum Chordata

Podfilum Vertebrata

Klasa Reptilia

Red Squamata

Porodica Lacertidae

Rod Lacerta

Vrsta Lacerta viridis

Laurenti,1768

Slika 11. Morfološki izgled vrste Lacerta viridis, ventralna strana.

16

3.9. Šumska žaba

Vrsta ima vitak izgled tijela (slika 12.) dugačke udove i špicastu njušku. Zbog svojih velikih

udova ova žaba može da skače do 2 m u dužinu. Mužijaci mogu narasti do dužine od 7 cm

dok ženke mogu prestići dužinu mužijaka i njihova dužina može iznositi 8 cm. Leđa ovih

žaba mogu biti crvenkasto braon ili sivkasto braon. Trbuh im je bijele boje. Nastanjuju

područja gdje ima dosta svijetla i vlage. Razmožavaju se u martu, ženka liježe od 500 do 1800

jaja koja se nalaze na dubini od 40 cm. Sistematska pripadnost ove žabe prikazana je u Tabeli

9.

Tabela 9. Sistematska pripadnost jedinke Rana dalmatina

Filum Chordata

Podfilum Vertebrata

Klasa Amphibia

Red Anura

Porodica Ranidae

Rod Rana

Vrsta Rana dalmatina

Fitzinger,1839

Slika 12. Jedinka vrste Rana dalmatina

17

3.10. Smeđa žaba

Jedinke ove vrste (slika 13.) narastu do dužine od 9 cm. Boja leđa varira te se kreće od

zelene, sive pa sve do braon i žute. Imaju sposobnost adaptacije tako da mjenjaju boju da bi se

uklopile u sredinu u kojoj žive. Također stomaci im mogu biti različitih boja narandžasti,

bijeli ili žuti. Hiberniraju samo onda kada voda i zemlja smrznu. Hrane se malim vodenim

životinjama, beskičmenjacima. Razmnožavaju se u proljeće, ženke liježu od 1000 do 2000

jaja koja plivaju u velikim nakupinama blizu površine vode. Sistematska pripadnost ove vrste

prikazana je u Tabeli 10.

Tabela 10. Sistematska pripadnost vrste Rana temporaria

Filum Chordata

Podfilum Vertebrata

Klasa Amphibia

Red Anura

Porodica Ranidae

Rod Rana

Vrsta Rana temporaria

Linnaeus,1758

Slika 13. Morfološki izgled vrste Rana temporaria

18

4. Zaključak

Bez prakse nema znanja. Ovim riječima je najlakše opisati ovaj moj seminarski rad iz

predmeta „Sistematika hordata“. Moj zadatak je bio da pronađem deset pripadnika Vertebrata

koje sam trebao prezervirati i akademski obraditi u seminarskom radu. U toku tog procesa

razvio sam neke osnovne vještine koje treba posjedovati svaki biolog ali i svaki drugi

zaljubljenik u prirodu. Naučio sam kako hvatati životinje i kako se stručno ponašati sa njima,

naučio sam kako se povezati sa prirodom i shvatiti kako je Zemlja jedan veliki ekosistem u

kojem smo svi povezani lancem ishrane i u kojem svaka jedinka (vrsta) zavisi direktno ili

indirektno od druge. Smatram da je prelijepo iskustvo stajati u hladnom Vrbasu i prevrtati

kamenje u potrazi za vrstom Cottus gobio, odnosno biti dio ekosistema kojem inače ne

pripadam. Još mi je svježe sjećanje na sate provedene u postavljanju zamki u svom dvorištu i

mukotrpnom iščekivanju da uhvatim vrstu Talpa europaea. Ono na šta se posebno ponosim

jest osjećaj strahopoštovanja koji sam imao kad sam u rukama držao najotrovniju zmiju u

Bosni i Hercegovini (Vipera ammodytes). Mišljenja sam da bi više terenskih nastava u pratnji

sa stručnim kadrom Prirodno-matematičkog fakulteta prvenstveno sa Prof. dr. Suvadom

Lelom poboljšalo kvalitet znanja studenata biologije i omogućilo im lakše upoznavanje sa

prirodom.

19

5. Literatura

Lelo, S.(2012.). Biosistematika vertebrata: Herpetologija sa posebnim osvrtom na

herpetofaunu Bosne i Hercegovine, Sarajevo: Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u

Sarajevu.

Linzey, D. M. (2012.). Vertebrate biology. Baltimore: The Johns Hopkins University Press.

Lelo, S. (2014). Biosistematika vertebrata: mamologija sa posebnim osvrtom na mamofaunu

Bosne i Hercegovine. Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu, pp. 1-175.

Lelo, S., Zimić, A., Čengić, M., & Jelić, D. (2015). Biodiverzitet vodozemaca (Chordata:

Vertebrata: Amphibia) Bosne i Hercegovine: Biosistematski prijegled podataka sa

preliminarnim kartama rasprostranjenja. Udruženje za inventarizaciju i zaštitu životinja,

Ilijaš, Kanton Sarajevo.

http://www.fishchannel.com/fish-species/freshwater_all_landing.aspx

http://www.venomousreptiles.org/articles/268