Sayı : 81 iKiNCiTEŞRiN 1939 Cilt: XIV

ÜLKÜ ~..A.:ı..,.:K.EV"LER.İ riER.GİSİ

Direktör: M. FUAD KÖPR0L0

. T A R İ H

ORTAZAMAN TORK • isLAM DÜNYASINDA

A L İ M L E R

Prof. A. MEZ

1A b u 1 Q as i m ez-·z aç ç a c 1 (vefatı 339/950) olduğu söylenir (56]' İmHt yazdırılması .teôloklarda devam ettiğini S u j u t i ·kat1i olarak söy -lüyor. Mağrur vezir İ b n 1A b bad ( vefatı ·385/995 ) mep.kulatı imla et­tirdiği zaman huzurunda tabii olarak bir yığın h~dimleri bullinurdu ad bun­lar söyleneni yazarlar ve her bir yazıcıya , . daha altı' .kişi iltihak ederdi ki bunlardan herbiri imla edileni diğerine verıirdi [ 57]. Fakat ·bunlar da im -layı :kısa keserierdi ; yalnız pekaz alim tedrisin zararına olarak uzunca imla yazdırırlardı [ 58]. M u tarriz ·~n. K .i :ta b a 1 - J a q u t (vefatı 345/956) unun vücuduna ait hikaye bu nevi~ diktelerden ne suretle bir kitap meydana geldiğini gösteriyor. : " O, bu kitabı 326/937 ·senesi 24 Muharrem'inden

itibaren <likteye Mansur camiinde baŞladı. ezberden:·~öylüyor.du; ne kitabı ne de defteri vardı, kitabı bitirinceye :kadar celse celse üstüne devam etti.

Bunu müteakip bir defa daha bircak .ilaveler yazdırdı; daha sonra 1A b u .. ! . .

İ s ha q et - ta bar i .kitabı huzurunda kıra et etti-;. ~traftakiler dinledi -ler, o tekrar ilaveler-de bulundu. Daha sonra 1A b u 1 fat h kitabı 329/941 . senesi Zilkaadc;'ssinden 331/942 ikinci Rebi1 ayına .kadar ·huzurunda mlite• madiyen okudu; bu arada ·en iyrtalebelerin yazİian ~Ükayese edildi ve yi­ne ilaveler konuldu. Daha. sonra kitaba yeni me_bhasler .ilave ·e_t.ti ve zeyil-1er. yazdı .ki ılıunları 1 A b ·u: M u h: W a h ıb kopye et-ti. Nihay-et 1 A b u İ s­;h §. q e t - t ab a r i bir d~fa daha M u t ar r i ~ 'in · huzurunch kıraette bu­_hmdu~tan sonra kitap son ve .kat'i şeklini almış ~id u; müellif artık kitaba iİ~veler- koymamayı vaadetti-" [59]. Tedr-is. faaliyet(tarzının değişme'si ile ·ye-~( tedris müesseseleri meY.dana geldi; tedris (. i~alı ) ın galebe Çalması üzerine şimdi medreseler vücuda geliyordu·. Medreseterin ~ücut buluşunun ·esaslı -~ebebi tedrise -~l~veten yapılan "munazara, ya c~ilerin müsait bu­ltmmaması idi. O halde -burada da 4./10. uncu asırdan bugüne kadar .devam etmiş olan şe-kil vücut buldu.. Bütün anane, şarkta büyük ilim merkezleri olan Nişapur'un ·bu müesseselerin vatanı bulu~duğuna.işaret ediyor. En iyi

[56] S u j u t 1 ayni yerde.

(57] J a q. İr§ad. n, 312.

(58] A h m e d İ b n J a h j fi ed. Arnold, s. 63. Hacı Kalfa'nın

242

zamanında ravilerin kat1i olarak dik teden vaz geçmiş oldukları görül -me.ktedir. M a r ç a i s, Le Taqrib de en N awawi J A., 1901, 18, s. 87-

[59] Fihrist, s. 72.

ORTAZAMAN TÖRK • ISLAM DÜNYASINDA ALİMLER 243

menbat teşkil eden Nişabur ulemasının müverrihi · a 1 ~ H a k i m ( ve~atı

-406/ 1015) -ilk medresenin Nişabur'da asırdaş İ s f ar a 'ini ·( vefatı 418 -

1027 ") içi~ yapıldığını söylüyor [60]. İ b n F ura k ( vefatı 406/ 1015 )

:me dresesi biraz daha yenidir [ 61]. Gerek ts fa di 'ini _ ve. gerekse İ b n

.F u r ~k 'A § 'a r i . 'nin meftun şakirtleri oldukları .için doğmatik ımüna -

:kaşa: demek olan tedrisi, ananevi .basit menkulata terciq. emıişler:dir [62]. Bir

··üçüncü Nişabur'lu zat da ( vefatı 429/1037 ) ulemaya evinin .kapısi önünde bir medrese inşa ettirmiş olaıi .bir müderris ve bir müncı.zir idi [63].

Büyük ,dersler.de yü-~sek bir se di~ üstü'nde mu~ li m muavini M u s t a m 1 1

·otururdu ki sükuneti muhafazaya çalı~ır ve hocanın .söz:ler.ini uzakta otu -

:ranlara. tekrar ederdi. ·Hoca _ilahiyat müntesipleri nezdinde te.vhid ve n'at ·He söze başlardı. Onu takiben: ·,güzel sesli bir z~t Kıir'an'd~ - birkaç s fire o­Jmr ve ·s-~nra da şehir ·ile dinleyiciler .iÇi~ duada bulunur.dti [64]. M -u s -·t a m 1 ,ı sükutü emrede!, Allah'ın ismi ve Peygamber'in .medbiyle söze başladıktan sonra hocasına sordu : Hakkın 'inayeti sana nasip_ olsu-n, kimi :zikr'ettin ?: Ve ;J?eygamber'iı:ı veya müba~ek bir zatin her ismi · geçişte ma­.! um olan .takal.s formülünü yüksek" sesle '-kıraet ederdi [65]. 300/912 sene -:sinc~e müder~-is ·K:~r·a~· ve· kir?et il~ derse 15aşlaı: v~ ~~nra Peygamber: m ha­,dislerine· geçer . ve .• :garip bir': c ünite veya ·kullanilmas'i_ miltat olmayan bir

:tabir geçi~~~ o~~: izah e·d~r- ~e onun man~~ını df~ley.iciler.ine ·-s'orardı , - [661. 'Talebeler dersler esnasmda da ayağa .kalkarak müderrise sual sorabil:irlerdi Jd bir filoloğun hik~yesi •bunu göstermektedir : (vefatı 415/İ024 ). Talebe­

·· ıerden biri evvela aya_ğa· ka1kara~ sordu : " Ey. 'A b ~ 'U b a i d a h . bu

-ne demekt-ir .. ? _, Sonra bir -ikinci ve daha s<:mra bir -üçüncü <le ayağa kal·k­

"tılar. Her üÇ ·.talebenin de · sordukalrı deli -saçması olduğundan pabuçlarını .alarak camii e -koştu ve haykırdı : ~· . Bugün ·bu hayvanlar nereden başıma :musallat oıdular ? , [67]. -Evvelce mevcut olan_ ananevi sofiyane havf ve

[60{a 1- S u -b k i, .:Tabaqat, "III, essesesi olduğunu isbat ·iddiasında lll. 137. · Ma q r 1 z 1 ( Chitat, II, bulunuyor. Fakat deliller mevcut .363 ) Baihaql. "( vefatı 454/1062 )'. değil . - ; · medresesin-i~ V Zahab~. is7.-~nizamel - _ [63] Es - Subki, IIİ, '33. mulk~un oldugunu soyluyor ( es .- . . · · · . . Siıbki, III, 137 ). Bu kelime Cauha- . [~4] Theologıe bahsıne b~k. ri <le mukayyet olmayıp Hamadan'i . · · [65]. N a w a ·w i, Taqr-ib trad. Ras. s. 2',47 ,de geçmektedir. . Marcaıs, J A, 1901, 18, s. 88. Bunun

[61 ] Es - Subki, I II, 52. · 4./10. uncu asır .içinde n:iuteber ol -[62] R -i b er, a Homen?j<? a Don d.ıığunu .. !fattb'~n şu ~mri. de göste ­

Fr. Codera, Zaragoza 1904, s. 3 ff. rıyor : O bu formuller-ı tamamıy­. de " O ri gen del Colegio Nidami de · le y~ksek sesle söylesin ,. Bağdad , adlı enter.esan yazı da [66] J a q. İqad, V I, 282. medresenin bidayette Kramit-i mü- [67] J a q. İqad, V, s. 272.

~44 _Ü_ L K . Ü, ~IKİNCİTEŞRIN 1 9 3 9 . i_- ,: •

lıa§iyet heiıüz -tamamiyle: ·kaybolmamıştı [68]. B ·i:r q a n .i- ( vefatı._425/.~ 10Ş4 ) hocasın_ın hadis göstermek~e.n -hoşlanmadığı~ı . söylüyor; · o ,her -bang.i bir kimse · ile konuştuğu zaman talebeler ıkenara çekil~rek hocaları­nın haberi oİmaıksızın onun mükalenieye .karıştırdığı . hadisler-i hep birden okumayl: ~det ediİımişler~ [69]. "Diğer biri yetmiŞ yaş_ına gelinceye -ıkadar hadisleri öğretmekten imtina' etmişti [70]. Bununla ıberaber bu ri­vayetin mikli bir dereceye ıkadar ta:kdisi istilzam eden ·bir .ibadetti.-gibi: hadisleri nakledenlerin derse · başlamadan. evvel ·. abdest . alması. •koku­lar sürüninesi ve· sakalını taraması·: müstehabdı . . Veeh-i hasen üzere .dim­dik oturmalıydı.: Dinley.icilerden b~ri yük~ek sesi~ :kon)lşur~a onu ciddi su­rette edebe davet, etme_liydi. . Herkesi. hüsn-i suretle .kabUl etmesi laz~md·l! (71]. 2./8. inci .ve 3./9. ur.ıcu asırlara ait olarak işittikler-imize göre _h_)l~·u -·runda d-iz çö~üş · olfln ·t_alebe-i u1umdan ~üre~k-ep bir te.dri~· 'h;:ılka -sında bir hast~ veya ~er hang~ bir : İI!a'zereti olan dinleyic~ için vaki 'olacak şefaat:İputlci>ka hoçanın önüne :bir' {>Usula atinak ·s~retiyle ·yapılirdı. ~ü-

. cieı::ris o . pus1:1layı ~lır dua ede~ .ve ~alebeler ~~ ~in sesele_riyle onu teyit

·ederlerdi -id · ~ zaman ders Y.ine devam .e.derd([72]:_4./1Ô. :unc.u asırda ~ a .­h i b İ b n 'Ab -bad vezirliği zamanında dikte .etmek .istey·ince -bir .gün _peçe -ve çene sajgısı i'çinde. (. tıpkıt~ologİari~. kıyjlf~tinde- )~ g~r~dü v~ .de­di- .ki.·:,." Be.iılın,-iiahiyat'tak-i gayretimi ~ilirsiniz . -haz ir · i:i~iuniınla~.-teyi( et­tÜer~ v:e :4~':'~· e~ti. : '' B~n daima · bl!. ~§i~ i_çiJlde yuva~l~~~ni 've b~t~tb ·bunun için sarfettiklerim çocukİuğumdan simd·iye kadar l:iabamın ve büy~k babamın kesesinde'n _çıkni~ştı ve buna rağ~en hatalah::ian sali~-:değHiin: ı A·l­lah ve sizler §ahidimsiniz ki beiı Allah'a yaptıgim her.bir güriiiliıı:ı ~ef~etini veririm ,.. Kefaret-hane dediği bir eve Çekildi, 'bir-kaç hafta orada kaldı ve ondan sonra kefare.tinin · doğruluğUnu ·u lema-yi mezhebden-·istifsar etti ve ondan sonra dikte iç-in diz ·çöküp oturdu. ·Orada birçok kalabaltık vardı. Her .bir ·imla yazanın yat!ında daha alt~ kişi yaı:dı ki herbiri diğer.ine di·~te edi­.leni v~riyordu [73]. · D ar a q u t n 1, ( vefa~ı 385/995 ) ·taleb~leri yüksek ·sesle kıraet yaparlar.ken sessiz sedasız dua ediyordu; her hata sad·ir oluşta: . bir " Subhanallah , ile dikkati çekiyordu. Fevkalade zekasma delil olmak

.. . (68] Goldziher, Z D M G, ,Bd. 61 [69] N ·a w a w 1- .'nıin ·Taqrib'i,.

(1907). s. 861; ayrıca bak : e s- Sa- '-· Mar·cais,'J· A, 1901.-17, s. 196, nota, Z m a r .q a n d ı. ]?u st~ n el - 'arifin, [:70] e s ·- S u b · k i, Tabaqat, II,. s. 10, burada bir zat diyor ki : Pey- 161. . · ·· · ga.nlber'in sa.habelerinden 120-sini [71 ] Taqrib trad. Marcais, J A,. idrak ettim, onların arasında bir . f M . G AlA'd muhaddis yokti.ı,:ki kendi yerine bir 1901• ıs; s~ 85 · . arca~s aza ı e_n diğerin-in nakilde · bul:Cinmasım ar _ şahit geth.iyor. Sufjan etli- that,ır1 zu etmemiş olsun, ve yine hicbir daima fakırleri ilk sıraya koyarmış~ müftü yc)ktu Id bir başkasının ken-· . [7ı'] J a q. iqad, VI, 384; Matu­di yerine hüküm vermesini arzu et- di rair. VIII, 185 ff. :· memiş olsun. · [73] J a q. ir§ad, II, ·312.

ORTAZAilAN T(İRK • iSLAM DÜNYASINDA ALİMLER 24ii-

iizere hikaye edilir ki :bu zat tashihlerini Kur'an'dan sure tilavet .etmek su­:retiyl.e yapardı [74]. 406/1015 senesinde vefat eden bir ilm-.i kelam allarnesi .evvela K!lr'an okumayı ve ondan sonra Mdis . nakilliği yap~yı adet edin­mişti; bütün bu müddet zarfipda tamamİyle yorgun düşüneeye kadar hiç lıareket etmezdi [75]. B ah i 1 i . h~f.tada bir defa verd-iği _ dersinde da-ima bir perde ar kasmda oturur; zira aksi halde talebelerle halk onu ayni göz ile göre~eklerdi; " Allah ile son der~ce meşguliyetten co§İİıuş :bir çılgın va­:ziyeti~de idi, tedrisi nerede bıraktığını .kendisine hatırlatıncaya kadar bil -mezdi, [76]. Kelfun-ı tedris, kumu = kalkınız sedası .ile ·ba§l'anan -bir dua :ile ı:_ıihayete er,dirilirdi~, [77].

Derslere ıba~lcinma zaman~ hakkıı:_ıda da tab~~tıyle- mlln~kıışa edil.f~di. :Bazıları .30 yaşında oazıları da .. 20 yaşında hadise ~aşlanm~sını . tavsiye edi­

yorlar<:Kur-tebe Kadısı 'İ j a d (· vefati 544/1_149·} altıncı::.asırda mütehas- .

:şısların • fikri ·olarak ·hadis ' tedrisi iç-in, . : asgarv . ya§ı ·beş yaş ol -

<luğur1tı söylüyor ki bunun için Buchari'de · ( İlim, 18· inci bahis ) bir hadis

ile istişhad ~dildiği g'ibi . N a w a w 1 de ( vefatı 476/ 1038 ) ·zamanı . . . ·\ • . . . . . · ·. .

iç.in blr .kaide olarak göstermektediı;. .Meşhur H u m a i d i 'nin baba-

sın-ın o~uzl~rı ijstUnde de.rs~ b~şlat~ı~ı:lınak üz~~e götÜrüldü~ r.iva~et edil­

mektedir [78]. Bu mülahazalar dolayisıyle ulemaya ait hal tercemeier.ind_e

daima derse' ' başladığı tarih He iptidar edilmek ıt:eroih olunmaktadır~ .6 ya­

-şında_ derse -başlamak nadirdi; meşhur .. kadı (vefatı 384/994) ·· et-Ta n u:.

h i bunlardandır [79] . .Zanianınm en büyük muhaddisler-indet?- İsfahanlı 'A-

b u - N-- u;,·~ m de 8 yaşında başla-mıştı [80]. ll yaşında ıbaşlayanla~. _en çok

tu. Meşhur hatip ile hocalarından üçü ve [81] İ b n a 1 -. C.a uz i ' )lu ya§ta

başlayanlardandır. [82] . Maama:Eih derslerinde, -h~rhalde aşk maceraların­edan korktuğu için, şab-ı emredlere. tahammül edemeyen hocalar da vaı;dı.

Genç ve mukdim bir talebe :bu sebepten çenesine sahte bir sakal iLiştir - ·

mek mecbur-iyetinde idi [83]. Hangi yaşta ilabiyyat akutulacağı keyfi -

yetinde de ittifak yoktu. N a w a w i hangi yaşta· d-inley-ici bulunabilirse o yaşta diyor. İhtiyarlı<kta sinninin ilerilernesi yüzünden vey~ g~ilere

[74] e s- S u b k i, III, 312. [7S] .İ b .n a ı - C a u z 1, fol.

163 a. [76] e s - S u b k i , Tabaqat, II,

257. . . [77] e s -·S u b k ı, Tabaqat, II, ·

19~ . [78] Marcais, E n .. N a w a w i­

nin Taqrib'i, J A, 1901, 17, s. 193 f .

[79] ~ b n a 1 - C a uz 1, Berlin, fol. 136 b. . · . . . [80] e s - -S u b k ı,· HI, 8 . . ·.

[81] Ta'rJh Bağd~d, JR AS, 902 s. 50. . . .

[82] İ ·h n a ı - C a u z 1, Berlin, foı, 137-b. ·

[83] W üst e n fe 1 d, Şafifler .. A G G W 37, Nr. 88.

.246

ama ariz olduğu · zaman,· hadis_leri birbir·ine karıştırmak korkusu olduğu za­man da ders .kesmek lazımdır [84].

4./10. uncu ·asrın en ·bü.yük şafi'i fakibi ·.İ s f a r a 'i n i fakır bir talebe­olduğu zaman · kapıcı idi [85]. Bazıları da· takrirleri dinledi:kleri, camiierin .

minarelerinde uyumak suretiyle ıkendperii:ıi derse verirlerdi (86]. Vezi~ İ b n · a 1- F u rat ( vefatı 312/924) hakkında ş~ ~ıkra hikaye edilmekte-·

dir : ' Veziı::Iiğe ge~tiğini~ yıldönümlerinde dai~rıci onun medayi-hinde bu­

lunan. şairlere münferit hallerde ihsa~ ettiği p~radan maa.da 2Ö. bin dir hem.

bahş ve ·ihsan ederdi. Son vezaret senesinde ( tullab-ül-h~dis) i düşünerek demişt·i : belki bunlardan biri kendine .kağıt ve müre.kıkep satın almak için. bir: fen·~ (daniq) veyadaha.az bir miktar 'tasarruf eder; ·benim va.Ziferi:ı· on­lara balmiak ve ·yar.dımlatına kô§maktır ve kassasından onlara '20 ıbin dirbeni ibsan etti [87] .. Bu hal vaktıyle talebelere v~ıftan teberiüler mevcut ol -duğu -i~tiba'ını vermemektedir. Bu paranın büyük •bir kısmı da, kat'i olar~ hikaye edildiğine nazaran, başka yollarda sarfolunmaktadır. Parası olma -yan ·bir al·im fukaha mesleğine girmeyip bir memur.iyete sahip bulunmuyarsa Hıristiyan J a h j a ( vefatı 364/974 ) İ b n 'A d i gibi kitap kôpye et·-· mekle geçinmek mecburiyetinde' .kalırdı. DÖrdüncü asrın . başlıca feylesof-. larından biri Taberi tefsirini ild :defa ·baştan .başa ·istinsah etmiş ve 24 saat zarfı:nda yüz sahifeye •kadar kopye elde edebilmişti (88]. Nişabur'da 50 sene.· müddettekitap ist-insahcısı ( Varraq) olan . 'Ab u Hat i m şu izahatı ve­riyor : · " Kitap istin~ahı pe;It .::;efH bir iştir; ne yaşamak için ekmek, ne de tabuta -~ir kefen .temin eder , [89]. Anası nı, -~ansını ve kı~ı'ni kitap kopye etmekle iaşe _e.den Da q q a q (:vefatı 489/1096) bir sene içinde Sahih M~s-·

lim'i .-kopye etmeğe mecbur kalmıştı; bir gece rüyasında mahkeme-i •kübra­cla hesap vermeye muvaffak olmuş~u· : " Cennet · kapısından· içeri girince­boylu .boyuna sırt üstü \kendimi yere attım. Bacak hacerk üstüne koydum ve· haykırdım : Ooh ! Şimdi valiahi istinsahcilık etmeıkten kurtuldum, (90]. Müstensihlerin hlylesi ( hiyanat el -varraqin_ ) il.im için bir· felaket olarak: işaret ediliyor [91]; vicd<l:fl sahib~ ~liml~r mümk.in oldukça kütUphaı:ı~lerin- . den bizzat lt·itap istinsaıi ediy,orlardı · [92]. Tedris de çok para getirmezdL . . . .

(84] Taqrib, tr ad. Mar ç ai s J A 1901, 18, s. 84. Sonraki nazari­yeciler kör .teoloklara ka,rşı çok sert tirler; b;ızıları onların nakil olarak şayan-ı itimat olmadığını söylerler. Mektup hadislere. çok ziyade ebero­rniyet ver.ilerek hafıiaya kıymet ver.mekten vaz geçmişlerdir. Hatib §U hükmü vermiştir : " Kör ile gö­ren cahili 'bir sıraya koymak lazım­dır ,. Ayni eser, s. 63.

. (85] A G G W., 37, Nr. 28. [.86] 1 a q., İqad,_ I, ~55 . . [~7] W uz., s. 201 f. (88] Fihrist, s. 264. Kifti s. 361,. [89] Jatin:ıah, III, 319. · [90] J a q., İişad, VI, s. 337. (91] ]atimah, IV, 122. [92] Ekseriya, bilhassa Maliki -

ler' e ait hai tercümelerinde, mesela,. BibL Arab-hisp: ·

ORTAZAMAN TfiRK. İSLAM DÜNYASINDA . ALİMLER 247

Kur'an ve · hadis tedrisiride p·ara kabul etmenin caiz olamayacağı geniş bir cereyan halinde mevcuttu ki bütün Hanefi mektebi, Ah~ e d ' İ b n H an-' h e 1', S u f j an e t h- t h a u r i ve· diğerleri de bu f.ikir,.de idiler (93]. Bazıları buna cevaz veriyor iseler de " Fl sebil-illah , hadis nakl'edenler.i. daha yüksek bir mevki de .tutuyorlardı 8./13. üncü asırda N a w a .w i Aş­rafijjah'daki .dersinden para almaktan imti~a· etmişti. Böyle pc;ırasız yapı­lan bir derst~m sonra. taleb e : " .. Allah seni mükafatlan~ırsın ! , de:Yi!lce . ho-: ca da : " Allah sana bu dersi faydalı kılsın ! , [9:4] derdi .. 346/957. senesinde meşhur bir hoca olmuştu; -bu zat 30 yaşından it-ibaren o derece .sqğırlaşmıştı

k.i bir eşeg.in anırtısını bile duyamaz olmuştu. Camide takrir vermek iste­diği zaman camiin onu dinlemek için koşanlada ağız ağıza dolduğunu gö­rürdü ve dinleyiciler·i onu oı;nuzlarında taŞımak ı;necbur.iy.etind_e :ka).ırlardı.

Der ki ( vefatı 388/998 ) : h~dis için 100 bin dirhem sarfettim ve bundan bir tek dirhem ıbile :k<i;Zanmadım .[96]. Aleviler'den biri meşhur H a .t 1 b a .l­Bag d~ d 1 'ye Tyrus cami.inde 300 dinar hediye etmek istemiş ve parayı onun seecadesine koymuştu. Hat·ip bum~~ üzerine yüzü kızararak seccade7. sini toplamış ve camiii ter.ketmişti. Bunun üzerine Alevi · paraları hasırın kıvrıntıları arasından toplamak mecburiyetinde kalmıştı [97-}. . Bilahare meşhur ol.an A b u Z a i d a I - B a 1 h 1 ( vefatı 322/933 ) gib'i m,ektep }?.o­cası ( M.~tiıli~ as-subiyan }veya ( Muaiİim .kuttab) [98j olmak sef.il ve aciz bir meslek seÇmek demekti: · · . : · · ·

C ·a. İı.' i ~ mektep h~~al!ğı hakkında leta~fle do İ u. bir :k~tap yazmıştı; bıt fıkr4larda bu mesleğin biçareiliğinden bahsediliyordu y~ ."-bir me;ktep ho­casındaİı daha al?mak , tabiri .dillere desta,ı_ı olmuştu [99].· Yunan komedile­rinde .l,>u meıktep hocası tipine çok .tes!ldüf eqilir. ki .komi~ :bir şapsiyet .olarak kıymet kazanır. Bütün .katiyetiyle mutla~ olanıbirşey varsa o qa şudur : hay.::. van k·iraya veren, dokumacı, _ gemicin-in yemin .etmesi. caiz değÜ9ir; 4amıİıa­Iın ve.' ... mektep hocasının_ y~min~eri Y<l!ı yarıya muteberdir poo]. İ b n, H a b i b ( vefatı 245/ 859 ). şu tavsiyede bulunuyor : Birıine hangi ·işi tut­tuğunu s~rdu.ğun zaman. _mektep ho cas ı cevabını verir ise hemen patakla t [1~1]. -~ b n: H a ·u q a 1 şu haberi veriyor : ·., hergün soğan yemekten Sicilyalı!ar'ıİı zekaları .bozulduğundan eşyayı oldu,klarından başka türlü gö­rürler. Bu sebepten mektep hocalarını ( üçyüzden fazla hocaları ·vardı~) en asil V~ en ID;Ühim. şahıslardan teJakki ederek nıahkeme azası ve yedd-i emin olarak seçerler. Mektep hocalarının akılları nekadar kısa, beyinleri.nekadar zayıf olduğu ve· bu mesleği harp korkusundan ve müca~eleye karŞı cesaret~

[93] M u q. Bustan ei- <Ari/tn. Mar'çais, Taqrib, E n - N a w a w ı, J A, 1901, 17, s. 143. .

[94] e s- S u b k ı, II, 297. (95] i b n a ı - c a u z ı, fol. 87 a. [96] e s - s· u b k i, II, 169.

[97] e s- S u ıb k i, III, 14. [98] j a q. İrş~d, I, 141'. · [99] Bajan, I, 100. [iOO] İ b n Qo ta i b ah, 'Ujun

eı ·- 'ehbar,· s. 93. [101] J a q. _jqad .. VI, s. 473.

248 0 L- ,JC 0; ~ i:ıdNCiTEŞRiN ·1 ~ S 9 · _ ...

ler.i •kınk olduğundan seçerler ki her.kesçe _mal~~ur , ·.[1Q2]; ·Mektep. hoc;a­sına para yeııine mal verilirdi; "mektep hocası~ın çöreği , çe§it çeşit eşya için mesel olmuştur; zira mektep hocasının çöreği büyük, küçük, iyi, fena ebeveyninin servet ve ;sehavetine göre muhtel·if çeşitler alır.

ca h ıi z · ıbir mektep hocası için şöyle söylüyor : " Çe§it çeşi-t -ekmek ve i-nce çörek bir ekmek ve lanetierne bir hizmet [103] .iyi aileler: nezdin~e husust hocalık daha iyi _bir vaziyettemin etmekte idi ,. " Vasat bir ev: ho­cası ( Mu'addib) erkek çocukları 60 -dirheme okutur ; ·fevkalade .bir hoca ise 1000 dinar· alm<iZdı, [104]. Böyle bir ev hocası 'Ab d u 1 1 a .h İ ·b n T. a­h-i .r 'in ıbir zabiti yanında 3./9. uncu asırdaayda 70 dirhem alıyordu, fakat daima onu aileye tavsiye e~en müder-risinin teftişi ·altında bulunurdu ki bu. müder.r-is çocukları arasıra imtiluin -eder ve istediği ·zaman ev hocalarını ·va­zifelerinden afvedebilirdi [105]. En parlak vaiiyette hükümdar hocaları bu­lunuyordu. Bu vaz.ifeyi en.itibariı: şayan filoloklar memnuniyetle kabUl eder- · lerdi. Zamanını-n şupbesiz en cömert' büyükler.inden olan M u h a .m m e d İ b n 'Ab d u ll ah İ ıbn· Tahir oğlunun husust ihocası olan nahviyun­dan T h a' 1 e b 'e sarayında bir hane tahsis etti ki burada hoca ve .talebe beraber :otur.urdu.

. HergÜn y~di .tayi~ siyclh ekmek .b.ir tayin francala, yedi Pfuj-ıd ( takri­ben 3·,5 kilo ) et, bir at tayini ve ayda ıbin dirhem '[106]. 300/912 se~esind-e vez.irin oğlu Bağdat'ta oğlunun mektebe başlatilmasıiiı k'uÜuy.ordu. ·Bu 'irie­rasimde 30 kişi--zabit ve yüksek memurlar- davetı.i ·bulunuyordu. · Ev ·h.ocası 1000. dinar bahşişi aldı [107]. Hükümdar zadenin bu husust niektebinde kü­çük M a' m u n 'un yanında hocası-nın kölesi .bulunurdu. Köle yazi tahtasını M a' m u n 'un elinden ·alır -eğer silinmesi lazımsa- siler ve tekrar göğsüne·

koyardı [108]. Sarayda hoş . görüle~ · uıema·ya pansiyon verirlerdi; ·bu mak­satla iki sütun ayrıimiştı :· 1- Fukaha, 2- ulema:. Üçüncü ve· eıi iyi para alan sınıf ise Şahinşah'ın riedtmıe'rıi idi. Bıi üç .nevi' ücreti·· ayni· zaman .: da almak da mümkindi, o zaman ye ku n· ayda 300 dinar tuttugu g.ibi serbest bir ikametgah da verilirdi [109]. Falolog· İ b n D ıi r ai d (vefatı 321/-933 ) al - Muqtadir'~en beş parasız Ba~dat'a geldiği' zaman ayda 50 dinar aldı [110], Türk feylesofu a 1 - Fa .r ·ab t ( vefatı 339/950 ) Halep Emiri

[102] İbn Hauqal, s. 86 f. (103] T ha 'a ı ·i bt Kit. 'Umad

el- Mansub, Z D M G, VI, Salı ve Cuma günleri mektep yoktu ( İbn al - Mutazz II, 1; 'Abulqasim, L . VII. Daha sonraki zaman için : A­lil Ba;·r, 208; Madhal, II, 168). Ço­cuklar tebeşir ile tahta üzer.ine ya­zarlardı ( Muq. 440 ). l{ayiş ile tec­ziye olunurdu (]ai:., II, 63 ).

[104] c a h i z. -Bajan, I, 151. [105] J a q., İqad, I, 122.

. [106] i a ·q., İrşad, II, -144. [107] Kit. al - 'ujun valhada'iq.

Berlin, fol. 125 b. [108] Baihaqi ed. Şchwally, s. 620 [109] Fihrist, s: 51. . (110] Wüstenfeld, ·A ·G GW, 37,

Nr. 92.

ORTAZAMAN TÜllK ;.· İSLAM DÜNYASINDA ALiMLER 240

S a .i f ·e d d a u I a h 'tan günde .bir dirhem alıyor ve onuı:ıla kanaat edi -yordu (lll] . Bu zamanlarda bir alimin herhangi başka bir. iş veya san'at ile iştiğal · etm·esi nadiren bilinirdi. S i b g ı ( 'vefatı 344/955 ) boya satardı. Dükkanında bütün muhaddisin toplanırlardı [ni]. Sonra dar as-sunnah olan bu evini bir. al·ime medrese olarak bahş ve .icap eden vakfı da tahsis et­ti [ 113] . D .i' 1 .i c ( vefatı 351/962 ) ayni zamanda hem a.lim her tacir idi;

· vefatında 300 bi~ di.nar ( 3. milyon mark ) te.ıık~tti. Bir defa bir meslekdaşı­na .kitabını gönder.diği sırada ·.iki yaprak arasına .hir altın sikke koymuştu. Şunu söylemeyi a.det edinmişti : " Dünyada Bağdat gibi yer yoktur, Bağ­dat'ta da Qati'ah gibi ·yer yoktur, Qati'ah da Derb Abi·halef g ibi yer yoktur, Der.b Abihalef'de de benim evim gibi yoktur 11 [114] . Bir diğeri de eski Ka­hire'de t.erzilik ile •geçiniyor.du. Her hafta bir dirhem ·iki Daniq'e .bir .kamış <iikiyor onunla taayyüş ediyor ve giyiniyar ve yardım ·olarak kimseden bir l:ıar.dak su ·bi~e içmiyordu [115] . Kahirdi .diğer bir alim de (vefatı 494/1101)

kibarlara ziynet Hbası (hal' ) satmak. suretiyle geçiniyordu [116]. Zamariı­

nın en büyük filologlarından biri olan M u t a r r i z ( vefatı 345/956 )

mm ile' iştigali, ekmeğ.ini kazanmaya mani olduğundan büy.ük bir zaruret içinde bulunuyordu [ 117] . Meşhur f.ilolog İ b n Fa ri s ( v~fatı 369/979) da dirhemi hastalığının en büyuk hekimi olarak tavsif ediyor ve kendisine ahmak ·kafaların hiimet etmesi .için 1000 dinar temennı ediyordu [118] .

~·i·~ayet İslam uleması şerafet ve seyadet kazandı; Nişabur'-d~i genç

1 s f a r a' ı ·n 1 (vefatı 418/1027) mesleğ.inde . ilk olarak R u k .n e d d i n

unvanı'nı .aldı [119]. Va~tıyle· yalnız şeref unvanı olmak üzere sonradan

ehemmiyet_ kazanmış olan Şa~h al - İslam ~nvall:ı ~eydaı:ıa. çıktı. Hem de gerek İran'ı.n Aş'ari'lerinde ve g~rekse muhafazakarlarında başlıca ulema -

:. ·. . .. - - . . . larını tazim için .iki taraflı k~llanıldı (120].

B.~ müde~r.isler.in m izah . g·azetelerine mevzu olacak t~haf inanzaraları da

eksik değ.Hd·L Nahviyun'd.an ' ·a 1 - M u bar ra d ile T ha' 1 ab birbirle -

riyle o derece müsabakat etmeyi itiyat edinmişler-di ki dinleyicileri birinin

takririnden diğerini-nkine koşariardı [121].· Bir diğeri " hayatımda hiçbir

[lll] 'A b u 1 f i d a, . Anna/en, sene 339.

(112] e s- S u· b k i, II, 168. [113] Ayni eser, III, 66. · [114] e s- S u ·b k.i, II, 222. (115] e· s - S u b k 1, II, 102. (116] e s- S u b k ı, III, 297. [117] 'A b u 1 f i d a, A nna/ep,

sene 345.

[118] J a q~ iqad, II, 9. (119] A G GW. 37, Nr. 316. An­

cak 356/966 senesinde öJen ve Bu -hara saray.ında en bjiyük itibara mazhar·. olarak " vezirlerin de fev -.kın de ll bulunan ıbir . ali me ." büyük üsta~ 11 ( Şeyh Celil ) ile hitap edil­miştir (es- Subki, Tab. II, 86 ) .

(120] es - Subkz, III, 47, 117. [121 ] J a q. lrşad, II, 149.

250 ü L K ü, İKİNCİTEŞRİN ı 9 3 '

şeyi unutmadım , diye övünüyordu ve ilave· etti köle, bana kunduralarımE ver ! Köle o zaman : ayaklarınızda ya [122] !. Meşhur filolog İ .b n ·Ha­l il j a h kaba bir alimdi ; hükümdar & a i f e d da u ı ah 'nın -bulunduğıı•

bir mecliste şair M u t e n a b b i 'nin yüzürie ev:inin anahtarını Vurarak kanatmı§tı [123]. Na f ta w a i h 1 de ilmiyle haiz olduğu şöhret kadar' pisliği ve murdar kokusu -ile de meşhurdu. Lilgaviyy-un'dan C a u h ar i { vefatı 390/1000 etrafında ) nin niesaisi başına vurmu§tu. LOgatını dad har­fına kadar .imHi ettikfen sonra Nişabur'un eski' camiine gitmiş, damına çı·ka­rak hay.kırmıştı : "··.Ey ahali · ! Bu cihan d~ öyle bir iş başardım ki heniii rnisl•ini kimse başaramamıştır; şimdi de öbür cihan için hiç kimsen'in başa­ramadığı bir ·İ§ yapmak istiyor~ ! , kollarının altına bir ip -ile .iki kapu ka­nadı takarak camiin yüksek bir yerine çıktı _ ve uçmak 'istedi, fakat yere dii·­şerek öldü (124 ] . .

_:_Bit .ti-=

Almancadan çev : CEMAL KÔPR0LC

[122] J a q. İrşad, VI, s: 209. [123] İbn Hallikan ed Wüsten -

._

feld, I , 65. [124] J a q. irşad, rı, 269.

K A L' E K A P I L A .R I Yaşayan bir tarihtir kalelerin kapısı, Ortaçağ'ı yaşatan bu b_ir savaş yapısı.

Pas-lı demir kapılar asırfa~ın bekçisi,=- · Yıkık burclar geçmişin canlı bir dilekçisi • .. Nerde şimdi buranın o mağrur sahipleri? Kralların, Beylerin, saki, musahibleri~ Topraklara karıştı buradaki her heves, Gelmez oldu ·d~rinden ne bir türkil ne b1r ses .. Yığın yığın kemikler yiğit/etin başıdır, Kitabeler, m~~merle~ kal'elerin yaşıdır.'

· İçin için ağlatır, şu yosun/u pınarı; Kanadları çürümüş bu kal' e kapıları . .. ·, ·

HİKMET TURHAN DAGLIOGLU