Rang 3 4.pdf

SCILEANNA SÁBHÁILTEACHTA PEARSANTA DO

RANG A TRÍ AGUS RANG A CEATHAIR

An Clár Bí Sábháilte

a

CÚRSA CEACHTANNA DO

RANG A TRÍ AGUS RANG A CEATHAIR

AN CLÁR BÍ SÁBHÁILTE

Scileanna Sábháilteachta Pearsanta do Leanaí i Rang a Trí agus Rang a Ceathair

le Rose Cullen, Maria Lawlor agus Deirdre MacIntyre

Europus a d’aistrigh

Glactar buíochas le gach múinteoir, tuismitheoir agus leanbh a ghlac páirt i ndréachtú na gceachtanna seo

© Clár Coiscthe Drochíde ar Pháistí (1998)

b

TOPIC XXXXX

Brollach Leathanach 1

Réamhobair Leathanach 2

Múineadh An Chláir Bí Sábháilte Leathanach 5

Mothú na Sábháilteachta agus na Neamhshábháilteachta Leathanach 7

Bulaíocht Leathanach 11

Teagmháil Coirp Leathanach 16

Scéalta Rúin / Ag Déanamh Scéala Leathanach 20

Strainséirí Leathanach 24

Seiceáil Foghlama Leathanach 27

Amhráin Leathanach 28

Bileoga Oibre Leathanach 29

c

CLÁR

d

TOPIC XXXXX

Tugann na ceachtanna Bí Sábhailte do Leanaí iRang a trí agus Rang a ceathair faoi níos móforbartha a dhéanamh ar scileanna sábháilteachtapearsanta. De réir mar a éiríonn na leanaí níosneamhspleáí, méadaíonn a bhfreagracht assábháilteacht phearsanta. Déantar atreisiú armhothúcháin na sábháilteachta a aithint marmhothúcháin “Maith” agus ar mhothúcháin naneamhshábháilteachta a aithint mar mhothúcháin“Dona”. Múintear dóibh conas mothúcháinneamhshábháilte a aithint agus a thuiscint agusconas déileáil leo. Maidir le bulaíocht, tugann naceachtanna seo tuilleadh deiseanna do na leanaíscileanna a fhorbairt a chuirfidh ar a gcumasdéileáil leis an bhfadhb seo. Déantar cíoradh níosmine ar na saincheisteanna a bhaineann le hinsinti dtaobh bulaíochta. Spreagtar leanaí chun adtuiscintí ar theorainneacha pearsanta agus spáscoirp a fhorbairt agus treisítear na straitéisísábháilteachta a bhaineann le mí-úsáid fhisiciúilagus le mí-úsáid ghnéis. Cuirtear réimse níosleithne géarchéimeanna i láthair sa cheacht abhaineann le rúin agus insint agus déantar forbairtagus cleachtadh ar straitéisí sábháilteachta agus arfhreagraí. Sa cheacht a bhaineann le strainséirítugtar an chéad bhlaiseadh do na leanaí dentuairim go bhfuil an fhreagracht orthu féinroghanna sábháilte a dhéanamh nuair a bhíonnsiad amuigh faoin saol.

Ba cheart go múinfí an Clár Bí Sábháilte igcomhthéacs Oideachais sláinte, phearsanta agusshóisialta. Tá an clár bunaithe ar na buneilimintíseo a leanas (a bhfuil gach ceann acu ina chuidlárnach de churaclam OSPS).

1. Féin-mheas leanaí a chothú.

2. Féin-mhuinín leanaí a chruthú.

3. Cabhrú le leanaí a bheith teanntásach.

4. Cabhrú le leanaí a gcuid mothúchán a aithintagus a chur in iúl.

1

BROLLACH

BÍ SÁBHÁILTERANG A TRÍ AGUS RANG A CEATHAIR - BROLLACH

Mé féin

Síniú Tuismitheora/Cosantóra................

I gcomhthéacs leathan an Oideachais sláinte,phearsanta agus shóisialta, moltar an réamhobair /obair chomhthreomhar seo a leanas. Tá roinnt denobair seo mar chuid de churaclam an OSPS agus níbhaineann sé leis an gClár Bí Sábháilte amháin.

MothúcháinSula gcuirtear ceachtanna Bí Sábháilte i láthair, tásé tábhachtach gur féidir le leanaí mothúcháináirithe a aithint agus a ainmniú agus go mbeidh goleor deiseanna acu chun ábhar na mothúchán aphlé go ginearálta. Is féidir na díospóireachtaí seo ashníomh isteach tríd an gcuraclam in áiteanna arnós fhorbairt teanga scríofa agus labhartha,oideachas creidimh, drámaíocht, filíocht agusscéalta. Is féidir le tuismitheoirí agus múinteoirícabhrú le leanaí a fhoghlaim go dtugann ár gcuidmothuchán tuiscint níos fearr dúinn orainn féin. Tásé tábhachtach chomh maith go bhfoghlaimíonnleanaí conas déileáil le mothucháin áirithe agusconas iad a chur in iúl sa tslí cheart.

Féin-mheasTá sé tábhachtach, chun a chinntiú go gcuirtear anclár i láthair i gceart, go dtapaíonn múinteoirí,tuismitheoirí agus daoine fásta eile a mbíonntábhacht leo i saol an linbh gach deis chun féin-mheas agus féin-mhuinín an linbh a fhorbairt. Bachóir ó cheart go ndéanfaí na gníomhaíochtaí ashníomh isteach síos tríd an gcuraclam. Tá sétábhachtach gurb iad na straitéisí céanna ad’úsáidfí sa scoil agus sa bhaile.

Is é an teaghlach an timpeallacht fhoghlama istábhachtaí ó thaobh an linbh fós. De réir taighde arinne Coopersmith (I.N.T.O.1995) leagadh béim arthrí bhunchoinníoll atá lárnach d’ardmhothú féin-mheasa a fhorbairt i dtimpeallacht an bhaile:

• Grá agus cion neamhchoinníollach.

• Teorainneacha soiléire a bheith i bhfeidhm goseasta.

• Meas shoiléir ar na leanaí a bheith le tabhairtfaoi deara.

Bíonn an bhunchloch ar a dtógann leanaí a gcuidféin-mheasa leagtha amach sula dtagann siad arscoil. D’fhéadfadh, áfach, go mbeadh tionchar an-mhór ag taithí an linbh ar scoil ar a c(h)uid féin-mheasa. “Baineann trí choinníoll le cruthú ethosagus atmaisféir a chuidíonn leis an gcineál

foghlama a mhéadaíonn an fhéinmheas. Is iad nacoinníollacha sin bá, glacadh agus fírinneacht”(INTO 1995)

Tá ardmhothú féin-mheasa riachtanach doshástacht agus do shonas pearsanta an linbh. Tá sétábhachtach mar sin go dtugann an scoil agus anbaile ceann ar aghaidh faoi chur chun cinnfhorbairt chomhleanúnach mhothú ceart féin-mheasa sna leanaí. Tá aire, sábháilteacht agus gráde dhíth ar gach leanbh. Teastaíonn uathu athuiscint chomh maith go bhfuil meas orthu sabhaile, sa scoil agus sa seomra ranga.

Roinnt moltaí chun féin-mheas leanaí afhorbairt.Níl sna gníomhaíochtaí seo a leanas ach moltaíamháin. Tharlódh go mbeadh gá ag an múinteoirathruithe a dhéanamh ag brath ar aois agus archumas na leanaí.

• Spreag na leanaí chun ról gníomhach aghlacadh i dtionscnaimh agus in eachtraíranga/scoile.

• Déan iad a mholadh agus múin do na leanaíconas glacadh le moladh go grástúil.

• Bíodh ‘Am Éisteachta’ ann. Glacann anmúinteoir le ról an ‘éisteora’.

• Lig do na leanaí a gcuid tuairimí pearsantaagus a gcuid mothúchán a chur in iúl.

• Spreag na leanaí chun labhairt faoi athruitheéagsúla a raibh orthu déileáil leo.

• Lig do na leanaí labhairt faoi bhotúin adhéanamh agus faoina bheith ag foghlaimuathu.

• Tabhair freagracht éigin do gach leanbh sarang más féidir. Athraigh thart na freagrachtaígo rialta. Is féidir le tuismitheoirí na leanaí aspreagadh chun tascanna a dhéanamh dóibhféin agus dá gcuid deartháracha agusdeirfiúracha óga.

• Cuir béim ar bhuanna na leanaí: abair godíreach cad iad féin.

• Ba chóir do thuismitheoirí agus do mhúinteoirína leanaí a spreagadh chun labhairt faoinméid a tharlaíonn dóibh gach lá.

• Déan tascanna a leagadh amach ag leibhéalatá inshroichte ag na leanaí.

2

RÉAMHOBAIR / OBAIR CHOMHTHREOMHAR

• Is féidir le tuismitheoirí agus múinteoirí cabhrúle leanaí roghanna a dhéanamh trí cheisteannaa chur orthu i dtaobh a gcuid roghannapearsanta.

• Coimeád féilire de nithe a bhíonn bainte amachag an rang, m.sh, d’oibrigh na leanaí go maithle chéile; d’fhoghlaimíodar conas(gníomhaíocht chuí); d’imríodar an cluiche gomacánta.

Ar deireadh, agus sinn ag iarraidh féin-mheasleanaí a fhorbairt, nochtann an tslí a labhraimidleo mórán i dtaobh an mheasa atá againn orthu.

• Maith an buachaill/cailín, is pictiúr an-deas ésin. Is breá liom an tslí ar tharraing tú antuath sa samhradh. Cad a thaitníonn leat féinfaoi?

• Is fearr liom é nuair nach mbíonn tú ag béicíl.

• B’fhéidir go gcuimhneofá ar scríbhneoireachtníos mó a úsáid an chéad uair eile.

• Má bhíonn cabhair uait abair liom é.

• Bhí a fhios agam go mbeifeá ábalta é adhéanamh.

Rinneadh cúram ar leith an bhéim a chur ar antaobh dearfach sna samplaí seo go léir. Is beagcabhair d’fhéin-mheas an linbh é a rá leis gombíonn a c(h)uid scríbhneoireachta i gcónaí ró-bheag agus is lú fós é a rá leis go gcuireann sé feargort nuair a bhíonn sé ag béicíl. Tá “Má bhíonncabhair uait abair liom é,” níos inghlactha ná“Cabhróidh mé leat murar féidir leat é adhéanamh,” mar fágann sé roinnt smachta ag anleanbh. Is léir go n-oibríonn “Bhí a fhios agam gombeifeá ábalta é a dhéanamh,” níos fearr ná“Bhuel, tá sé déanta agat ar deireadh thiar thall.”

TeanntásIs é is brí le teanntás ná a bheith in ann seasamh arson do chearta gan a bheith bagrach. “Táféinmheas agus teanntás fite fuaite ina chéile, iséard ar bhealach atá i dteanntás ná léiriú arfhéinmheas ard” (INTO 1995). Tugann naceachtanna Bí Sábháilte cead do leanaí ‘níl’ a rá agamanna áirithe. Sa tslí sin is féidir leo cabhrú leteanntás leanaí a fhorbairt. Tá comhoibriú aguscomhcheangal idir tuismitheoirí agus múinteoiríriachtanach.

Roinnt moltaí chun teanntás leanaí afhorbairt.

• Déan na leanaí a spreagadh chun díriú isteachar na rudaí is féidir leo a dhéanamh. Marshampla, cad is féidir leo a dhéanamh anoisnárbh fhéidir leo a dhéanamh dhá bhliain óshin.

• Cabhraigh le leanaí staidiúir mhaith agusiompar coirp teanntásach a fhorbairt tríchorpoideachas agus trí rangannadrámaíochta.

• Cuir i gcuimhne do na leanaí gur féidir leodiúltú do theagmháil coirp nach dtaitníonn leo.Tá an-éifeacht le baint as úsáid “Abair go”. Isféidir leis seo cabhrú le leanaí a dhéanamhamach agus a phleanáil cad a dhéanfaidís agócáidí éagsúla.

Abair go mbíonn d’aintín nó d’uncail i gcónaíag baint líomóg as do phluca, cad is féidir leata dhéanamh? Abair go mbíonn do Mhamaí nódo Dhaidí i gcónaí ag tabhairt bosóg duit ar docheann agus ní thaitníonn sé leat?

• Tabhair seans do leanaí diúltú do bhulaíocht.

• Múin do na leanaí cad is ceart a dhéanamh igcásanna éigeandála éagsúla. Cad a dhéanfádá mbuailfí breoite do Mham agus gan aonduine eile a bheith sa teach? . Cad a dhéanfádá mbeadh do chara i gcruachás agus é/í salinn snámha? Cad a dhéanfá dá rachfá amú istaid pheile?

• Glacann an múinteoir leis go bhfuil na leanaíag éirí níos neamhspleáí agus níos muiníní astuféin. Múintear dóibh conas ócáidí a aithint ambeadh gá acu fós cabhair a lorg nó “Níthuigim” a rá.

Teorainneacha Pearsanta agus SpásCoirpMúin do na leanaí an bhrí atá le “pearsanta” agus“príobháideach”. Déan iad a spreagadh chun agcuid míniúchán féin a thabhairt ar dtús. Marleanúint air seo déan plé ar an ngá a bhíonn acu lespás agus príobháideachas agus cuir ina luí orthuan tábhacht a bhaineann le tuiscint a bheith acu dodhaoine eile a dteastaíonn uathu a bheith leo féin óam go ham.

3


Scileanna Sábháilteachta EileRoimh thosú ar scileanna sábháilteachta pearsantaa chur ós comhair leanaí tá sé rí-thábhachtach gobhfuil scileanna sábháilteachta foghlamtha acu igcúrsaí eile ar nós sábháilteacht bóthair,sábháilteacht uisce, rialacha i dtaobh charrthaistil,busthaistil nó rothaíochta. Tá an tábhacht chéannaag baint le sábháilteacht leighis a bheithfoghlamtha acu.

Forbairt Ghluaise agus TeangaChun cur le héifeacht an chláir Bí Sábháilte is fearrgo mbeadh cur amach ag leanaí ar ghluais nagceachtanna roimh thosú orthu.

4


Soláthraíonn an clár Bí Sábháilte cur chuigecuimsitheach lánpháirtiúil atá céimnithe de réirforbartha chun scileanna sábháilteachta pearsantaa mhúineadh do leanaí. Clúdaíonn an tasc seotraenáil agus comhoibriú tuismitheoirí, múinteoiríagus an phobail i gcoitinne i dtaobh chosaint leanaíagus ansmacht orthu a chosc.

Tá cúrsaí na gceachtanna curtha in oiriúint de réirforbartha. Úsáidtear cur chuige ilmheán chun curle sealbhú foghlama agus coincheapa. Tugtar nacoincheapanna isteach de réir a chéile. Tóganngach ceacht nua go nádúrtha ar an gceacht achuaigh roimpi. Tá cuid mhór de chlár Bí Sábháiltebunaithe ar phróiseas agus ar bhunú phatrúiniompair mar atá i réimsí eile de churaclam an OSPS.Dá bhrí sin, cuireann an próiseas múinteoireachtabéim ar fhoghlaim ghníomhach agus arrólghlacadh. Ní leor go gcuimhneodh na leanaí arna scileanna sábháilteachta pearsanta afhoghlaimeoidh siad, beidh orthu na scileanna afheidhmiú ó lá go lá chomh maith.

Tá an bhéim síos trí chlár na ceachta ar an taobhdearfach. Tugann sé seo bunús slán chun déileáil lesuíomhanna a chuirfeadh isteach ar shábháilteachtleanaí. Bíonn mórán múinteoirí ag súil le leibhéaláirithe náire nó ‘baois’ nuair a thosaíonn siad arphlé a dhéanamh ar thadhall neamhoiriúnach. Isféidir déileáil leis seo trína bheith réidh don náire athagann ag an tús ar an bpáiste agus míniú gur rudnádúrtha í an náire sin.

Toisc gurb é bunteachtaireacht an chláir BíSábháilte gur féidir agus gur chóir do leanaí aonfhadhb a bhíonn acu a insint do dhuine fásta, isféidir leanbh a spreagadh chun a rún a ligint leis anmúinteoir. Ba chóir go mbeadh cur amach agmúinteoirí ar threoracha na Roinne Oideachais idtaobh conas is ceart déileáil le drochamhras faoimhí-úsáid leanaí nó a leithéid a nochtadh.

Bunrialacha a leagadh amachRoimh thosú ar na ceachtanna Bí Sábháilte amhúineadh, ba chabhair do mhúinteoirí am achaitheamh ar roinnt bunrialacha a leagadhamach do chur i bhfeidhm an chláir. I measc narialacha d’fhéadfadh a leithéid seo a bheith ann:seans a thabhairt do gach duine labhairt; gan ceadcur isteach agus daoine eile ag caint; meas a bheithag leanaí ar a chéile agus ar na daoine fásta igceannas; rúndacht; tacaíocht a thabhairt dá chéile;cothrom na féinne.

RólghlacadhIs cuid bhunúsach den chlár ceachtannarólglacaidh. Ba cheart seans a bheith ag leanaí nacoincheapanna a chur i bhfeidhm. Tá sétábhachtach, dá bhrí sin, oiread is féidir leanaí abheith páirteach sna ceachtanna seo. Is féidir leDráma /Corpoideachas deiseanna a chruthú dothuilleadh cleachtaidh ar na scileanna seo.

Tabhair seans do na leanaí ról a ghlacadh. Agdeireadh an cheachta déan deimhin de go mbeidhseans acu an ról a fhágáil ina ndiaidh agus teachtar ais chucu féin arís. Chun cabhrú le leanaí an róla fhágáil, b’fhéidir gur mhaith le múinteoirí ligintdo na leanaí scairf, crios muinchille nó bandaláimhe a chaitheamh mar chomhartha go bhfuilsiad ag glacadh rólanna. Nuair a bheidh anrólghlacadh thart bainfear an comhartha áirithe sinagus beidh siad ar ais chucu féin arís. Ag deireadhceachtanna rólghlacaidh tabhair seans do leanaímachnamh a dhéanamh ar an bpróiseas agus cialla bhaint as.

Tabhair faoi deara: Ba chabhair iad na ceachtannarólghlacaidh ar an bhfístéip Bí Sábháilte chun tosú arrólghlacadh a dhéanamh.

Ciorcal CainteB’fhéidir gur mhaith le múinteoirí Ciorcal Cainte adhéanamh leis na leanaí, ó am go ham i rith chur ibhfeidhm an chláir. Is féidir le Ciorcal Cainteféinmheas na leanaí a fheabhsú agus comhoibriúníos fearr a chruthú sa scoil má dhéantar go rialtaé.

Modh: Suíonn na leanaí i gciorcal. Déanann gachleanbh a ainm a rá mar aon le pointe amháindearfach mar gheall air féin. Críochnófar ancluiche nuair a bheidh seans faighte ag gachleanbh. D’fhéadfaí téama difriúil a úsáid gach uair,m.sh. Is/Ní maith liom…; Táim go maith ag…;Cabhraím le…

Tharlódh go mbraithfeadh múinteoirí áirithemíchompordach i dtaobh Chiorcal Cainte adhéanamh. Is chun tairbhe é, áfach, a bheith suitei gciorcal, fiú agus ábhair Bí Sábháilte á bplé.Cruthaíonn ciorcal mothúchán na haontachta agusan chomhionannais. Dhéanfadh sé rólghlacadhníos éasca agus chuirfeadh sé fonn ar leanaí páirt aghlacadh ann.

5

MÚINEADH AN CHLÁIR BÍ SÁBHÁILTE

Úsáid Scéalta agus DántaÚsáidtear scéalta agus dánta trí cheachtanna BíSábháilte chun na leanaí a thabhairt isteach ar nahábhair éagsúla. Is féidir leis na leanaí dlúthbhainta fheiceáil idir iad féin, na carachtair agus an méida tharlaíonn dóibh gan a bheith ró-sháite sa scéal.

Tabhair faoi deara: Tharlódh go mba ghá donmhúinteoir na chéad ainmneacha a úsáidtear snascéalta agus sna dánta a athrú d’fhonn náire nó mí-chompord a sheachaint ar leanaí sa rang a bhfuil nahainmneacha sin orthu.

Obair EalaíneLíníocht, collage agus péinteáil na príomh-ghníomhaíochtaí a úsáidtear sa chlár. Bíonn ObairEalaíne an-bhainteach le hábhar nuair is ag obairle naíonáin agus leanaí le deacrachtaí litearthachtaa bhíonn an múinteoir.

Plé RangaIs modheolaíocht thábhachtach é seo a úsáidtear sachlár. Is cóir go ndéanfadh an múinteoir deimhinde go mbeadh gach gné bainteach leis an ábhar abheidh á phlé ag leibhéal a bheidh oiriúnach d’aoisagus céim fhorbartha na ndaltaí.

Cluichí agus Obair GhrúpaBaintear úsáid as na gníomhaíochtaí seo chuncomhoibriú agus meas ar a chéile a fhorbairt snaleanaí, agus chun cabhrú leo oibriú mar chuidd’fhoireann chun comhsprioc a bhaint amach.

Aiseolas na Múinteoirí faoin gClárRinne múinteoirí a thuairisc gur chuir an clár gomór leis an gcaidreamh eatarthu féin agus a gcuiddaltaí. Thosaigh leanaí ag féachaint ar mhúinteoirímar dhaoine a bhféadfaidís rún a ligint leo agusbhraith na múinteoirí, san am céanna, go raibhsiad níos eolasaí ar chomharthaí guaise leanaí.Nochtaigh na ceachtanna ábhair nach mbeadhpléite sa rang roimhe seo agus thug siad seans doleanaí a gcuid neamhchinnteachtaí, dabht aguseagla a chur in iúl. Dúirt mórán tuismitheoirí anrud céanna.

Measúnú“Seiceáil na Foghlama ” a thugtar ar an gcuiddheireanach de cheachtanna Bí Sábháilte. Tá sé rí-thábhachtach go roghnófaí gníomhaíochtaí cuí óngcuid seo den chlár chun dul siar agus measúnú adhéanamh go córasúil. Tugann rólghlacadh ar nascileanna sábháilteachta léargas maith ar a bhfuilfoghlamtha ag na leanaí. Treisíonn cleachtadh anfhoghlaim seo. Trí shúil a choimeád ar na leanaí saseomra ranga, ag am sosa, i rith cluichí agus i rithturasanna scoile bainfidh an múinteoir eolastábhachtach amach i dtaobh na foghlama abhíonn déanta ag na páistí ar na scileannasábháilte. Tabharfaidh sé seo deis don mhúinteoirgníomhaíochtaí a leagadh amach ag dul siar ar nahábhair a bhfuil fadhb ag na leanaí leo. Is féidirtéamaí ón gclár Bí Sábháilte a shníomh isteach ingníomhaíochtaí eile ar nós ealaín, drámaíocht,oideachais creidimh nó codanna eile de churaclaman OSPS a bheadh bainteach le hábhar. Táathdhéanamh seasmhach agus pleanáilte ar nahábhair riachtanach i gcomhair teagaisc.

6

MÚINEADH AN

CHLÁIR BÍ SÁBHÁILTE

7

CEACHT 1MOTHÚ NA SÁBHÁILTEACHTA AGUS MOTHÚ NA NEAMHSHÁBHÁILTEACHTA

Fad Múinteoireachta (meastachán ) - Dhácheacht 30 nóiméadSa cheacht seo tugtar an deis do leanaí mothúcháindhearfacha phearsanta a insint agus a phlé agleibhéal atá oiriúnach dá n-aois. Tugtar an chéadbhlaiseadh dóibh den choincheap go n-insíonn agcuid mothúchán dóibh faoina gcuid taithí saoil.Múintear do na leanaí conas dul i ngleic lemothúcháin dhiúltacha i slí a chuireann asábháilteacht chun cinn agus a dhéanann iad achosaint.

Mothú na Sábháilteachta Inniu beimid ag caint faoi mhothúcháin. Déanannan múinteoir dul siar ar obair atá déanta armhothúcháin in áiteanna eile ar an gcuraclam.

Tóg gach ceann ar leith de na habairtí seo a leanasagus iarr ar na leanaí iad a chríochnú nó déan anclár dubh a roinnt ina cheithre chuid agus iarr arna leanaí liostáil a dhéanamh ar na hamanna abhraith siad áthasach, muiníneach, sábháilte, gráag duine éigin dóibh

Mothaím áthasach nuair…

Mothaím muiníneach nuair…

Mothaím bródúil nuair…

Mothaím grá duine dom nuair…

Is leat féin do chuid mothúchán agus tá a lánmothúchán éagsúil againn go léir. Tugann dochuid mothúchán eolas duit fút féin agus faoin saolmórthimpeall ort. Tá sé tábhachtach do chuidmothúchán a chur in iúl. Pléigh leis na leanaíconas a chuireann siad mothúcháin in iúl agus céleis/léi a bpléann siad iad. Bain úsáid as nasamplaí seo a leanas chun a léiriú cad atá i gceistagat.

• Abair gur thug do chara Debbie bronntanas an-deas duit le haghaidh do bhreithlae Conas amhothófá? Conas ab fhéidir leat anmothúchán seo a chur in iúl do Debbie?

• Abair gur bhain do dheartháir an chéad áitamach i rás éigin. Conas a mhothófá? Cad adéarfá leis?

• Abair go ndeachaigh tú ar thraein na bpúcaí led’aintín agus go raibh tú chomh scanraithe singur thosaigh tú ag screadaíl. Ansin chuird’aintín a lámh thart ort agus dúirt sí leat gombeadh gach rud ceart go leor. Conas amhothófá? Cad a déarfá léi?

Iarr ar na leanaí cur síos a dhéanamh duit ar anhócáidí a mbraitheann siad sábháilte, na háiteannaa mbraitheann siad sábháilte iontu agus na daoinea mbraitheann siad sábháilte leo. Mínigh dóibh gombeidh tú ag baint úsáide as an téarma mothúchán“Maith” mar théarma ginearálta do na hamanna abhraitheann siad sábháilte síos tríd na ceachtanna.

Mothú na Neamhshábháilteachta Sa chuid dheireanach den cheacht bhíomar ag caintar mhothúcháin “Maith” agus luamar samplaí dena rudaí go léir a thugann mothúcháin “Maith”dúinn agus a thugann le fios dúinn go bhfuilimidsábháilte. Ach ní bhíonn mothúcháin “Maith”againn an t-am go léir. Uaireanta b’fhéidir nachmbraithimid sábháilte. Táimid chun mothúcháin“Dona” a thabhairt ar na mothúcháin seo. Ismothúcháin “Dona” iad na mothúcháin go léir ambraithimid neamhshábháilte dá mbarr, m.sh.,nuair a bhímid imithe amú nó nuair a bhímidbuartha faoi rud éigin.

Iarr ar na leanaí samplaí de mhothúcháin “Dona”a thabhairt. Déan iarracht freagraí a fháil ónoiread leanaí sa rang agus is féidir. Scríobh nafreagraí ar an gclár dubh. Roghnaigh na samplaí abhaineann le bheith neamhshábháilte. Mínighdóibh go mbeidh tú ag díriú isteach ar namothúcháin seo agus ar cad is féidir a dhéanamhmar gheall orthu.

Má fhaigheann tú mothúchán “Dona” nó mábhraitheann tú neamhshábháilte, is féidir leat rudéigin a dhéanamh faoi. Is féidir leat rud éigin adhéanamh chun an ruaig a chur ar an mothúchán“Dona” sin agus a bheith sábháilte arís.

Rialacha má théann tú amú.Rud amháin a thabharfadh mothúchán “Dona”duit ná dul amú ar shráid mhór ghnóthach.Dá rachfá amú ar shráid mhór ghnóthach, cad abfhéidir leat a dhéanamh?Ar tharla sé seo riamh duitse? Conas a mhothaightú?

Déan iarracht oiread is féidir samplaí a fháil ó naleanaí agus pléigh na réitigh a thugann siad. Is é

CUSPÓIRÍDeis a thabhairt do na leanaí na hamanna abhraith siad sábháilte agus neamhshábháilte aphlé.

Cabhrú leis na leanaí ócáidí a bheadhcontúirteach a thuar roimh ré.

A chur ar chumas na leanaí slite praiticiúla aaimsiú chun déileáil le hócáidí nach bhfuilsábháilte.

8


an aidhm atá leis an bplé seo ná go mbraithfeadhna leanaí go bhféadfaidís fadhbanna a réiteach.Ná lochtaigh aon fhreagraí míréadúla. Ina ionadsin treisigh na freagraí sábháilte agus réadúla agusdéan athrá orthu go minic. Pléigh an aidhm atá lerialacha sábháilteachta, m.sh. sábhailteacht uisceagus bóithre. Mínigh dóibh go mbíonn rialachaagainn chun sinn féin a choimeád sábháilte.

Tabhair na rialacha seo a leanas do na leanaí faoicad is ceart a dhéanamh má théann siad amú.(Tabhair aitheantas cuí d’aon rialacha atáfoghlamtha acu cheana féin sa bhaile).

1. Ná fág an áit ar scair tú le do Mhamaí nó le doDhaidí.

2. Déan iarracht cabhair a fháil ó Gharda nó ólucht slándála eile.

3. Inis d’ainm don duine sin, abair leis/léi gobhfuil tú tar éis dul amú agus tabhair ainm anduine a bhí in éineacht leat.

Conas a mhothófá nuair a thiocfadh do Mhamaí nódo Dhaidí ar ais chugat? Bheadh mothúchán“Maith” agat sa chás sin. Mar sin, má leanaimidna rialacha is féidir linn an ruaig a chur ar namothúcháin “Dona”. Déanaimis cleachtadh air sin.

RólghlacadhIarr ar na leanaí rólghlacadh a dhéanamh agus aligean orthu go bhfuil siad tar éis dul amú ar shráidmhór ghnóthach. Glacann an múinteoir ról anduine fhásta a chabhraíonn leo.

Chun sampla maith a thabhairt de conas is ceartdéileáil le bheith amú, tosaigh i gcónaí le leanbh athabharfadh na freagraí cuí duit. Roghnaigh leisleanaí a bheadh soleonta, dar leat. Má dhéanannan leanbh botún tabhair deis eile dó/di é adhéanamh ceart. Cuir i gcuimhne do na leanaí gobhfoghlaimímid go léir ó na botúin a dhéanaimid.Treisigh na freagraí cuí agus mol na páistí as nafreagraí cearta a thabhairt. Chun a fháil amach anbhfuil ar a gcumas na rialacha a úsáid i gceart agócáidí eile, ceap roinnt ócáidí samhlaíocha aluífeadh isteach lena ngnáthshaol laethúil.

Tuilleadh Rialacha SábháilteachtaDe ghnáth ní fhágtar leanaí atá ar chomhaois libhsa bhaile gan a bheith faoi stiúir dhuine éigin. Cuiri gcás, áfach, gur tharla a leithéid agus go raibh túsa bhaile i d’aonar agus gur bhuail cloigín andorais nó gur bhuail an guthán, conas a mhothófá?An mothófá beagáinín eaglach? Seo anois scéalfaoi bhuachaill a bhí ina aonar sa bhaile.Féachaimis ar an méid a rinne sé.

ScéalSeo scéal faoin uair ar mhothaigh Jeaicneamhshábháilte. Is breá le Jeaic agus lenamháthair caifé. De ghnáth bíonn caifé acu nuair athagann sé abhaile ón scoil. Lá amháin bhímáthair Jeaic díreach chun an caifé a dhéanamhnuair a tug sí faoi deara nach raibh aon siúcra aici.Dúirt sí go rachadh sí béal dorais chun roinnt siúcraa fháil ar iasacht. Bhí máthair Jeaic díreach imithenuair a bhuail cloigín an dorais. Baineadh geit asJeaic. Ní raibh a fhios aige cad ba cheart dó adhéanamh. Fad is a bhí sé fós ag cuimhneamhbhuail an cloigín os ard arís. Rith Jeaic isteach saseomra suite agus d’fhéach sé go cúramach amachtríd an bhfuinneog. Bean a bhí ann agus bhíleabhair ina láimh aici. Bhí cuma chairdiúil uirthiagus cheap Jeaic go mbeadh na leabhair dhaitesuimiúil. Bhí fonn air an doras a oscailt mar babhreá lena chroí a bheith ag léamh. Ansincuimhnigh sé ar an riail - ná hoscail an doras dostrainséirí go deo. B’fhada, dar leis, gur imigh anbhean ach faoi dheireadh chas sí ar a cois agusshiúil sí amach an cosán.

Timpeall cúig nóiméad ina dhiaidh sin tháinigmáthair Jeaic ar ais. D’inis sé di cad a tharla dó.Nuair a bhí an scéal go léir cloiste ag a Mhamaí,d’inis sí dó cé chomh háthasach is a bhí sí go raibhsé tar éis cuimhneamh ar an riail sábháilteachta.

Cad a tharla nuair a d’imigh máthair Jeaic béaldorais?

Ar mhothaigh Jeaic sábháilte nó neamhshábháiltenuair a bualadh cloigín an dorais?

An ndearna Jeaic rogha sábháilte?

Cén fáth an raibh áthas ar mháthair Jeaic nuair atháinig sí abhaile?

Cad a dhéanfá-sa dá mba tusa Jeaic?

Cuir ina luí orthu gur féidir an ruaig a chur ar anmothúchán “Dona” sin trí roinnt rialacha aleanúint. Tabhair na straitéisí sábháilteachta seo aleanas do na leanaí:

Má bhíonn tú leat féin sa teach agus má bhuailtearcloigín an dorais:

1. Ná hoscail an doras.

2. Ná habair leis an duine atá lasmuigh go bhfuiltú i d’aonar sa teach.

3. Má bhíonn aon teachtaireacht acu iarr orthuteacht ar ais níos déanaí. Abair go bhfuilMamaí agus Daidí gnóthach faoi láthair.

9


Má bhuaileann an guthán agus tú leat féin sateach:

1. Abair “Heileó”. Ná hinis don duine atá agglaoch go bhfuil tú i d’aonar.

2. Ná tabhair d’ainm don duine sin.

3. Abair leis an duine nach féidir le do Mhamaíná le do Dhaidí teacht go dtí an guthán agus gonglacfaidh tú teachtaireacht.

4. Glac an teachtaireacht agus leag síos anguthán.

Tabhair faoi deara: Tá sé tábhachtach gobhfoghlaimíonn na leanaí conas guthán poiblí agusguthán príobháideach a úsáid.

RólghlacadhDéanann na leanaí rólghlacadh ar an nguthán afhreagairt nuair a bhíonn siad sa teach leo féin.

Taispeánann na rialacha atá foghlamtha againninniu gur féidir linn an ruaig a chur armhothúcháin “Dona” má bhíonn a fhios againncad ba cheart dúinn a dhéanamh. Ní gá dúinn abheith eaglach nó neamhshábháilte. Is féidir linnna rialacha seo a leanúint chun sinn féin achoimeád sábháilte.

Gníomhaíochtaí Leanúna - Ceacht 1• Dealbh an Mhothúcháin: Roghnaigh beirt

leanbh. Tugann leanbh amháin focal“mothúcháin” don leanbh eile i bhfoirm cogair.Déanann an bheirt leanbh dealbh ansin denmhothúchán sin. Déanann na leanaí eile sarang iarracht a thomhas cén mothúchán atá igceist.

• Déan liosta de mhothúcháin. Scríobh míniú anranga in aice gach focail.

• Déan fríos Sábháilte/Neamhshábháilte donseomra scoile.

• Déanann na leanaí comhad dá gcuid oibre abhaineann le Bí Sábháilte.

• Déanann na leanaí tionscnamh ranga faoinnguthán agus conas na gutháin éagsúla aúsáid m.s. guthán poiblí/príobháideach, guthánairgid/cárta.

Obair Bhaile: Féach ar na bileoga oibre cuí igcomhair an cheachta seo.

10


Mothaím áthasach

nuair…

Mothaím sábháiltenuair…

Mothaím cion agduine éigin ormnuair…

Mothaím

muiníneach nuair…

Treoracha: Tarraing nó greamaigh isteachpictiúr nó cartún

11

CEACHT 2BULAÍOCHT

1 ______________________

2 __________________

3 ______________________

Is bulaíocht…1,2,3.

Fad Múinteoireachta (meastachán ) - Dhácheacht 30 nóiméad

Tabhair faoi deara: Is mór an chabhair é le bulaíocht achosc polasaí scríofa i dtaobh bulaíochta a bheith agan scoil agus é leagtha amach ag na páirtnéirí go léirsa scoil agus é curtha i bhfeidhm go coinsiasach.

Treisíonn na ceachtanna seo le cearta an linbh chun“Stop” a rá le bulaíocht agus múineann sé dóibhgan náire a bheith orthu má bhíonn aon fhadhbacu, ach cabhair a lorg. Is ró-mhinic a mhothaíonnleanbh náirithe i dtaobh eachtra mí-úsáide a tharladó/di agus bíonn an iomad eagla nó náire air/uirthichun insint faoi. Ag an aois seo is féidir le leanaí abheith faoi bhrú ó leanaí atá ar chomhaois leo féinchun fanacht ciúin faoi bhulaíocht. Déantar ancruachás a bhaineann le hinsint a chíoradh gomion leis na leanaí.

CairdeasRoimh thosú ar ábhar na bulaíochta, dírigh isteachar iompar ar mhaithe leis an bpobal agus archairdeas ar dtús. Iarr ar na leanaí scéal a scríobhle chéile faoi chara samhlaíochta atá ag an rang.D’fhéadfá é a thosú mar seo:

“Lá fuar fliuch i Mí Feabhra, bhí cuairteoir aitneamhghnách ag leanaí rang a trí agus aceathair….”

Déan iarracht abairt a fháil ó gach leanbh sa rang.Nuair a bheidh an scéal críochnaithe is féidir é aúsáid chun na rudaí seo a leanas a phlé:

• Cairde - an tábhacht a bhaineann leo.

• Conas cairde a dhéanamh.

• Conas cairde a choinneáil

• Cad ba cheart a dhéanamh nuair a thagannidir cairde.

Nuair a bheidh an plé seo críochnaithe déan anobair ghrúpa seo a leanas leis an rang.

GníomhaíochtRoinn an rang i ngrúpaí de cheathrar agus spreagna leanaí chun labhairt faoina gcuid cairde féin.Iarr ar gach grúpa teacht ar an méid is mó focal isféidir leo chun cur síos a dhéanamh ar chairde.Scríobh síos na liostaí, is féidir iad a úsáid níosdéanaí mar bhunús do thaispeántas ealaíne.

BulaíochtGo dtí seo bhíomar ag labhairt faoi conas sinn féina choimeád sábháilte agus conas an ruaig a chur armhothúcháin “Dona”. D’fhoghlaimíomar roinntslite chun sinn féin a choimeád sábháilte. Táimidtar éis foghlaim faoi chairde chomh maith - conascairde a dhéanamh agus conas iad a choimeád.Inniu táimid chun labhairt faoi níos mó mothúchán“Dona”. Rud is ea bulaíocht a thugann mothúchán“Dona” dúinn go léir agus braithimid nach féidirlinn aon rud a dhéanamh faoi agus bíonn eaglaorainn.

Cuireann an múinteoir ábhar na bulaíochta iláthair tríd an dán seo a leanas a léamh do naleanaí.

DánPól an t-ainm atá ormNílim mór ná láidirTáim beag ach ábalta

Bhain bulaithe mo liathróid díomLeag siad ar lár mé An-údar gáir dóibh é

Fearg a bhí orm ar dtúsGhoill sé orm ar fadMé liom féin in aghaidh ‘namhaid

Labhair mé le DaidD’inis mé mo chásAnois táim slán.

Cad a rinne Pól i dtaobh na mbulaithe?

Cad a chuir áthas ar Phól?

Cén fáth an dóigh leat ar bhraith Pól chomh sástaistigh ann féin?

Cad is brí le bulaíocht? Spreag na leanaí chunmíniú a thabhairt duit ar cad is bulaíocht ann.

CUSPÓIRÍA mhúineadh do leanaí conas déileáil lebulaíocht agus a thaispeáint dóibh gur féidirleo cabhair a lorg ar dhuine fásta má bhíonnfadhb acu.

Straitéisí sábháilteachta a thabhairt do naleanaí chun déileáil le bulaíocht.

Chun treisiú leis an tábhacht a bhaineann lehinsint faoi bhulaíocht.

A mhúineadh do na leanaí nach nglactar lebulaíocht ar dhaoine eile.

12

CEACHT 2BULAÍOCHT

• Samhlaigh gur cuairteoir mise chun na scoile.Cad iad na saghasanna bulaíochta ad’fheicfinn sa scoil seo?

• Samhlaigh go bhfuilim ar an mbus scoile. Cadiad na saghasanna bulaíochta a d’fheicfinnansin?

• Samhlaigh gur cuairteoir mise chun docheantair. Cad iad na saghasanna bulaíochtaa d’fheicfinn ann?

• Samhlaigh gur cuairteoir mise chun d’fhoireannpeile nó do chlub snámha. Cad iad nasaghasanna bulaíochta a d’fheicfinn iontu?

Cuireann an múinteoir ina luí ar na leanaí nachorthu féin a bhíonn an locht má imrítear bulaíochtorthu.

• Abair go raibh tú ag imirt peile i gclós na scoile.Tháinig buachaill chugat agus thosaigh sé dodo bhrú thart. Sin bulaíocht.

• Abair go raibh grúpa buachaillí agus cailíní ardo shráid i gcónaí ag magadh fút agus nár ligsiad duit súgradh leo. Sin bulaíocht.

• Abair go ndéanann beirt bhuachaillí bagairt ortgo dtabharfaidh siad léasadh duit ar do shlíabhaile ón scoil. Sin bulaíocht.

An bhfuil sé ceart go leor “Stop” a rá le bulaí?Cinnte tá sé de cheart agat “Stop” a rá. Tá sé decheart againn a bheith sábháilte. Cad is féidir linna dhéanamh mar sin má imrítear bulaíocht orainn?Is féidir linn roinnt rialacha a leanúint achabhróidh linn mothú sábháilte arís.

1. Abair “Stop/Ní dhéanfaidh mé”

2. Imigh leat.

3. Inis do dhuine fásta go bhfuil muinín agatas/aisti faoi.

4. Lean ort ag insint go dtí go dtiocfaidh duineéigin i gcabhair ort.

Uaireanta is é an tslí is fearr chun déileáil le bulaíná a chinntiú nach bhfuil tú i d’aonar. Ní maith lebulaithe tabhairt faoi ghrúpa de ghnáth.

Is ceart don mhúinteoir a admháil go mbímid ró-eaglach uaireanta chun “Stop” a rá amach ós ard lebulaí. Sa chás seo abair “Stop” leat féin i do cheannagus abair leat féin nach bhfuil sé seo tuillte agat.Ansin caithfidh tú imeacht leat chomh tapa agus is

féidir agus an scéal a insint do dhuine éigin. Níl túag sceitheadh ar aon duine sa chás seo; níl tú achag insint chun tú féin a choimeád slán sábháilte. Isféidir leat i gcónaí iarraidh ar dhuine fásta cabhrúleat.

Luaigh gur féidir le daoine fásta bheith inambulaithe chomh maith. Cuir ina luí ar na leanaígur féidir leo úsáid a bhaint as na rialacha céannasa chás seo. Déan plé leo ar conas a mhothóidís idtaobh na rialacha seo a úsáid dá mba dhuine fástaa bheadh ag imirt bulaíochta orthu.

Ag insintMínigh dóibh go dtarlaíonn sé uaireanta nachmbíonn sé chomh héasca sin ar leanaí an scéal ainsint do dhuine fásta mar go mbraitheann siad gobhfuil cuid den locht orthu féin gur imríodhbulaíocht orthu. Táim chun scéal a insint daoibhfaoi chailín go raibh daoine ag imirt bulaíochtauirthi agus a raibh an iomad eagla uirthi chuninsint faoi.

Scéal

Lisa is ainm dom agus is é an caitheamh aimsire isfearr liom ná iascaireacht. Is breá liom a bheith inaice na habhann agus is aoibhinn liom an chaoi an-airím nuair a fhaighim iasc. Bhí mé deichmbliana d’aois an Satharn seo caite agus fuair méslat iascaireachta nua mar bhronntanas. Ba í antslat iascaireachta ba dheise in Éirinn í, dar liom.B’fhada liom go mbainfinn triail aisti. Ach ní raibhaon duine ann le dul ag iascaireacht liom. Dúradhliom arís agus arís eile gan dul síos go deo go dtí anabhainn liom féin.

Shamhlaigh mé mé féin ag caitheamh amach andorú. Ba bheag nach raibh mé in ann an t-iasc abhrath ag deireadh na líne. Chaithfinn dul síos.Shleamhnaigh mé suas an staighre, rug mé ar moshlat iascaireachta agus rith mé liom. Níorbh fhadago raibh mé ag an áit iascaireachta ab fhearr ar anabhainn. Ansin a tharla sé. Tháinig beirt dhéagóiríchugam agus thosaigh siad ag magadh fúm. “Ó,féach ar an gcailín beag amaideach atá ag iarraidhbreith ar iasc,” arsa an chéad duine acu. “Tá antslat sin

curtha amú ar leanbh cosúil leatsa,” a bhéic andara duine acu. “Mura dtabharfaidh tú dúinne í,caithfimid amach san abhainn í.”

13

CEACHT 2BULAÍOCHT

Conas a d’aireofá dá mba tusa Lisa?

An bhfuil sé níos deacra ar Lisa insint toisc gobhfuil riail briste aici?

An cóir di insint faoi?

Cé leis is mó a mbeidh Mamaí agus Daidí feargach,Lisa nó na déagóirí?

Cad a dhéanfása?

Iarr ar na leanaí críocha sona a cheapadh do scéalLisa.

Má bhíonn mothúchán “Dona” agat, má bhíonneagla ort agus mearbhall ort, is féidir leat an scéal ainsint do dhuine fásta a bhfuil muinín agat as/aistichun a chinntiú go mbeidh tú sábháilte amachanseo.

Sula dtéann tú ar aghaidh go dtí an chéad chuideile tabhair deis do na leanaí cuimhneamh ar nacúiseanna eile nach mbeadh sé éasca insint faoibhulaíocht.

• Abair go raibh duine ag imirt bulaíochta ortagus go raibh eagla ort go n-éireodh anbhulaíocht níos measa dá n-inseofá faoi.

• Abair go raibh grúpa ó do rang ag imirtbulaíochta ar bhuachaill nua chun na scoile.Bhí eagla ort go dtosóidís ag piocadh ortsamura rachfá i bpáirt leo.

• Abair go raibh duine éigin ag imirt bulaíochtaort ach go raibh eagla ort insint faoi mar gobhfaigheann lucht sceite drochíde cheart i doscoilsa.

• Abair go raibh duine éigin ag imirt bulaíochtaort cheana agus gur inis tú an scéal domhúinteoir ach níor tharla tada faoin scéal.Cén t-údar a n-inseofá arís faoi?

Déanann an múinteoir agus na leanaí iarracht arna réitigh réadúla a dhéanamh amach do nacruachásanna thuasluaite.

Cuir béim ar na buntáistí a bhaineann le hinsint legur féidir leis na leanaí a gcuid mothúchán feirgeagus eagla a chur in iúl do dhuine fásta a bhfuilmuinín acu as/aisti sa tslí is gur féidir leo dul ingleic leis an bhfadhb. Cuir i gcuimhne do naleanaí nach gá dóibh insint do gach duine faoi mábhíonn duine éigin ag imirt bulaíochta orthu.Roghnaigh duine fásta amháin a bhfuil muinínagat as/aisti agus inis don duine sin gopríobháideach cad a tharla duit.

Ag foghlaim gan bulaíocht a imirt ar dhaoineeile.Seo anois scéal faoi chailín a raibh drochnós aici abheith ag imirt bulaíochta ar leanaí eile ina rang.

ScéalNíor thaitin an scoil le Gemma. B’fhuath léi abheith ag suí isteach le daoine eile agus ba bhreáléi aire gach aon duine a bheith uirthi féin an t-amgo léir. Chun aire a tharraingt uirthi féin bhíodh síag brú na leanaí eile, ag goid a gcuid pinn luaideuathu agus ag tabhairt leasainmneacha orthu.Níor thaitin Gemma leis na leanaí eile. Ní raibhinti, dar leo, ach duine a bhí i gcónaí ag lorg troda.Níor insíodar uirthi, áfach, mar bhí eagla orthuroimpi.

Uair amháin bhí comórtas ealaíne sa scoil.Bhuaigh cailín i rang Gemma an chéad duais agusbhí an-éad ar Gemma. Chuir an múinteoir anpictiúr a bhuaigh an duais ar crochadh i lár chlárna bhfógraí. Scríob duine éigin an pictiúr álainn.Bhí amhras ag na leanaí eile sa rang ar Gemmaach níorbh fhéidir le haon duine é sin a chruthú.

Bain úsáid as an scéal seo chun plé a dhéanamh arna cúiseanna go n-imríonn leanaí áirithe bulaíocht.Dírigh isteach ar conas is féidir déileáil le bulaíocht.

Níor cheart mothúchán “Dona” a chruthú in aonduine nó eagla nó mearbhall a chur air/uirthi. Tásé de cheart ag gach duine a bheith sábháilte.Bíonn meas agus muinín i measc cairde agus bachóir dúinn go léir cabhrú lena chéile chun a bheithsona sábháilte agus muiníneach.

Cuir ina luí ar na leanaí gur drochiompar amach isamach is ea an bhulaíocht. Fiafraigh de na leanaícén fáth dar leo nach ceart leasainmneacha athabhairt ar dhaoine eile, nó leithcheal adhéanamh ar dhaoine, nó bagairt orthu, nó baintastu nó ceap magaidh a dhéanamh díobh toisc iada bheith difriúil ar shlí éigin.

• Abair go bhfuil leanaí ag tabhairt “Brain Box”nó “Peata an mhúinteora” ar chailín nó arbhuachaill i do rangsa.

• Abair go dtugann tú leasainm ar leanbh eileagus go ndeir sí leat nach dtaitníonn sé léi, cadba cheart duit a dhéanamh? Cén fáth?

• Abair go bhfuil bulaíocht á himirt ar docharasa?

14

CEACHT 2BULAÍOCHT

• Cad ba cheart duit a dhéanamh má fheiceanntú go bhfuil bulaíocht á himirt ar leanbh eile ido scoil toisc cuma dhifriúil a bheith air/uirthi?

• Má bhíonn leithcheal á dhéanamh i gcónaí agleanaí eile ar chailín ar do shráid, cad ba cheartduit a dhéanamh?

• Má bhíonn fonn mór ort bulaíocht a imirt ar dodheartháir óg, conas is féidir leat stop a churleat féin?

RólghlacadhDéanann na leanaí rólghlacadh ina mbeirteannaag ligint orthu go bhfuil siad ag diúltú do chara atáag iarraidh orthu bulaíocht a imirt ar leanbh nuasa rang.

I ndiaidh an rólghlacaidh seo, fiafraigh de naleanaí an gceapann siad go gcaillfidh siad a gcaratoisc gur dhiúltaigh siad dó/di. Cuir ina luí orthugur amanna iad seo gur cheart dúinn diúltú dárgcairde. Ní hionann diúltú do chara agus cairdeasa bhriseadh.

Gníomhaíochtaí Leanúna - Ceacht 1• Déanann na leanaí taispeántas ranga ar

“Chairdeas” trí úsáid a bhaint as an liosta focali dtaobh cairde agus pictiúir chuí ó leabhairagus ó irisí.

• Déanann na leanaí rólghlacadh inambeirteanna, ag ligint orthu go bhfuil siad aginsint do duine fásta faoi dhuine atá ag imirtbulaíochta.

• Déanann an rang póstaer scoile a chur le chéileag spreagadh leanaí eile chun insint faoibhulaíocht.


15

CEACHT 2BULAÍOCHT

1 ______________________

2 __________________

3 ______________________

Is bulaíocht…1,2,3.

16.

CEACHT 3TEAGMHÁIL COIRP

Tá codanna áirithe dár gcorp a leagtar lámhorthu go minic.

An féidir leat na codanna sin a ainmniú?


Sna ceachtanna seo déantar na leanaí a spreagadhchun taitneamh a bhaint as teagmháil oiriúnachshábháilte agus meas a bheith acu uirthi. Is ceartchomh maith a thabhairt le tuiscint do leanaí gobhfuil smacht acu ar a gcorp féin agus cabhrú leoidirdhealú a dhéanamh idir teagmháil oiriúnachagus mí-oiriúnach. Treisítear leis an teachtaireachtgo bhfuil sé ceart go leor “Stop”/”Ní dhéanfaidhmé” a rá le teagmhálacha coirp nach dtaitníonnleo, le teagmhálacha atá neamhshábháilte nó leteagmhálacha a dúradh leo iad a choimeád faoicheilt. Déantar níos mó cíortha ar nacruachásanna a bhaineann le “Stop”/”Nídhéanfaidh mé” a rá le duine fásta.

Teagmhálacha coirp a thaitníonnlinn/nach dtaitníonn linnChun feasacht cholainne na leanaí a mhéadú iarrar gach leanbh a ordóg, a lámh, a rosta, a rúitín, achos agus a chom a thomhas. Is féidr leis na leanaíoibriú ina mbeirteanna. Déan plé ranga ar natomhasanna ag cur ina luí ar na leanaí gobhfuilimid go léir difriúil.

Inniu táimid chun labhairt faoi theagmhálacha.Iarr ar na leanaí liosta a dhéanamh de nateagmhálacha coirp a thaitníonn leo. Cuir nafreagraí ar an gclár dubh. Iarr ar na leanaí liosta adhéanamh de na teagmhálacha coirp nachdtaitníonn leo. Cuir na freagraí ar an gclár dubhtaobh leis na freagraí eile.

An dóigh leat gur féidir leat “Stop”/”Ní dhéanfaidhmé” a rá le duine a chuireann lámh ort ar shlínach dtaitníonn leat? Is féidir, cinnte. Is leat féindo chorp.

Abair go mbíonn d’aintín i gcónaí ag cur dingliseionat nuair a thagann sí ar cuairt agus níthaitníonn sé sin leat níos mó. Cad is féidir leat adhéanamh? D’fhéadfá “Le do thoil ná déan é sin

arís” a rá léi. An mbeadh sé sin drochbhéasach? Níbheadh má deir tú ar shlí dheas é. Tá gach seansann nach bhfuil a fhios ag d’aintín nach dtaitníonnsé leat nuair a dhéanann sí tú a chigilt. Tá dhá shlíann chun a chur in iúl do dhuine éigin nachdtaitníonn an rud atá a dhéanamh acu leat. Slíamháin is ea do ghuth a úsáid agus an tslí eile is eado chorp a úsáid. Déanaimis cleachtadh air sin.Gan amhras, is féidir leat cabhair a lorg ar doMhamaí nó ar do Dhaidí

RólghlacadhIarr ar na leanaí rólghlacadh a dhéanamh aléireoidh iad féin ag diúltú do thadhall coirp nachdtaitníonn leo trí “Stop”/”Ní dhéanfaidh mé” a rá,trí bhogadh siar beagán agus é sin a dhéanamh goteanntásach. Samplaí den rud atá i gceist is eaduine fásta a bhaineann liomóg as pluca na leanaínó a leagann lámh ar a gceann nó cara a bheadhag iarraidh go ndéanfaidís lámha a chur faoiascaillí a chéile nuair nach maith leo é adhéanamh.

Teagmhálacha NeamhshábháilteBhíomar ag labhairt faoi theagmhálacha athaitníonn linn agus faoi theagmhálacha nachdtaitníonn linn. Is maith le cuid againn daoineeile a bheith ag cur dinglise ionainn agus ní maithleis an gcuid eile againn é. Ní thaitníonn le haonduine, áfach, go mbeadh daoine eile ag baintsceapóg asainn, nó dár mbrú nó dár mbualadh. Istadhaill neamhshábháilte iad seo go léir agustugann siad mothúchán “Dona” dúinn.

Má leagann aon duine lámh ort ar shlí ambraitheann tú neamhshábháilte dá bharr tá sé decheart agat labhairt amach faoi agus a rá leostopadh. Tá sé de cheart agat “Stop”/”Nídhéanfaidh mé” a rá. Tá foghlamtha againn gurféidir linn “Stop”/”Ní dhéanfaidh mé” a rá le bulaía chruthaíonn mothú na neamhshábháilteachtaionainn. Abair gur duine fásta atá ag cruthúmothúchán neamhshábháilte ionat an féidir“Stop”/”Ní dhéanfaidh mé” a rá sa chás seo chomhmaith? Cé mhéad agaibh a cheapann gur féidirtrioblóid a tharraingt oraibh féin trí “Stop”/”Nídhéanfaidh mé” a rá le duine fásta? Uaireanta isceart agus is cóir “Stop”/”Ní dhéanfaidh mé” a rále duine fásta.

Tabhair orthu a aithint idir “Ní dhéanfaidh mé” ará le rud atá contúirteach, mícheart nó mí-oiriúnach agus “Ní dhéanfaidh mé” a rá le dul achodladh, le hobair bhaile a dhéanamh nó lecabhrú le Mamaí nó le Daidí sa teach.

CUSPÓIRÍLeanaí a spreagadh chun taitneamh a bhaintas gnáthchion agus meas a bheith acu air.

A mhúineadh do leanaí conas déileáil leteagmháil coirp nach bhfuil cuí.

An riail seo a mhúineadh do na leanaí, ganteagmhálacha coirp a choimeád go deo faoicheilt.

17


• Abair go gcuireann duine éigin iachall ort tobaca chaitheamh nó alcól a ól.

• Abair go n-iarrann uncail leat, atá ag tabhairtaire duit, ort dul a chodladh mar tá sé déanach.

• Abair go mbuaileann duine éigin tú chomhláidir sin go bhfágann sé marc gorm ort.

• Abair go n-iarrann do Mhaimeo ort dul go dtían siopa di.

• Abair go dtugann col ceathrar leat, atá níossine ná tusa, marcaíocht duit ar a rothar agusnach bhfuil aon chlogad ort.

• Abair go bhfuil duine éigin i gcónaí ag labhairtleat ar shlí go mbraitheann tú go dona margheall ort féin.

Cuir béim ar an tábhacht a ghabhann le “Stop”/“Nídhéanfaidh mé” a rá d’fhonn tú a choimeádsábháilte.

Tá sé ceart go leor “Stop”/”Ní dhéanfaidh mé” a rále daoine fásta má bhíonn siad ag iarraidh ort rudéigin a dhéanamh atá dáinséarach, mícheart nó achuireann mothú na neamhshábháilteachta ort.Abair “Stop”/”Ní dhéanfaidh mé” má fhaigheanntú mothúchán “Dona” nó má bhíonn mearbhallort.

Abair nach n-oibríonn “Stop”/”Ní dhéanfaidh mé”agus bogadh leat, cad eile ab fhéidir leat adhéanamh? An cuimhin libh na rialacha ad’fhoghlaimíomar? Sin é é, inis do duine éigin abhfuil muinín agat as/aisti faoi. Ná coimeád aonrud a thugann mothúchán “Dona” duit faoi rúnagus cuimhnigh nach ortsa atá an locht.

Rólghlacadh Leanaí ag insint faoi theagmháil a mbraitheannsiad neamhshábháilte dá barr

Teagmhálacha NeamhoiriúnachaTabhair faoi deara: Má bhíonn na hainmneacha ceartafoghlamtha ag na leanaí do na codanna príobháideachaden chorp sna ceachtanna OCG, bí cinnte agus antéarmaíocht chéanna a úsáid sa cheacht seo.

Tá foghlamtha againn go bhfuil sé de chead againn“Stop”/”Ní dhéanfaidh mé” a rá le teagmháil coirpa chruthaíonn mothú na neamhshábháilteachtaionainn. Bhíomar ag caint faoi na teagmhálachacoirp a thugann mothúchán “Maith” dúinn, m.sh.barróg a fháil, agus faoi na teagmhálacha coirp athugann mothúchán “Dona” dúinn, m.sh. buille afháil nó duine éigin ag baint líomóg asainn nó agcur cigilt ró-chrua ionainn. Inniu beimid ag caint

ar theagmhálacha coirp arís.

Tá a fhios againn cad ba cheart dúinn a dhéanamhfaoi theagmhálacha coirp nach dtaitníonn linnagus faoi thadaill choirp atá neamhshábháilte. Tátadhaill choirp eile a d’fhéadfadh mearbhall a churorainn. Táim chun scéal a léamh daoibh faoibhuachaill darbh ainm Mícheál chun a léiriúdaoibh cad atá i gceist agam.

ScéalTráthnóna dorcha Geimhridh a bhí ann agusMícheál ar a shlí abhaile ón scoil ar an mbus. Níraibh ach cúpla míle eile go mbeadh sé ag a theachféin a bhí amuigh i lár na tuaithe. Ba é seo anchuid ab fhearr leis den turas mar go mbíodh anbus ar fad aige féin nach mór. An tráthnóna áiritheseo ní raibh ach aon phaisinéir amháin eile ar anmbus in éineacht le Mícheál. Cheap Micheál guraithin sé é. Díreach nuair a bhí Mícheál ar tí é féina shíneadh amach ar an suíochán, tháinig anpaisinéir eile i leith chuige agus thosaigh sé ag caintleis. Dúirt sé leis go raibh sé ag féachaint air DéSathairn ag an gcluiche agus é ag imirt peile.Cheap sé go raibh ábhar iontach peileadóra iMícheál. Bhí an-áthas ar Mhícheál. Bhí sé debhrionglóid aige go n-imreodh sé le ManchesterUnited lá éigin. Bhí Mícheál ag baint taitnimh asan gcomhrá ach ansin thosaigh an fear agdéanamh teagmhála leis ar shlí a chuir eagla agusmothú na neamhshábháilteachta ann. Bhí náireair agus ní raibh fhios aige cad a dhéanfadh sé.Bhrúigh sé thar an bhfear agus rith sé suas chuig antiománaí agus d’inis sé dó cad a tharla. Bhísásamh aigne aige go raibh a theach díreachtimpeall an chúinne. Mhothaigh sé níos fearr nuaira d’inis sé an scéal dá Mhamaí agus dá Dhaidí.

Cén chaoi ar mhothaigh Micheál, dar leat? Cad adhéanfása dá mba tusa Mícheál? Spreag na leanaíchun plé a dhéanamh ar cad a dhéanfaidís sa chásseo.

Treisigh nach leagann daoine eile lámha ar agcodanna príobháideacha de ghnáth mura mbíonnsiad tinn. An bhfuil ócáidí ann go mbeadh ardhuine fásta teagmháil a dhéanamh le do chuidcodanna príobháideacha? Tá, má bhíonn tú tinn nógortaithe. Ach ní iarrfar ort na teagmhálacha sin achoimeád faoi rún.

Níor cheart d’aon duine a iarraidh ort teagmháilcoirp a choimeád faoi rún. Is é an riail atá againnná: ní choimeádaimid tadhaill choirp faoi rúnriamh. Oibríonn an riail seo i ngach áit - sa bhaile,ar scoil, sa linn snámha, ar an mbus. Níor chóirbarróga agus póga a choimeád faoi rún riamh. Mátheastaíonn ó dhuine go gcoimeádfá rúin faoitheagmhálacha coirp, cuimhnigh nach ortsa atá

18


an locht, agus gur féidir leat insint do dhuine éiginfaoi. Inis faoi chomh luath agus atá tú réidh,chomh luath agus is féidir leat.

Rialacha SábháilteachtaMá dhéanann aon duine teagmháil le do chodannapríobháideacha agus má iarrann sé/sí ort ansin é achoimeád faoi rún, cad is féidir leat a dhéanamh?Cuimhnigh ar rialacha Bí Sábháilte. Is féidir leatiad a úsáid.

1. Abair “Stop”/“Ní dhéanfaidh mé”

2. Imigh leat

3. Inis do duine éigin faoi.

Déan na rialacha sábháilteachta a bhriseadh síosdo na leanaí. Tabhair deis dóibh gach riail achleachtadh in uainíocht. Ar deireadh cuir na tríriail le chéile.

Conas a déarfá “Stop”/“Ní dhéanfaidh mé”. Abairgo raibh an iomad eagla ort chun “Stop”/“Nídhéanfaidh mé” a rá amach os ard. Abair duit féiné istigh i do cheann agus imigh leat agus inis doduine éigin faoi.

Níor cheart d’aon duine a iarraidh ort teagmháilcoirp a choimeád faoi rún. Is féidir leat insint faoi.Ní ortsa an locht riamh agus tá sé de cheart agatmothú sábháilte.

Cé mhéad agaibh a cheapann gur féidir trioblóid atharraingt oraibh féin trí “Stop”/”Ní dhéanfaidhmé” a rá le duine fásta? Uaireanta is ceart agus iscóir “Stop”/”Ní dhéanfaidh mé” a rá le duinefásta. Sa scéal faoi Mhícheál ba dhuine nach raibhaithne ró-mhaith aige air a chuir mearbhall agusmothú na neamhshábháilteachta ann. Abair gurdhuine a raibh aithne mhaith aige air a bhí ann.Sin é é, d’úsáidfeadh sé na rialacha céanna. Máiarrann duine éigin ort teagmháil coirp a choimeádfaoi rún, ba chóir duit na rialacha céanna a úsáidfiú más duine é/í a bhfuil aithne mhaith agatair/uirthi, fiú más duine de do theaghlach féin é/í.

Cuir béim ar an tábhacht a bhaineann le“Stop”/”Ní dhéanfaidh mé” a rá chun iad féin achoimeád sábháilte.

1. Abair go leagann duine éigin lámh ar do chuidcodanna príobháideacha agus go mothaíonn túneamhshábháilte.

2. Abair go ndéanann cailíní atá níos sine ná túféin airgead a thairiscint duit má ligeann túdóibh teagmháil a dhéanamh le do chuidcodanna príobháideacha.

3. Abair go ndéanann buachaill atá níos sine nátú milseáin a thairiscint duit má dhéanann túteagmháil lena chuid codanna príobháideacha.

4. Abair go dteastaíonn ó bhean a bhfuil aitheagus cion agat uirthi go ndéanfá teagmháillena cuid codanna príobháideacha.

5. Abair go n-iarrann duine a bhfuil aithne agatair/uirthi ort do chuid éadaí go léir a bhaintdíot.

RólghlacadhDéanann na leanaí rólghlacadh ag ligean orthu gobhfuil siad ag insint faoi theagmhálacha mí-oiriúnacha.

Gníomhaíochtaí Leanúna - Ceacht 3• Déan tionscnamh ranga faoin teideal “Mar a

n-oibríonn á gcorp” - croí, scámhóga, duáin, anfhuil, srl.

• Labhair le duine éigin sa bhaile faoitheagmhálacha coirp a thaitníonn leat agusnach dtaitníonn leat.

• Scríobh amach cúig shampla faoi uaireanta abhfuil sé ceart go leor “Stop/Ní dhéanfaidh mé”a rá le duine fásta.


19


Tá codanna áirithe dár gcorp a leagtar lámhorthu go minic.

An féidir leat na codanna sin a ainmniú?

20

CEACHT 4RÚIN AGUS AG DÉANAMH SCÉALA

MMOO LLIIOOSSTTAA BBÍÍ

SSÁÁBBHHÁÁIILLTTEE

M’AINM: _______________

______________________________

__

AINMNEACHA MO

THUISMITHEOIR

Í

______________________________

______________________________

___

______________________________

______________________________

___

MO SHEOLADH ____

______________________________

___

______________________________

______________________________

___

M’UIMHIR GHUT

HÁIN _____________________

UIMHREACHA GUT

HÁIN OIBRE

MO THUISMITH

EOIRÍ ________________

____

DAOINE FÁSTA A

R FÉIDIR LIOM

INSINT DÓIBH

______________________________

__

______________________________

______________________________

___

______________________________

______________________________

___

UIMHREACHA GUT

HÁIN __________________

_

GARDAÍ _______________

______________________________

__

BRIOGÁID DÓIT

EÁIN __________________

___

DOCHTÚIR __________

______________________________

__


Braitheann lucht na mí-úsáide ar rúndacht, arbhagairtí agus ar bhreabanna. Tá sé tábhachtachgo dtuigeann leanaí gur féidir leo insint do dhuine abhfuil muinín acu as/aisti i dtaobh ar tharla dóibhagus go n-éisteofar leo agus go gcreidfear iad. Bacheart cabhrú leo ar shlí chomh héifeachtach agusis féidir chun go n-inseoidís faoi. Ba chóir godtiocfadh an insint go nádúrtha chucu. Ba chóirgurbh é an réiteach nádúrtha a rithfeadh láithreachleis an leanbh nuair a tharlaíonn aon rud achuireann mearbhall nó buairt air/uirthi. Gach aonuair a thugaimid cluas do thrioblóidí linbh táimidag tabhairt le fios dóibh go bhfuil a gcuid cúraimíagus an chaoi ina mothaíonn siad tábhachtachdúinn agus go dtógfar i ndáiríre iad.

Bhíomar ag caint faoi insint do dhaoine fásta idtaobh ár gcuid fadhbanna. Inniu táimid chuncaint faoi rúin atá go maith agus faoi rúin nachbhfuil go maith.

Fiafraigh de na leanaí an dtuigeann siad cad is bríle rún atá go maith. Mínigh dóibh go mothaíonntú go maith i dtaobh rún atá go maith, m.sh. ábhariontais taitneamhach. Iarr ar na leanaí samplaí athabhairt duit d’amanna go raibh orthu rúin a bhígo maith a choimeád. Tugann rúin atá go maithmothúchán “Maith” dúinn.

Seo anois scéal i dtaobh buachaill a raibh rún aigenach raibh go maith.

ScéalTá Liam deich mbliana d’aois. Tá sé díreach tar éisdul go scoil nua mar cheannaigh a Mhamaí agus aDhaidí teach nua faoin gcathair. Thaitin an scoilnua go mór leis ag an tosach. Ach anois tá roinntde na buachaillí ar an tsráid ag tabhairt

leasainmneacha air ag rá leis go bhfuil sé dúr agusbómánta. Tá drochmheas ag Liam air féin anois.Braitheann sé brónach. Uaireanta buaileann nabuachaillí é chomh maith le leasainmneacha athabhairt air. Mothaíonn Liam an-neamhshábháilte mar gheall air seo. Tá an iomadnáire air insint faoi. Cúpla seachtain ó shinthosaigh an múinteoir ag dul tríd an clár BíSábháilte leis na leanaí. Anois tá foghlamtha agLiam conas “Stop/Ní dhéanfaidh mé” a rá leis nabulaithe.

Bhéic Liam “Stop” ar na bulaithe agus rith sé leis.D’inis sé dá Mhamaí faoi agus dá mhúinteoir gopríobháideach an lá dar gcionn. Chabhraigh aMhamaí agus an múinteoir leis. Tá Liam sásta arís.Mothaíonn sé sábháilte agus tá deireadh leis naleasainmneacha agus na buillí.

Cén saghas rúin a bhí ag Liam? Sábháilte nóneamhshábháilte ?

Cad a tharla i ndiaidh dó an scéal a insint?

Abair go mbíonn buachaill nó cailín eile i do scoil igcónaí do do bhualadh agus ag tabhairtleasainmneacha ort agus go ndéanann sé/sí bagairtort gan insint faoi. An rún maith nó olc é seo? Anrún sábháilte nó neamhshábháilte é seo? Cad abfhéidir leat a dhéanamh faoi?

Iarr ar na leanaí a dhéanamh amach an rúin iadseo a leanas atá go maith nó go holc.

• Cheannaigh Mamaí bronntanas do bhreithláMhaimeo. D’iarr sí ar na leanaí é a choimeádfaoi rún.

• Leag duine fásta a raibh aithne agus cion agatair/uirthi lámh ar do chuid codannapríobháideacha agus dúirt sé/sí leat gur rúneadraibh a bhí ann. An ndéanfá geallúint ganan scéal a insint d’aon duine eile.

• Tá stad i gCiarán. Bíonn beirt leanbh ar antsráid atá níos sine ná é i gcónaí ag magadhfaoi.

• Tá máthair Ghearóid ag súil le leanbh.

• Bhuaigh Bernadette duais mar lúthchleasaí nabliana ina scoil ach dúirt an múinteoir leis naleanaí eile é a choimeád faoi rún go dtí lábronnta na nduaiseanna.

• Leag buachaill a bhí níos sine ná Jason lámhar a chodanna príobháideacha. Thug sémilseáin do Jason agus dúirt sé leis go raibh airé a choimeád faoi rún.

Is é an riail atá againn ná - ná coimeád drochrúnriamh, inis do dhuine fásta iontaofa faoi.

CUSPÓIRÍA mhúineadh do leanaí conas idirdhealú adhéanamh idir rúin atá go maith agus rúinnach bhfuil go maith.

A mhúineadh do leanaí conas an insint adhéanamh go héifeachtach.

Liosta de dhaoine iontaofa a chur le chéile abhféadfaidís dul chucu nuair a bheadh fadhbacu.

Plé a dhéanamh ar na deacrachtaí abhaineann le hinsint.

21


Ag insintSa cheacht dheireanach bhíomar ag labhairt faointábhacht a bhaineann le hinsint má bhíonn duineéigin ag leagadh láimhe ort ar shlí a mothaíonn túneamhshábháilte dá bharr, nó ar shlí a thugannmothúchán “Dona” duit. D’fhoghlaimíomarchomh maith nár ceart d’aon duine a iarraidh ortteagmháil coirp a choimeád faoi rún. Sulagcabhróidh tú leis na leanaí daoine fásta iontaofa aroghnú, lig dóibh an cluiche seo a leanas a imirt.

Cluiche - Oráistí agus LíomóidíOibríonn na leanaí ina mbeirteanna - Oráistí agusLíomóidí. Dúnann na hOráistí a gcuid súl agussíneann siad amach a lámh dheis leis an mbosiompaithe. Seasann na Líomóidí os comhair nanOráistí agus cuireann siad a lámha dheis ar lámhdheis na nOráistí. Cuireann an múinteoir píosaceoil uirlíse ar siúl. Stiúraíonn na Líomóidí nahOráistí timpeall an tseomra ag déanamh cinnte denach dtagann aon chontúirt orthu. Cuir iachall arna leanaí an spás ar fad a úsáid, ag stiúrú anpháirtnéara an t-am ar fad, bos ar bhos. Nuair astopann an ceol malartaíonn na hOráistí agus naLíomóidí na rólanna agus tosaíonn siad arís. Leané seo le plé a dhéanamh ar conas a mhothaigh siadagus iad ag stiúrú agus faoi stiúir. An raibh muinínag na hOráistí as na Líomóidí go gcoimeádfaidíssábháilte iad?

Cad is brí le muinín? Conas a bhíonn a fhios agatgur féidir leat muinín a bheith agat as duine éigin?

Iarr ar leanaí cúiseanna a thabhairt duit ar cén fáthar chóir dóibh insint do dhuine fásta iontaofa faoitheagmhálacha coirp nach dtaitníonn leo. Bachóir dóibh insint mar gur chuir a tharla dóibhmearbhall orthu nó chuir sé trína chéile iad; chuniad féin a choimeád sábháilte; chun cabhair a fháil;mar nár orthusan an locht; mar gur thug sémothúchán “Dona” dóibh.

Is deacair insint uaireanta. An cuimhin libh nuaira labhraíomar faoi bhulaithe agus d’inis mé scéaldaoibh faoi Lisa? Bhí mearbhall ar Lisa agus bhíeagla uirthi insint faoi ar eagla go gcuirfí anmilleán uirthi féin.

Tá a lán cúiseanna nach mbíonn sé éasca a insintdo dhuine eile faoi rud atá ag déanamh tinnisdúinn. B’fhéidir go mbeadh eagla ort go gcuirfí anmilleán ort d’ainneoin nach ortsa a bhíonn an lochtriamh má airíonn tú mothúchán “Dona” , nób’fhéidir go mbeadh beagán náire ort. Níor cheartteagmháil coirp a choimeád faoi rún riamh. Isféidir i gcónaí a insint do dhuine fásta faoi aguscabhair a fháil uaidh/uaithi.

B’fhéidir go mbeadh sé deacair insint faoi dá mbadhuine é/í go raibh cion agat air/uirthi agus nachdteastódh uait trioblóid a tharraingt orthu, ach bachóir duit insint faoi chun tú féin a dhéanamhsábháilte arís.

Mínigh dóibh nach cuma le daoine fásta faoi cad atharlaíonn do leanaí. Iarr ar na leanaí liosta adhéanamh de na daoine fásta a n-inseoidís dóibhdá mbeadh aon saghas faidhbe acu. Ba chóir gombeadh idir thuismitheoirí agus dhaoine lasmuighden teaghlach ar an liosta. Mínigh dóibh go bhfuilsé tábhachtach a insint do dhuine fásta seachas doleanbh eile mar go mbeadh an duine fásta in anncabhrú leo. Roimh bhogadh ar aghaidh chun aninsint a phlé níos mine, fiafraigh de na leanaí cad adhéanfaidís dá mbeadh drochrún ag cara leo ach goraibh an iomarca eagla orthu chun insint faoi.Treisigh freagraí cuí, m.s. comhairligh do do charainsint faoi, téigh leis agus é ag insint, inis faoi ar ashon.

Uaireanta nuair a bhímid ag iarraidh a insint dodhuine fásta faoi fhadhb éigin ní bhíonn siad agéisteacht i gceart. Bhí fadhb ag Bernard.Féachaimis ar cad a tharla dó.

ScéalBhí fadhb ag Bernard. Bhí sé díreach ag foghlaimconas snámh. Thaitin a mhúinteoir snámha leisagus bhíodh an-spórt aige sa linn snámha lenachairde nuair a bhíodh sos acu. Ag an gceachtdheireanach, dúirt an múinteoir leis na leanaí gombeadh orthu go léir a n-aghaidh a chur san uiscean tseachtain dar gcionn. Bhí Bernard scanraithe.B’fhuath leis nuair a bhíodh uisce steallta air.Conas a d’fhéadfadh sé a aghaidh go léir a chur sanuisce? Rinne Bernard iarracht labhairt lenaMhamaí i rith na seachtaine ar fad ach ní bhfuairsé an deis. Bhí a Mhamaí agus a Dhaidí gnóthachag cur páipéar balla in airde sa halla. An oíchedheireanach roimh dul ag snámh, d’iarr Bernard ara Mhamaí an bhféadfadh sé labhairt léi faoi rudéigin. “An bhfuil an-phráinn ag baint leis mar támé féin is d’athair an-ghnóthach faoi láthair?” arsaa Mhamaí. “Tá sé an-phráinneach; bhí mé agiarraidh labhairt leat faoi i rith na seachtaine ar fadagus teastaíonn uaim labhairt leat faoi anois.” Bhísé déanta amach ag Bernard nach raibh ach rudamháin le déanamh - é a dhéanamh soiléir dáMhamaí go raibh rud tábhachtach le rá aige léi. Arámharaí an tsaoil, thuig a Mhamaí an scéalláithreach agus níorbh fhada gur mhothaighBernard níos fearr.

Abair go ndearna tú iarracht insint do do Mhamaínó do do Dhaidí faoi fhadhb éigin agus nár éist siadleat, cad ab fhéidir leat a dhéanamh ansin?

22


D’fhéadfá iarracht a dhéanamh arís. Abair náréirigh leat arís, cad ab fhéidir leat a dhéanamh?D’fhéadfá insint do dhuine éigin eile faoi. Ba chóirduit insint agus leanúint ort ag insint go dtí godtiocfadh duine éigin i gcabhair ort.

Breabanna agus BagairtíIarrann an múinteoir ar na leanaí a rá leis/léi cad isbrí le breab. Más gá, cinntigh dóibh gur breab abhíonn i gceist nuair a thugann duine éiginbronntanas duit chun bob a bhualadh ort chun rudéigin mícheart a dhéanamh. Mar shampla, rinneduine éigin go raibh cion agat air/uirthi lámh aleagadh ar do chodanna príobháideacha agusgheall sé/sí duit bronntanas a cheannach duit dágcoimeádfá faoi rún é. Mínigh dóibh nachbronntanas é seo ach breab.

Iarr moltaí ar na leanaí i dtaobh cad ba cheart adhéanamh faoi bhreabanna. Cuir béim ar antábhacht a bhaineann le hinsint fiú má bhíonnbreab glactha acu.

Ní ceart d’aon duine iachall a chur ort drochrún achoimeád faoi cheilt. Fiú má dhéanann siadbagairt ort go mbeidh tú i dtrioblóid má insíonn túfaoi, fós is féidir leat insint. Abair go mbíonnbuachaillí móra i gcónaí ag bualadh do chara agusá bhrú thart. Bhagair siad air go ngortóidís i gcearté dá n-inseodh sé faoi.

Mínigh dóibh gur féidir leis cabhair a fháilainneoin go bhfuiltear ag bagairt air.

Téigh siar ar an gceacht. Iarr ar na leanaí gach abhfuil ar eolas acu faoi a bheith ag insint a insintduit. Tá sé rí-thábhachtach go gcuirfidh tú ina luíorthu gur cheart dóibh leanúint orthu ag insint godtí go dtiocfaidh duine éigin i gcabhair orthu.

Gníomhaíochtaí Leanúna - Ceacht 4• Iarr ar na leanaí duine éigin a roghnú go

n-inseoidís an scéal dó/dí mbeidis i gcás Conor.

• Déan rólghlacadh ar a bheith ag insint faoidhrochrún, glacann an múinteoir ról an duinefhásta. Ba cheart a threisiú go raibh an ceartacu insint faoi; ní orthu-san atá an locht.

• Baineann na leanaí úsáid as drámaíocht/drámapuipéad chun ócáidí éagsúla a chruthú faoi:(a) dhaoine fásta áirithe nach n-éisteann le

leanaí(b) leanaí faoi bhagairtí nó á mealladh le

breabanna.

• Roinn an rang ina mbeirteanna, A-anna agusB-anna. Scríobh liosta toipicí ar an gclár dubh.Éisteann A le B agus é ag caint ar a roghatoipice agus vice versa. Lean é seo trí phlé adhéanamh ar conas is féidir a bheith i d’éisteoirmaith.


23


MMOO LLIIOOSSTTAA BBÍÍ

SSÁÁBBHHÁÁIILLTTEE

M’AINM: _______________

______________________________

__

AINMNEACHA MO

THUISMITHEOIR

Í

______________________________

______________________________

___

______________________________

______________________________

___

MO SHEOLADH ____

______________________________

___

______________________________

______________________________

___

M’UIMHIR GHUT

HÁIN _____________________

UIMHREACHA GUT

HÁIN OIBRE

MO THUISMITH

EOIRÍ ________________

____

DAOINE FÁSTA A

R FÉIDIR LIOM

INSINT DÓIBH

______________________________

__

______________________________

______________________________

___

______________________________

______________________________

___

UIMHREACHA GUT

HÁIN __________________

_

GARDAÍ _______________

______________________________

__

BRIOGÁID DÓIT

EÁIN __________________

___

DOCHTÚIR __________

______________________________

__

Déan na rúin atá go maith a mharcáil. Scríobh scéal gairid faoi rún atá go maithagus cuir léaráid leis.

24

CEACHT 5STRAINSÉIRÍ

Cuir ciorcal timpeall ar na strainséirí atá sábháilte.

Fad Múinteoireachta (meastachán ) - Ceachtamháin 30 nóiméad

Is ceart go dtuigfeadh na páistí cad is strainséiríann. Bíonn míthuiscintí ar an-chuid leanaí.Ceapann leanaí áirithe gurb ionann strainséirí agus“fir i ngluaisteáin”. Bíonn gá acu le heolas cruinnagus treoirlínte cinnte a chuirfidh ar a gcumasbheith in ann déileáil go cumasach le tairiscintí óstrainséirí.

Tabhair faoi deara: Roimh thosú ar an ábhar seoba chóir don scoil dul siar ar an bpolasaí atá ann idtaobh cuairteoirí chun na scoile agus cead isteach ibhfoirgneamh na scoile.

Go dtí seo d’fhoghlaimíomar conas sinn féin achoimeád sábháilte. D’fhoghlaimíomar faoimhothúcháin “Maith” agus faoi mhothúcháin“Dona” agus d’fhoghlaimíomar na rialacha - abair“Stop”/“Ní dhéanfaidh mé”, imigh leat agus inis dodhuine éigin faoi. Inniu táimid chun labhairt faoiconas na rialacha seo a úsáid nuair a bhíonnstrainséirí timpeall ort. Ba chóir duit a bheith inann tú féin a choimeád sábháilte agus muinín abheith agat dul amach i d’aonar le do chairde.

Iarr ar na leanaí cur síos a dhéanamh duit arstrainséir. Éist go cúramach leis na freagraí marnochtann siad a gcuid smaointe, a gcuid cúraimíagus tuairimí. Treisigh na freagraí cuí and tabhairfaoi deara aon cheann a nochtfadh imní.

Is strainséir é/í duine ar bith nach bhfuil aithneagat air/uirthi. Daoine deasa is ea an chuid is móacu. An leor féachaint ar dhuine chun a fhios abheith agat gur duine deas atá ann? Cinnte ní leor.An maith an rud é eagla a bheith ort roimhstrainséirí? Ní maith, bíonn strainséirí timpeallorainn i gcónaí. Tá rialacha ann, áfach, achabhróidh leat tú féin a choimeád sábháilte igcásanna nuair a chaithfidh tú aire a thabhairt duitféin.

Seo anois scéal faoi Dheirdre a bhíonn ag taisteal léiféin ar an traein gach seachtain.

Tabhair faoi deara: tharlódh go mba ghá an scéal aathrú chun go bhfreagródh sé níos fearr do shaol naleanaí i do scoilsa.

ScéalTá cónaí ar Dheirdre sa Mhuileann gCearr achtéann sí ar scoil i mBaile Átha Cliath. Freastalaíonnsí ar scoil speisialta mar ní féidir léi rudaí a chlos ró-mhaith. Tá staidéar á dhéanamh aici ar Ghaeilge,ar Bhéarla, ar an Matamaitic, ar Ealaín agusCeardaíocht agus ar a lán ábhar eile nach iad.Foghlaimíonn sí conas teanga comharthaí a úsáidagus conas beola a léamh.

Taitníonn an scoil go mór le Deirdre. Ní maith léi,áfach, a bheith ag dul abhaile ar an traein gachAoine, agus ag teacht ar ais arís gach Domhnachmar bíonn uirthi taisteal léi féin agus is féidir leissin a bheith saghas scanrúil

Aoine amháin nuair a shroich sí an stáisiúntraenach sa Mhuileann gCearr bhí sé dorchacheana féin. Bhí sí tuirseach agus bhí ocras uirthi,ach bhí sí ag súil le Mamaí, Daidí agus a deirfiúr afheiceáil. Bhí sí ag súil lena dinnéar ach goháirithe. Ach ní raibh aon duine ann roimpi.D’imigh gach aon duine a bhí ar an traein leo, agusi ndiaidh cúpla nóiméad ní raibh fágtha ar anardán ach Deirdre.

Bhí Máistir an Stáisiúin, a raibh aithne mhaith aiciair ó bheith ag taisteal ar an traein chomh minicsin, ar an taobh eile den stáisiún. Shocraigh Deirdrefanacht mar a raibh sí go dtí go dtiocfadh atuismitheoirí. Ansin bhraith sí duine éigin taobhthiar di. Chas sí timpeall agus bhí fear ann. Rinnesé aoibh gáire léi agus dúirt sé rud éigin, ach níraibh a fhios aici cad a bhí á rá aige. Labhair séarís, ag síneadh a mhéir i dtreo dhorchadas nahoíche agus ag cur a lámha timpeall air féin chun achur in iúl go raibh an oíche fuar, agus ansin shínsé a mhéar i dtreo an doras éalaithe. Thuig Deirdrego raibh sé ag iarraidh marcaíocht abhaile athairiscint di. Chroith sí a ceann. Labhair sé arís,agus caithfidh go raibh sé ag béicíl mar bhí sí inann na creatha a bhrath. Rinne sé comhartha didul leis. Chroith sí a ceann arís. Díreach ansinchonaic sí Máistir an Stáisiúin ag teacht thar androichead chuici. Thug sé nóta di. Léigh sí faoisholas an ardáin é. “Beidh do Mhamaí agus doDhaidí anseo ar ball. Tháinig poll ar roth anghluaisteáin orthu. Fan sa seomra feithimh go dtígo dtiocfaidh siad” a bhí scríofa ann. ChuaighDeirdre isteach go dtí an seomra geal te agusbhraith sí níos fearr láithreach. Nuair a d’fhéach síar an ardán eile bhí an fear imithe.

CUSPÓIRÍA mhúineadh do leanaí conas déileáil go cuí lestrainséirí.

A mhúineadh do leanaí conas mí-úsáid óstrainséirí a chosc.

Cabhrú le leanaí níos lú eagla agus imní abheith orthu roimh strainséirí.

Na scileanna sábháilteachta atá riachtanachdo leanaí chun iad féin a chosaint ar ócáidí ambeidh orthu aire a thabhairt dóibh féin amhúineadh dóibh.

25


Tháinig Mamaí agus Daidí cúpla nóiméad inadhiaidh sin agus iad leithscéalach as a bheithdéanach. D’inis Déirdre dóibh faoin bhfear a chuireagla uirthi agus gheall siad di go réiteoidís an scéalagus nach gcuirfeadh sé isteach arís uirthi.

An ndearna Deirdre rogha sábháilte nuair a dúirt sí“Ní dhéanfaidh mé” leis an strainséir?

An ndearna sí rogha sábháilte nuair a chuaigh sí godtí an seomra feithimh in ionad glacadh le tairiscintan strainséara?

Cad a dhéanfása?

RólghlacadhIarr ar na leanaí rólghlacadh a dhéanamh ardhiúltú go teanntásach do thairiscint strainséara.

Samhlaigh go bhfuil tú istigh i siopa mór le dothuismitheoirí agus iarrann tú cead orthu dul go dtírannóg an spóirt. Tugann do thuismitheoirí ceadduit ar an tuiscint go bhfanfaidh tú ann go dtí godtiocfaidh siad ag triail ort. Agus tú istigh sarannóg spóirt tagann duine éigin chugat agus deirsé/sí leat go dtabharfaidh sé/sí péire scátaí rothachduit má chabhraíonn tú leis/léi cúpla bosca aiompar. Beidh ort an siopa a fhágáil leo ar dtús.Cad iad na roghanna atá agat? Cad ba cheart duita dhéanamh? Conas a mhothófá? Abair guraontaigh tú dul ar dtús ach ansin tháinig tú arathrú intinne, cad ab fhéidir leat a dhéanamh?

Cuir ina luí ar na leanaí na rialacha sábháilteachta- abair “Stop/Ní dhéanfaidh mé”, imigh leat agusinis do dhuine éigin faoi.

Treisigh:1. Ná téigh go deo in aon áit le strainséir.

2. Ná glac riamh le haon rud ó strainséir.

An gciallaíonn sé seo gur drochdhaoine iadstrainséirí? Ní chiallaíonn, ciallaíonn sé nach bhfuilaithne agat orthu. Mar sin ní théann tú riamh inaon áit le duine nach bhfuil aithne agat air/uirthiagus ní ghlacann tú riamh le haon rud uaidh/uaithinuair atá tú leat féin nó le do chairde.

Déan ócáidí eile nuair nach mbeadh a fhios ag naleanaí cad ba cheart dóibh a dhéanamh a phlé. Isé an riail atá ann ná mura bhfuil a fhios agat nádéan é. I measc na samplaí bheadh: duine éigindo do bhailiú ón scoil ag rá gur chuir Mamaí anniad; duine éigin ag iarraidh marcaíocht a thabhairtduit ag rá go bhfuil aithne aige/aici ar do Dhaidí;strainséir ag lorg cabhrach; a bheith imithe amúagus go mbeadh ort cabhair a lorg ar strainséir.

Tabhair faoi deara: Slí mhaith chun a fháil amach anbhfuil na rialacha sábháilteachta sealbhaithe ag naleanaí is ea súil a choimeád orthu nuair a thagannstrainséirí chun na scoile.

Gníomhaíochtaí Leanúna - Ceacht 5• Déanann na leanaí rólghlacadh ar “Stop/Ní

dhéanfaidh mé” a rá le strainséir a dhéanannbreab a thairiscint dóibh.

• Roghnaigh cérbh é/í an strainséir ba“shábháilte” a bhféadfá cabhair a lorgair/uirthi dá mbeifeá imithe amú i mbailestrainséartha, nó i músaem, nó i staid pheile,nó ar an trá.


TeastasDéan Teastas Bí Sábháilte a bhronnadh ar gachleanbh ag deireadh na gceachtanna Bí Sábháilte.

26


TEASTAS BÍ SÁBHÁILTE BRONNTAR AN GRADAM

AITHEANTAIS SPEISIALTA SEO AR:

……………....................................

AS UCHT

CEACHTANNA BÍ SÁBHÁILTE

DO RANG A TRÍ, AGUS A CEATHAIR A

CHRÍOCHNÚ

……………....................................Síniú

……………....................................Dáta

Cuir ciorcal timpeall ar na strainséirí atá sábháilte.

Ba chóir Seiceáil Foghlamtha a úsáid chun dul siarar cheachtanna ó am go ham agus lena chinntiúan bhfuil na scileanna sábháilteachta áirithe sinsealbhaithe ag na leanaí.

Tá sé tábhachtach deis a thabhairt do na leanaírólghlacadh a dhéanamh ar na scileannasábháilteachta arís. D’fhéadfaí é seo a dhéanamhtrí ghníomhaíochtaí tras-churacalacha.

Taispeáin an fhístéip do na leanaí. Nuair a bheidhsí thart cuir na ceisteanna seo a leanas ar naleanaí:

1. Cad is brí le mothúchán “Maith”?

2. Cad is brí le mothúchán “Dona”?

3. Déan liosta de roinnt de na rudaí a dhéananncairde dá chéile.

4. Cad is féidir leat a dhéanamh má imríonnduine éigin bulaíocht ort?

5. Cad is féidir leat a dhéanamh má iarrann duineéigin ort teagmháil coirp a choimeád faoi rún?

6. Cad ba cheart duit a dhéanamh má dhéanannduine éigin teagmháil leat ar shlí nachdtaitníonn leat agus go mothaíonn túneamhshábháilte dá bharr?

7. Má mhothaíonn tú buartha faoi rud éigin cad isféidir leat a dhéanamh?

8. Cad is brí le rún atá go maith?

9. Cad is brí le rún nach bhfuil go maith?

10. Cé dó/di is féidir leat a insint má bhíonn fadhbagat?

11. Abair nach n-éisteann an duine fásta aroghnaigh tú leat, cad ba cheart duit adhéanamh?

12. Abair go n-insíonn tú do dhuine fásta iontaofaagus nach dtarlaíonn aon rud, cad ba cheartduit a dhéanamh ansin?

13. Cén fáth gur cheart duit insint má iarrannduine ort drochrún a choimeád faoi cheilt.

14. Cad ba chóir duit a dhéanamh má dhéanannstrainséir marcaíocht a thairiscint duit agus túleat féin nó le do chairde?

Rólghlacadh1. Déanann na leanaí rólghlacadh agus iad ag

tabhairt misnigh do chara chun insint dodhuine fásta iontaofa faoi thadhall coirp mí-oiriúnach.

2. Déanann na leanaí rólghlacadh ag insint dodhuine fásta iontaofa faoi thadhall coirp aghortaíonn iad. Ní éisteann an chéad duinefásta, mar sin bíonn orthu duine eile a roghnuagus an próiseas inste a dhéanamh arís.

3. Déanann na leanaí rólghlacadh ar andéanfaidís dá dtiocfadh strainséir chun an tíagus iad sa bhaile leo féin.

27

SEICEÁIL FOGHLAMA

Bí SábhailteTá fhios agam nuair atá mé maith nó nach bhfuilTá fhios agam nuair atá mé sásta nó nach bhfuilTá fhios agam nuair ba chóir dom ‘Is ea ‘ nó ‘Níhea’ a ráTá mé ábalta aire mhaith a thabhairt dom féin

Tig liom rún do mo chuid a choinnéail achMás drochrún é ní bhíonn sé i bhfadGo n-insím do mo mhunteoir nó do mo mhamaí é.Ní bhéinn sásta go dtí go mbeadh a fhios acu faoi.Ní bhéinn sásta go dtí go mbeadh a fhios acu faoi.

Tuigtear dom nuair atá an saol slánAg amharc ar an teiifís nó ag imirt cluicheTuigtear dom nuair atá an saol slánTá mé féin ag gabháil a bheith slánFanfaidh mé slán, fanfaidh mé slán.

Amanta tig eagla orm roimh an tsaoil mhóirFaoi bhulaíocht na buachaillí, faoi scigmhagadh nagcailiníAg fail barróig, nach maith liom an mhothú.Ní mise is ciontach, inseoidh mé do dhuine éigin é.Ní mise is cointach, inseoidh mé do dhuine éigin é.

Is maith liom bheith……..Is maith liom a bheith i gcuideachta na cuideachta,is maithIs maith liom mo chlann a bheith ar an láthairIs léir dom na bealaí le fanacht slán.Le bheith slán le bheith slán, le bheith slán.

Níl mé ag iarraidh bheith diúltach, ná bain domTá a fhios agat cad é atá mé ag maíomhNá bí ag tromaíocht orm, ná bí, ná bí, ná bí.Ná bí ag iarraidh mé a scanradh, ná bí, ná bí, nábí.

Agus eagla ag teacht ort cad é ba choir duit adhéanamhFan ar shiúl agus inis do dhuine éiginA bhfuil aithne agat air ‘s a bhfuil muinín agat annLe bheith slán, le bheith slán, bí slán, bí slán.

Amhrán na StrainséiríTá mé slán i measc na strainséiríSlán i measc na strainséiríAch muna bhfuil d’ainm agamMuna bhfuil a fhios agam cá as túIs cinnte gur strainséir tú

Tá mé slán i measc na strainséiríSlán i measc na stainséiríBíodh go mbeifeá olc nó go mbeifeá deasBeidh mé slán, beidh mé slán.

Má thig eagla orm nóMá bhíonn imní orm faoiMuna bhfuil mé cinnte duitDéarfaidh mé, ní hea ’s inseoidh mé ort é.

Tá mé slán i measc na strainséiríSlán i measc na strainséiríFiú más eol duit m’ainm‘s go ndeir tú go bhfuil aithne agat orainnLeanfaidh mé an cód le bheith slán.

28

BÍ SÁBHAILTE

AMHRÁIN

Documents

Rang 3 4.pdf