19

Psicología de los - Repositorio Digital-UPS: Homedspace.ups.edu.ec/bitstream/123456789/5673/1/Psicologia de los... · DESARROLLO SOCIAL Y MORAL ... UNIDAD CUATRO ADULTEZ JOVEN Y

  • Upload
    lelien

  • View
    222

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Psicología de losCiclos Vitales

Universidad Politécnica SalesianaÁrea de Ciencias Sociales, Humanas y de la Educación

Carrera de PedagogíaQui to

Psicología de losCiclos Vitales

EDUARDO MORÁN GARCÍA

2010

PSICOLOGÍA DE LOS CICLOS VITALESEduardo Morán García

1era. edición: ©Universidad Politécnica SalesianaAv. Turuhuayco 3-69 y Calle ViejaCuenca-EcuadorCasilla: 2074P.B.X. (+593 7) 2 862213Fax: (+593 7) 4 088958e-mail: [email protected]

Diseño yDiagramacióne Impresión: Editorial Universitaria Abya-Yala

Quito-Ecuador

ISBN UPS: 978-9978-10-063-9

Impreso en Quito Ecuador, enero 2010

INTRODUCCIÓN ............................................................................... 13

OBJETIVOS GENERALES .................................................................... 17

UNI DAD UNO

NO CIO NES GE NE RA LES

OB JE TI VOS ........................................................................................ 19

1. NO CIO NES PRE VIAS....................................................................... 21

1.1 CRECIMIENTO Y DESARROLLO........................................................ 21

1.2 PSICOLOGÍA DE LOS CICLOS VITALES ............................................... 23

1.3.PARADIGMAS EVOLUTIVOS............................................................ 25

1.3.1 Los paradigmas evolutivos ....................................... 26

a. El Con duc tis mo ................................................... 26

b. La Psi co lo gía Evo lu ti va......................................... 26

1.3.2 Eta pa de frag men ta ción de los años se sen ta............ 28

1.4 MÉTODOS Y CAMPOS DE ESTUDIO ................................................ 29

2. PE RIO DO PRE NA TAL Y NA CI MIEN TO.............................................. 33

2.1 PERSPECTIVAS.......................................................................... 33

2.2 ETAPAS GENERALES DEL DESARROLLO............................................. 35

2.3. AMBIENTE PRENATAL ................................................................. 36

2.4. ASPECTOS GENÉTICOS ............................................................... 39

2.5 EL NACIMIENTO. NACIMIENTO PREMATURO. EFECTOS ........................ 44

2.6. EL RECIÉN NACIDO ................................................................... 47

3. IN FAN CIA Y NI ÑEZ ..................................................................... 51

3.1 DESARROLLO FÍSICO Y MOTOR ..................................................... 51

3.2. DESARROLLO PERCEPTUAL .......................................................... 54

3.2.1 Agu de za y per cep ción de pa tro nes .......................... 56

3.2.2. Per cep ción de dis tan cia y pro fun di dad.................... 56

INDICE

3.2.3. Per cep ción de ob je tos............................................. 57

3.2.4. Los otros sen ti dos.................................................... 59

3.3 DESARROLLO DE LA MEMORIA ...................................................... 60

3.4 DESARROLLO DEL LENGUAJE ........................................................ 61

3.4.1. Teo rías so bre el de sa rro llo del len gua je .................. 62

GLO SA RIO DE TÉR MI NOS IM POR TAN TES............................................ 65

UNI DAD DOSCA RAC TE RÍS TI CAS COG NI TI VAS, SO CIA LES Y

MO RA LES DE LA IN FAN CIA Y LA NI ÑEZ

OB JE TI VOS ........................................................................................ 67

1. DE SA RRO LLO COG NI TI VO ............................................................. 69

1.1. EL EN FO QUE DE PIA GET. ES TA DIOS DEL DE SA RRO LLO ....................... 69

1.1.1 Con cep tos bá si cos de la teo ría de Pia get.................. 71

1.2. ES TA DIO SEN SO MO TOR ............................................................ 73

a. Con duc tas ca rac te rís ti cas ............................................. 75

b. Li mi ta cio nes cog ni ti vas ................................................ 78

1.3. ES TA DIO PREO PE RA TO RIO .......................................................... 78

a. Con duc tas ca rac te rís ti cas ............................................. 80

b. Li mi ta cio nes cog ni ti vas................................................. 83

c. El cam bio en tre los 5 y 7 años...................................... 87

1.4. EL ES TA DIO DE LAS OPE RA CIO NES CON CRE TAS ................................ 88

a. Con duc tas ca rac te rís ti cas.............................................. 89

b. Li mi ta cio nes cog ni ti vas................................................. 92

2. PEN SA MIEN TO Y LEN GUA JE .......................................................... 95

2.1. ME CA NIS MO DE AD QUI SI CIÓN DEL LEN GUA JE IN NA TO....................... 95

2.2. APREN DER A USAR EL LEN GUA JE PA RA PEN SAR................................. 97

2.3. IN TE RAC CIÓN EN TRE LEN GUA JE Y PEN SA MIEN TO............................... 98

2.4. LA TEO RÍA DE VY GOTSKY .......................................................... 98

2.5. AS PEC TOS SO CIA LES DEL DE SA RRO LLO DEL LEN GUA JE........................ 101

2.6. CRÍ TI CA A LA TEO RÍA DE LAS ETA PAS ............................................. 102

EDUARDO MORÁN GARCÍA6

PSICOLOGÍA de los ciclos vitales7

3. DE SA RRO LLO SO CIAL .................................................................... 105

3.1. DE SA RRO LLO SO CIAL DU RAN TE LA IN FAN CIA ................................... 105

3.2. DE SA RRO LLO SO CIAL DU RAN TE LA NI ÑEZ ...................................... 108

3.3. TI PI FI CA CIÓN SE XUAL Y PA PE LES SE XUA LES....................................... 111

3.4. SO BRE EL ABU SO SE XUAL A NI ÑOS............................................... 114

3.5. COG NI CIÓN SO CIAL ................................................................. 117

3.6. TEO RÍA DE LAS ETA PAS DE ERIK SON ............................................. 118

a. Con fian za vs. des con fian za............................................ 119

b. Au to no mía vs. ver güen za y du da.................................. 119

c. Ini cia ti va vs. cul pa.......................................................... 120

d. In dus trio si dad vs. in fe rio ri dad........................................ 120

3.7. DE SA RRO LLO SO CIAL EN EL CON TEX TO ......................................... 121

4. DE SA RRO LLO MO RAL .................................................................... 129

4.1. LA TEO RÍA DE KÖHL BERG.......................................................... 129

4.2. DA MON ............................................................................... 131

4.3. EI SEN BERG ............................................................................ 132

4.4. CA ROL GI LLI GAN .................................................................... 132

4.5. JUI CIO, AFEC TO Y CON DUC TA MO RA LES ........................................ 133

a. In cul ca ción de va lo res ................................................... 133

b. Es cla re ci mien to de va lo res............................................. 134

c. Aná li sis de va lo res.......................................................... 135

d. En fo que de la “co mu ni dad jus ta” de Köhl berg .............. 135

5. DE SA RRO LLO DE LA RE LI GIO SI DAD ............................................... 139

5.1. EN RE LA CIÓN CON LOS AS PEC TOS COG NI TI VOS ................................ 139

5.2. EN RE LA CIÓN CON LA EDU CA CIÓN DA DA POR LOS PA DRES.................. 140

GLO SA RIO DE TÉR MI NOS IM POR TAN TES............................................ 143

BI BLIO GRA FÍA BÁ SI CA Y RE FE REN CIAL................................................ 145

LEC TU RAS COM PLE MEN TA RIAS .......................................................... 147

UNI DAD TRES

ADO LES CEN CIA

OB JE TI VOS ...................................................................................... 183

1. CON CEP TO DE ADO LES CEN CIA Y TEO RÍAS.................................... 185

1.1. LA TEO RÍA PSI COA NA LÍ TI CA .......................................................... 186

1.2. TEO RÍA PSI CO SO CIO LÓ GI CA ......................................................... 187

2. CAM BIO EVO LU TI VO E HIS TÓ RI CO................................................ 189

3. ADO LES CEN CIA, CRE CI MIEN TO Y MA DU RA CIÓN ........................... 191

3.1. MA DU RA CIÓN FÍ SI CA ................................................................. 191

a. Cam bios bio ló gi cos ........................................................ 191

b. Con se cuen cias psi co ló gi cas de los cam bios bio ló gi cos.... 194

c. Ima gen cor po ral y ajus te ................................................ 195

d. Reac cio nes an te la me nar quia ........................................ 197

e. Es tu dios so bre ace le ra ción del de sa rro llo ........................ 197

3.2. DE SA RRO LLO SE XUAL E IDEN TI DAD SE XUAL ...................................... 198

a. Cam bios en las cos tum bres se xua les............................... 199

b. De sa rro llo de la con duc ta se xual .................................... 200

c. La lla ma da re vo lu ción se xual .......................................... 201

d. Re la cio nes y amis ta des ................................................... 203

e. Ma dres y pa dres sol te ros ................................................ 204

4. DE SA RRO LLO COG NI TI VO ............................................................. 207

4.1. CON DUC TAS CA RAC TE RÍS TI CAS. ..................................................... 207

a. La ló gi ca com bi na to ria ................................................... 207

b. Ra zo na mien to hi po té ti co................................................ 207

c. Ra zo na mien to pro por cio nal ............................................ 209

d. Ex pe ri men ta ción cien tí fi ca .............................................. 212

e. Lo real su bor di na do a lo po si ble..................................... 213

f. Ca rác ter pro po si cio nal de las hi pó te sis ........................... 213

4.2. CRÍ TI CAS A LA TEO RÍA DE PIA GET .................................................. 214

4.3. CAM BIOS EN EL AL CAN CE Y CON TE NI DO DEL PEN SA MIEN TO. ............... 215

4.4. CO NO CI MIEN TO DE SÍ MIS MO...................................................... 216

EDUARDO MORÁN GARCÍA8

5. DE SA RRO LLO SO CIAL Y MO RAL ..................................................... 219

5.1. TEO RÍA DE ERIK ERIK SON ........................................................... 219

a. In dus trio si dad vs. In fe rio ri dad ......................................... 219

b. Iden ti dad vs. con fu sión de rol ........................................ 220

c. In ti mi dad vs. ais la mien to................................................. 220

5.2. OTROS APOR TES A LA BÚS QUE DA DE LA IDEN TI DAD........................... 221

a. Apor tes de Ja mes Mar cia ................................................ 221

1.– Di fu sión de la iden ti dad ....................................... 221

2.– Ado les cen tes ex clui dos......................................... 222

3.– Ado les cen tes mo ra to rios ...................................... 222

4.– Ado les cen tes con iden ti dad lo gra da..................... 223

b. In ves ti ga cio nes de Har ter so bre el au to con cep to............ 224

5.3. EL CON CEP TO DE SÍ MIS MO EN LA ADO LES CEN CIA ............................ 224

5.5.4. El com por ta mien to se xual co mo re sul ta do de

fac to res bio ló gi cos, psí qui cos y so cia les ................... 226

5.5.5. Re la cio nes so cia les del ado les cen te:

Amis ta des, ban das y pan di llas ................................. 227

6. DE SA RRO LLO MO RAL .................................................................... 229

6.1. NI VEL PRE CON VEN CIO NAL .......................................................... 229

6.2. NI VEL CON VEN CIO NAL .............................................................. 229

6.3. EL NI VEL POS CON VEN CIO NAL ..................................................... 231

6.4. DE SA RRO LLO DE LA CON CIEN CIA MO RAL ........................................ 233

7. DE SA RRO LLO DEL SEN TI MIEN TO RE LI GIO SO ................................. 235

7.1. PRI ME RA ETA PA: DES PER TAR RE LI GIO SO. .......................................... 235

a. Bús que da de ayu da y paz .............................................. 235

b. Es ta bi li dad emo cio nal..................................................... 235

7.2. SE GUN DA ETA PA: AC TI TUD ANA LÍ TI CA. ............................................ 236

7.3. TER CE RA ETA PA: COM PRO MI SO. .................................................... 237

7.4. CA MI NOS PO SI BLES. .................................................................. 237

8. AS PEC TOS PSI CO SO CIA LES............................................................. 239

8.1. LA TRAN SI CIÓN HA CIA LA ADUL TEZ ................................................ 239

a. Ha cia los in te re ses adul tos .............................................. 239

b. Nue va con cep ción del mun do....................................... 240

PSICOLOGÍA de los ciclos vitales9

EDUARDO MORÁN GARCÍA10

8.2. PA PEL DE LOS PA DRES ............................................................... 240

8.3. PA PEL DE LOS COM PA ÑE ROS Y AMI GOS .......................................... 241

8.4. ROL DE LA EDU CA CIÓN FOR MA TI VA DE LOS ADO LES CEN TES ................. 242

a. Des cu brir su bús que da de au to rrea li za ción..................... 242

b. To mar en cuen ta sus in te re ses y ne ce si da des ................. 243

c. Ayu dar les a ele gir su vo ca ción........................................ 243

d. La ne ce si dad de au to ri dad............................................. 244

e. Fa vo re cer sus pro ce sos de adap ta ción: iden ti dad y uni ci dad 244

9. FAC TO RES CUL TU RA LES EN LA ADO LES CEN CIA ............................. 247

9.1 SE GRE GA CIÓN POR EDAD ............................................................ 247

9.2 DE PEN DEN CIA PRO LON GA DA ....................................................... 248

9.3 EL DO MI NIO DE LOS ME DIOS DE CO MU NI CA CIÓN .............................. 248

9.4 LA NE CE SI DAD DE IN COR PO RAR LA PLU RI CUL TU RA LI DAD........................ 249

GLO SA RIO DE TÉR MI NOS IM POR TAN TES............................................ 250

UNI DAD CUA TRO

ADULTEZ JOVEN Y MADURA, VEJEZ

OB JE TI VOS ........................................................................................ 251

1. IN TRO DUC CIÓN............................................................................ 253

2. CON CEP TOS ACER CA DE LA ADUL TEZ........................................... 255

2.1 CRI TE RIO REAL.......................................................................... 255

2.2 CRI TE RIO SO CIAL ....................................................................... 255

2.3 CRI TE RIO PSI CO LÓ GI CO ............................................................ 255

3. CA RAC TE RÍS TI CAS FÍ SI CAS Y MO TRI CES. .......................................... 256

4. CA RAC TE RÍS TI CAS COG NI TI VAS ...................................................... 258

5. DE SA RRO LLO DE LA PER SO NA LI DAD ............................................. 262

6. SI TUA CIO NES DE CON FLIC TO EN LA VI DA ADUL TA ....................... 265

6.1. PRO BLE MÁ TI CA FA MI LIAR ............................................................. 265

6.2. PRO BLE MÁ TI CA DEL MA TRI MO NIO.................................................. 265

6.3. EL CI CLO VI TAL DE LA FA MI LIA...................................................... 265

6.4. LA PRO BLE MÁ TI CA DEL DI VOR CIO ................................................. 267

6.5. PRO BLE MÁ TI CA DE LA VIU DEZ ...................................................... 268

6.6. PRO BLE MÁ TI CA DE LOS HI JOS ...................................................... 268

6.7. IM POR TAN CIA DEL TRA BA JO EN LA ADUL TEZ ..................................... 270

6.8. LA LLA MA DA ‘CRI SIS DE LA MI TAD DE LA VI DA’.................................. 270

a. In ti mi dad vs. ais la mien to................................................. 272

b. Ge ne ra ti vi dad vs. es tan ca mien to e Iden ti dad vs.

de ses pe ra ción................................................................ 274

c. Per so na li dad y de sa rro llo so cial en mu je res..................... 274

7. LA SE NEC TUD................................................................................ 277

7.1 CONCEPTUALIZACIÓN DE LA VEJEZ................................................. 277

a. En fo que bio ló gi co.......................................................... 277

b. En fo que psi co ló gi co....................................................... 277

c. En fo que so cio ló gi co ....................................................... 277

7.2 MEDICIÓN DEL TIEMPO............................................................... 278

7.3 ENVEJECIMIENTO FÍSICO.............................................................. 278

a. El dis fun cio na mien to del sis te ma in mu no ló gi co ............... 278

b. Los me ca nis mos ce lu la res de en ve je ci mien to................... 278

c. Los de sen ca de nan tes ge né ti cos ....................................... 279

d. La pro ble má ti ca de la neu ro ge ron to lo gía ........................ 279

7.3.1. En fer me dad de Hun ting ton ...................................... 279

7.3.2. En fer me dad de Alz hei mer ......................................... 279

7.4 OTRAS MODIFICACIONES FÍSICAS .................................................... 280

7.5 MODIFICACIONES COGNITIVAS Y SOCIALES ........................................ 281

7.5.1. Ex pe rien cia y ren di mien to cog ni ti vos......................... 2827.6 LA PERSONALIDAD EN LA VEJEZ..................................................... 285

7.6.1. Las crisis ................................................................... 286

7.6.2. Actitudes y autoconcepto ......................................... 286

7.6.3. Di ver sos ti pos de per so na li dad .................................. 288

8. AGO NÍA Y MUER TE........................................................................ 289

GLO SA RIO DE TÉR MI NOS .................................................................. 293

LEC TU RAS COM PLE MEN TA RIAS ......................................................... 295

BI BLIO GRA FÍA BÁ SI CA Y RE FE REN CIAL................................................ 343

PSICOLOGÍA de los ciclos vitales11

Quie nes rea li zan una la bor y mi sión edu -ca ti va, con fre cuen cia sien ten la ne ce si dad decom pren der ple na men te a quie nes edu can. Pa racom pren der los es in dis pen sa ble co no cer los.

La Psi co lo gía del De sa rro llo, más pro pia -men te la Psi co lo gía de los Ci clos Vi ta les, apor taele men tos pa ra es te co no ci mien to des de la teo ría,des de las ex pe rien cias y vi ven cias, y, en es pe cial,des de las ob ser va cio nes sis te má ti cas rea li za daspor di ver sos in ves ti ga do res, en va rios lu ga res delmun do.

En el es tu dio que va mos a em pren deren con tra re mos da tos, afir ma cio nes y co men ta riosso bre las ca rac te rís ti cas y cam bios que ocu rren enca da una de las eta pas de la vi da, de tal for maque es tos co no ci mien tos nos orien ten y pro por -cio nen nue vas ideas pa ra rea li zar un tra ba jo edu -ca ti vo y for ma ti vo más ade cua do, al mis mo tiem -po que ilu mi nen los pro ce sos de en se ñan za-apren di za je.

La uti li za ción del co no ci mien to apor ta dopor la Psi co lo gía de los Ciclos Vitales va a en con -trar re la cio nes con la cul tu ra, ex pli ca cio nes co he -ren tes pa ra esa mis ma re la ción, y com pren sión delde sa rro llo co mo un pro ce so ubi ca do en una rea li -dad con cre ta.

Es cier to que la Psi co lo gía no es to do. Sinem bar go, és ta se ha lla in te rre la cio na da con to dopro ce so hu ma no. Y la edu ca ción, la for ma ción yla in for ma ción son bá si ca men te acon te ci mien toshu ma nos.

IN TRO DUC CIÓN

Un edu ca dor, un for ma dor, que po see es tos con cep tos, in te gra dos asu pro pia ex pe rien cia, y que ba sa sus ac ti vi da des en ellos, po drá es co ger deme jor ma ne ra los mé to dos, re cur sos y con te ni dos apro pia dos pa ra ca da edad,o los re la cio na rá de ma ne ra más co he ren te.

Es ta mos cons cien tes de que en nues tro me dio aún no se ha rea li za doin ves ti ga cio nes so bre nues tra rea li dad ecua to ria na, plu riét ni ca y mul ti cul tu ral.Sa be mos que la ma yor par te de los co no ci mien tos aquí pre sen ta dos han si doob te ni dos de es tu dios rea li za dos en la cla se me dia ur ba na de paí ses lla ma dos‘de sa rro lla dos’, y al gu nos de ellos de las ex pe rien cias edu ca ti vas del au tor.

Nues tra ac ti tud, en ton ces, ha de es tar abier ta a com pren der es tos ele -men tos y a con fron tar los per ma nen te men te con nues tra rea li dad, que di fie rede una re gión a otra.

Es ta asig na tu ra es tá di vi di da en cua tro uni da des, que re vi san los acon -te ci mien tos evo lu ti vos des de an tes del par to has ta la se nec tud y si es po si blelos acon te ce res al re de dor de la muer te.

Las dos pri me ras Uni da des ofre cen una vis ta pa no rá mi ca de las no cio -nes más im por tan tes que ayu dan a com pren der la Psi co lo gía del De sa rro llo enlos tér mi nos más ge ne ra les, los pe rio dos pre na tal y al re de dor del na ci mien to,las pri me ras eta pas evo lu ti vas, in fan cia y ni ñez, con sus di ver sas ca rac te rís ti cas,ha bi li da des y li mi ta cio nes pro pias de ca da una.

Las dos Uni da des si guien tes, ter ce ra y cuar ta de di can su aten ción alos fe nó me nos psi co ló gi cos que ocu rren du ran te la ado les cen cia, la adul tez yla ve jez, tam bién en sus di ver sas áreas del de sa rro llo, mos tran do las li mi ta cio -nes que se van pre sen tan do, en tér mi nos ge ne ra les.

Es na tu ral con si de rar que es tos co no ci mien tos orien tan de me jor ma -ne ra la ac ción edu ca ti va y per mi te en con trar po si bles apli ca cio nes prác ti cas,co mo par te de un tra ba jo re fle xi vo y adap ta ti vo de los alum nos que se en fren -tan con es ta asig na tu ra.

De es ta ma ne ra la Psi co lo gía de los Ciclos Vitales re quie re de al gu nosco no ci mien tos que brin da la Psi co lo gía Ge ne ral, im pli ca los sa be res de la Psi co -lo gía Di fe ren cial, en cuen tra apli ca cio nes in me dia tas a la Psi co lo gía Edu ca ti va, ala Psi co lo gía del Apren di za je, a las apli ca cio nes de la Di dác ti ca y la Me to do lo gía,tan to en las Teo rías co mo en las Téc ni cas del Apren di za je.

Por ello es ta asig na tu ra ocu pa un lu gar de es pe cial im por tan cia pa rala for ma ción aca dé mi ca y pro fe sio nal del pe da go go y es pe ra mos que des pier -te la ne ce si dad de pro fun di zar mu cho más so bre su al can ce, con te ni dos y nue -vas in ves ti ga cio nes que se van pre sen tan do en los úl ti mos años.

EDUARDO MORÁN GARCÍA14

A no du dar lo, pue de ser vir de in me dia ta con fron ta ción con la mis mama ne ra de criar a los hi jos, o de orien tar las pro pias con vic cio nes, ac ti tu des ycom por ta mien tos en la edu ca ción de to das las per so nas, en to das las eda dese in clu so en la au toe du ca ción per so nal.

Ca da vez que el edu ca dor o el psi có lo go edu ca ti vo se en cuen tren conun acon te ci mien to o fe nó me no que ocu rre fren te a sus ojos, po drá com pren -der me jor su sig ni fi ca do cien tí fi co y las im pli ca cio nes que tie ne en el lo gro delma yor de sa rro llo de las po ten cia li da des y ca pa ci da des.

PSICOLOGÍA de los ciclos vitales15

BI BLIO GRA FÍA BÁSI CA Y RE FE REN CIAL

CRAIG, Gra ce y Ani ta Wool folk Ma nual de Psi co lo gía y De sa rro llo Edu ca ti vo.

GOOD, Tho mas y Je re Brophy1996 Psi co lo gía Edu ca ti va Con tem po rá nea. Mé xi co: Edit. Mc Graw–Hill.

LINN, Matt hew, Shei la Fa bri cant y De nis Linn 1990 Sa nan do las ocho eta pas de la vi da. Mé xi co: Li bre ría pa rro quial de Cla vei ra.

MO RÁN GAR CÍA, Eduar do1994 Al otro la do de tu fa mi lia. Qui to: Edit. Ri va de nei ra.

2009 Nin gún ado les cen te al mar gen de una jus ti cia es pe cia li za da. Qui to: Edit. Ab ya–Ya la.

MO RRIS, Char les1992 Psi co lo gía. Un nue vo en fo que. Mé xi co: Edit. Pren ti ce–Hall His pa noa me ri ca na

S.–– Mé xi co.

RA PAI LLE, Gil bert1981 Com pren der a los pa dres. Di fí cil pe ro no im po si ble. Bar ce lo na: Edit .Po mai re.

Re vis ta Ser Jo ven. No. 61 Y 62. Ju lio y agos to de 1996. Qui to: Im pren ta DonBos co. Apt do. 17–11–5135

RU BIO, Ra mo na1992 Psi co lo gía del de sa rro llo. Ma drid: Edit. CCS.