Sayı: _34 Cilt:.6 Birine-: Kanun 1935 .. ..

ULKU HALKEVLERi DERGİSl

s A N .f

A T.

TÜRKLER'DE DİN VE SAN'AT

MALİK

~ıvrupada §ark, uzun ·zamandan beri garibelea- y:urdu, AHbaba, Kırk~ haram.iler, binbi.r: •gece masalları, l'en. ga renk elbiseli adamların memleketi sanıhi:dı. .Hatta çok defa T.ür-k, ara!b İran bir kitlt daha doğrusu bütün islamlar · ibir millet olan-ak mütalea edilir, Doğu arına da oislam arı deni­liırdi. . -Bunu biraz daha; •incelemek isteyenler evvela arab arını ve El. hamra saraylarını görüyor, onun ile­risine varamıyordu.

Doğu ülkelerini ıyı gören ve ye. rinde inceleyen ·bazı .bilıginlet batıya

olduğu ıkadar bize de do'ğu arım Türk

izederini tanrtmışlar ve toprakları.

IIUZda çıkan ıbir çok :kıymetli izederi müzele.rine taşlitllışlarclır.

Bizde tanzimat devrinden sonra

Avrupa arı ve avrupalılik her safhada ülkemize girerken yine ·bu devirde Doğu arma bilhassa Türk izederine büyükibir alaka uyanmıştır.

İlık defa.1878 ve yine 1893 de Doğu izerleırine ait Paris'de bir sergi açıl­dı. Sırasile 1890 da Viyana'.da halı sergisi, 1897 de Martin tarafından Stokholm'da, 1899 da ıBerlin Halkı.

yat müzesinde müsteşrik Sarre .kol­

leksiyonları teşhir edildi. 1903 de Paris~de pavyon .Marsan'<la muhtelif §ark kolleksiyonlarr toplandı. Müte.

AKSEL

akiıben Almanya'da Kunstgerweiibe müzesinde Doğu kumaşları ve Türk çinileri gösterildi.

· Doğu ıülıkelerile .batı ülkelerıi ara­sında ar ·birbirine zıd ceryan ıve te. tekkilere uğramıştır. Batı ülkeleritl-. de, tbilhassa res~ heykel, mimaıri, müzik kilisenin en .kuvvetli telkin vasıtaları ve dinin yar·dımcrları ol­muştu. Halbuki .J)oğu'da bunlar.dan yaimz mimari m ukaddes ar idi, Di­ğ& ar'lar hiçbir zaman (umumi ma­nada) menfur, kötü addedilme:mi§tir. Yalnız din bu ar' ların yardımcısı ol­mamış ve camiye resim ogirmemiıştir. Bununla bera:ber müteassıp J:iıir zümı'e bilhassa plast:iık ar'ları :kötülemişler

resmin .girdiği yere melaike girmez. Resim yapanın ona can vermesi teklif edileceği, daha .doğrusu ressamın ya­ratıcı tanrının (şeıriki) olmak cür.

. mil e suçılulanabild~ği ıiçin ar yalnız bazı ü:lJkeler:de (lokal) bir §ekilde in. ki§af etti. ·

HaLbuki hadisiere inanda Şiilerle

. Sünniler arasmda ·bir hayli derin farklar olmtiştu.r. Hind'de Şii türkler resmin memnuiyetine ait hadislerin çoğuna inanmadııklarmdan resim hat­ta heykel arı buralarda ·daha ser. .bestçe geni§J.emiştir. Netekim Ekber. Gihangir, Timur ve Baber dev.irle­rinde türkler.de .resim arr geni§ nıik­yasta taammüm ettiği gibi. )

246

Türkiye 16 • asır - Hazreti Süleyman· ve Seba melikesi

' ,

.-

·: .. . ~ ·~ .. . ,.::..:~~ . ~ .... .

· ..

o

·'

Mrraç Türkistan - 1600

,

1

.. Garb1 Türkistan 1500 - Cenette

,,.,-. TÜRKLERDE DiN··vE SANAT. 247 Mezhep farkı dalayısile araplarda

müstakp bir resim sanatı inkişaf et­

memiştir. Bir çok izeder Suriyeli

hınistiyanlarla şim al ·ve · Horasandan

gelen türklerin tesirleri altında ya­pılmıştır.

İslamtıktan evvel .orijinal .bir Türk arı ·. va.r.dı. Bu ar . islamlıktan sonra

daha ziyade tezyini ve dekoratif for­ma büründü. Yalnız mukaddes eşha­s.ın resın:ıterini yapmak say.gısızlık

ve hürmetsizlik addedildiği için çok

defa cLiniğ, izerlerde mukaddes şahıs­lar remzt bir takım ·. işaıretlerle gös-

terili.ndi. Bu işaretler :bazan daire şeklinde :bazan da kavuk şeklinde

olurdu. Kavuk ekseriyetle . :bir şahs.ın

portresi makammda m~zar taşlarmda olduğu gihi portresi çizi~ekten :çeki nil en şahsın yerine ~aim . olan bir remiz idi. Kudsiyet .derecesine ıgöre

işaretle;r büyük veya küçük olurdu. bunda '<la muhtelif me.m1eket ve ta­rikatlere göre telekkiler deği~yordu.

Tüıık .ı;liniğ resimleri incelenecek O­

lursa mühi:m bir yekun tutar. B1;1nlar arasında miraça ait olanları bilhassa çok entresandır.

Bazan büyük bir cesaretle pey­gamberin yüzü bütijn inceliklerine varıncaya kadar resınedilir. Bazan

da .kapalı (peçeli) olarak .gösterilirdi. Çok defada eller elbisenin yenleri

içerisinde . bıra.kılır·dı. Fakat daha sonraları bu kayıtlardan sıy.rılınarak

dapa serbe.st . resi~n.ler yapılmağa .l;>a~­landr.

Bu vaziyet hıristiyanlar ara.Smda

da hemen hemen ay~ olmuştur. İlk İsa resimleui çoban şeklinde ibaş- ve yüz açık olarak gösteraliyordu. Son.. raları · ··bilhassa yükseik .rönessanta Michel. Anj lsa'nın çıplak olarak resim·ve heykclini yapmıştır.

İslamiyette en son· ve büyük ·bir ·cesaretle .· yalnız : yüz . açılabiı.mi§tir~ .. ,:

M.iraca ait minyatörlerde şayanı

hayret bir incelik ve .zarafet rvar.dır.

Pey.ga,mber .çok .defa at üzerinded.ir. (Burak) ın ıbaşı insan,· melek şeklin­de-dir. Mukaddes eşhasm başlarında

daima alev halinde yaldız.dan .bir ışrk :bulunur. Burak ıbazan bulut · üze.iıinde bazan '<la havada .olarak etrafında

·melekler ve · hudler uçuşur vaziyette gösterilir.

Resimde güneş,ay insan §eklinde gösterildiiği gibi çok .defada güneş ile ·beraber arslan resiJl'i ilave edilir. Bulutla;rda ekseriyetle '<lekoratif bir haldedir. Resimlerde Konsantrasyon­dan ziyade hikaye masal mahiyeti var.dır.

Resmi anlama;k için yazı okur giıbi baştan sonuna :kadar göz gezdirmek lazımdır.

Eserlerde diniğ tesirden ziyade tez yini ve delcoratif hususiyetler o~duğu gibi en ehemmiyetli figürler ortada bulunur. Louvre'da aır dekoratif kıS­mında Hind türklerine ait çok kry­ınetli eserler vardr.r. Bunlardan bir.i dikkate değer ve zamanın pisikoloji. sini ,göstermek itibarile çok lnymet­lidir. Resimde pey.gamberin siyah ·peçeli portresine pertevsizle >bakİl- . dığı zaman altından .gayet hafif ·ola-

248. ÜLKÜ, BİRİNC1~~NUN. 1935

rak bütün çizgileri fark edilir. Res.. sam simsiyah peçe altına gizli ola.. rak peygamberin çehresini çi.zmiştir.

16 ıncı asırda yapıılmış Yusuf ve kardeşlerine ait ibir minyatür.de Türk din! eserlerinin en kı:ymetlilerinden­dir. Burada da: y.üz tamamile kapalı. drr(*).

Türk minyatörcülerinin en sevdik.. leri . ve uğ.raştıklarr h~reti Süley­man ile ıSeba melikesi Belkis ve Ve­zir Asafa ait mevzulardır. En güzel misal da Paris V ever ıkolleksiyonun­da ibulunan 16 ıncı asırda yapılmış Belkis ~le hazreti Süleyman'r ibir taht üzerinde gösteren ·resimdir.

Burada yüzler tamamile açıktır.

Ön kısımda ihtiyar vezir tasv.ir edil. miştir. Tahtın üzerinde Simruğ :ve Anka talih kuşu dolaşıyor. M'U!kaddes ruhlar, kuşlar, :kelebekler şeklindedir. Tahtım altmda -da sakiiJ.. ~lar yarı hayvan _ yarı insan halinde :dev, ifrit, zebaniler gor:unur. Bu izeri İran eseri zannedenler olduğu gibi Arnold Girousset, Kühnel gibi kıymetli ibil. ginler Türk izeri olduğunu iddia ediyorlar.

Her millette dini bir mahiyet alan ejder .(ejder·ha). ıitlafı ti.iırklerin izer­lerıine arına da girmiştir. Bu muhay. yel canavar ç~ defa fenalığın tim­sali olarak bilhassa masallaı;da ağzın­dan ate§ı Çııkar, nefesi çekici, bazan da yedi iıaşlı yılan şeklinde tahayyül ediliroi. Çinliler ıgibi türkler de .pek sok ejder resimleri yapmışlardır.

{f~) '.Aynı resmin Muhammede ait olduğunu .söyliyenler de vardır.

ayrıca cennet ve cehennem. resimleri de çok zengindir.

Cennet çok defa ağaçlar .üzerin~e

iköşkler, tahtlar ibulunan güzel bir bahçe halinde tasvir edilir. Bazan da yedi kat olarak her .katında muh.. telif ıkö~kler gösteriliırdi. Bununla beraber tu.ba ağacı, Nuh'un .gemisi, sur İsrafil resimleri de çoktur.

15 inci asırda yapılmış Garbi Tür­kİstana .ait F. Sarre kolleksiyonunda bulunan cennet resmi en :kıymetli dini eserlerden biridir. Resim tek renk olarak ve fırça ile çizilmiştir. Burada güzel ıbir bahçe ve merdL venle çıkılan ağaç üzerinde bir taht göze Ça.IJYcllr· Taht üzerinde ibulunan meleğin etrafında da kanatlı huriler uuçuşuyor ve ona hizmet ediyOülar.

Merdivenin altmda da ibir dev bek­

gi]ik vazifesini görüyor. Kühııel bu

minyatürün .karşısında Ali'nin( ?) u­

rucuna ait ibir minyatür olduğunu

.kaydediyor. . ·

Şar:kta türklerde olduğu .gibi İran-. lr).ar da ağaç üzerine köŞ!k ·Ve taht yapmışlardır. Hatta Şehna;mede de

bun:a dair misaller var:dır. Kiii§­

tasep mukaddes servi .üzerine ,Zer­düşt'ün tavsiyesi üzenine bir köşk in­şa ettiımıiş ık()şkün orvarları altından

toprağı <la misk ·ve anberden ıimiş. Ayrı-ca duvarlarrum üzerıine :de Cem­şid, Gave :ve :Feridun'un resimilerini . yapt.ı:rımzş.

Dini mevzulada alakadar olan til­sım, sehirbazlık resimleri de şayam. dikkattır.

TÜRKLE.RDE.DİN VE SANAT 249 Resiriıden en çek.inilen .bir zaman­

da .bile Türk gemiler-inin önlerinde yarı insan yarı balık ( deniz kızı ) ' resimleri kabartmaları vardı. İhtimal . bu !işaret geminin tılsmu totemi idi.

!stanbul-da üçüncü Ahmed devrin­de meçhul .bir tür.k ressaroma ait na-

maz ve abdest sahnesini gösteren re­sim çok ·karakteristiktir. j( 17 inCi a.

sırda eski İstanbul Franz Taeschner) Bu resim nükte ve mizalı bakımm-dan da çôk kıymetli ve tahliıle değer

mahiyette-dir.

İslam dini <içinde hususi birer. te­şekkül olan Bektaşi ve Mevlev.ilerde resim pek serbest ve belli ıbaşlı ıbir

meslek olarak mütalea edilebilir. Bunun ıçın en güzel ve zengin mi­

saller · Ankara Etnografya müzesin­dedir.

Türklerde .dini·ğ r«:siml~r inanıln:).ı..

yacak kadar çoktur. Benim. anladı.. ğım tfuıkler hiçbir zaman (ıgeniş ma­nada) ~esn;ıe düşmap. olmaımşlar bat.. ta bazı eserlerde resim dinin telkin . . vasıtası ıbile olmu.§!tur.