V.~W_._8_AA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Recensie van:De geest van koning. Leopold 11 en deplundering van de Congo,Adam HOCHSCHIL.DMeulenhoff, Amsterdam, 1998

op de wereldmarkt plots veel werdbetaald, gezien de behoefte aan rubbervoor de opkomende auto- en fietsban-denindustrie. Manu militari trok men vandorp tot dorp, gijzelde men de vrouwenen de kinderen en verplichtte men demannen om de brousse in te trekken enmet rubber terug. te komen. Volgens.Hochschild werd in Congo Vrijstaat éénvan de grootste misdaden in de geschie-denis van de mensheid georganiseerd,die naar schatting tien miljoen zwartenhet leven kostte. Het gaat hier niet omeen systematische 'genocide', legtAdam Hochschild uit, men wilde de zwar-ten niet liquideren - het waren immerswerkkrachten die de rubber moestenoogsten. Maar men ging toch wel erglichtzinnig om met de levens van deinheemse bevolking. Wanneer een dorpof district er niet in slaagde zijn vereisterubberquotum af te leveren of verzetaantekende en terugvoéht tegen hetregime, doodden de soldaten van deForce Publique of de 'schildwachten'van de fubbermaatschappijen iedereendie ze tegen kwamen. Munitie wasschaars: om het aantal kogels te verant-woorden die men. gebruikt had, moestmen de handen van doodgeschoten

Het boek van de Amerikaan AdamHochschild is een bijzonder leesbaar enzelfs spannend relaas over de exploi-tatie yan Congo Vrijstaat door het regimedat Koning Leopold II er liet installeren.Bij de opdeling van Afrika door de grotemogendheden tijdens de Conferentievan Berlijn in 1884, viel Congo in han-den van Leopold 11, die reeds lang opeen kolonie zat te azen, en die zich hetimago van filantroop had aangemeten..Hij maakte slim gebruik van de interna-tionale media, om een beeld van zichzelfte creëren als zou hij in Congo ten strijdetrekken tegen de . Arabische slavenhan-

del' en de inheemse bevolking latenprofiteren van zijn mensUevendheid. Hetkwam de grootmachten wellicht goed uitdat ze Con go, die grote witte vlek inCentraal-Afrika, aan de koning der Bel-gen konden toewijzen, zodat geen vande machtsevenwichten in gevaar ge-bracht werd.

De strijd die gestreden werd inCongo Vrijstaat was echter weinigfilantropisch. Inzet was de bloedigeonderwerping van de inheemse bevol-king, eerst om het ivoor, later voor hetverzamelen van 'wilde rubber', waarvoor

. . . . . .

92

. . . . . .

Uitgelezen

zwarten afhakken en inleveren bij dedistrictscommissaris. Er bestaan versla-gen over stapels met duizenden afge-hakte handen.

hij grootschalige infrastructuurwerken inBrussel en Oostende bekostigde, riantevilla's aan de Franse Azurenkust en eenexuberante levensstijl.

Naast het vermoorden van onwilligezwarten zijn er nog andere factoren dietot de halvering van de Congolesebevolking hebben geleid:

Naast het hele verhaal van de vero-vering van Congo, met de exploten vande ontdekkingsreiziger Henry MononStanley inbegrepen, is het boek vanAdam Hochschild ook het verhaal vande eerste grote mensenrechtenbewe-ging van de twintigste eeuw. De Engels-man Edmund Dene Morel en de Ier RogerCasement voerden een felre interna-tionale campagne tegen de misdaden vanLeopold II en diens handlangers.

Honger, uitputting en ontberingHet nieuws over de rondtrekkende

Force Publique die de mannen tot dwang-arbeid zou dwingen, veroorzaakte panieken honderdduizenden mensen ontvlucht-ten hun dorpen. Als represaille namensoldaten huisdieren mee, en werdenhuizen in brand gestoken. Dit ontwricht-te volkomen de lokale subsistentie-eco-nomieën, met honger en ondervoedingtot gevolg.

Morel geraakte betrokken bij de zaakomdat hij als vloeiend Frans sprekendewerknemer van een Engelse reder, diehet goederenvervoer van. en naar deCongo Vrijstaat behartigde, naar Ant-werpen gestuurd werd om toezicht tehouden op het Iaden en lossen van deschepen. Er valt hem iets op: aan dekades van Antwerpen ziet hij schepenarriveren, tot de top van de ruimten vol-gestouwd met waardevolle ladingenrubber en ivoor. Op hun terugreis be-staat echter de vracht van deze schepenuit weinig meer dan uit legerofficieren,vuurwapens en munitie. Morel beseft dater maar één verklaring kan zijn voordeze ongelijke ruil: slavenarbeid. Sindsdat moment bijt hij zich vast in de affaireen slaagt hij erin om het schandaal inde media aa~ te kaarten en wereldwijdhet verzet te organiseren.

ZiekteVeel Congolezen kwamen om het

leven door ziekte. Europeanen en Afro-Arabische slavenhandelaars brachtenziekten naar de binnenlanden van Congo,die daar niet eerder bekend waren.

Het dalende geboortecijferVerwonderlijk is het niet dat als

mannen weken achter elkaar het woudworden ingestuurd op zoek naar rubber,terwijl ondertussen half-uitgehongerdevrouwen gegijzeld werden, dat er danminder kinderen geboren werden. Mis-sionarissen merkten later op dat eenhele generatie kinderen ontbrak, name-lijk zij die in de periode van 1896 tot1903 zouden geboren zijn, de periodewaarin de rubbercampagne op zijnhoogtepunt was.

Een medestander van Morel was deIer Roger Casement, die Brits consul inCongo .was. Hij kreeg de opdracht vanhet Britse Ministerie van BuitenlandseZaken om verslagen te maken over hetreilen en zeilen in Conga Vrijstaat,nadat in mei 1903 een protestresolutietegen Conga aangenomen was in het

Voor Leopold II was de Congo Vrij-staat zijn persoonlijk wingewest: drie-entwintig jaa.r lang zorgde het gebiedvoor gigantische inkomsten, waarmee

93

0.'.""..' ...

boek gebaseerd op het historisch onder-zoek van de bescheiden Jules Marchal.Nog een andere Belg, Daniel Vangroen-weghe, publiceerde een boek overdezelfde materie, Rood rubber (Kritak),en ook hij bezorgde de Amerikaansejournalist Hochschlld de nodige infor-matie. De verdienste van de Amerikaanis zeker wel dat hij van de overvloed aaninformatie een spannend boek heeftgemaakt. Deze verdienste blijft na deerkenning van zijn bronnen even groot.

Britse parlement. Casement trekt naarhet binnenland en constateert inder-daad de gruwelen van de 'uitbuiting'. Inzijn dagboeken geeft hij explicieter danin Zijn zakelijke rapporten uitdrukkingaan zijn afschuw: "29 augustus. Bongan-dan ga rubber-'markt' gezien; niets dangeweren - ongeveer twintig gewapen-de mannen; De bevolking 242 mannenmet rubber allemaal bewaakt als gevan-genen. Dit 'handel' noemen is het top-punt van leugenachtigheid. (...) Schan-delijk, verfoeilijk systeem."

Ondanks het bestaan van deze eer-dere Belgische boeken over de geschie-denis van Congo Vrijstaat, die blijkbaaraan mij voorbij zijn gegaan, was dit boekvoor mij een geweldige eye-opener. Metpermissie, misschien is dit wat onge-woon in een recensie, maar ik toon hiereven mijn- betrokkenheid bij de zaak. Ikben zelf geboren in Bukavu in 1953, intoenmalig Belgisch-Congo. Mijn ouderszijn na de tweede wereldoorlog in een'idealistische bui' naar Congo getrokken.Mijn moeder was germaniste. Een paterScheutist die in Vlaanderen lichtbeel-den kwam tonen over Belgisch-Congo,o.a. over een school in Bukavu, slaaktede noodkreet dat de humaniQra-:diplo-ma's van de leerlingen op die middel-. bare school niet zouden gehomolo-

geerd kunnen worden als er niet eengermaniste zou bijkomen in het leraren-corps. Prompt bood mijn moeder zichaan, zodat zij het volgende schooljaarstond les te geven in Bukavu, aan dekinderen van Belgische kolonialen - enaan enkele zwarte kinderen. Het was-dus niet om rubber of ivoor dat mijnouders naar de kolonie trokken, maarwel om er 'onderwijs' en 'beschaving' tebrengen. Mijn herinneringen aan dezeven eerste jaren van mijn leven zijnzonder uitzondering 'harmonieus'.Ontdekken wat er allemaal preciesvoorafging aan de inlijving van deze

Na de publicatieporten vinden de leelkaar,. en wordt deHervorming van de

Ook de Belg Jules Marchal, gepen-sioneerd diplomaat, raakt op een haasttoevallige wijze betrokken bij de zaak.In de jaren zeventig was hij ambassa-deur van België in een groep van drielanden in West-Afrika: Ghana, Liberia enSierra Leone. Op een dag valt zijn oogop een artikel in een Liberiaanse krantwaarin tussen neus en lippen gewaggemaakt wordt van de tien miljoendoden in Leopolds Congo. Hij stuurt eenbrief naar de minister van BuitenlandseZaken in Brussel, met het oog op eenrectificatie in de Liberiaanse krant, enhij vraagt om meer informatie over debewuste periode. Een antwoord op diebrief kwam er echter niet, wat hem déednadenken. Na zijn pensionering in-1989dook hij in de archieven om deze peri-ode te bestuderen - na allerlei weer-standen te hebben overwonnen. MenwH de immers het archief van Buiten-landse Zaken liefst gesloten houden.Volgens Jean-Pierre Rondas die in hetRadio 3-programma 'Wereldbeeld' eenuitzending besteedde aan het boek vanAdam Hochschild, is eigenlijk veel vanhet basismateriaal van Hochschilds

. . . . .94

van Casements rap-r en de Engelsman'Vereniging voor deCongo' gesticht.

Uitgelezen

streek als 'Belgische kolonie' .is eenschok. Er is natuurlijk een vaag besefdat het koloniaal regime niet altijd even"zachtzinnig. was. Ook dat de hoogge-stemde verhalen over het 'civiliseren'van de zwarten een legitimatie warenvoor puur winstbejag, besef ik wel. Endat er bloed kleefde aan de handen vanLeopold 11, besefte ik ook, o.a. door hettoneelstuk van Hugo Claus over detweede koning der Belgen. Maar eerlijkgezegd: ik had geen enkel besef van demethodische d,.wangarbeid waaraan dezwarte bevolking in Congo op de meestgewelddadige manier onderworpenwerd. En evenmin besefte ik dat miljoe-nen zwarten het leven verloren.

Weinigen in België liggen wakker vande vroege geschiedenis van hun ex-kolonie. Velen leven blijkbaar zorgeloosmet een gigantische blinde vlek in hungeheugen.

Zou het niet de taak van zo'n Konink-lijk Museum van Midden-Afrika moetenzijn om de vele jongeren die het museumbezoeken te informeren over de hélegeschiedenis van Congo, en deze blin-de vlek in het collectief geheugenstelselmatig weg te werken? Is het nietbelangrijk dat in dit museum ook plaatswordt ingeruimd voor de feiten die in deboeken van Jules Marchal, Daniel Van-groenweghe en Adam Hochschild opeen rijtje worden gezet. Wanneer wordthier werk van gemaakt? '

H~t Koninklijk Museum van Midden-Afrika biedt onderdak aan een van degrootste verzamelingen Afrikaanse kunstter wereld. Er zijn allerlei uitgestaldevoorwerpen te zien, van Stanleys hoedtot Leopolds wandelstok. Eén zaal volmet wapens en uniformen is gewijd aande 'antislavernijcampagne' van de jarennegentig van de vorige eeuw - tegen de'Arabische' slavernij uiteraard. Op eengedenkplaat staan de namen van enkeletientallen officieren van de Force Publi-que die 'in Afrikaanse aarde rusten'.Andere gedenkplaten dragen de namenvan andere blanke pioniers die in Congostierven. Je vind er,ook opgezette wildedieren: olifanten, chimpansees, gorilla's.In vele vitrines zijn voorwerpen te vin-den van de uiteenlopende Congoleseculturen: speren, maskers, beeldhouw-werk, manden, scepters enz...

Stel je voor d~t in Duitsland eenmuseum over de tweede wereldoorjogzou bestaan, zonder enige verwijzingnaar de vervolging 'van de joden en degenocide. Onaanvaardbaar, niet? Is watontbreekt in het Konir:-klijk Museum vanMidden-Afrika niet even onaanvaard-baar?

Frederik Janssens

Post Scriptum:Jules Marchal

Ik zocht, naar aanleiding van dezerecensie, één van de bronnen van AdamHochschild op, namelijk Jules Marchal,de gepensioneerde Belgische diplo-maat, die zich verdiept in ons koloniaalverleden. Hij beweert dat er geen enkelefeitelijke fQut staat in het boek van Hoch-schild.

Maar van het grote onrecht van de\

bloedige dwangarbeid zoals diè inCongo Vrijstaat georganiseerd werd, ishier geen spoor te bekennen. In zekerezin belichaamt dit museum het 'grotevergeten' waarover Hochschild het inhet laatste hoofdstuk van zijn boek heeft.

Evén wijzen op de boeken van Jules.Marchal. Beeds 6 boeken verschenenvan zijn hand onder de schuilaam A.M.Delathuy. Het boek dat dezelfde periode

,..g!

,

bestrijkt als het boek van Adam Hoch-schild heet Het verloren paradijs. DeKongostaat van Leopold 1,. Het ver-scheen bij De Standaard, maar omwillevan uitgeversperikelen werd het nauwe-lijks gedistribueerd.

De periode die Jules Marchal mo-menteel bestudeert is de periode tussen1910 en 1945, de tijd van Belgis'chCongo. Hij beschrijft de activiteiten vande Union Minière en wat er gebeurde inde goudmijnen van Kilo-moto. VolgensMarchal is de toestand in Congo na deoverdracht door Leopold II verschrikke-lijk gebleven. Alle arbeid was dwang-arbeid. Slaven werden geleverd door destaat. Hij beseft wel: "Wat ik schrijf zaldoor de Union Minière resoluut ontkendworden, maar ik houd mij strict aan degedocumenteerde feiten!". Pas in dejaren vijftig werd de toestand beter i~Belgisch-Congo.

Frederik Janssens

. . . .96