Psychika a choroby

37www.chsin.viamedica.pl

Copyright © 2008 Via Medica, ISSN 1733–2346

C I E K A W E , M A Ł O Z N A N E...

Choroby Serca i Naczyń 2008, tom 5, nr 1, 37–44

Rozwój psychiki u osób dorosłycha etiologia chorób cywilizacyjnych

Przemysław Koberda1, Urszula Stodolska-Koberda2

1Partner psychologicznej firmy doradczo-szkoleniowej „ProFirma”2Klinika Chorób Oczu ACK w Gdańsku

Adres do korespondencji:lek. Przemysław KoberdaPartner psychologicznej firmy doradczo-szkoleniowej „ProFirma”al. Niepodległości 606/610, 81–879 Sopottel.: 0 58 763 53 45email: [email protected]

WPROWADZENIE

Jednym z głównych kierunków rozwoju współczesnejmedycyny jest poszukiwanie przyczyn występowaniachorób. W prowadzonych badaniach coraz głębiej bada sięmolekularne mechanizmy funkcjonowania ludzkiego cia-ła oraz ukazuje nowe miejsca powstawania zaburzeń.Genetyka przeżywa swój rozkwit dzięki sporządzeniuw ostatnich latach pełnej mapy ludzkiego genomu oraz roz-ległym badaniom ukierunkowanym na odkrycie genetycz-nych modyfikacji odpowiedzialnych za odmienność lubpatologię w funkcjonowaniu organizmu. Nie dziwi zatemfakt, że Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny w latach2006 i 2007 niemalże „naturalnie” przyznano genetykom.

Poza podejściem biologicznym (genetycznym i poza-genetycznym) wzrasta także zainteresowanie rolą wpły-wu środowiska, zarówno w kontekście zagadnień ekolo-gicznych, jak i kulturowo-społecznych. Skutkuje to corazwiększą presją na zapewnienie człowiekowi przyjazne-go otoczenia podczas pracy i w czasie wolnym, polepsze-niem szeroko rozumianej higieny, zmianą niekorzyst-nych nawyków żywieniowych i zwiększeniem ilościruchu rekreacyjnego wśród bardziej świadomych grupspołeczeństwa.

Wydaje się, że jednym z mniej analizowanych kie-runków myślenia o przyczynach powstawania choróbjest niedoceniana wiedza o rozwoju ludzkiej psychikii jej roli modulującej homeostazę wewnątrzustrojową,rozumianych w sposób znacznie szerszy niż dotych-czas. Coraz częściej pojawiają się doniesienia o istotnejzależności sposobu myślenia danej osoby w tenden-cjach do występowania konkretnego schorzenia oraz

Wiele doniesień naukowych wskazuje na to, że rozwój

psychiki człowieka jest procesem, który nie kończy się

z chwilą osiągnięcia dorosłości, lecz może być konty-

nuowany w dalszym okresie życia. Zgodnie z nowocze-

snymi koncepcjami osiowym parametrem rozwoju psy-

chiki u osób dorosłych jest wzrastający poziom świado-

mości, przejawiający się między innymi odchodzeniem

od silnego utożsamienia się z własnym „ja” na rzecz po-

staw bardziej zaawansowanych, zorientowanych na

coraz szersze współdziałanie i współodczuwanie. Roz-

wijanie własnej świadomości jest czynnikiem stabilizu-

jącym wewnętrzną równowagę organizmu, będącą jed-

nym z istotnych elementów zachowania zdrowia.

Wydaje się prawdopodobne, że przyczyną znacznej licz-

by przypadków chorób cywilizacyjnych jest zastój roz-

wojowy u osób w średnim wieku, prowadzący do tworze-

nia niezdrowych stereotypów myślenia i zachowań,

utrudniający emocjonalną adaptację do zmieniającej się

rzeczywistości oraz będący sam w sobie istotnym i ak-

tywnym składnikiem przewlekłego stresu.

Choroby Serca i Naczyń 2008, 5 (1), 37–44

Słowa kluczowe: rozwój człowieka, rozwój osobowości,

rozwój moralny, świadomość, choroby, cywilizacja,

psychologia integralna, AQAL, Wilber

Artykuł dedykujemy Piotrowi — wspaniałemu przyjacielowi,oraz wszystkim pięknym i wrażliwym ludziom

cierpiącym w dzisiejszych czasach z powodu przewlekłego stresu

38

Choroby Serca i Naczyń 2008, tom 5, nr 1

www.chsin.viamedica.pl

wpływie na przebieg leczenia i jego ostateczne rezulta-ty. Wśród niewielu dziedzin, które mogą się „pochwalić”sporym zaawansowaniem w wyjaśnianiu subtelnychpołączeń między ludzkim myśleniem i mechanizmamipowstawania chorób, należy wyróżnić psychoneuroim-munologię — naukę powstałą na gruncie badań prowa-dzonych przez psychoonkologów. Coraz precyzyjniejopisuje ona zależności między sposobem funkcjonowa-nia umysłu a tworzeniem się przewlekłej reakcji streso-wej, wpływającej niekorzystnie (uszkadzająco) na pra-widłowe działanie układów nerwowo-wegetatywnegoi immunologicznego [1, 2].

Logika nasuwa przypuszczenia, że ten typ zależności,poza onkologią, występuje także jako etiopatogeneza wie-lu innych schorzeń uznawanych za choroby cywilizacyj-ne: depresji, nadciśnienia tętniczego, miażdżycy naczyń,zmian reumatycznych w stawach, schorzeń alergicznych,zaburzeń układu pokarmowego o typie nadwrażliwości,cukrzycy czy, wreszcie, podatności na choroby zakaźne— wymieniając tylko te, które najbardziej skupiają uwa-gę świata medycznego. Niemniej, istotnym zagadnieniemjest reakcja pacjenta na zachorowanie, jego chęć walkiz chorobą, determinacja powrotu do zdrowia oraz poziomtolerancji poszczególnych objawów (w szczególności doz-nań bólowych), co do których nie ma wątpliwości, że sąbezpośrednimi wytworami psychiki.

Psychologia, od momentu swoich narodzin około150 lat temu, do bujnego rozwoju w czasach bardziejwspółczesnych, dostarczyła wielu istotnych obserwacji,składających się na obecną wiedzę w tej dziedzinie. Psy-chologia, czyli „nauka badająca psyche” — mimo swojejnazwy odnoszącej się do całości zagadnień związanychz funkcjonowaniem umysłu — już dawno przestała byćnauką homogenną. Powstało wiele nurtów, w których po-dejście i metodologia badawcza znacząco się od siebie róż-nią, a każdy z nich wnosi do gromadzonej wiedzy coś istot-nego. Cechą współczesności jest jednak fragmentaryzacjadociekań naukowych na poszczególne dziedziny i specjal-ności oraz coraz większa szczegółowość podejmowanychzagadnień, co — ogólnie rzecz biorąc — nie stymuluje dowyciągania syntetycznych i całościowych wniosków.

Nie oznacza to jednak, że takie próby nie są czynione.Wręcz przeciwnie; można powiedzieć, że w obecnych cza-sach dokonał się znaczący postęp w określaniu istotnychelementów składających się na psychikę człowieka orazustaleniu ich ewolucyjnego rozwoju. To z kolei ma impli-kacje medyczne, rozszerzając znaczenie tej sfery w usta-

leniu etiologii zaburzeń czynnościowych i somatycznychwielu chorób cywilizacyjnych.

Architektura czynnościowa ludzkiej psychiki, w naj-bardziej zaawansowanej obecnie wersji, została opisanaw 1995 roku przez amerykańskiego psychologa i filozofaKena Wilbera w stworzonym przez niego podejściu inte-gralnym AQAL {model integralny (psychologia integral-na) Wilbera AQAL nie będzie w tym opracowaniu szerzejomawiany ze względu na jego wieloaspektowość i złożo-ność odniesień; zainteresowani mogą sięgnąć do dostęp-nego i podanego niżej piśmiennictwa} [3–7]. Zanim to na-stąpiło, wielu badaczy dostarczyło istotnych obserwacjipopartych dobrze udokumentowanymi i uznanymi pra-cami naukowymi, które stały się składowymi modelu in-tegralnego. O dwóch kierunkach ustaleń trzeba koniecz-nie wspomnieć, ponieważ będą podstawą ostatecznychkonkluzji — są to: 1) wyróżnienie w ludzkiej psychice takzwanych linii rozwojowych oraz 2) zwrócenie uwagi naetapowy charakter rozwoju psychiki każdego człowieka.Połączenie obu tych zagadnień dało całkiem rozległą wie-dzę na temat etapowego osiągania coraz większego stop-nia zaawansowania w ramach poszczególnych linii rozwo-jowych, będących podstawą postępującej dojrzałości jed-nostki w danej sferze. Wzrastanie w najbardziej istotnychliniach rozwojowych wraz z linią samoidentyfikacji (czyliodczuwania samego siebie, poczucia ego) jest z kolei pod-stawą rozwoju świadomości jednostki, która równieżpodąża etapowo — od mniej do bardziej zaawansowanej.Ewolucja świadomości na każdym z etapów przejawia sięistotną zmianą w sposobie odbierania rzeczywistości, sys-temach wartości, określania własnych celów i sposobówich realizacji oraz tworzenia relacji z otoczeniem.

LINIE ROZWOJOWE

Zagadnieniu linii rozwojowych poświęcił swoje praceharwardzki psycholog Howard Gardner [8], zamiennienazywając je „inteligencjami” lub „talentami człowieka”.Wyróżnił 8 podstawowych inteligencji (tab. 1), zaznacza-jąc jednocześnie, że nie jest to jedyny ani ostateczny po-dział i każdą z nich można dzielić na dalsze składowe lubzastosować inne podziały. Rozwój w ramach linii przebie-ga w miarę niezależnie, choć istnieje także pewien wzajem-ny wpływ prorozwojowy między niektórymi liniami.

Gardner bardzo akcentuje modułową budowę ludz-kiego umysłu (zbiorczej inteligencji), gdzie ostatecznyefekt zależy od jakości poszczególnych składników. Każ-dy człowiek rodzi się z pewnym, genetycznie uwarunko-

39

Przemysław Koberda, Urszula Stodolska-Koberda, Rozwój psychiki u osób dorosłych a etiologia chorób cywilizacyjnych


wanym, potencjałem w zakresie poszczególnych linii roz-wojowych, lecz jego praktyczny rozwój zależy od stymu-lującego wpływu otoczenia (rodzice, szkoła, towarzystwo,w którym się obraca) oraz od osobistego zaangażowaniawe własny rozwój.

Na progresję w zakresie każdej z linii rozwojo-wych wpływają dwa powszechnie znane czynniki:talent (rozumiany jako wrodzona łatwość osiąganiakolejnych poziomów zaawansowania) oraz praca.Ludzie rodzą się różnie wyposażeni w talenty. Niektó-re linie rozwijają się bez problemu, inne dużo gorzejlub patologicznie, dlatego istnieje cała gama ludzkichtypów i ich zdolności opanowywania naturalnych dlasiebie umiejętności. Bez wspierania rozwoju pracąsam talent pozostaje tylko niezrealizowanym poten-cjałem. Ten mechanizm wspierania pracą naturalnychtalentów jest najbardziej istotny w pierwszej połowieżycia człowieka. Umożliwia ukierunkowanie eduka-cji, podjęcie fachowego zatrudnienia, uzyskanie sa-modzielności społecznej i progresję w zaawansowa-niu zawodowym.

Mniej znanym mechanizmem dalszego rozwojuczłowieka w średnim wieku jest rozszerzenie rozmia-ru pracy na linie rozwojowe dotychczas gorzej rozwi-

nięte lub osobniczo „słabsze”. Pozornie ciężka i począt-kowo mało efektywna praca w „trudnych” dla danejosoby obszarach przekłada się na znaczący, wręcz sko-kowy, przyrost sprawności i lekkości funkcjonowaniaw wielu dziedzinach życia, przynosząc nowe moty-wacje do działania, zwiększając poziom odczuwane-go szczęścia oraz przeciwdziałając coraz częstszymw tym okresie zaburzeniom nastroju (stany lękowo--depresyjne) i chorobom somatycznym powstającymna gruncie zahamowań rozwojowych psychiki.

Dobrym sposobem graficznego przedstawienia budo-wy psychiki człowieka opartej na liniach rozwojowych jesttak zwany psychograf. Liczni autorzy wyróżniają i opisująposzczególne składowe ludzkiej psyche odmiennie niżGardner, jednak istota ich podejścia jest w gruncie rzeczypodobna i sprowadza się do prostego wykresu, na którymna jednej osi wymienione są poszczególne badane cechy(linie rozwojowe, inteligencje), a na drugiej — stopień ichzaawansowania (ryc. 1).

Ludzie różnią się między sobą pierwotną łatwością roz-wijania konkretnych linii {wiąże się to z typami psychiki(osobowości), czyli różnicami między ludźmi w zakresiegenetycznie uwarunkowanych zdolności i sposobów reago-wania (tzw. typologia horyzontalna); jako przykłady hory-zontalnych typologii osobowości można wymienić MyersBriggs Types Inventory (MBTI) oraz Enneagram}, ale praca nadkażdą z nich, nawet z natury słabszą u danego człowieka,

Tabela 1. Rodzaje inteligencji człowieka według Gard-nera [8]

Linia rozwojowa Osoby, u których linia rozwojowa(inteligencja) jest dobrze rozwinięta

Językowa Pisarze, dziennikarze,dobrzy mówcy, poeci

Matematyczna Naukowcy, matematycy, fizycy,(do nauk ścisłych) logicy, finansiści

Muzyczna Muzycy, tancerze, śpiewacy

Przestrzenna Piloci, nawigatorzy, chirurdzy,konstruktorzy

Cielesno-ruchowa Tancerze, aktorzy, sportowcy,chirurdzy

Interpersonalna Nauczyciele, psycholodzy,(empatyczno- pracownicy społeczni,-emocjonalna) wybitni menadżerowie

Intrapersonalna Osoby zdolne do rozumieniai kształtowania samego siebie(występuje indywidualnie)

Różnicująca Osoby o dobrej orientacji(rozróżniająca) i wybierające rzeczy bezpieczne

lub korzystne (występujeindywidualnie)

Rycina 1. Psychograf (przykładowy)

40



powoduje postęp i prowadzi do zwiększenia zakresu umie-jętności. Wielu badaczy psychiki wyróżnia i podkreśla zna-czenie linii kognitywnej (czyli zaawansowania w procesachpoznawczych, rozumianego jako chęć i łatwość uczenia sięopartą na ciekawości, otwartości i umiejętności przyswaja-nia „nowego”) dla własnego rozwoju. Jest ona ważnymczynnikiem elastyczności myślenia, skutkującym większąskłonnością do odchodzenia od niezdrowych nawykówi dokonywania pozytywnych zmian we własnej psychice.

ETAPY ROZWOJOWE

Jednym z najbardziej ekscytujących wątków rozważańpsychologicznych są doniesienia i wyciągane wnioski do-

tyczące rozwoju ludzkiego umysłu jako sekwencyjnegoprocesu ewolucyjnego (tab. 2). Pionierskie badania w tymzakresie prowadzili James Mark Baldwin (1861–1934)i Abraham Maslow (1908–1970).

Baldwin, jako jeden z pierwszych psychologów ekspe-rymentalnych, zauważył związek głoszonej przez Darwi-na teorii ewolucji z etapowym rozwojem psychiki człowie-ka. Od innej strony podszedł do tematu Maslow [9], któryzapisał się w historii psychologii, ponieważ określił hierar-chię (piramidę) ludzkich potrzeb. Człowiek nie jest w sta-nie realizować swoich wyższych potrzeb (często wręcz ichnie odczuwa), związanych z chęcią tworzenia, kreatyw-nością, spontanicznością w działaniu czy moralnością, bez

Tabela 2. Ciągi rozwojowe poszczególnych elementów psychiki u osób dorosłych [9–17]

Badany element Teoretyk Zagadnienie Opis — etapy rozwoju

Hierarchia potrzeb Maslow Czego potrzebuję? Potrzeby fizjologiczneBezpieczeństwoPrzynależnośćSzacunek i uznanieOsiągnięciaSamorealizacja

Linia poznawcza Kegan Co jest dla mnie Impulsywny — kierowany emocjami(kognitywna) zrozumiałe? Imperialny — kierowany pragnieniami

Interpersonalny — kierowany sposobem myślenia grupyInstytucjonalny — oparty na samodzielnym myśleniuInterindywidualny — oparty na myśleniu systemowym

Linia moralna Kohlberg Na jakim poziomie Prekonwencjonalnymoralności działam? Konwencjonalny

Postkonwencjonalny

Jw. Gilligan Jw. Self-care (ochrona siebie)Care (współodczuwanie, troska o najbliższych)Universal care (troska uniwersalna, szeroko pojętewspółodczuwanie)

Linia samo- Loevinger Kim jestem? Jak zdefinio- Przedsocjalnyidentyfikacji niował(-a)bym samego (samą) Symbiotyczny(rozwój ego) siebie? Impulsywny

Ochraniający siebieKonformistycznySumiennyIndywidualistycznyAutonomicznyZintegrowany

Linia wartości Graves Co jest dla mnie najważniejsze? InstynktownyAnimistyczno-szczepowyAbsolutystycznyIndywidualistyczny (nastawiony na cel)RelatywistycznySystemowo-integratywnyGlobalno-holistyczny

Typ myślenia Cook-Greuter W jaki sposób podchodzę Oportunistado rozwiązywania problemów? Dyplomata

EkspertZdobywcaIndywidualistaStrategMag

41



Tabela 3. Fazy rozwojowe u dzieci według Piageta [19]

Faza Nazwa fazy Wiek dziecka Opisrozwoju

I Sensomotoryczna Do 12.–18. mż. Dzieci uczą się przez zmysły; ich świat jest doświadczeniem fizycznym

II Przedoperacyjna 18. miesiąc–7. rż. Dzieci starają się uaktywnić swoją wyobraźnię; mają bardzo egocen-tryczne spojrzenie na świat

III Operacji konkretnych 7–11 lat Stosowanie logiki i alternatywnych perspektyw pomaga dzieckupojąć związki przyczynowo-skutkowe; dzieci mają problemz pojęciami abstrakcyjnymi

IV Operacji formalnych > 12 rż. Dzieci zaczynają myśleć abstrakcyjnie, co pozwala im przekroczyćgranicę czasu i przestrzeni

zapewnienia sobie podstawowego komfortu, bezpieczeń-stwa i wspierającego wpływu otoczenia. Na najbardziejzaawansowanym poziomie znajdują się potrzeby samo-realizacji, samookreślenia i poszukiwania głębszego sen-su własnej egzystencji.

Jednym z prekursorów na polu badań antropologicz-nych, dostrzegających etapowe kształtowanie się świado-mości, był Szwajcar Jean Gebser (1905–1973). W swojejpracy z 1949 roku wyróżnił i opisał 5 następujących posobie „struktur mentalnych” człowieka: 1) archaiczną;2) magiczną; 3) mityczną; 4) umysłową i 5) integralną [18].

Zagorzałym zwolennikiem ujmowania rozwoju czło-wieka jako kolejnych etapów był biolog, epistemolog i psy-cholog poznawczy Jean Piaget (1896–1980), który zrewolu-cjonizował sposób myślenia o dziecięcym umyśle. Wyróż-nił 4 fazy rozwojowe: 1) sensomotoryczną; 2) przedopera-cyjną; 3) konkretno-operacyjną i 4) formalno-operacyjną,podczas których u dziecka następuje przebudowa widze-nia świata i nabycia nowych, bardziej zaawansowanych,umiejętności logiczno-poznawczych (tab. 3) [19].

Zainspirowany pracami Piageta — o czym sam wspo-mina — Lawrence Kohlberg (1927–1987), profesor Uniwer-sytetów Chicago i Harwarda, rozpoczął badania nad za-gadnieniami związanymi z dylematami moralnymi osóbdorosłych i sposobem ich rozwiązywania. Na podstawiewielu testów i ankiet wyróżnił 6 odmiennych postaw w po-dejściu do tej samej kwestii moralnej, które można byłoułożyć sekwencyjnie, tworząc hierarchię zachowań opisy-wanych pod kątem utożsamiania się jednostki z szersząperspektywą własnego funkcjonowania. Pogrupował je zewzględu na podobieństwa w 3 obszary: przedkonwencjo-nalny, konwencjonalny i postkonwencjonalny. Każdyz poziomów prezentuje fundamentalną zmianę w zapa-trywaniach moralnych związanych z życiem społecznym(tab. 4) [20, 21].

Kohlberg oparł swoje badania na populacji męskiej, coczęściowo wykorzystano do polemiki z jego koncepcjąprzez współczesnych mu psychologów, wśród którychznalazła się Carol Gilligan. W swojej książce In a differentvoice (Odmiennym głosem), nazwanej „małą książką, którarozpętała rewolucję”, z 1982 roku, opisała stadia rozwojumoralności kobiecej, odnosząc się jednocześnie do podsta-wowych różnic między oboma płciami dotyczących spo-sobu odczuwania, myślenia i działania. Według Gilligankobiety bardziej nastawione na tworzenie relacji niż naosiąganie celów przechodzą rozwojowo przez 3 etapyzwiązane z rozszerzaniem okazywanej troskliwości: tro-skę o siebie (self-care), troskliwość (care) i troskliwość uogól-nioną (universal care) [12, 13].

Do wiedzy o rozwoju psychiki i świadomości człowie-ka wiele wniosła Jane Loevinger badająca i opisująca róż-ne fazy kształtowania się ego. Badaczka wyróżniła 9 se-kwencyjnych etapów, z których każdy następny reprezen-tował bardziej zaawansowane i kompleksowe podejściejednostki do zagadnień postrzegania siebie w kontekścierelacji do świata zewnętrznego [14, 15].

Robert Kegan, psycholog rozwojowy z Harwardu, na-pisał wiele prac, z których najbardziej znaną jest książkaThe evolving self. Poza przedstawieniem ewolucyjnego sche-matu zmian ludzkiej psyche, opartego na 6 kolejnych pozio-mach, w swoich następnych publikacjach, Kegan skupił sięna praktycznych aspektach rozwoju świadomości w życiuspołecznym, edukacji, organizacji i zarządzaniu [10, 11].

Z przytoczonych obserwacji wyłania się wniosek, żemyślenie o psychice osób dorosłych jako kolejnych, corazbardziej zaawansowanych, poziomach procesu dojrzewa-nia człowieka znajduje mocne i coraz liczniejsze potwier-dzenia, dlatego powinno być traktowane jako niezaprze-czalny fakt we współczesnych rozważaniach naukowychdotyczących ludzkiego zdrowia.

42



ETIOLOGIA CHORÓB CYWILIZACYJNYCH

Podstawą zdrowia człowieka jest pełna homeostazabiologiczno-psychiczna oraz prawidłowa koegzystencjaz otoczeniem. Czynniki wprowadzające ludzki organizmw stan zaburzonego funkcjonowania działają nagle (ura-zy, infekcje, ostre zatrucia, nagłe stany internistyczne, neu-rologiczne itp.), są wrodzone (wady, zaburzenia genetycz-ne) lub rozwijają się w czasie, stopniowo osłabiając i prze-łamując mechanizmy wewnętrznej równowagi i systemyochrony, pracujące na różnych poziomach zorganizowa-nia. Na skuteczność ich działania znacząco wpływa ludz-ka psychika — szczególnie jej kondycja w średnim okre-sie życia oraz jej dalszy rozwój lub jego brak.

Zaburzenia rozwojowe psychiki, które mogą prowa-dzić do uruchomienia łańcucha etiologicznego wielu cho-rób przewlekłych lub ujawniających się w wyniku uprzed-niego rozregulowania homeostazy, ogólnie można podzie-lić na dwie grupy:• słabe wykształcenie się jednej lub kilku istotnych linii

rozwojowych na danym poziomie rozwoju ogólnego (nadanym poziomie świadomości) — problem horyzontalny;

• zahamowanie ogólnego rozwoju psychiki (rozwojuświadomości), czyli brak przejścia na kolejny etap roz-woju — problem wertykalny.Wśród przyczyn sprawiających, że sprzyjający zdro-

wiu rozwój psychiki u osób w średnim wieku nie jest re-alizowany, należałoby wymienić:

• brak odpowiedniej wiedzy (nieznajomość zasad ewolu-cji psychiki), trzeba jednak dodać, że jest to wiedza sto-sunkowo nowa i nie wszędzie dostrzegana, zatem trud-no oczekiwać, aby była szeroko rozpowszechniona;

• własne i środowiskowe tendencje oraz nawyki samo-ograniczające;

• niski poziom życia lub niewystarczająca skutecznośćw sferze materialnej — nie rozwijają się wyższe potrze-by i postawy prorozwojowe opisane przez Maslowa;

• typ osobowości wykazujący tendencje do nierówno-wagi (np. typ osobowości A, osobowość wycofująca się,osobowość o wyeksponowanych emocjach negatyw-nych), bez odczuwalnej potrzeby lub chęci pracy nadwłasnym rozwojem.Niewątpliwie, duże znaczenie w kształtowaniu psychi-

ki każdego człowieka ma również specyfika współcze-snych społeczeństw masowo-konsumpcyjnych, tworzą-cych, z jednej strony, ogromny postęp technologiczny orazoferujących niespotykane do tej pory możliwości i bogactwowyborów, a z drugiej — serwujących długotrwałą obawęo przyszłość i stan posiadania, lęk przed nieprzystosowa-niem do szybkich zmian oraz promujących egoistyczno--hedonistyczny styl odreagowywania i poszukiwania szczę-ścia. Tak wielkiej presji na sferę mentalną jednostki trudnodoszukiwać się w jakimkolwiek wcześniejszym okresierozwoju cywilizacyjnego. Tak powstaje powszechne po-czucie wytężonej walki egzystencjalnej o lepsze życie,

Tabela 4. Etapy rozwoju moralności według Kohlberga [20, 21]

Typ postawy Opis Poziommoralnej

Ślepy egoizm Obawa przed konsekwencjami złego zachowania wymusza „bycie grzecznym”;nieumiejętność przyjęcia innej perspektywy poza własną

PrekonwencjonalnyEgocentryzm Dobro rozumiane w kategoriach wzajemności — szybkiego zwrotu tego,

co się otrzymało: „ty mi zrobiłeś dobrze, to teraz ja tobie”

Perspektywa Chęć bycia dobrym w celu uzyskania pochwały w oczach innych;interpersonalna własna identyfikacja z zasadami wyznawanymi przez grupę, do której

się przynależy; definiowanie tego, co dobre, poprzez odniesieniado stereotypowych postaw eksponowanych w danym środowisku

KonwencjonalnyPerspektywa zasad Jednostka rozumie i akceptuje szersze normy społeczne jako podstawęspołecznych porządku; postawa „członka społeczności”; prawo jako nadrzędne

odniesienie moralne; przestrzeganie prawa uznawane za konieczne,ponieważ najlepiej chroni wszystkich

Perspektywa uzgod- Rola zasad i norm jest uznawana, lecz nie jako uniwersalne odniesienie moralne;nień (kontraktów) podwyższenie poziomu etycznego następuje przez dialog i wybieranie rozwiązań społecznych dobrych dla obu stron; zamiana modelu „wygrany–przegrany” na model

„wygrany–wygrany”Postkonwencjonalny

Szacunek Uniwersalne pryncypia etyczne; uwydatnia znaczenie komunikacji prowadzonejdla wszystkich na wysokim poziomie z akceptacją wszystkich racji

43



dostarczające przewlekłego stresu i usuwające z polawidzenia rozwiązania, których podstawą jest rozwójwłasnej psychiki.

Wiele chorób, których etiologia zawiera elementutraty równowagi wewnętrznych mechanizmów re-gulacyjno-obronnych, rozwija się etapowo wedługponiższego schematu:1. Subtelne zaburzenia równowagi bez odchyleń

czynnościowych i morfologicznych (ten okres możetrwać wiele lat; powoduje stopniowe „zużycie się”lub „rozchwianie” składowych układu homeostazy)

2. Przekroczenie zdolności regulacyjno-obronnychprzemijające zaburzenia czynnościowe

3. Zaburzenia czynnościowe utrwalone, początekprzebudowy strukturalnej tkanek i narządów

4. Głębokie zaburzenia czynnościowe oraz zaawan-sowane zmiany morfologiczne

Każdy człowiek jest unikalną konstrukcją bio-fizyczno--psycho-społeczną i posiada charakterystyczne cechy i ten-dencje, związane ze sposobem reagowania na czynnikichorobotwórcze. Choroba, jako wynik wadliwego działa-nia mechanizmów homeostazy, dotyka zwykle „najsłab-szego ogniwa” w organizmie i równie dobrze może ujaw-nić się pod postacią schorzenia somatycznego (jako nad-ciśnienie tętnicze, cukrzyca, choroba wrzodowa, wzmożo-na tendencja prozapalna leżąca u podłoża miażdżycynaczyń, alergii bądź zmian reumatycznych czy np. skłon-ność do tycia), jak również zaburzeń psychicznych (lękowo--depresyjnych zaburzeń nastroju, problemów emocjonal-nych, seksualnych, fobii społecznych itp.). W znacznejliczbie przypadków oba komponenty, w różnej proporcji,składają się na całość obrazu chorobowego.

Zgodnie z modelem salutogenetycznym zachowaniazdrowia, opisanym przez Antonowsky’ego, w życiu co-dziennym każdego człowieka ścierają się czynniki wspie-

rające i destrukcyjne, modulujące optymalny stan zdro-wotnej równowagi. Mechanizmy regulujące, działającewewnątrz ludzkiego organizmu, same w sobie podlegajątym dwóm przeciwstawnym wpływom, wykazując za-równo tendencje samonaprawcze, jak i „wpadania”w uszkadzające, samostymulujące się cykle, często inicjo-wane i napędzane niezdrowymi strukturami myślowymii nawykami reagowania pochodzącymi z własnej psychi-ki. W konsekwencji, po kilku–kilkunastu latach narastają-cej dysharmonii wewnętrznej, zaczynają się pojawiać pro-blemy ze zdrowiem (ryc. 2).

PODSUMOWANIE

Wiele wskazuje na to, że ustalenie jednego z najistot-niejszych powodów prowadzących do tak znacznej eks-pansji chorób cywilizacyjnych w dzisiejszych czasach wią-że się z zaakceptowaniem wielopoziomowego, przestrzen-nego modelu ewolucji psychiki i roli etiologicznej, jakąw wielu przypadkach pełni brak jej dalszego rozwojuu osób w średnim wieku. Ponadto, genezę jednego z co-raz powszechniej obserwowanych zjawisk — kryzysu egzy-stencjalnego u 40-latków (middle-age stress) może stanowić nie-uświadomiona potrzeba kontynuacji własnego rozwoju.

Wieloletni wpływ przewlekłego stresu — jednegoz charakterystycznych czynników życia w rozwiniętej cy-wilizacji — trafiając na podatny grunt zatrzymanej w swo-im rozwoju i dlatego bezbronnej psychiki, zbiera obecnieobfite żniwo. Prawdopodobnie jesteśmy dopiero przedapogeum epidemii chorób cywilizacyjnych i rolą środo-wisk medycznych jest, między innymi, rzetelne informo-wanie o ich przyczynach, wspieranie pacjentów wiedząpsychologiczną i nieuleganie nadmiernej ekonomicznejpresji przemysłu farmaceutycznego.

Pełne rozumienie zagadnień zdrowia i choroby wy-maga połączenia w harmonijnym związku niewątpli-wych sukcesów współczesnej medycyny w obszarachbiologii molekularnej, genetyki, fizjologii, diagnostyki

Rycina 2. Ogólny schemat wpływu zahamowania rozwoju psychiki na tworzenie podłoża dla rozwoju chorób

44



obrazowej i laboratoryjnej, leczenia inwazyjnego i farma-koterapii z, dotychczas mało wyeksponowaną, nauko-wą wiedzą o bogactwie, pięknie i istocie rozwoju ludzkie-go wnętrza.

Wydaje się, że dzięki nowoczesnej wiedzy na tematrozwoju psychiki i jej powiązań z etiologią chorób cywiliza-cyjnych popularne hasło „w zdrowym ciele zdrowy duch”zyskuje obecnie odświeżone, bardziej zaawansowa-ne oblicze.

PIŚMIENNICTWO

1. Simonton C. Triumf życia. Możesz mieć przewagę nad rakiem. Ravi, Łódź 2005.

2. Wirga M. Zwyciężyć chorobę. Dom wydawniczy Kos, Warszawa 1998.

3. Beck D., Cowan C. Spiral dynamics: mastering values, leadership and change.

Blackwell, Oxford 1996.

4. Wilber K. Sex, ecology and spirituality: the spirit of evolution. Shambhala, Boston

1995.

5. Wilber K. A brief history of everything. Shambhala, Boston 1996 (wyd. pol.: Krót-

ka historia wszystkiego. Santorski & Co Wydawnictwo, Warszawa 2002).

6. Wilber K. Integral psychology: consciousness, spirit, psychology, therapy.

Shambhala, Boston 2000 (wyd. pol.: Psychologia integralna: świadomość, duch,

psychologia, terapia. Santorski & Co Wydawnictwo, Warszawa 2002).

7. Wilber K. Integralna teoria wszystkiego: wizja dla biznesu, polityki, nauki i ducho-

wości. Zysk i S-ka, Poznań 2006.

8. Gardner H. Inteligencje wielorakie: teoria w praktyce. Media Rodzina, Poznań 2002.

9. Maslow A. Motivation and personality. Harper & Row, New York 1954.

10. Kegan R. The evolving self: problem and process in human development. Har-

vard University Press, Cambridge 1982.

11. Kegan R. In over our heads: the mental demands of modern life. Harvard Uni-

versity Press, Cambridge 1994.

12. Gilligan C. In a different voice: psychological theory and women’s development.

Harvard University Press, Boston 1982.

13. Gilligan C. Mapping the moral domain: a contribution of women’s thinking to

psychological theory and education. Harvard University Press, Boston 1988.

14. Loevinger J. Ego development: conceptions and theories. Jossey-Bass, San

Francisco 1976.

15. Loevinger J. Paradigms of personality. Freeman, New York 1987.

16. Cook-Greuter S. Mature ego development: a gateway to ego transcendence?

J. Adult Development 2000; 7: 227–240.

17. Cook-Greuter S. 20th century background for integral psychology. AQAL. Jour-

nal of Integral Theory and Practice 2006; 1 (2): 144–184.

18. Gebser J. The ever-present origin. Ohio University Press, Athens 1985, 1991

(oryginalna praca opublikowana w 1949 r.).

19. Piaget J. The construction of reality in the child. Basic Books, New York 1954.

20. Kohlberg L. The claim to moral adequacy of a highest stage of moral judgment.

J. Philosophy 1973; 70: 630–646.

21. Kohlberg L. Essays on moral development. Vol I: The philosophy of moral deve-

lopment. Harper & Row, New York 1981.

Documents

Psychika a choroby