Sebastian ŁadośSebastian Ładoś

Diagnoza zaburzeń Diagnoza zaburzeń psychicznych w psychicznych w

postępowaniu karnympostępowaniu karnymWybrane zagadnienia z teorii i Wybrane zagadnienia z teorii i

praktyki sądowejpraktyki sądowej

LiteraturaLiteratura1. Bojarski A., Zasady nauki o poczytaniu, Kraków 1872;2. Cieślak M., Rola stron w zakresie dowodu z biegłych w postępowaniu karnym, Palestra 1987, nr 1;3. Cieślak M., Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, Warszawa 1955;4. Cieślak M., Spett K., Wolter W., Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1968;5. Daszkiewicz W., Samooskarżenie a prawo do milczenia, PiP 1974, nr 2;6. Daszkiewicz W., Swoboda wypowiedzi jako przesłanka ważności dowodu w procesie karnym, PiP

1979, z.8;7. Doda Z., Gaberle A., Dowody w procesie karnym, Warszawa 1995;8. Flatau – Kowalska A., Środki zabezpieczające w prawie karnym, Warszawa 1956;9. Flasiński M., Wywiad sądowo – lekarski a przesłuchanie, Gazeta Prawnicza 1975, nr 14;10. Gajewska H., Okoliczności uzasadniające zarządzenie badań psychiatrycznych w postępowaniu

karnym, NP 1978, nr 1;11. Gajewska H., Uzasadnione wątpliwości co do poczytalności oskarżonego jako przesłanka obrony

niezbędnej, NP 1980, nr 3;12. Gajewska – Kraczkowska H., Prawne i etyczne gwarancje wykonywania obowiązków biegłego

psychiatry w procesie karnym, Studia Prawnicze 1983, z. 4;13. Gruza E., Ratio est anima legis, czyli jak “biegli” są biegli sądowi [w:] Gaudium in litteris est. Księga

Jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor Genowefie Rejman z okazji osiemdziesiątych urodzin, Warszawa 2005;

14. Grzegorczyk T., Obrona z urzędu w nowym kodeksie postępowania karnego [w:] Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci profesora Stanisława Waltosia, Warszawa 2000;

15. Gurgul J., Badanie oskarżonego w celach dowodowych, Prob. Krym. 1971, nr 90;16. Gurgul J., Wybrane zagadnienia proceduralne opiniowania sądowo – psychiatrycznego, Prok. i

Prawo 2001, nr 11;17. Habzda – Siwek E., Diagnoza stanu psychicznego sprawcy a rozstrzygnięcia w procesie karnym,

Zakamycze 2002;18. Hube R., Ogólne zasady nauki prawa karnego, Warszawa 1830;19. Kala D., Badanie psychiatryczne oskarżonego połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym –

zagadnienia materialnoprawne i procesowe [w:] Z. Ćwiąkalski (red.) Współzależność prawa karnego materialnego i procesowego, Warszawa 2009

Literatura c.d.Literatura c.d.

20. Kmiecik R., O poczytalności oskarżonego „w czasie postępowania”, Palestra 2007, nr 5-6;

21. Kudrelek J., Choroba psychiczna jako przyczyna zawieszenia postępowania, Prok. i Pr 2004, nr 11-12;

22. Nelken J., Zakres ekspertyz psychiatrycznej i psychologicznej w procesie karnym, NP 1983, nr 11-12;

23. Paprzycki L. K., Problematyka psychiatryczna w nowej kodyfikacji karnej, Prok. i Prawo 1997, nr 11;

24. Paprzycki L. K., Pobocha J., Oczekiwania prawa wobec psychiatrii sądowej, Diariusz Prawniczy 2008, nr 1;

25. Rusinek M., Tajemnica zawodowa i jej ochrona w polskim procesie karnym, Warszawa 2007;

26. Sobolewski Z., Samooskarżenie w świetle prawa karnego (nemo se ipsum accusare tenetur), Warszawa 1982;

27. Szarycz J., Ocena ekspertyzy psychiatrycznej i psychologicznej przez sąd, PiP 1978, nr 4;

28. Tomaszewski T., Dowód z opinii biegłego w procesie karnym, Kraków 2000;

29. Zgryzek K., Postępowanie w przedmiocie zastosowania środków zabezpieczających w polskim procesie karnym, Katowice 1989;

Psychiatria i psychologia – Wybrana literaturaPsychiatria i psychologia – Wybrana literatura

1. Bilikiewicz (red.) Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 2007;

2. Dąbrowski S. (red.), J. Jaroszyński, S. Purzyński, Psychiatria, Warszawa 1989;

3. Dreszer R., Zarys psychiatrii sądowej dla medyków i prawników, Warszawa 1964;

4. Gierowski J., Niektóre problemy deontologiczne w psychologii sądowej, Palestra 1995, nr 1-2;

5. Gierowski J., Psychiatria sądowa w Polsce – aktualny stan i perspektywy, Palestra 2003, nr 7-8;

6. Gierowski J., Heitzman J., Koncepcje europejskiej unifikacji orzecznictwa sądowo – psychiatrycznego, Palestra 1994, nr 12;

7. Gierowski J., Jaśkiewicz – Obydzińska T., Najda M., Psychologia w postępowaniu karnym, Warszawa 2008;

8. Gierowski J., Popp F., Zyss T., Psychologiczne i psychopatologiczne aspekty niepoczytalności – studium porównawcze podstaw prawnych opiniowania o niepoczytalności w RFN, Austrii, Szwajcarii i Polsce, Pal. 1992, nr 7-8;

9. Grott K., Chory psychicznie jako osobowe źródło dowodowe [w:] M. Szostak (red.) Przegląd Prawa i Administracji, t. LXXII, Wybrane problemy psychologii sądowej, Wrocław 2005;

10. Haslam M., Psychiatria, Poznań 1997;

11. Kępiński A., Poznanie chorego, Kraków 2002;

12. Kępiński A., Autoportret człowieka, Kraków 1992;

13. Marek Z., Szymusik A., Urazy głowy i mózgu w orzecznictwie sądowo – lekarskim i psychiatrycznym, Warszawa 1975;

14. Przybysz J., Psychiatria sądowa. Opiniowanie w procesie karnym, Toruń 2007;

15. Shorter E., Historia psychiatrii, Warszawa 2005;

16. Zimbardo P., Psychologia i życie, Warszawa 1999.

Psychiatria i psychologia jako czynniki prawotwórcze

• Rozwój nauki psychiatrii i psychologii; m.in. Klasyfikacja DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) oraz Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 (International Classification of Deases and Related Health Problems) opracowana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO);

• Kultura psychiatryczna społeczeństwa;• Stereotypy na temat zaburzeń psychicznych (w tym m.in. postulaty

detencyjnego modelu opieki psychiatrycznej);• Zjawisko stygmatyzacji (czy etykietyzacji; z ang. labelling);• Inne czynniki kulturowe, społeczne, obyczajowe;• Poglądy doktryny i orzecznictwa sądowego.

Limitacja diagnozy sądowo – psychiatrycznej a przeciwdziałanie etykietyzacji

np. uchwała Sądu Najwyższego z 16 czerwca 1977 r., VII KZP 11/77, OSNKW 1977, z 7-8, poz. 68., gdzie wprost stwierdzono, że „dopuszczenie w/w dowodu nie jest

obojętne dla osoby badanej z punktu widzenia jej odczuć i reputacji w społeczeństwie”.

Postanowienie SN z 4 marca 2009 r., V KK 36/09, LEX nr 495322 -„samo poddanie skazanego badaniom psychiatrycznym w innej sprawie nie kreuje jeszcze istnienia uzasadnionych wątpliwości, co do stanu jego poczytalności, a tym samym, nie przesądza potrzeby dopuszczenia dowodu z opinii biegłych psychiatrów (…). Nie może tego tym bardziej czynić w sytuacji, w której te wcześniejsze badania

nie zakwestionowały poczytalności oskarżonego (…). Zawsze bowiem ocena potrzeby przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych psychiatrów winna być

dokonana z uwzględnieniem wszystkich okoliczności - tak podmiotowych, jak i przedmiotowych - ujawnionych w danym postępowaniu. Fakt poprzednich badań jest tylko jednym z czynników, które powinny być brane pod uwagę, bynajmniej

jednak nie determinującym konieczności podjęcia takich czynności dowodowych”.

Na tym tle pojawia się problem różnorodnej praktyki sądowej oraz bezwzględnej przesłanki Na tym tle pojawia się problem różnorodnej praktyki sądowej oraz bezwzględnej przesłanki odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, II AKa 344/06, KZS 2007/5/77

„Zgodnie z preambułą do ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. Nr 111, poz. 535 ze zm.) zdrowie psychiczne jest

fundamentalnym dobrem osobistym człowieka, podlegającym ściśle określonej ochronie. Jest to sfera życia ludzkiego niezwykle intymna, ingerencję w którą zawsze winny cechować szczególna wrażliwość i przemyślane działania, także

wówczas, gdy dotyczą one zachowań organów procesowych wobec oskarżonych, związanych z opiniowaniem sądowo-psychiatrycznym w sprawie.

Podejrzenie przez sąd ograniczenia poczytalności oskarżonego tempore criminis musi być uzasadnione, a tym samym racjonalne, wytłumaczalne i mające skutecznie brzmiące podstawy, aby mogło zostać uwzględnione w aspekcie kontestowania jego stanu zdrowia psychicznego, niezbędnego do wydania stosownej opinii sądowo-psychiatrycznej, połączonej z właściwym

badaniem. Okoliczności te winny być starannie sprawdzone i właściwie udokumentowane przez sąd nie tylko przez pryzmat treści przepisu art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k., ale też w sytuacji wydania postanowienia o dopuszczeniu dowodu

z opinii biegłych na podstawie art. 202 § 1 k.p.k.”

11

Przełamywanie stereotypów na przestrzeni wieków – szkic historyczny.

Starożytność.

Myśl Hipokratesa (ok. 400 r. p.n.e.) – odrzucenie poglądu, że chory psychicznie jest opętany przez demony.

Arystoteles – przeciwstawienie duszy i ciała. Element subiektywny w czynach człowieka (np. czyny mimowolne, popełnione z gwałtu czy wzburzonego umysłu.

Prawo talmudyczne – rozróżnienie winy umyślnej i nieumyślnej.

Prawo rzymskie – nauka o zamiarze popełnienia czynu (dolus).

Pierwsze reguły dotyczące niepoczytalności. Nie podlegają karze: furiosi (szaleni) oraz fatui (upośledzeni umysłowo). W okresie cesarstwa rozszerzono kryteria niepoczytalności. Odtąd nie podlegali karze: oskarżeni dotknięci szaleństwem (furor), otępieniem (dementia), obłąkaniem (insania), niedołęstwem umysłu (fatuitas) oraz bezmyślni (mente capti).

W reskrypcie cesarza Hadriana sformułowano ogólną zasadę subiektywizacji odpowiedzialności (in maleficis voluntas spectatur non exitus).

Przełamywanie stereotypów na przestrzeni wieków – szkic historyczny c.d.

Średniowiecze i czasy nowożytne.

Odejście od koncepcji winy.

Szczątkowe regulacje dotyczące nieodpowiedzialności (np. islandzki kodeks Graugans z 1117 r., edykt longobardzki, Kormcza Kniga, w późniejszym okresie Carolina).

Recepcja prawa rzymskiego – szkoła glosatorów.

Prawa miejskie kształtowane pod wpływem Zwierciadła Saskiego i prawa magdeburskiego.

Poglądy Bartłomieja Groickiego

Jak pisał autor: „od mężobójstwa bywają wymówione te persony: naprzód dzieci, które jeszcze baczenia a rozumu nie mają […], item ludzie starzy, którzy przez wszytek czas żywota swego zawżdy bez nagany pobożnie żyli” i wreszcie „szaleni, którzy nie wiedzą co czynią […] i taki, który się porywa ze snu” (cyt. B. Groicki, Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej [pierwsze wydanie: 1559 r.], Warszawa 1953, s. 212).

Przełamywanie stereotypów na przestrzeni wieków – szkic historyczny c.d.Kolejne wielkie pomniki prawaKolejne wielkie pomniki prawa

Statuty Litewskie

„jak zwykle w prawie mniej rozwiniętem za typowy przykład nieprzytomności sprawcy w chwili dokonania czynu karygodnego uważa się stan choroby umysłowej, i to już dobrze, że się ją uznaje”. Statut traktował bowiem przestępstwo dokonane przez „szalonego” na równi z działaniem „pozornie przestępnem przedsięwziętem, we wykonywaniu urzędu, a więc działaniem prawnem”.

Ogromnym wkładem kodyfikacji było uznanie, że sprawca „szalony” nie odpowiada za swój czyn, a może być tylko izolowany „od przyjaciół i sług swych w zamknieniu mocnym i za strażą dobrą” (cyt. za A. Bojarski, Zasady nauki…, s. 6).

Sobornoje Ułożenije – wielka kodyfikacja dokonana w Rosji za czasów cara Aleksandra Michajłowicza w 1649 r. (określenia „karać za winę” a nie za czyn).

Fundamenty nauki o poczytalności i winie – prof. Romuald Hube, „Ogólne zasady nauki prawa karnego” (1830);

Kodeks kar głównych i poprawczych z 1845 r.

Kodeks karny austriacki z 1852 r.

Poglądy Aleksandra Bojarskiego - „Zasady nauki o poczytaniu” (Kraków 1872)

Kwestionował pojęcie „poczytalności zmniejszonej”; Poczytalność jako pojęcie prawne a nie medyczne (jak twierdził: „żądaniem

tym bynajmniej nie ubliżamy lekarzom, uwalniamy ich tylko od ciężaru, którego sami dźwigać nie chcą, a są zmuszani dotychczasowymi ustawami”;

Konieczność dopuszczenia biegłych medyków (austriacki kodeks postępowania karnego z 1873 r.) oraz udostępnienia akt sprawy.

Konieczność określenia ram współpracy biegłych medyków z prawnikami

„sędziowie oszołomieni dawną zazdrością, jaka się wytwarzała między prawnikami a lekarzami sądowymi, twierdzą, że należycie postępują, jeżeli się nie wdają z lekarzami w omówienia prawne danego przypadku (…), prawnicy przywodzą zdanie, jakoby lekarz nie powinien się mięszać w kwestyę prawną, ale z drugiej strony zapominają, iż ten tylko może dokładnie mieć zdanie, który ma wyobrażenie o celu śledztwa, znając jego wszystkie momenty.”

Szkoła socjologiczna w prawie karnym

Duch epoki drugiej poł. XIX w., np. poglądy C. Lombroso, „L`uomo delinquente” (1876), konstytucjonalizm w medycynie, determinizm;

Poglądy F. Liszta – „nie czyn, lecz sprawca podlega ukaraniu”. Idea „kodeksów dwutorowych”;

Propagowanie „bankructwa” kary pozbawienia wolności, którą powinny zastąpić środki zabezpieczające;

Postulat zabezpieczenia społeczeństwa, np. hiszpańska ustawa z 4 sierpnia 1933 r. przeciwko włóczęgom i szkodnikom, która dokonała kazuistycznego wyliczenia osobników niebezpiecznych „predeliktualnie”;

Szwajcarski kodeks karny C. Stoosa z 1893 r.; Idee eugeniczne F. Galtona (1822-1911) oraz darwinizm społeczny (m.in. propagowanie

sterylizacji i kastracji); Niemiecka ustawa z 14 lipca 1933 r. „o zapobieganiu przyjściu na świat potomstwa

dziedzicznie obciążonemu”;

Współcześnie obserwowane są tendencje do ograniczenia podstaw internacji sprawców niepoczytalnych

Np. w kodeksie karnym z 1932 r. wystarczyło stwierdzenie „niebezpieczeństwa” ze strony sprawcy, zaś w kodeksie karnym z 1969 r. wymagano już „poważnego niebezpieczeństwa dla porządku prawnego” ze strony sprawcy niepoczytalnego pozostającego na wolności (art. 99).

Współczesne tendencje w psychiatrii i psychologii klinicznejWspółczesne tendencje w psychiatrii i psychologii klinicznej

Eugen Bleuler, 1857-1939 (ojciec nowoczesnej psychiatrii)

Kierunek nozologiczny – formułowanie zaburzeń psychicznych jako poszczególnych jednostek chorobowych.

Obecnie międzynarodowe klasyfikacje zaburzeń psychicznych (m.in. amerykańska DSM-IV opracowana przez APA oraz ICD-10 opracowana przez WHO).

Klasyfikacja zaburzeń psychicznych według ICD-10Klasyfikacja zaburzeń psychicznych według ICD-10

• organiczne zaburzenia psychiczne włącznie z zespołami objawowymi (F-00-F09);• zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania (behawioralne) spowodowane

używaniem substancji psychoaktywnych (F10-F19);• schizofrenia, zaburzenia typu schizofrenii i urojeniowe (F20-F29);• zaburzenia nastroju (afektywne; F30-F39);• zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną

(somatoform; F40-F48)• zespoły behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami

fizycznymi (F50-F59);• zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (F60-F69);• upośledzenia umysłowe (F70-F79);• zaburzenia rozwoju psychicznego (psychologicznego; F80-F89);• zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w

wieku młodzieńczym (F90-F98);• nieokreślone zaburzenia psychiczne (F99)

Psychopatologia – obszary zagadnień (w-g M. Haslama)

Choroby z dominującymi zaburzeniami myślenia - hebefrenia, schizofrenia prosta, katatonia, schizofrenia paranoidalna, parafrenia, paranoja, schizofrenia zejściowa i inne;

Choroby z dominującymi zaburzeniami nastroju (afektywne) – choroba afektywna dwubiegunowa, depresja endogenna i reaktywna, psychoza połogowa, mania i hipomania, psychoza agresywna;

Nerwice – lęk uogólniony, fobie, natręctwa, nerwica depresyjna, depersonalizacja, histeria, wzmożona aktywność układu przywspółczulnego,;

Zaburzenia psychosomatyczne – m.in. zaburzenia układu nerwowego, pokarmowego, oddechowego, sercowo – naczyniowego, mięśniowo – szkieletowego, moczowo – płciowego, zaburzenia metaboliczne i endokrynne i inne;

Zaburzenia osobowości – m.in. zaburzenia rozwoju osobowości, nałogi, psychopatia (osobowość dyssocjalna);

Alkoholizm i uzależnienia od substancji psychoaktywnych; Psychogeriatria; Zaburzenia psychoseksualne; Psychiatria dziecięca; Upośledzenie umysłowe; Psychiatria sądowa.

Perspektywy rozwoju psychiatrii i psychologii a proces Perspektywy rozwoju psychiatrii i psychologii a proces karny (wg J. Gierowskiego)karny (wg J. Gierowskiego)

zacieranie granic pomiędzy przedmiotem badań psychiatrii i psychologii (psychologia kliniczna);

interdyscyplinarny wymiar psychiatrii jest dziś europejskim standardem; konieczność współdziałania biegłych lekarzy psychiatrów, biegłych psychologów i biegłych

innych specjalności.

Jako przykład można wskazać holenderski system diagnozowania TBS (realizowany m.in. przez Centrum Pieter Baan w Utrechcie i Van Hoeven-Kliniki). System ten polega na wielokierunkowej diagnozie stanu zdrowia psychicznego sprawcy czynu zabronionego, uwzględniająca także jego funkcjonowanie społeczne, prognozę psychologiczno – kryminologiczną, motywację i gotowość do zaakceptowania oddziaływań leczniczo – terapeutycznych. Opinię sporządzą interdyscyplinarny zespół diagnostyczny, w skład którego wchodzą m.in. psychiatrzy, psychologowie, prawnicy i socjologowie. Mają oni pełną wiedzę o programach terapeutycznych realizowanych przez poszczególne jednostki i w zależności od wyników ekspertyzy kierują sprawcę do jednej z nich.

Krytyka art. 202 k.p.k. Krytyka art. 202 k.p.k.

W literaturze podjęto krytykę art. 202 k.p.k., który nie przewiduje konieczności powołania biegłego psychologa do wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego.

Argumenty przemawiające za udziałem biegłego psychologa:biologiczno-psychologiczna konstrukcja poczytalności w prawie materialnym;przyjęcie w doktrynie i orzecznictwie zakłóceń czynności psychicznych o charakterze niepatologicznym, które ograniczają (wyłączają) poczytalność, np. intoksykacja, zakłócenia w okresie dojrzewania, menstruacja, brzemienność (por. wyrok SN z 6 lutego 1935 r., I K 1072/2, ZO 1935, nr 11, poz. 441);odejście od modelu prognozowania ryzyka naruszenia porządku prawnego z powodu zaburzeń psychicznych opartego o właściwości osobnicze (statyczne); obecnie przewagę zdobywa nurt „dynamiczny” nakazujący uwzględnić m.in. kontekstualność zachowań patologicznych osoby o określonych właściwościach i w przewidywanych warunkach;powszechne wykorzystanie psychologicznych narzędzi diagnostycznych prognozujących ryzyko zachowań agresywnych (SAVRY, HCR-20, SVR-20, PCL-R);możliwość „wzmocnienia” oskarżonego z zaburzeniami psychicznymi jako osobowego źródła dowodowego.

Problem tzw. opinii kombinowanych i kompleksowych Problem tzw. opinii kombinowanych i kompleksowych (art. 193 § 3 k.p.k.).(art. 193 § 3 k.p.k.).

Problem wyboru: podział kompetencyjny czy kooperacja?

Wariant 1. Sporządzenie odrębnych ekspertyz

Zalety: czystość metodologiczna i pojęciowa, niezależność biegłych.

Wady: problem kontroli ekspertyz przez organ procesowy, problemy z usuwaniem niejasności i sprzeczności

Wariant 2. Biegły psycholog „dookoptowany” do składu biegłych.

Zalety: łatwiejsza kontrola ekspertyzy.

Wady: problem pomieszania pojęć, mniejszy wpływ biegłego psychologa na wnioski opinii.

Wariant 3. Sporządzenie odrębnej opinii psychologicznej, której wnioski są wykorzystywane przez biegłych lekarzy psychiatrów. Model częściowo redukuje wady wariantu 2.

Podstawy zarządzenia diagnozy sądowo – psychiatrycznej Podstawy zarządzenia diagnozy sądowo – psychiatrycznej

1. Uzasadnione wątpliwości co do poczytalności oskarżonego.

Dyrektywa limitowania dowodu psychiatrycznego w procesie karnym.

(M. Cieślak, Właściwość organu procesowego do poddania osoby badaniu psychiatrycznym w postępowaniu karnym, NP 1986, nr 11-12, s. 70;

H. Gajewska, Okoliczności uzasadniające zarządzenie badań psychiatrycznych w postępowaniu karnym, NP. 1978, nr 1, s. 32);

tak samo np. wyrok SN z 20 czerwca 1986 r., III KR 154/86, OSNPG 1987, nr 4, poz. 50; wyrok SN z 10 maja 1979 r., I KR 47/79, OSNPG 1979, nr 12, poz. 173.

2. Konsekwencje zarządzenia diagnozy: dodatkowe obowiązki (ciężary) procesowe oraz większe ryzyko uszczuplenia gwarancji procesowych.

3. Konieczność zachowania bezstronności organu procesowego (zwłaszcza w przypadku zarządzenia diagnozy przez sąd).

Podstawy zarządzenia diagnozy – przykłady z Podstawy zarządzenia diagnozy – przykłady z orzecznictwa orzecznictwa

a) dotychczasowe leczenie oskarżonego z powodu zaburzeń psychicznych lub poddanie badaniom psychiatrycznym, zwłaszcza jeżeli stwierdzono już ograniczenie poczytalności;

b) trudności z uzyskaniem wykształcenia i stabilizacji społecznej, co nasuwa podejrzenie upośledzenia umysłowego;

c) inne schorzenia, które mogły skutkować zaburzeniami psychicznymi;

d) uraz głowy;

e) nietypowe zachowanie oskarżonego w toku czynności procesowych (uporczywe milczenie?);

f) podejrzenie uzależnienia od alkoholu bądź substancji psychoaktywnych, a nawet – jak podaje J. Przybysz – popełnienie czynu pod wpływem środka odurzającego;

g) brak racjonalnego powodu popełnienia przestępstwa;

h) podejrzenie zaburzeń w sferze seksualnej;

i) podejrzenie psychopatii (cech osobowości dyssocjalnej).

Więcej: J. Przybysz, Psychiatria sądowa. Opiniowanie w procesie karnym. Toruń 2007, s. 19.

Podstawy zarządzenia diagnozy c.d.Podstawy zarządzenia diagnozy c.d.

1.1. Dotychczasowe leczenie psychiatryczne – por. wyrok SN z 10 maja 1979 r., I KR 47/79, opubl. OSNPG 1979, nr 12, poz. 173.Leczenie powinno być wykazane dokumentacją medyczną - wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 7 grudnia 2006 r., II AKa 344/06, KZS 2007, nr 5, poz. 76. A zatem organ procesowy powinien dołączyć dokumentacje do akt sprawy.Wyrok SN z 9 lutego 2006 r., III KK 116/05, OSNwSK 2006/1/314: „Wniosek oskarżonego o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych lekarzy psychiatrów uzasadniony pozostawaniem w leczeniu psychiatrycznym należało potraktować jako zawierający również żądanie przeprowadzenia dowodu ze stosownej dokumentacji lekarskiej (art. 118 § 1 k.p.k.)”.

2.2. Zaburzenia adaptacyjne - postanowienie SN z 16 czerwca 2005 r., II KK 394/04, LEX 151702;

3.3. Zaświadczenie PZP o zaburzeniach typu ADHD - postanowienie SN z 1 marca 2004 r., V KK 256/03, niepubl.;

4.4. Dopuszczenie diagnozy w innym postępowaniu - postanowienie SN z 7 października 2003 r., V KK 229/03, LEX nr 82325; wyrok z dnia 5 kwietnia 2005 r., III k.k. 193/04, OSNKW - R 2005, poz. 691 (…o ile stwierdzono poczytalność ograniczoną).

ALE – wyrok SN z 15 września 2010 r., IV KK 425/09, LEX 603806 – „Zbyt daleko idące byłoby stwierdzenie, że w każdym przypadku, gdy w innej sprawie stwierdzono u oskarżonego działanie w stanie zmniejszonej lub ograniczonej poczytalności (zastosowano kwalifikację z art. 31 § 1 lub § 2 k.k.), to w kolejnych sprawach zawsze zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności z konsekwencjami przewidzianymi w art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k.””

5.5. Urazy głowy, które nie spowodowały nawet konieczności leczenia (Z. Marek, A. Szymusik, Urazy głowy…, s. 84).

6.6. Alkoholizm i długotrwałe używanie narkotyków - wyrok SN z 11 stycznia 1989 r., VKRN 268/88, OSNPG 1989, nr 8-9, poz. 97; wyrok SN z 20 maja 1984 r., I KR 102/84, OSNPG 1984, nr 12, poz. 112

Definicja zaburzeń psychicznych jako przykład związków prawa karnego z medycyną

„Konieczność dopuszczenia dowodu z diagnozy sądowo – psychiatrycznej zachodzi wówczas, gdy zachowanie oskarżonego odbiega od zachowania ludzi normalnych pod względem psychicznym” (postanowienie SN z 16.06.2005 r., II KK 394/04).

Problem odróżnienia normy od stanów patologicznych

„…nie tylko nie umiemy określić, czym jest norma i patologia w psychiatrii, lecz także nie wiemy, jak przebiega granica między nimi” Antoni Kępiński (1978)

„Orzekanie o nienormalności jest często mylone z oceną moralną” Philip Zimbardo (1992)

„Zarówno ze stanowiska prawnego, jak i ze stanowiska lekarskiego nie możemy zastosować na określenie normalności zjawisk psychicznych miary przeciętności, gdyż musielibyśmy za nienormalne uznać wszystko to, co przewyższa przeciętność (…)” Wojciech Łuniewski (1950)

„Kiedy przed 45 laty rozpoczynałem specjalizację w psychiatrii wszystko wydawało się jasne (…). Dokładnie wiedziałem, gdzie przebiega granica między zdrowiem a chorobą psychiczną. Po tylu latach pracy nie byłbym dzisiaj w stanie określić, czy taka granica rzeczywiście istnieje” Adam Bilikiewicz (1992)

DIAGNOZA SĄDOWO – PSYCHIATRYCZNA A ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI

„(…) reasumując, na podstawie przeprowadzonego badania oraz akt sprawy stwierdzamy, że oskarżony w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu miał zachowaną zdolność rozpoznania tego czynu i pokierowania swym postępowaniem” (cyt. z opinii).

Przestępstwo z art. 148 § 1 k.k. należy do kategorii najcięższych zbrodni. Przemawia to za koniecznością dopuszczenia dowodu z opinii biegłych psychiatrów (…), jeżeli zachodzą wątpliwości co do poczytalności sprawcy - wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 9 listopada 2006 r. II AKa 178/06, Prok. i Prawo (wkładka) 2007, nr 7-8, s. 45.

Oskarżony jest procesowym odpowiednikiem materialnoprawnego pojęcia sprawcy - M. Lipczyńska, Stanowisko oskarżonego w procesie karnym Polski Ludowej, Warszawa 1956, s. 5

RYZYKO TZW. PRZEDSĄDU W RAMACH RYZYKO TZW. PRZEDSĄDU W RAMACH EKSPERTYZY SĄDOWO – PSYCHIATRYCZNEJ NA EKSPERTYZY SĄDOWO – PSYCHIATRYCZNEJ NA

PRZYKŁADZIE WYBRANYCH ZABURZEŃPRZYKŁADZIE WYBRANYCH ZABURZEŃ

• Zaburzenia psychotyczne u osób przyjmujących substancje psychoaktywne (F1x5 wg ICD-10), np. paranoia alkoholica, urojona zazdrość alkoholowa (tzw. zespół Otella) oraz zatrucie (upicie) patologiczne (F1x07 wg ICD-10) a zarzut popełnienia przestępstwa z art. 157 § 1 k.k.

• Transseksualizm (F64.0 wg ICD-10) a zarzut popełnienia przestępstwa z art. 270 § 1 k.k.

ZASADA ZASADA IN DUBIO PRO REOIN DUBIO PRO REO A ROZSTRZYGANIE A ROZSTRZYGANIE KOLIZJI Z OPINII SĄDOWO – KOLIZJI Z OPINII SĄDOWO –

PSYCHIATRYCZNYCHPSYCHIATRYCZNYCH

• Niepoczytalność a poczytalność ograniczona w znacznym stopniu w przypadku zarzutu z art. 156 § 1 pkt 1 k.k.

• Poczytalność a poczytalność ograniczona w przypadku rozpoznania osobowości dyssocjalnej (z cechami psychopatii; F60.2 wg ICD-10)

Diagnoza sądowo – psychiatryczna a prawo do obrony formalnej

Uzasadnione wątpliwości co do poczytalności jako przesłanka obrony niezbędnej.Postanowienie SN z 8 stycznia 2010 r., III KK 186/09, LEX nr 560588: „(…) do naruszenia przepisu art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k. dochodzi w razie nie wyznaczenia oskarżonemu obrońcy zarówno wtedy, gdy organ procesowy powziął wątpliwość co do poczytalności oskarżonego, manifestując to zasięgnięciem opinii biegłych psychiatrów, jak i wówczas, gdy dowód z takiej opinii choć nie został, to powinien być dopuszczony”.

Gromadzenie danych osobopoznawczych oskarżonego.Wyrok SN z 1 października 2008 r., IV KK 89/08, LEX 465598: „W fazie wstępnej rozprawy głównej przewodniczący ma obowiązek ustalić nie tylko dane dotyczące osoby oskarżonego (art. 213 § 1 k.p.k.), ale również to, czy nie zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 79 § 1 i 2 k.p.k., skoro w tych wypadkach oskarżony musi mieć obrońcę, a nadto jego udział w rozprawie jest obowiązkowy”.

Diagnoza sądowo – psychiatryczna a prawo do obrony formalnej. Problem zwolnienia obrońcy z urzędu.

Problem przeciwdziałania tzw. wyłudzeniu obrońcy z urzędu przed nowelą styczniową 2003 r. (ustawa z 10 stycznia 2003 r., Dz. U. Nr 17, poz. 155, która weszła w życie 1 VII 2003 r.).

Kontrowersje dotyczące brzmienia art. 79 § 4 k.p.k.

„Jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie z urzędu”.

Zagadnienia z zakresu wykładni:problem poczytalności tempore procedendi;odmienna wykładnia organów procesowych i biegłych co do braku wątpliwości;problem „chwili postępowania”;remisja a epizod zaburzeń psychicznych. Problem narzędzi diagnozy.

Dwie tendencje w orzecznictwie Sądu NajwyższegoDwie tendencje w orzecznictwie Sądu Najwyższego Wyrok SN z 15 marca 2005 r., II KK 404/04; OSP 2005/10/118, LEX 155778 Wyrok SN z 15 marca 2005 r., II KK 404/04; OSP 2005/10/118, LEX 155778 - Stwierdzenie przez biegłych lekarzy psychiatrów, że poczytalność oskarżonego zarówno tempore criminis, jak i tempore procendi nie była w znacznym stopniu ograniczona, nie jest równoznaczne ze stwierdzeniem, o którym mowa w art. 79 § 4 k.p.k. i nie oznacza, że poczytalność oskarżonego nie budzi wątpliwości; tym samym nie może stanowić wystarczającej podstawy do cofnięcia wyznaczenia obrońcy z urzędu.

Z uzasadnienia: (…) w rozpoznawanej sprawie zarysowała się wątpliwość, podniesiona przez obrońcę w kasacji, a mianowicie, jaka powinna być treść (konkluzja) opinii uprawniającej do cofnięcia wyznaczenia obrońcy z urzędu - czy zatem wystarczającym jest stwierdzenie przez biegłych, że poczytalność oskarżonego zarówno tempore criminis, jak i tempore procendi nie była w znacznym stopniu ograniczona (art. 31 § 2 k.k.), czy też niezbędne jest wskazanie, że poczytalność oskarżonego nie budzi wątpliwości (art. 79 § 4 k.p.k.). Sąd Najwyższy rozpoznający niniejszą sprawę opowiada się za tym drugim poglądem, a więc uważa, że zniesienie obrony obligatoryjnej może nastąpić, jeżeli biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą wprost, iż poczytalność oskarżonego nie budzi wątpliwości. Za przyjęciem takiego rozumienia art. 79 § 4 k.p.k. przemawiają dwie okoliczności - wykładnia językowa tego przepisu oraz funkcja gwarancyjna i zasada rozstrzygania wszelkich wątpliwości na korzyść oskarżonego. Co do kwestii pierwszej. Poczytalność i niepoczytalność to dwa przeciwstawne bieguny w ocenie stanu psychicznego oskarżonego, pomiędzy którymi odchylenie od normy mają rozmaite nasilenia - od nieznacznych in minus od psychiki normalnej, do stanu, w którym aczkolwiek poczytalność sprawcy nie jest wyłączona, to jednak jest ona w znacznym stopniu ograniczona. Innymi słowy rozmiar ograniczenia poczytalności (a nawet jej "znaczność") jest stopniowalny (patrz M. Cieślak, K. Spett, W. Wolter: Psychiatria w procesie karnym, Warszawa 1977, s. 44-45). Obowiązkiem sądu w wypadku podejrzenia ograniczeń poczytalności sprawcy jest zatem poczynienie w tym kierunku dokładnych ustaleń za pomocą dowodu z opinii biegłych psychiatrów, bowiem może mieć to znaczenie nie tylko przy wymiarze kary, ale w związku z nową regulacją prawną, również w kwestii obrony obligatoryjnej.

Dwie tendencje w orzecznictwie Sądu NajwyższegoDwie tendencje w orzecznictwie Sądu Najwyższego c.d.

Argumenty na rzecz powyższego stanowiska:

Poczytalność jako pojęcie stopniowalne, przyjmujące wartości 0 – 1;Kodeks karny określa w art. 31 konsekwencje prawne tylko w przypadku niepoczytalności i poczytalności ograniczonej w znacznym stopniu;Koncepcja tzw. pozaustawowego ograniczenia poczytalności (np. poczytalność nieznacznie, częściowo bądź połowicznie ograniczona; Brak podstaw stosowania art. 31 k.k. do tzw. poczytalności procesowej;Argument rozstrzygania wątpliwości na korzyść prawa do obrony;Utrwalone reguły wykładni zakazujące rozszerzającej interpretacji regulacji szczególnych (wyjątkowych).

•glosa aprobująca: Murzynowski A. OSP 2005/10/118•glosa krytyczna: Paprzycki R. Palestra 2005/9-10/246

Problem jakościowej zmiany stanu psychicznego, która ogranicza zdolność do osobistej obrony (np. stres).

Dwie tendencje w orzecznictwie Sądu NajwyższegoDwie tendencje w orzecznictwie Sądu Najwyższego c.d.

Postanowienie SN z 14 marca 2008 r., IV KK 434/07, OSNwSK 2008/1/652 –

1. Kodeks postępowania karnego nie tworzy własnej definicji poczytalności, odwołując się w tym zakresie do norm kodeksu karnego, który skutki prawne dla oskarżonego łączy jedynie ze zniesieniem lub znacznym ograniczeniem poczytalności w rozumieniu art. 31 § 1-3 k.k.2. Ustalenie przez biegłych psychiatrów, iż nie ma podstaw do przyjęcia niepoczytalności albo poczytalności w znacznym stopniu ograniczonej (art. 31 § 1 i 2 k.k.) skutkuje brakiem "wątpliwości co do poczytalności" w rozumieniu art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k. Fakt ten nie wyklucza ustanowienia obrońcy z urzędu, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę (art. 79 § 2 k.p.k.), bądź pozostawienia oskarżonemu obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 1 k.p.k.

Dwie tendencje w orzecznictwie Sądu NajwyższegoDwie tendencje w orzecznictwie Sądu Najwyższego c.d.

Z uzasadnienia: Autor kasacji nie kwestionując trafności opinii sądowo-psychiatrycznej (także Sąd Najwyższy z urzędu nie dostrzegł wad opinii), uzasadnił zarzut odwoławczy wykorzystując pogląd Sądu Najwyższego, iż "stwierdzenie przez biegłych psychiatrów, że poczytalność oskarżonego zarówno tempore criminis, jak i tempore procendi nie była w znacznym stopniu ograniczona, nie jest równoznaczne ze stwierdzeniem, o którym mowa w art. 79 § 4 k.p.k. i nie oznacza, że poczytalność oskarżonego nie budzi wątpliwości; tym samym nie może stanowić wystarczającej podstawy do cofnięcia wyznaczenia obrońcy z urzędu" (por. wyrok Sądu Najwyższego z 15 czerwca 2005 r., II KK 404/04, OSP 2005, nr 10, poz. 118). Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym sprawę nie podziela wcześniej przedstawionego poglądu. Kodeks postępowania karnego nie tworzy własnej definicji poczytalności, odwołując się w tym zakresie do norm kodeksu karnego, który skutki prawne dla oskarżonego łączy jedynie ze zniesieniem lub znacznym ograniczeniem poczytalności w rozumieniu art. 31 § 1-3 k.k. Biegli, opiniując na temat zdrowia psychicznego S.B. stwierdzili, że przesłanki z art. 31 § 1 i 2 k.k. nie zachodzą, natomiast nie wypowiedzieli się czy istnieją wątpliwości co do poczytalności podejrzanego, gdyż nauka psychiatrii pojęciem takim się nie posługuje. Sąd ani prokurator nie są władni wypowiedzieć się na temat stanu poczytalności, a mogą jedynie uznać, że konieczne jest zbadanie tej kwestii przez biegłych. Informacje te zostają sprawdzone i wątpliwości wyjaśnione wtedy, gdy opinia zostanie sporządzona we właściwej formie, jest jasna, pełna i niesprzeczna (por. T. Grzegorczyk, Wybrane zagadnienia najnowszej procedury karnej, PiP 2003, nr 8, s. 9).

Nieskończoność procesu diagnostycznego w psychiatrii

Jeśli psychiatra nie zadowala się tylko naklejaniem etykietki diagnostycznej, lecz stawia sobie ambitny cel poznania drugiego człowieka (…), wówczas z góry musi przyznać się do klęski. Cel bowiem mieści się w nieskończoności (…). Nic też dziwnego, że psychiatria bije wszystkie dyscypliny lekarskie liczbą hipotez i teorii. Są one naturalną obroną przed frustracją związaną z niemożnością osiągnięcia celu.

A. Kępiński, Poznanie chorego, Kraków 2009, s. 7.