:! .

PRZEWODNIKPO WILNIE

N A K Ł A D E M

K S I Ę G A R N I J Ó Z E F A Z A W A D Z K I E G OW W I L N I E .

POLSKA DRUKARNIA N A K ŁAD O W A

U L . A K A D E M I C K A Nr / (P o Gubernatorska).

WYKONUJE WSZELKIE ROBOTY W Z A K R E S D R U K A R S T W A I INTROLIGATOR. WCHODZĄCE S Z Y B K O 1 D O K Ł A D N I E .

CZASOPISMA, K S I Ą Ż K I , BROSZURY, TABELE, KSIĘGI RACHUNKOWE. BILETY, OGŁOSZENIA URZĘDOWE WE WSZYST­KICH JĘZYKACH KRAJÓW., PLAKATY.

, * • • • •• • \ ♦ • ♦ ♦ ♦ ♦ ♦

• • • • ♦ • ♦ ♦

♦ ♦ < ♦

BlllllDOM H ANDLOW O- P R Z E M Y S Ł O W Y

„P R C“BISKUPIA 12.

(P LA C K A T ED R A LN Y ).

PI ERWSZA POLSKA HURTOWNIA ARTYKUŁÓW PIERWSZEJ POTRZEBY.

J? WŁASNA FABRYKA CZEKOLADY ^ PIERNIKÓW, RISZHOPTÓW i tOKRÓW.

B A N KW SC H O D N I

w W arszaw ie

OD D ZIAŁ w W ILNIE,W ielk a 9 0 .

Z a ł a t w i a w s z e l K i e czynności, w ch odzące w ZaHres bankow ości.

a r -m

^ ^TOWARZYSTWO AKCYJNE UBEZPIECZEŃ

“ POLON IA“.Przyjm uje*

1) Ubezpieczenia od ognia r“ ct L t Ą " ° “miejskie, przemysłowe, rolne, składy towarów etc.

2) Ubezpieczenia transportów S SS !’kich strat oraz ubezpieczenia bagaży uproszczonym sposobem.

3) Ubezpieczenia szyb i luster od stłuczenia.

TOWARZYSTWO AKCYJNE UBEZPIECZEŃ

“VITA“.IPrzyjm uje*

1) Ubezpieczenia na życie SS9 “ CgSTSJS:ne, posagowe, rent etc.

2) Ubezpieczenia od wypadkówwe. Specjalne ubezpieczenia robotników fabrycznych.

3) Ubezpieczenia dożywotne od katastrofw czasie podróży na kolejach żelaznych, parostatkach i okrętach.

ASEKURACJA BAGAŻY. ASEKIBAUA PASAM.ODDZIAŁ w WILNIE: ul. A. Mickiewicza 29 (Świętojerska).

i h . _____________________________________________________________ rB

&T. -TO

mu mu mu mESP

SPÓŁKAParcelacyjno-Osadnicza

w W IL N IEul. M ick iew icza 3 —3 .

Uprawomocniona przez Centralny urząd ziemski do prowadzenia i wszelkich robót mierniczych związanych

z pracami urzędów ziemskich oraz parce­lacji większych posiadłości ziemskich.

Przyjmuje roboty: Parcelacje mająt­ków, Komasacje, wszelkiego ro­

dzaju pomiary.

W szelkie roboty kreślarskie, jako odry sy planów, szkicowanie projektów

parcelacyjnych etc.

Spółka posiada stale parcele różnych wielkości na sprzedaż, nabywa ma­

jątki, wykonywa parcelacje komisowe.

te..

RS?<£30C2><£XE3>gDSG><£3XS<Ł3CQ<SCQ<Ł3a3(Ł3SC2>

Iw

8Wo

V2f

c

Uprawniona przez Centralny Urząd Ziemski

PIERWSZA WILEŃSKA SPÓŁKA PARCELACYJHAdawniej

BIURO TAKSACYJN0-MIERN1CZE W WILNIEUsłnoSpamska 7.

Wykonywuje wszelkiego rodzaju pomiary, przepro­wadza parcelację majątków z załatwieniem wszelkich przewidzianych formalności, roboty kreślarskie i t. p.

B a s a

Biuro LEŚNE i HIERNICZE wZorganizowane

przez fachowców Leśników

i MiernikówWilno, ul. A. Mickie­wicza (Swiętojerska),

d. I, m. II.

Szacowanie, urządzenie i EKSPLOATACJA LASÓW. Wszelkie roboty miernicze. Spo­rządzanie planów i kosztorysów. Parcela­cja majątków. Pośrednictwo w kupnie— sprzedaży lasów I majątków. Czynne od g.

5 do godz. 8 wieczór.

ICENTRALA

STOWARZYSZEŃROLNICZO-

HANDLOWYCHW W ILNIE, UL. A. M ICKIEW ICZA Nr 23 (ŚW1ĘT0JERSKA).

ADRES DLA DEPESZ: . R O LN IK \

IL

P O L E C A :

WSZELKIE MASZYNY I NARZĘDZIA ROLNICZE NASIONA ZBÓŻ, TRAW, PASTEWNE I WARZYWNE NAWOZY SZTUCZNE, MAKUCHY I MELASĘ,SÓL, NAFTĘ, ŚWIECE

l INNE.

E*port, Import, Agencje KomisoweSPÓŁKA AKCYJNA

„Lithuanian SalesCorporation"

WILNO, ul. Wielka Nr 73, róg Miljonowej.

O D D Z IA Ł Y :

SUKIENNO-BŁRWflTNY APTECZNY i PERFUMERYJNY KOLONJRLNY, WINNY i Gastronomiczny.

CENY NISKIE I STOLE.

0B

C U R I E R i N I A S. RUDNICKIEGOR Ó G TR O C K IE J I W IL E Ń S K IE J.

POLECA :C U K R Y i C I A S T Aw pierwszorzędnych gatunkach.

C O D Y w y b o r o w e , c h ło d z ą c e n apoje , k aw ą , H erbatę, c^eH oladę.

Wielka sala kawiarniana. N a j n o w s z e p i s m a .

m s & t ó f e * * * * “ “ " " “ " " ~ - ...............*

Pierwszorzędne Cukiernie

K. SZTRRLWielka 30 - Mickiewicza 22.

Wilno, ul. W ileńska J fr 3 $ .

V p ę l a i r p a p j a Spółki pracowników pierwszo- I • C p k f lU t UwiCI rządnych restauracji warszaw.,

i Lijewskiego. a W a r ? 3 a t i > i a n l ( a aPodczas obiadów i kolacji KONCERTY.

Z poważaniem\ __Zarząd.

SUlady apteczneProwizora

'arhtti& JW i l n o ,

ul. Wielka 58 i Świętojańsko 19.

Polecają preparaty chemiczne, perfumeryjne,

kosmetyczne i gospodarcze.

Zakład Ogrodniczyi sprzedaż nasion

W. plebańczykaw Wilnie, Wileńska Nr 10

KANTOR REDAKCJI

Ż U R N A L J M Ó D

S K Ł A D M A N E K IN Ó W 1 FORM PAPIEROWYCH

5 . BONISZKOU N IW E R S Y T E C K A 2.

K I '

przyjmuje wszelkie roboty w zakres fachu w chodzą­ce, od n a jp r o s ts z y c h do n a jw y k w in tn ie j sz y c h . R o b o t y g a la n te r y jn e .

E. AleksandrowiczTatarsKa 11.

goo®c^<aocso<»ooooo®aoooooaooorocoooooooocoooogDcooan

n §

§ : -§§ t ; §Q 2 & Q

SIsus§ie§§ | i § § 1 i § 8 1 * §

§ 1 8

PISM O TYGODNIOWE DLA WSZYSTKICH

wychodzi w nakładzie 8.000 egzemplarzy.Zawiera oprócz bogatej treści informacyjnej

następujące działy:

I. Z ŻYCIA RAD LUDOWYCH,

ii. KOŁO MŁODZIEŻY — organ KółMłodzieży Wiejskiej',

III. PORADNIKI GOSPODARCZE.Dodatek Ilustrowany Warszawski raz na miesiąc.

Ziemia Wileńska i : §<630»3

X 3* i63 <6

8 f S .8O g a O88 ^ 8 8 p| 8 8 i

GAZETA WILEŃSKA\

DZIENNIK BEZPARTYJNY.

WYDAWNICTWO TOW. STRAŻY KRESOWEJ OKRĘGU WILEŃSKIEGO.

Wychodzi codziennie o godzinie 4 popołudniu. Posiada własnych korespondentów w Warsza­wie, Krakowie, Poznaniu, Paryżu, na Górnym Śląsku i we wszystkich ważniejszych środowi­skach Wileńszczyzny. Stały DODATEK LITE­RACKI, Dodatek illustrowany warszawski, Kro­nika sportowa, Kronika gospodarcza, Kronika kobieca. Prenurtierata miesięczna z przes. Mk. 230.

Adres Redakcji i Administracji: Wilno, ulica Mickiewicza Nr 7.

K„Gazetę Krajową"„Gazeta Krajowa* jest pismem codziennem.„Gazeta Krajowa11 jest najpoważniejszem i najpoczyt-

niejszem pismem polskim na Litwie.„Gazeta Krajowa* posiada najlepsze informacje.„Gazeta Krajowa" omawia najważniejsze sprawy po­

lityczne.„Gazeta Krajowa" porusza najbardziej palące zagadnie­

nia społeczne.Każdy więc, kto chce wiedzieć co się dzieje na Litwie

i w Polsce, co się dzieje w innych krajach„G a z e tę Krajową** c z y t a ć powinien.„Gazeta Krajowa" jest pismem demokratycznem i po-

stępowem.„Gazeta Krajowa" broni interesów naszego kraju.„Gazeta Krajowa" szerzy h a s ł o : „Wolni z wolnymi,

Równi z równymi*1.Obowiązkiem więc każdego mieszkańca Litwy, który

się czuje obywatelem tego kraju

n G a zetę Krajową** czytać i rozpowszechniać.

„Gazeta Krajowa" nie jest pismem drogiemw sprzedaży kosztuje . 7 mk.w • prenumeracie miesię­cznie .................................. 200 mk.

Adres redakcji i administracji:Ul. A d am a M ick iew icza 4. (Św-to Jerska).

r 4zzzzTelefon Nr 228.

m C zyta jcie w sz y scy !

++ AA AA AA. AA AA ^ AA AA

POLIKLINIKA* SZPITAL =-.LITEWSK. 8T0WĄRZ. POMOCY SANITARNEJ.

Wilno, Wileńska 28. --------- ------------------ :— l---------— -------------------

W poliklinice przyjmują lekarze specjaliści chorób wewnętrznych, nerwowych, kobiecych, chirurgicznych, o ę z u, gardła, uszu i nosa, wenerycznych i skórn. W szpjtalu oddziały: wewnętrzny, chirurgiczny, ginekologiczny, położniczy i oczny. Gabinet Roentgeria. Lecze­nie chorób promieniami,[fotografowanie, prze­świetlanie. G A B I N E T DENTYSTYCZNY. Laboratorium analityczne (reakcja Wasser- mana).

-Oe 'MMf.r o 'ii' 11 »r* '»r w

_

Dr. med.

B. Z E L D O W I t Z .Przyjęcia:

9—J I 5—7.

>»Jd</)oX

NVoJO.

O

Dr. med. K obietalekarz

i

Przyjęcia: 12tya--2 i 3l 2 5.

Choroby: kobiece, oraz skórne, weneryczne, m o czo p łc io w e i syfilis.

Ulica Mickiewicza (b. Ś-to Jęrska) Nr 24.

□

ZRKLRD KRRWIECKINagrodzony Wielkim złotym medalem na Wystawie

wszechświatowej w Wiedniu, w roku 1908

E

Przyjmuje obstalunki z własnych i powierzonych materjałów, po cenach rnoiłiwie przystępnych.

ł

t A WILEŃSKA LECZNICACHORÓB ZĘBÓW i JAMY USTNEJI *K K A i;Z \ D K N T Y ST Ó W

UL. WIELKA Nr 56. Godziny przyjęć od 9 — 7 Wiecz..

Leczenie zębów .Sztuczne zęby na kauczuku i żłacie.

i «X X

1. RYDLEWSmn iS T R i

RUG AHADEM1CHIEJi WlUliSIJ. I

I H

MM MMZAKŁAD OGRODNICZY

J. Moczulakaul. Kaukaska 7.

S k le p k w i a t o w yul. Wileńska 36.

SKŁAD APTECZNY

j. n. prużumA.Mickiewicza 15 (Świętojer.) vis a vis Hotelu St. Georges.

POLECA:

W N A J W I Ę K S Z Y M WYBORZE TO W ARY

MTYCZItE i APTECZNE.

gDOOOOOOOOOOODOOOOCXOOOOO(g

§

SZCZOTKI ROZMAITE, § GALANTERJA. g

W IN A .WINA PRZEDWOJENNE,

g STARE WÓDKI, LIKIERY. 8fi R

POLECA: g

i m u i0 A. Mickiewicza 9. (Świętojer.1' 0§Dcxocxooooocooooooooa)oa§

I!4

♦

i!44t

)

I

i ł

W . BORKOW SKIul. Ad. Mickiewicza 5 -W IL N O -Ś -to Jańska 19

Skład papieru i materjałów piśmiennych, artykułów biurowych, szkolnych, kreślar­

skich i malarskich. Teki skórzanne., Przybory marmurowe do pisania.

GALANTERJA BIUROWA,ZABAWKI, OBRAZY, RAMY.Ceny bardzo dostępne.

♦4

I4

Y

W ielk a 41*

Skład WÓDEK wileńskichdystylatorów. Sprzedaż hur­towa i detaliczna wódek wileń­skich, poznańskich i warszawsk. oraz posiada wszelkie TOWARYKOLONJALNE w pierwszorzędnych gatunkach. CENY NIZKIE.

T T TS--S .-N *

.Y.Y/r

k BIURO LEŚNE i PARCELACYJNE||r. Specjał. leśnego J. ŁASTOWSKIEGO.Amid WILNO, ul, Ad. MICKIEWICZA (świętojerska) N r 42, m. 5.

*8|Sr informacje od. g. 10—11 i 6—7 wlecz. Szacowania, urządzenia leśne, parcelacje mająt. ziemskich, wszelkie roboty miernicze:

ti i sporządzanie, kopjowanie planów i in.

K S I Ę G A R Ń I A, SKŁAD APARATÓW, NACZYŃ KOŚCIELNYCH i PRZEDMIOTÓW DEWOCYJNYCH

H J. J u r k ie w ic z a i K , S z a l k i e w i c z aw Wilnie, Ostrą-Brama.

KSIĄŻKI DO NRBOŹEfŚSTWR W wielkim wyborze. Książki lddbWe> Aparaty, naczynia k o ś c i e l n e i galony do robót kościelnych. OBRAZY i OBRAZKI.

, Przedmioty deWocyjne. Świece kościelne i woskowe

1

m

S T , K R A K O W S K I Ł t ó .w MAGAZYN ŻELAZNO-GALANTERYJNY w

i; SKŁAD NACZYŃ K U C H E N N Y C H . ^Poleca w dużym wyborze noże kuchenne, stołowe, kieszonkowe, ma­szynki do golenia i strzyżenia, brzytwy najlepszych gatunków, maszynki

do mięsa, migdałów i t, p.

□ ID fi)=

Dominikańska Nr 14.

DAMSKI KRAWIEC

L U D W IK S f R U K I E W I C ZPrzyjmuje obstałunki z Własnych i powierzonych

materjałów i wykonywa w szelkiego rodzaju rpboty kuśnierskie.

DRUKARNIA § Józefa Zawadzkiego 2

II w Wilnie, uh Św. Anny 3 ■ u

■ jest w dalszym ciągu C Z Y N N Ą g

AA A A

■■■

i PRZYJMUJE WSZELKIE ROBOTY W Z A K R E S I E D R U K A R S T W A

i I N T R O L I G A T O R S T W A .

' AA AA I '

Wilno WlleAska 25

KSipRIIIł! U. I«. niKULSKICIISł~,„ zaOP« rzona w KSIĄŻKI ze wszys^ich gałęzi wiedzy.

SES5© I g 3 3

TURYSTOM, ORAZ MIŁOŚNIKOM WILNA POLECAMY DUŻY DZIAŁ

■,<1* 99U

> *„PR AGĘ h i s t o r y c z n e , l i t e r a c k i e , s p o -

ęLEGZNE, ARTYSTYCZ. i OPISOWE O LITWIE,-• i ' ' f

, ^POCZTÓWKI I FOTOGRAFJE WlLNAi L i t w y (z d j ę ć j a n a b u ł h a k a ).

O R A Z . W Ł A S N» E LUB POSIADANE

NA S K Ł A D Z I E W YD AW N ICTW A:

Hartung: Z. Dreny nierurkowe Litwy i Białorusi.Ilewicz F. Głos' włościanina polskiego na Litwie- Kaden S. Katastrofalna gospodarka.Kosciałkowski S. Ze studjów nad dziejami ekonomji na Litwie. Kozicki-Dunin Z . Białystok w XVIII wieku. 1Litwa do Unii Lubelskiej.Litwa,.pod względem prześladowania w niej R.-Katolickiego

Kościoła.Pamięci Syrokomli.Prochaska A. Dzieje Witolda. .Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, t. IV, r. 1910;

t. V , r. 1911 — 1914; t. VI, r; 1915-1918} t. VIIW druku, Rydel L -sWilno.Siestrzencewicz S, B. Wilno i estetyka.Studnicki W . Przewodnik po mieście i okolicach. Swiechowski M. Mapa narodowościowa i polityczna obszarów

b. W . Ks! Litewskiego.Swiechowski - M. Problem Litewski. /

,, „ Żywioł Polski na ziemiach Litewskich.Świerczewski E. P. O. W . na Litwie.Wołłosowicz S. Litwa i! Białoruś.Zabytki przedhistoryczne gub. Kowieńskiej.Zahorski W . Kościół; św. Michała i klasztor po-Bernardyń-

•ki w Wilnie.

D r . W ł a d y s ł a w Z a h o r s k i

PRZEWODNIKPO WILNIE

W Y D A N I E N O W E

N A K Ł A D E M

K S I Ę G A R N I J Ó Z E F A Z A W A d Z K 1 E G O

W W I L N I E • 1921D R U K J Ó Z E F A Z A W A D Z K I E G O W W I L N I E .

SKOROWIDZ OGŁOSZEŃ.

Agromotor, Narzędziarol-nicze . . . . . . . XVII

Aleksandrowicz E. In troi. XIIIBank Rolniczo-Przemysło­

wy ..................... 4 str. okł.Bank Tow. Spółdz. . 3 str. okł Bank Wschodni . . . IIBoniszko S.. Żurn. mód XIII Borkowski W., Materjały

piśmienne . . . . . XXI Centrala Stowarzysz. Rol.-

Handlowych . . . . VI Drukarnia J. Zawadzkie­

go . . ......................... XXIIIGazeta Wileńska . . . XIV Gazeta Krajowa . . . . XV Goldbargi Wolfson, Lecz­

nica dentvst...................... XIXJurkiewicz i Szalkiewicz,

Księgarnia..................... XXIIKrakowski S., Galanterja

ż e la z n a ......................... XXII„Lithuanica", Wydawni­

ctwa ................................ XXIVŁithuanian Saleś Corpo­

ration ......................... VIIŁastowski J., Biuro leśne XXII Mikulscy W. i K. Księgar. XXIII Moczulak J., Zakł. ogrod. XX Narbujt W., Skład aptecz. XII PiechT Syn, Zakład kra­

wiecki ......................XIX

„Pac", Dom Handlowy . IPierwsza Wileńs. Spółka

Parcelacyjna . . . . V

Plebańczyk, .Zakł. ogrod. XIIPoliklinika—Szpital litew. XVIIIPoliklinika chor. wener. XVIPolonia i Vita, To warz.

asekuracyjne . . . HIPrużan J. M., Skład ap­

teczny ...................... XXRudnicki S., Cukiernia XRydlewski A.,Zegarmistrz XXRymkiewicz K., Obicia .

p a p ie r o w e .................. XX„Silyau; Biuro Leśne i

M ie r n ic z e .................. VSpółka parcel.-osadnicza IV Sutkowsc-y Br., Dom han­

dlowy ................................ VHIStrukiewicz L., krawiec

d a m s k i ...........................XXIISzczuka L ., Tow. kolonj. IX Sztrall B., Cukiernia IXSztral K., Cukiernia . 1 XI Szwarc-Zeldowicz, Kobie-

ta-lekarz .................... X V inTuczyński S., Towary ko­

lonjalne ...................... XXI„Warszawianka" Restau­

racja ...........................XIZeldowicz D., Lekarz . . XVIII „Ziemia Wileńska",tygod. XIV

S K O R O W I D Z(liczby oznaczają stronice)

Akademja duchowna . . 32Alumnat papieski . . . . 46A ntokol............................. 75Apteka uniwersytecka 36

Archiwa:C e n tra ln e ................... 44Djecezalne ................... 26Juryzdykcji rządowych 50K atedralne................... 103M ie jsk ie ....................... 50Tow. Przyj. Nauk . . . 59

A r s e n a ł ........................... 75Aula uniwersytecka . . . 36Barak dla chor. zakaźn. . 84B e lm on t........................... 110Biblioteka publiczna . . 43

„ Tow. Przyj. Nauk 59„ Uniwersytecka . 43

<Bramy dawne:

Ostra............................... 17Subocz.................... ... . 26W ileńska....................... 57Z a m k o w a ................... 67

Burbiszki ....................... 177

Cerkwie:Św. Aleksandra Newsk. 158 Przeczystej Bogarodzicy 157

Św. Ducha . . . . . . 153Św. Michała . . . . . 158Św. Mikołaja . . . . . 153Św. Paraskewy . . . . 156Św. Trójcy . . . . 154Romanowska . . . 53. 158Znamieńska . . . . . 158

Chiny . . . . . . . . . 76Cielętnik................ . . . 67

Cmentarze:Bernardyński..................165Ew angielicki................. 168Prawosławny . . . . . 169Rossa................................. 163Św. Piotra (Antokolski) 167Św. Stefański................. 167Żydowski . . . 169

Collegium Czartoryskiego 53„ Kalwińskie . 54„ Medicum . . 24„ Nobil. Pijarów 47

C ytadela ................... ... . —

Domy niektóre:

B is k u p ó w .................... 2 5Dzieciątka Jezus . . . 27Franka ....................... . 23K a p itu ln e .......................25Kardynał j a .......................23Kliniki ...................... . 2 1

Miejski JMg 10 ............. 18O ś c ik a ...................21. 28

: Professów jezuick. . . 28Rektorski . . . . . 25

Dzieje W iln a ............. 2Dziedziniec Uniwersytecki 35

Figury:P. Jezusa na Antokolu 145 P. Jezusa na Snipiszkach 81 P. Jezusa na Zarzeczu . 77 Matki B. Niepok. Pocz. 102 Sw. Jacka..................... 53

G ó r y :Bekieszowa . . . . . . 72P o n a rsk ie ...................... —R a jsk a .................. 140S zeszk in ie .....................173T rzykrzyska...................—Z a m k o w a ...................... 69Zbaw iciela .....................137

Gradusy (Scala Christi) . 120Herb m. W ilna............... 2Instytut Jędrz.Śniadeckiego 55„ Maryjski . . . 47

„ Nauczyc. żydowsk. 64„ Szlachecki . . . . 47

J a s z u n y ............................ 179Kalwarja............................ 174

Kaplice katolickie:Kaplica na cment. Bernar­

dyńskim . . .165 „ na cment. Rossa . 163 „ N. P. M. Niep. Pocz. 51„ Ostrobramska . .114

Kaplica Scala Christi . .129 „ Suzinowska . . . 51 „ w Ponarach . .173

Kaplice prawosławne:„ Repninowska . .172„ św. Aleks. Newsk. 63„ św. Michała (Mu-

rawjewa) . . .153Kardynalja...........................23K arlsbad............................. 170K a ro lin k a ......................... 172

Klasztory:Augustjanów . . . 32. 140Bazyljanów ..................155Bazyijanek...............18Benedyktynek . . . .134Bernardynów.......... 124Bernardynek...........79B o n ifra tró w ..........134Dominikanów . . . . 48Franciszkanów . . 49. 133Jezu itów ...................28Kanoników Lateraneńs. 144

„ Regularn. . 140Karmelitów Trzewicz­

kowych 136.142 „ Bosych . .118

Klarysek . . ..................129Marjawitek . . . . . . 152M isjonarzy.....................137P i ja r ó w ...........................47Trynitarzy . . . . 148. 174W iz y te k ......................... 139

Kliniki ...............................21Kolegium kalwińskie . . 54 Komendantura m. Wilna. 22 Komisarjat generalny . . 63

Komis, rządz. Litwy Środ­kowej ................... ... . 63

Konsystorz katolicki . . 25

Kościoły:Katedralny św. Stani­

sława ...........................85św. Anny ..........................122św. Bartłomieja . . . .140św. D u c h a ..................... 121ś. ś. Franciszka i Ber­

nardyna ................... 124ś.ś. Jakóba i Filipa . . 150św. Jana ..................... 104św. Jerzego..... 136św. Katarzyny . . . .134św. Kazimierza . . . .113św. Krzyża (Bonifratrów) 133św. M ic h a ła ................. 129św. M ik o ła ja ..................132Pana J e z u s a ................. 148ś.ś. Piotra i Pawła . . 142 Pocieszenia N. P. Maryi 140św. R a fa ła ..................... 149Serca Jezusowego (Wi­

zytek) .........................139św. Stefana..................... 152św. T e r e s y ..................... 118św. Trójcy . . . . . . 141Wniebowstąp. Pańsk. . 137 Wszystkich Świętych .142 W Trynopolu................. 174

Kościoły nieistniejące:Wniebowzięcia N. P. M. 50 ś.ś. Józefa i Nikodema 18 św. Marcina . . . . 70 św. Teresy na Rybakach 83

Kościół Ewang.-Reform. 159 „ Ewang.-luterski . 161

Krzyżaki (Zielone jeziora) 176Kuczkuryszki . . . . . .178Lantwarów.........................179Lecznica ginekologiczna . v 60 Lochy na Bakszcie . . . 27Loża masońska................... 32Ludność W iln a ............... 1L u tn ia .................................. 61Ł u k iszk i.............................. 83M arkucie.............................170Meczet mahometański . . 162M ick u n y .............................178Mogiła Giedymina . . . 76Mogiła Zyg.Sierakowskiego 71

Monastery prawosławne:Św. D u c h a .....................153Św. T r ó jc y ..................... 154

Mosty:Zielony ...........................80Zarzeczne...........................77Zwierzyniecki . . . 83

Muzea:Starożytności...................43To w. Przyjaciół Nauk . 59

Niemież . 177Nowa W ile jk a ................. 178Obserwat. astronom . . . 44 Obraz M. B. Ostrobramsk. 117

Ogrody:Bernardyński . .. .. . . 73 B otaniczny................... 73

Pałace:

Barbary Radziwiłówny 61Biskupi.....................25, 39Brzostowskich . . .19. 46 Chodkiewiczów . . . . 22Flem ingów .................. 29Oskierczyński.............. 56O g iń s k ich ..................47P a c ó w ......................... 22Radziwiłła Bogusława . 60Radziwiłłów (Kardy-

n a l j a ) ......................23Sapieżyński ...................77Słuszków............... • . 76

Papiernia ...................... .178

Place:

Plac egzekucyj w r. 1863 . 64W

Katedralny . . . . 66f f Łukiski . . • 64m Św. Michalski . . 379 9

Napoleoński . . . . 399 9

Ratuszowy . . . . 19Poczta i telegraf . . . . 23

Pomniki w kościołach:

G a s z to ld a ............... . 100Gosiewskiego hetm. . . 114Holszańskiego biskupa 100Mickiewicza . . . . .108O d y ń c a ................... . 108Sapiehów................... . 131

Strojnowskiego rektora 109S y ro k o m li..................... 110Tyszkiewicza biskupa . 93 Wawrzeckiego . . . . 93 W. Ks. Witolda . . . 91

Ponary.................................173Pośpieszka........................... 77Przytułek Dziec. Jezus . 26Puszkarnia................77. 178R a tu sz .................................. 21R yb iszk i.............................177Rynek drzewny . . . l 54

„ owocowy ............ 79W i l j a ...................... 66W ile n k a ...............................66Sala miejska koncertowa 18Saska K ę p a .......................80Sąd W ojenny.......................63Seminarjum katolickie 32 58

„ prawosławne 155

Skwery:

Katedralny................... 67P a ła c o w y ................... 42Św. J e r s k i ................... 63Zamkowy . . . . . . 67

. Stacja meteorologiczna . 54

Świątynie pogańskie:

M i l d y .............................142P erkunasa.......................66R agutisa .........................156Wszystkich bogów . . 77

Synagogi ............................ 162S zeszk in ie .........................173

Szkoły: Ulice i zaułki:Ohemiko-techniczna . . 55 DuchoWna prawosław. 32Junkierska.......................54Realna . . . . . . . . 64

Szpitale:

B o n ifra tró w ................... 39w Wilejce (obłąkanych) 178S a w icz ...............................32Św. Jakóba....................... 65Św. T r ó jc y .......................48Zakaźny w Zwierzyńcu 84

Sztab w o je n n y ................... 22Taryba . ............................... 63

Teatry:

Dawniejsze....................... 56W Ratuszu....................... 21Polski w Lutni . . . . 61 Letni w ogrod. Benard. 74 Ż o łn ie rsk i....................... 21

Tow arzystw a:

Dobroczynności . . . . 57 Doraźnej pomocy lek. . 48 Lekarskie . . . . . . 45Lutnia ...........................61Popierania pracy społ. 61 Przyjaciół Nauk . . . 59

Troki . ............................. 179T i v o l i ...................................76T ryn opol.............................174Uniwersytet . . . . . 1. 33

Adama Mickiewicza. . 60Antokolska.......................75B a k s z ta ...........................26Bernardyński zauł. . . 38B iskupia ...........................39Bogusławski zauł. . . . 60 Dominikańska . . . . 46 Elizy Orzeszkowej . . 64 Kalwaryjska . . . . . 174 Konarskiego Szymona. 52K rólew sk a ............... 38L elew ela ...........................58Literacki zauł....................31Ł u k is k a ...........................83Mostowa . ....................... 58N a d b rz e ż n a ................... 60N iem ieck a .......................28Nowogródzka...................55Ofiarna.............................. 64Ostrobramska...................17Pióromont . . . . . 82Pohulanka W .................... 52P o ło c k a ...........................79Ponomarski z. . . . . 79 Popowszczyzna . . 76. 79P ozaw alna .......................54Rybaki ...........................82S a w icz .............................. 32S k o p ó w k a .......................37Snipiszki .......................80S u b o cz .............................. 26Szlak Batorowski . . . 79 Św. Jańska . . . . 33 Św. Kazimierza z. . . 28 Św. Michalski z. . . . 37 Św. Stefańska . . . .152Tadeusza Kościuszki . 75 T ro ck a ...........................49

Uniwersytecka. . . . 45W ielka...............................18Wileńska .................. . 5 6Wiłkomierska . . . .178Węgierski z. . . . . . 55Zakretowa . . . . . . 53Zamkowa . . . . . . 18Zarzecz.............................. 77Z w ie rz y n ie c ...................83Żydowska dzielnica . . 30

W e r k i ....................... 175Wingry, ź ró d ła ...................55

Wirszupa . . - . . . 7 7Wojenne p o l e ............... 174Z a k rę t............... ... . . 1 7 1Zameczek . . . . . . . 172Zarząd miejski (Magistrat) 42Zamek d o ln y .................65

„ g ó r n y .................. 79„ na Bakszcie . . . 26„ na Śnipiszkach . 81

Zielone je z io r a ............... 176Żelazna Chatka............... 171

O m y ł k i w d r u k una str. 148 wiersz 12 wydrukowano „Mikołaja1*, powinno być

„Michała**„ „ 150 „ 1 9 „ „Tomasza**, powinno być

„Tobiasza"

DZIAŁ INFORMACYJNY.(W skazówki praktyczne).

i

1

r

i

APTEKI. Miejska ul. Wileńska 23. Ajzensztadta ul. W. Stefań­ska 2, Augustowskiego ul. A. Mickiewicza 10, Chomi- czewskiego ul. W. Pohulanka 19, Chrościckiego ul. Otro- bramska 25, Domańskiego ul. Dominikańska 14, Frum- kina ul. Niemiecka 25, Homeopatyczna T-wa Homeopa­tycznego ul. Zawalna 6, Niementowskiego ul. Domini­kańska 7, Jundziłła ul. A. Mickiewicza 33, Mańkowicza ul. Nowogródzka róg Piłsudskiego, Mikutowicza ul. W i­leńska 8, Otto wieża ul. Wileńska 49, Paka ul. Antokol- ska 54, Rostkowskiego ul. Kalwaryjska 4, Rodowicza ul. Ostrobramska 4, Siekierżyńskiego ul. Zarzeczna 20,

. Sokołowskiego ul. Tyzenhauzowska 1, Szyrwinta ul. Nie­miecka 15, Wysockiego ul. Wielka 23, Zajączkowskiego Zwierzyniec, ul. Wesoła 22, Żemojtelowej róg Szopena i W. Stefańskiej, Żydowskiego Tow. Opieki nad bied­nymi ul. Ostrobramska 15.

CUKIERNIE. K. iSztrala ul. Wielka 28 i A. Mickiewicza 22; B. Sztrala ul. A. Mickiewicza I4j Radeckiego ul. Wiel­ka 73; „Bronisława*4 u l., Wielka 66; Rudnickiego róg Niemieckiej i Wileńskiej; „Biruta** A. Mickiewicza 6.

HOTELE, PENSJONATY, POKOJE UMEBLOWANE. Hotele pierwszo­rzędne: „St. Georges’a“ (Żorża) ul. A. Mikiewicza 20; „Bristol" ul. Ad. Mickiewicza 22; „Imperjal" ul. Nie­miecka 35; „Italia*4 ul. Wielka 69; Sokołowskiego ul. Niemiecka 1.

Hotele drugorzędne: Francuski ul. Wielka 72; Hana ul. Wielka 46; Szlachecki ul. Ostrobramska 4» Polski ul. A. Mickiewicza 14; Wiktorja ul. Wielka 74» Niszkowskiego ul. Bakszta 2 i inne.

Pensjonaty: Cywińskich, ul. Benedyktyńska 2.Pokoje umeblowane: Fedorowicza Pl. Katedral­

ny 6; Malinowski ul. Wileńska 25.JADŁODAJNIE. Tania kuchnia Pol. Tow. Hyg. Tan. Jadłodajni

Zawalna 5, Jadłodajnia Hygieniczna Pol. Tow. Tanich Kuchen Wileńska 27, Tania kuchnia przy Centrali Chrzęść. Związk. Zawód. ul. S-to Jańska 21.

KAWIARNIE. Warszawianka ul. Wileńska 28, przy cukierniach Sztrala przy ul. A. Mickiewicza 14 i 22, Zakopianka ul. A. Mickiewicza 16, Wilnianka ul. Mickiewicza 2, Biruta ul. A. Mickiewicza 1.

KIPIELE I ŁAŹNIE. Agresta róg Mostowej i Bogusławskiej, Straussa, Zarzecze ul. Popławska 1. Szarskiego ul. Troc­ka 20. '

KSIĘGARNIE I CZYTELNIE. Księgarnia J. Zawadzkiego ul. Wiel­ka 27, W. Makowskiego ul. S-to Jańska, J. Zapaśnik ul. Dominikańska 4, Kultura ul. Wileńska 36, Polska Składnica książek i pomocy nauk* ul. Biskupia 12, Księgarnia Stowarzyszenia Naucz. Polsk. ul. Królewska 1. Czytelnie: przy księg. Makowskiego, Żukowskich ul. Wileńska 26 oraz przy księg. Zapaśnika.

MUZEA I BIBLIOTEKI. Muzeum i biblioteka Tow. Przyj. Nauk, ul. Lelewela 4, (zwiedzać można za każdorazowem po­rozumieniem się z jednym z członków Zarządu Tow.). Bibljoteka Uniwersytecka, ul. Uniwersytecka 5, do zwie­dzania sobotami od 1—3.

POCZTA I TELEGRAF. Urząd pocztowy Wilno I, Wielka 21, od 8 rano do 8 wiecz. W święta od 11—12. Urząd poczto­

wy Wilno II na dworcu kolejowym. Telegraf Ś-to Jań­ska 29 czynny cały dzień.

POLICJA. Komenda główna — Dominikańska 3. Cyrkuł I — Ba- zyljańska 6; Cyrkuł II — Tyzenhauzowska 2; Cyrkuł III — Mickiewicza 42; Cyrkuł IV — Kalwaryjska 6; Cyr­kuł V — Piwna 15; Cyrkuł VI — Zarzeczna 16; Cyrkuł VII — Garbarska 5; Podecyrkuł VII (Antokolski) — Antokol 27; Cyrkuł VIII — Tombakowa 5; Cyrkuł IX — Wesoła 33a. '

REDAKCJE CZASOPISM POLSKICH. „Rzeczpospolita*4 ul. A Mic­kiewicza 11, „Gazeta Wileńska" u l.'A . Mickiewicza 7, „Gazeta Krajowa** ul. A. Mickiewicza 4, „Słowo Wileń­skie “ ul A. Mickiewicza 1, „Głos Wileński** ul. Domi­nikańska 4, „Ziemia Wileńska" ul. A. Mickiewicza 7, „Dom Żołnierza" ul. A. Mickiewicza 1.

RESTAURACJE. Hotelowe z dobrą kuchnią: przy hotelu „St. Georges’au ul. A. Mickiewicza 20; przy hotelu „Bristol" ul. A. Mickiewicza 22; przy hotelu Niszkowskiego ul. Bakszta 2. Prócz tego polecenia godne: Rest. Resursy Obywatelskiej (dawniej Klubu Szlacheckiego) od maja do jesieni w letnim pawilonie z ogrodem u stóp góry Trzykrzyskiej (dojazd od ogrodu Bernardyńskiego — b. dobra kuchnia); rest. Naruszewicza ul. Wielka 86; rest. Myśliwska ul. A. Mickiewicza 9; rest. „pod Niedźwie- dziemM ul. A. Mickiewicza 1 (Plac Katedralny).

SZKOŁY WYŻSZE I ŚREDNIE. Uniwersytet Stefana Batorego. Rek­torat, dziekanaty, sekretarjat, kwestura i intendentura, Zamkowa 11. I Gimnazjum męskie im. Zygm. Augusta, M. Pohulanka 11. II Gimnazium męskie im. Lelewela Gubernatorska 1. Gimnazjum żeńskie im. Orzeszkowej, ul. Orzeszkowej 7. Gimnazjum żeńskie A. W. Czarnow­skiej, ul. Sierakowskiego. *

TEATRY SALE KONCERTOWE I KINA. Teatr Polski w Sali „Lut­nia" ul. A. Mickiewicza 6, oraz Teatr Żołnierski w gma­chu Ratuszowym (Teatr Miejski). Teatr Letni w ogrodzie Bernardyńskim (nie jest co roku czynnym). To samo da się powiedzieć o Teatrze Polskim (dramatycznym) na W. Pohulance 9. Sala Miejska, Ostrobramska 5. Sala Koncertowa, Dąbrowskiego 5. Jedyne polskie kino „Ju­trzenka" ul. Wielka 94.

WŁADZE I URZĘDY. Magistrat m. Wilna, Dominikańska 2. Sta­rostwo Grodzkie (Referat pasportowo - przepustkowy), Biskupia 6. * Sądy (Apelacyjny, Okręgowy, oraz Sądy pokoju), A. Mickiewicza 36. Tamże kancelarje rejentów.

KSIĘGARNIA JÓZEFA ZAWADZKIEGO w WILNIEWIELKA 27, Poleca:

Album Wilna 15 widoków według zdjęć fotograf, in 4° w gus­townej okładce.

Bułhaka widoki Wilna, fotografie i pocztówki.Kalwarja pod Wilnem E. Jeleńskiej z ilustr. St. Fleurego.Katedra Wileńska przez Dr. Wł. Zahorskiego, wyd. ozdobne

z ilustr.Plan m. Wilna (kolor.), w druku.Stare Wilno: 12 pocztówek art. mai. Boguckiego.

Księgarnia zwraca uwagę Sz. Publiczności na obficie zaopatrzonyDZIAŁ BELETRYSTYKI polskiej i zagranicznej, także DZIAŁ NUT.

UWAGI OGÓLNE.

Wilno, niegdyś stolica W. Księstwa Litewskiego, położone jest w dolinie przy ujściu Wilenki do Wilji i z trzech stron otoczone malowniczemi wzgórzami, których początek stanowi góra Zamkowa, znajdu­jąca się już w obrębie miasta. Okolice Wilna, również jak Wilja słusznie słyną z piękności i malowniczości.

Ludność. Wilno w r. 1914 liczyło około 235 tys. mieszkańców. Wojna jednak wpłynęła na znaczne tej liczby zmniejszenie. Spis ludności dokonany w r. 1920 wykazał, iż w tym czasie b^lo w Wilnie 128476 mieszkańców, w tern Polaków — 72067, Ży­dów — 46506, Rosjan — 4049, Litwinów — 2900 i innych narodowości — 2954.

W p iln ie zarówno za czasów Rzeczpospolitej, jak panowania rosyjskiego, tak i obecnie znajduje się główny zarząd krajem, kurja biskupa katolickiego, archirej prawosławny, synod ewangelicki, konsy- storze rozmaitych wyznań. Od r. 1919 wznowiony został Uniwersytet Wileński, który ma wydziały: teo-

lo'giczny, humanistyczny, prawniczy, lekarski, przy­rodniczo-matematyczny i sztuk pięknych, oraz studjum farmaceutyczne. Oprócz tej wyższej uczelni Wilno posiada sporo polskich szkół średnich i niższych i kilka-szkół litewskich i białoruskich, kilka teatrów, oraz liczne towarzystwa i związki o charakterze na­ukowym, społecznym i dobroczynnym.

Wychodzi tu kilkanaście pism codziennych polskich, litewskich, białoruskich, rosyjskich i ży­dowskich. ♦

Herb ra. Wilna wyobraża św. Krzysztofa nio­sącego przez rzekę na ramieniu Dzieciątko Jezus.

Rzut oka na przeszłe dzieje Wilna.

Początek Wilna ginie w mrokach dziejowych. Wiadomo tylko, że już na kilka wieków przed prze­niesieniem tfi stolicy W. Księstwa Litewskiego, wśród puszczy przy ujściu Wilenki do Wilji była dość ludna osada słowiańska, zwana Wilnia albo Wilda,

Książe Swintorog napastowany przez krzyżaków, około r. 1272 przeniósł ze Żmudzi święte Romowe w dolinę nad Wilją i tu w miejscu, gdzie dziś stoi katedra wybudował drewnianą świątynię Perkunasa, za którą wyznaczył zgliszcze na palenie zwłok ksią­żęcych. Odtąd miejscowość ta otrzymała nazwę do­liny Swintoroga.

W r. 1320 W. Ks. Lit. Gedymin przenosi z Trok do Wilna stolicę, na górze Turzej wznosi zamek warowny, zaś u stóp jej zamek drewniany zwany niższym, przeznaczając go na mieszkanie książąt i dworu. Gedymin sprowadza do Wilna z krajów ościennych rzemieślników i zawiązuje z sąsiadami

Góra Zamkowa (niegdyś Turza).

stosunki handlowe, to też Wilno wzrasta, zaludnia się, zabudowuje i nabiera znaczenia politycznego, szcze­gólniej za Olgierda.

Prawie od początku swego istnienia Wilno mu­siało wytrzymywać częste najścia Krzyżaków, którzy nie mogąc zdobyć dzielnie bronionych zamków, pa-

liii miasto i wyrzynali jego mieszkańców. Głód, mo­rowe powietrze i pożary niejednokrotnie nawiedzały Wilno i dziesiątkowały jego ludność.

Władysław Jagiełło, zostawszy przez małżeństwo z Jadwigą królem polskim, przyjechał razem z kró­lową do Wilna i tu w r. 1387 w dolinie Swintoroga nad.Wilją odbył się chrzest wilnian i zburzono bał- bochwalnie pogańskie. Na fundamentach świątyni Perkunasa wzniesiono kościół katedralny. Jagiełło ustanowił biskupstwo wileńskie, nadał samorząd czyli prawo magdeburskie i mianował namiestnikiem okrutnego Skirgiełłę. Witold, pragnąc odebrać mu władzę, połączył się z Krzyżakami, którzy w r. 1390 w liczbie 40 tys. napadli na Wilno i wyrżnęli 14 tys- mieszkańców, ale zamków zdobyć nie mogli. Potem jeszcze parę razy Krzyżacy bezskutecznie usiłowali owładnąć Wilnem. Spokój zapanował, gdy w r. 1392 Jagiełło pogodził się z Witoldem i mianował go namiestnikiem swoim z tytułem Wielkiego Księcia Litewskiego. Pod rządami Witolda Wilno szybko wzrastać zaczęło w liczbę mieszkańców i zamożność.

W r. 1413 zostało utworzone województwo W i­leńskie i ustanowiona osobna metropolja dla wyz­nawców obrządku wschodniego.

Istotna pomyślność Wilna zaczęła się za Alek­sandra Jagiellończyka i dosięgła szczytu za Zygmun­tów. Był to złoty wiek Wilna. Znakomicie rozwi-

Ogó

lny

wid

ok n

a ko

ścio

ły ś

ródm

ieśc

ia.

nęły się handel i rzemiosła, założono mennicę i apte­kę, miasto oprowadzono murem obronnym o pięciu bramach. Zygmunt I nadał Wilnu przywileje, uwol­nił kupców wileńskich od myta, nadał cechom no­we prawa. Za jego panowania stanęła tu pierwsza papiernia i założono szpitale przy kościołach Marji Magdaleny i św. Trójcy, oraz szkoły przy kościele Katedralnym i św. Jana. Powstały drukarnie sło­wiańska i polska.

W r. 1522 w Wilnie nadano Statut Litewski. Ale w tym czasie miasto kilkakrotnie srodze ucier­piało od pożarów i morowej zarazy.

Zygmunt August, który od r. 1544 prawie stale mieszkał z dworem w Wilnie wiele się przyczynił do jego rozwoju i pomyślności. Król przebudował i z przepychem urządził zamek dolny, obdarzał W il­no przywilejami, budował i założył ludwisarnię. Król pozwolił miastu wysyłać posłów na sejm, urzędnikom magistratu nadał szlachectwa, a mieszczan przypuścił do wszystkich swobód krajowych, zakładał szkoły, po­pierał handel i sztuki piękne, to też miasto kwitło, przybyło mu sporo świątyń, gmachów okazałych i fabryk, a ludność wzrosła do 100 tysięcy.

Za panowania tego króla zaczęła się w Wilnie i w kraju szerzyć reforma kościelna. Nauki Lutra i Kalwina zyskiwały coraz to więcej zwolenników i groziły poważnem niebezpieczeństwem kościołowi

Ogó

lny

wid

ok n

a og

ród

Bern

ardy

ński

i ś

ródm

ieśc

ie.

nęły się handel i rzemiosła, założono mennicę i apte­kę, miasto oprowadzono murem obronnym o pięciu bramach. Zygmunt I nadał Wilnu przywileje, uwol­nił kupców wileńskich od myta, nadał cechom no­we prawa. Za jego panowania stanęła tu pierwsza papiernia i założono szpitale przy kościołach Marji Magdaleny i św. Trójcy, oraz szkoły przy kościele Katedralnym i św. Jana. Powstały drukarnie sło­wiańska i polska.

W r. 1522 w Wilnie nadano Statut Litewski. Ale w tym czasie miasto kilkakrotnie srodze ucier­piało od pożarów i morowej zarazy.

Zygmunt August, który od r. 1544 prawie stale mieszkał z dworem w Wilnie wiele się przyczynił do jego rozwoju i pomyślności. Król przebudował i z przepychem urządził zamek dolny, obdarzał W il­no przywilejami, budował i założył ludwisarnię. Król pozwolił miastu wysyłać posłów na sejm, urzędnikom magistratu nadał szlachectwa, a mieszczan przypuścił do wszystkich swobód krajowych, zakładał szkoły, po­pierał handel i sztuki piękne, to też miasto kwitło, przybyło mu sporo świątyń, gmachów okazałych i fabryk, a ludność wzrosła do 100 tysięcy.

Za panowania tego króla zaczęła się w Wilnie i w kraju szerzyć reforma kościelna. Nauki Lutra i Kalwina zyskiwały coraz to więcej zwolenników i groziły powaźnem niebezpieczeństwem kościołowi

i;

»•

r

f

*wi

i ■ r* '}

Ogó

lny

wid

ok n

a og

ród

Bern

ardy

ński

i ś

ródm

ieśc

ie.

katolickiemu. Wtedy w r. 1569 biskup Walerjan Protasewicz sprowadził do Wilna Jezuitów, którzy rozpoczęli walkę z reformą i przedewszystkiem ujęli w swe ręce wychowanie młodzieży. W tym celu za­łożyli oni kolegjum, które Stefan Batory w r. 1579 przekształcił na Akademję.

Przez cały wiek XVII klęski nie przestawały trapić Wilna. Pożary i morowe powietrze czyniły w mieście wielkie spustoszenie, a walka religijna pomiędzy katolikami a inowiercami nie mało przy­czyniały się do upadku .miasta.

Krwawemi głoskami zapisał się w jego dziejach rok 1655-ty kiedy Wilno zostało opanowane przez wojska moskiewskie. W jednym dniu wymordowali oni 20 tysięcy osób, zaś miasto zrabowali i spalili. Do­piero w r. 1661 Michał Pac odzyskał Wilno. Jan III w r. 1678 zrównał Wilno we wszystkich prawach z Krakowem.

Wojny szwedzkie również dały się Wilnu we znaki, ponieważ Szwedzi dopuszczali się tu gwałtów i rabunków. W r. 1773 zakon Jezuitów został znie­siony, zaś Akademję wileńską przekształcono na Szkołę Główną Litewską.

Po rozbiorze Polski, Litwa z Wilnem została do Rosji przyłączona i w r. 1794 utworzono gubernję wileńską. W tym że roku wybuchło w Wilnie pow­stanie: pułkownik Jakób Jasiński na czele 400 pow­

stańców opanował miasto i wziął do niewoli przeszło 1000 rosjan, ale w d. 31 lipca Wilno znowu przeszło w ręce Rosjan po dwumiesięcznem szturmowaniu miasta. W r. 1795 zniesiono samorząd m. Wilna i wprowadzono rosyjską ustawę miejską.

W r. 1803 cesarz Aleksander I przekształcił szkołę główną litewską na Uniwersytet Wileński, który wkrótce zajaśniał świetnym blaskiem i wy­kształcił liczne zastępy światłych i dzielnych obywa­teli kraju. Powstawały towarzystwa, instytucje na­ukowe, społeczne, dobroczynne, wydawano w Wilnie kilka czasopism i drukowano sporo ksiąg, w czem szczególnie zasłużył się wydawca i księgarz uniwer­sytecki Józef Zawadzki.

W r. 1817 Mickiewicz, Zan i Czeczott zawiązali Towarzystwo Filomatów, z połączenia którego z „Pro- mienistymi44 powstał związek „Filaretów44. Ten jed­nak został {wykryty, a członkowie jego uwięzieni i wysłani w głąb Rosji.

Nadszedł pamiętny r. 1812. Wojska rosyjskie opuściły Wilno spaliwszy za sobą most Zielony, a po­tem d. 28 Czerwca Napoleon poprzedzany przez uła­nów polskich wszedł do Wilna. ]D. 1 lipca cesarz ustanowił tymczasowy rząd narodowy, a wyjeżdżając z Wilna d. 16 lipca pozostawił tu ciało dyploma­tyczn ej oddziały wojska. Strasznym był odwrót przez Wilno zdziesiątkowanej armji francuskiej. 60 tysięcy

zrozpaczonych, głodnych i skostniałych od zimna żołnierzy zalało miasto i rzuciło się rabować kościoły, domy i sklepy. Zapełniły się chorymi szpitale i klasz­tory, ludzie marli tam tysiącami. D. 30 listop. zajął Wilno gen. Kutuzow i cesarz Aleksander podpisał tu powszechną amnestję.

Ciężkie były dla Polaków rządy cara Mikołaja I, to też doprowadziły one do powstania w r. 1831, w którem Litwa 'czynny wzięła udział. W Wilnie utworzył się komitet centralny, a młodzież uniwer śytecka, szkolna i rzemieślnicza szła walczyć za wol­ność. D. 7 czerwca 1831 armja Giełguda stoczyła w Ponarach pod Wilnem nieszczęśliwą bitwę, cofnę­ła się na Kowno i przeszła do Prus.

Mikołaj strasznie mścił się za to powstanie i zemsta jego szczególnie dotknęła Litwę i Wilno, gdzie rozpoczęło się prześladowanie wszystkiego, co polskie. Zamykano kościoły, klasztory, szkoły. W r. 1832 zamknięto Uniwersytet, pozostawiając tylko wydział lekarski jako akademję medyko-chirur- giczną, oraz Akademję duchowną ale i te w r. 1841 usunięto z Wilna.

Miasto zalano szpiegami, więziono i£wysyłano w głąb Rosji za byle co.^

W 1838 wykryto w Wilnie związek ludu polskiego założony przez emisarjusza Szymona Konarskiego, który d. 15 lutego 1839 r. został rozstrzelany na Po­

hulance, a większość związkowców zesłano na Sybir lub do katorgi. D. 25 lipca 1840 r. zniesiono Statut Litewski i wprowadzono prawo cywilne rosyjskie.

Powstanie 1863 r. miało dla kraju i Wilna opła­kane następstwa. Już w r. 1861 rozpoczęły się de­monstracje patryotyczne. D. 6 sierpnia 6 tys. osób udało się na Pohulankę na spotkanie Francuzów, po­nieważ rozeszła się po mieście pogłoska, że tego dnia wejdą oni do Wilna. Tu na lud bezbronny rzucili się kozacy i wiele osób zabili i zranili. — W Wilnie utwo­rzył się miejscowy rząd narodowy, który kierował powstaniem, zaś na czele sił zbrojnych stanął Zyg­munt Sierakowski.

W połowię maja 1863 przybył do Wilna z dyk­tatorską władzą Murawjew i niebawem więzienia i klasztory wileńskie zapełniły się podejrzanymi o sprzyjanie powstaniu. Rozpoczęły się egzekucje na placu Łukiskim. Ogółem stracono w Wilnie 37 patrjotów, zaś setki mężczyzn i kobiet wysłano do Katorgi, na Sybir, lub w głąb Rosji. Rząd rosyjski dążył do zgniecenia wszelkich objawów polskości. Polacy zostali wyjęci z pod prawa, i oddani na łaskę zgraji urzędników moskiewskich. Prześladowano ję­zyk polski, zamykano i przerabiano na cerkwie koś­cioły katolickie, zawieszono jedyne pismo polskie „Kurjer Wileński*, zamknięto teatr polski. A jednak ta okrutna polityka eksterminacyjna nie dopięła za­

mierzonego celu i nie zabiła ducha polskiego w spo* łeczeństwie, które wzięło się do pracy podziemnej. Powstały liczne potajemne szkółki, w których uczono dziatwę po polsku i wpajano miłość Ojczyzny. Przemycano z Galicji książki polskie. Młodzież szkol­na uczyła się po za szkołą historji i literatury pol­skiej. Urządzano w domach prywatnych przedsta­wienia amatorskie, wygłaszano odczyty i t. d. Spo­łeczeństwo polskie odgrodziło się murem od Rosjan i nie podtrzymywało z nimi żadnych stosunków to­warzyskich, nie bywało gw ich domach, teatrach, zabawach, klubach.

Po przegranej przez Rosję wojnie z Japonją prześladowanie polskości na Litwie nieco osłabło. W r. 1905 pozwolono w Wilnie na polskie przedsta­wienie teatralne, zniesiono zakaz mówienia po polsku, wreszcie udzielono konwencję na pismo polskie i w d. 1-go ; września ukazał się pierwszy numer „Kurjera Litewskiego".

Ruch rewolucyjny, który ogarnął Rosję w r. 1905 odbił się również na Wilnie, które przyłączyło się do strajku ogólno-rosyjskiego. Miasto na cały tydzień zostało odcięte od świata z powodu przerwania ko- minikacji, ustał ruch kołowy, sklepy stały zamknięte, a wieczorami ulice tonęły w ciemnościach; codzien­nie odbywały się tłumne wiece. Rewolucjoniści, pra­

wie wyłącznie żydzi, usiłowali steroryzować miasto rzucając bomby i zabijając -policjantów.

Rewolucja jednak została stłumiona i więzienia wileńskie zapełniły się aresztowanymi. Niektórzy z nich zginęli na szubienicy.

W latach następnych już wychodziło w Wilnie kilka pism polskich. !D. 8 paźdz. 1908 r. uroczyście otwarto w Wilnie stały teatr polski Nuny Młodzie- jowskiej, powstały towarzystwa: muzyczne „Lutnia“ i gimnastyczne „Sokół“ , a w marcu 1907 r. Towarzy­stwo Przyjaciół * Nauk. Tegoż roku wprowadzono do szkół wykład języka polskiego.

Ale już w r. 1907 rząd carski zaczął znowu wpro­wadzać ograniczenia i szykanować Polaków. Wysła­no z Wilna biskupa Roppa i kilku księży, zabroniono używania języka polskiego na zebraniach Towa­rzystw, wreszcie zamknięto „Oświatę* i „Sokoła*.

Gdy -w r. 1914 wybuchła wojna europejska, w serca polaków w Wilnie wstąpiła nadzieja na lep­szą przyszłość. Uwierzono odezwie W. Ks. Mikołaja Mikołajewicza i życzono zwycięztwa Rosji. W Wilnie otwarto i utrzymywano kosztem społeczeństwa pol­skiego kilkanaście szpitali dla rannych i chorych żoł­nierzy rosyjskich. Polki gorliwie pracowały, jako siostry miłosierdzia.

Rosja została przez Niemcy pokonana i na początku września 1915 r; wojska rosyjskie opuściły

Wilno do którego d. 19 września wkroczyły wojska niemieckie. Trzyletnia gospodarka niemiecka na długo będzie ludności wileńskiej pamiętną. Treść jej stanowiły bezwzględność i brutalność względem Pola­ków, ustawiczne rekwizycje, podatki, ograniczenia, oszukaństwa, areszty, roboty przymusowe, wreszcie rabunek. Na wiosnę 1917 r. w Wilnie był głód. Ludzie puchli z głodu, padali na ulicach i umierali.

W końcu grudnia 1918 r. Niemcy opuścili W il­no, ale nadciągała z Rosji komunistyczna armja czerwona. Miejscowa Organizacja Wojskowa zorgani­zowała obronę miasta i próbowała stawić opór. Młodzież szkolna i robotnicza w d. 4 i ,5 stycznia 1919 r. stoczyła z bolszewikami bitwę na przed­mieściach Wilna ale musiała ustąpić.

Dnia 5 stycznia bolszewicy owładnęli miastem i rozpoczęły się straszne dla ludności chrześcijań­skiej rządy żydowsko-bolszewickie, które trwały 3 miesiące. Więziono osoby wskazywane przez żydów, niby sądzono je i rozstrzeliwano, brano zakładników i wywożono ich z Wilna, wyrzucano mieszkańców z mieszkań i zabierano ich dobytek, dokonywano ustawicznych rewizji, chwytano młodzież do czerwonej armji. Słowem, nie było gwałtu i okrucieństw, których niedopuszczaliby się bolszewicy względem znękanej i doprowadzonej do rozpaczy ludności wileńskiej.

I oto, gdy zdawało się, że już znikąd nie mo-

żna było oczekiwać ratunku, nagle d. 19 kwietnia1919 r. rano w Wielką Sobotę jak piorun z jasnegonieba spadła na bolszewików 1-sza Dywizja Legjo-

*nów Polskich generała Rydza-Smigłego, pod dowódz­twem pułk. Beliny i zdobywając dom za domem, ulicę za ulicą opanowała Wilno. D. 20 kwietnia wjechał do Wilna Naczelnik Państwa Wódz Naczelny Józef Piłsudski entuzjastycznie przez ludność witany.

Kraj oczyszczony od najazdów odetchnął peł­ną piersią .i zaczął żyć własnem życiem. Dla rządze­nia krajem ustanowiono Komisarjat Generalny i Za­rząd Cywilny Ziem Wschodnich z siedzibą w Wilnie.

Dnia 11 października 1919 r uroczyście został otwarty przez Naczelnika Państwa Uniwersytet Wi­leński, którego rektorem został znakomity uczony przyrodnik prof. Michał Siedlecki. Grono wybitnych profesorów, przybyłych z Krakowa, Lwowa i War­szawy wznowiło szczytne tradycje dawnej wszech­nicy wileńskiej, to też młodzież, tak męska, jak rów­nież żeńska tłumnie garnęła się do tego przybytku wiedzy i prawdy.

Ale na horyzoncie znowu zaczęły gromadzić * się czarne chmury; znowu zbliżyły się ku Wilnu

dzikie hordy bolszewickie, siejąc po drodze zniszcze­nie i mord.

Przerażona ludność tłumnie opuszczała miasto, szukając schronienia w Królestwie, Wielkopolsce i na

Pomorzu. D. 13 lipca nieszczęśliwe Wilno po raz wtóry wpadło w ręce bolszewików, których dwu­miesięczny pobyt krwawemi głoskami zapisał się w dziejach Wilna i był nieprzerwanem pasmem mąk i udręczeń jego mieszkańców. Wreszcie bol­szewicy ustąpili oddając miasto litwinom, którzy względem ludności polskiej zachowali się tak samo, a może jeszcze gorzej, jak bolszewicy.

Tym razem na ratunek nękanej ludności poś­pieszył generał Lucjan Żeligowski i d. 9 października na czele litewsko-białoruskiej dywizji opanował Wil­no, wypędził litwinów i ustanowił t. zw. Litwę Środ­kową z Tymczasową Komisją Rządzącą.

O dalszych losach Wilna ma roztrzygnąć ple­biscyt.

I

iiii

ii

ULICE, PLACE i DOMY.Wilno tern się różni od innych miast, że gdy

w tych ostatnich stare dzielnice zwykle znajdują się na uboczu, tu najstarsza część zajmuje środek miasta. Ulice pryncypalne na pierwszy rzut oka nie przedstawiają nic osobliwego; ale dość jest zagłębić się w boczne zaułki, wejść na dziedzińce niektó­rych kamienic, aby znaleźć się w otoczeniu XVII w. Ujrzymy się wśród załamań muru, ark, łuków, sty­lowych ganków, galeryjek i t. d. Odrębną cechą wązkich i krzywych zaułków stanowią arki po­przeczne, nadające im charakter wschodni. Takie arki można widzieć na Skopówce, zaułku Bernar­dyńskim, ulicy Jatkowej i zaułku św. Kazimierza.

Szczególnie charakterystyczny wygląd ma dziel­nica żydowska, zwana niegdyś „ Czarnem miastem*.

Ulica Ostrobramska.Część tej ulicy od Ostrej Bramy d'o ul. Subocz

zwała się do X V I w. Ostrym końcem. Za Ostrą bramą zabudowań już nie było, zaś do końca XVIII w. znaczną przestrzeń zajmował cmentarz.

Dom J\fh 6 misjonarski narożny za Ostrobramą.

Był tu kościoł św. Józefa i Nikodema zniszczony przez pożar przy końcu XVIII w. i przerobiony na dom mieszkalny, który dotąd zachował wystawę frontową i attykę.

Dom 11. Tu na 2-m piętrze w r. 1863 była trzymana pod domowym aresztem Apolonja Siera­kowska i tu policmejster oznajmił jej, iż w tej wła­śnie chwili na Łukiszkach odbywa się egzekucja nad jej mężem Zygmuntem.

Dom N° 7 przy bramie cerkwi św. Trójcy. Był to klasztor Pp. Bazyljanek wymurowany przez Pawła Sapiehę. Bazyljanki osiadły w Wilnie około r. 1600.'

Dom M 5 znany jako Ns 10 (według starej numeracji) należy do miasta i został wzniesiony w r. 1902 na miejscu starożytnego „domu gośbin* negoM, który w r. 1501 Magistrat wybudował dla kupców z Moskwy i Nowogrodu w celu nadzoru nad nimi. Okazały gmach dzisiejszy posiada obszerną salę koncertową, w której oprócz widowisk odbywają się zebrania i wiece. Tu w r. 1920 podejmowano Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego.Jj

Ulice Wielka i Zamkowa.

Obie te ulice są najstarsze w mieście i mają wspólną numerację domów. Były one świadkiem wielu chwil historycznych, widziały polskich i ob­

cych monarchów, tędy do Wilna wjeżdżających, wojska polskie, krzyżackie, szwedzkie, francuskie i moskiewskie. Tędy kroczyły wspaniałe procesje i pochody.

Dom JV° 94 przy kościele św. Kazimierza prze­budowany przez budowniczego Knackfussa w stylu neo-klasycznym, należał na początku X IX w. do marszałka szlachty Brzostowskiego, który ugaszczał tu powracających z wygnania konfederatów barskich, a w r. 1812 podejmował Napoleona I. W tym domu jakiś czas mieszkał książę Bassano (Murat) również jak Jomini, gubernator Wilna.

W r. 1834 rząd rosyjski oddał dom archijerejo­wi prawosławnemu. Mieszkał w nim i tu umarł osławiony renegat i prześladowca unitów metropo­lita Józef Siemaszko.

Dom Ns 84 z drugiej strony kościoła w XVII w. należał do biskupa Eljaszewicza, który zapisał go kościołowi św. Kazimierza. W r. 1772 zajęto go na od wach. Tu w r. 1794 Jasiński, wziął do niewoli 1000 żołnierzy i oficerów rosyjskich.

Plac ratuszowy i dawniej rynek. Za czasów po­gańskich tracono tu przestępców. Tu w X IV w. ścięto 7 Franciszkanów. Na tym placu Stefan Ba­tory kazał ściąć magnata Ościka przed jego własnym domem. W r. 1655 ludność wileńska próbowała na rynku stawić opór kozakom Ghowańskiego, ale zo-

Plac ratuszowy i teatr M

iejski.

stała przez nich wymordowana. W r. 1794 przed kościołem św. Kazimierza powieszono jako zdrajcę hetmana Szymona Kossakowskiego.

W r. 1812 podczas odwrotu armii Napoleona, plac ratuszowy był zasłany trupami żołnierzy zmar­łych z głodu i wycieńczenia.

Ratusz wznosił się pośrodku rynku, był pię­trowy, miał wieżę z zegarem, salę posiedzeń bur­mistrzów, skład broni, salę sądową, archiwum, ko­morę dla tortur. W sieniach stały wagi miejskie i słup zwany „babą“, u którego smagano złoczyń­ców. Przed ratuszem z jednej strony stał pręgierz, zwany „Piłatem“, a z drugiej — szubienica. Przy końcu XVIII w. wieża zegarowa runęła, poczem pro­fesor Gucewicz przebudował ratusz w stylu niedo- klasycznym z domieszką renesansu i wystawił przed nim piękny portyk o sześciu kolumnach.

W r. 1845 obrócono ratusz na stały teatr pol­ski, który po r. 1863 zamknięto i zastąpiono rosyj­skim. W r. 1921 otwarto tu teatr żołnierski.

Dom N° 60, pasaż, dawniejszy pałac Gasztol- dów, a od XVI wieku Radziwiłłów, od których w r. 1803 nabył go Uniwersytet i urządził tu kli­niki. Zarządzał niemi prof. Józef Frank, zaś po jego wyjeździe Jędrzej Śniadecki.

Dom N° 43 w XVI w., należał do magnatów Ościków. Po ścięciu Grzegorza Oscika za zdradę

stanu, Stefan Batory darował jego pałac Kacprowi Bekieszowi. W XVII w. pałac przeszedł do Paców. Zatrzymywali się w nim monarchowie polscy i ob- cy, gdy do Wilna przyjeżdżali, między innymi Jan III i car Piotr Wielki.

W r. 1812 mieszkał tu Joachim Murat, król Neapolitaóski. W tym że roku hr. Ludwik Pac wy­dał w tym pałacu wspaniały bal dla Napoleona.

W ,r. 1822 w obszernej sali pałacu miewali swe zebrania Filareci. Około połowy X IX w. kamieni­ca ta przeszła na własność rządu rosyjskiego, który przeznaczył ją na mieszkanie dowodzącego wojska­mi; potem mieścił się tu sztab główny. Niemcy, za- jąwszy Wilno w r. 1915 r., odnowili pałac i urzą­dzili w nim stałą wystawę domów pracy. W kwiet­niu 1921 r. przeniesiono tu dowództwo miasta z b. pałacu Chodkiewiczów.

Dom JVs 54 w XVI i XVII w. należał do Chod­kiewiczów i w r. 1600 mieszkała w nim księżniczka słucka Zofja Olelkiewiczówna, o którą toczył się spór z Januszem Radziwiłłem. Ten próbował nawet zdobyć pałac szturmem.

W r. 1803 kamienicę tę kupił uniwersytet, po zamknięciu którego dostała się ona rządowi i była oddana pod zarząd okręgu naukowego i na miesz­kanie kuratora. Od r. 1919 mieściło się tu dowódz­

two miasta Wilna, które ostatnio przeniesiono do kamienicy Na 43.

Dom M 58 posiada w dziedzińcu na ścianie stare malowidło, wyobrażające dolny zamek królew­ski w Wilnie.

Dom J\fh 57 na rogu zaułka Szwarcowego, zna­ny pod nazwą domu Franka, ponieważ prof. Józef Frank mieszkał w nim na piętrze. W r. 1812 jego mieszkanie było zajęte na kasę wojskową francuską. Po wyjeździe Franka jego mieszkanie zajął Jędrzej Śniadecki i tu umarł w r. 1838. W dziedzińcu miesz­kali profesorowie Tarenghi i Capelli.

Dom M 34 na rogu zaułka literackiego posia­da dziedziniec, który zachował cechy XVII wieku.

Dom 29 należał w 1-ej połowie X IX w. do rektora uniwersytetu Szymona Malewskiego, który tu mieszkał.

Dom Ns 21, zwał się dawniej „Kardynalją*, jako należący do kardynała i biskupa Wileńskiego Jerzego Radziwiłła. Radziwiłłowie mieszkali na pię­trze i tu urodził się Radziwiłł, zwany „Sierotką". Za Mikołaja Radziwiłła Czarnego w# pałacu tym od­bywały się nabożeństwa kalwińskie.

W r. 1812 mieszkał tu Wincenty hr. Krasiński dowódca pułku ułanów polskich gwardji Napoleona, oraz Dominik ks. Radziwiłł, który na czele 8 pułku ułanów pierwszy wszedł do Wilna poprzedzając Na-

— 24

poleona. W r. 1816 w Kardynalii mieszkał przez pewien czas Tomasz Zan.

W latach 30-tych w tej kamienicy od strony kościoła św. Jana była traktjernia Anny Hilsnerów- ny z pokoikiem na piętrze, o jednym oknie prawie naprzeciwko dzwonicy. W tym to pokoiku w roku 1831 zbierali się na narady patrjoci. Tu również w r. 1837—38 Emisarjusz Szymon Konarski spoty­kał się ze związkowcami. Ostatnią właścicielką Kardy­nalii była ks. Stefania z Radziwiłłdw Wittgenstej- nowa. W r. 1850 gmachy te kupiono na urząd pocz­towy i telegraf.

Dom Nb 28 wprost ul. św. Jańskiej jest pamią­tkowy z tego względu, że mieszkał w nim na wyż- szem piętrze J. I. Kraszewski.

Domy Js/bJs/b 26 i 24 należały do Uniwersytetu, zaś za czasdw Akademji Medyko-Chirurgicznej prze­znaczono je na Collegium medicum. Mieszkali tu rdw­nież profesorowie Jdzef Jundziłł, Łohojko, Pelikan oraz August Becu, ojczym Juljusza Słowackiego, który także przez jakiś czas z matką i ojczymem tu mieszkał w ęficynie na lewo na piętrze. W dzie­dzińcu znajdował się niewielki ogródek botaniczny. W r. 1843 rząd przeznaczył te domy na mieszkanie dla urzędników generał gubernatora. W r. 1919 wróciły one do wskrzeszonego uniwersytetu wileń­skiego. Na pierwszem piętrze urządzono bursę i ja-

t\ ■ Ir

i1

I

. I

V';

— 25 —

dłodajnię studencką; mieszka tu również kilku pro­fesorów.

Dom J\/b 17. W domu tym mieszkał znakomity przyrodnik i założyciel ogrodu Botanicznego, prof. Stanisław Jundziłł, pijar.

Dom Nb 11 był własnością Massalskich. Za czasów Uniwersytetu mieszkali tu rektorowie, skąd kamienica ta nosiła nazwę Domu rektorskiego. Po zamknięciu Uniwersytetu dom został zabrany przez rząd i. mieściło się w nim 2-ie gimnazjum. Po wskrzeszeniu Uniwersytetu Wileńskiego w r. 1919, odzyskał on dawną własność i przeznaczył ten dom na sekretarjat, kwesturę, intendenturę oraz niektóre dziekanaty. Od strony Skopówki była szkoła ma­larska i miał mieszkanie Jan Rustem, tu również lokował się w r. 1812 książę Friuli-Duroc.

Dom Nb 16. Kapitulny o nizkiej bramie i cie­kawym dziedzińcu. W r. 1812 w domu tym mie­szkał marszałek Oudinot.

Dom Nb 10 Biskupi jest b. stary, ale dzięki przeróbkom utracił dawny swój wygląd. Na piętrze znajduje się mieszkanie biskupów wileńskich. W ob­szernej sali jest galerja portretów biskupów. W r. 1812 lokował się tu Ks. Józef Poniatowski, w oficynie miał mieszkanie Ant. Odyniec.

Dom Nb 6 Konsystorza Rzymsko-Katolickiego po­siada ciekawe pod względem architektonicznym

wyższe piętro. Tu zajmując dwa piętra w salach sklepionych mieści .'się Archiwum dyecezalne, które zawiera cenny materjał historyczny.

Dom J/b 4 jest godny uwagi ze względu na nader ciekawą ścianę szczytową.

Od ulicy Wielkiej i Zamkowej biorą początek następujące ulice i zaułki:

Ulice Subocz i Bakszta.VI. Subocz* prowadzi przez Baksztę około koś­

cioła Misjonarzy na przedmieście Popławy. Nazwę jej jedni wyprowadzają od słów „z ubocza**, ponie­waż leżała ona w stronie od pryncypalnej ulicy, zaś inni twierdzą, iż ulica ta dawniej zwała się vSo* bacz a gdyż prowadziła ona ku noszącej tą nazwę bramie, nad którą mieszkał kat, a obowiązkiem jego pomocników było łapanie i tępienie psów.

Najwyższe miejsce tej dzielnicy z poprzeczną uliczką biegnąca wdół przy murze od najdawniej­szych czasów zwie się Bakszta i jest najstarszą dziel­nicą Wilna, bo już w XII wieku była tu osada sło­wiańska. Do tego wzgórza są przywiązane liczne stare podania o bazyliszku, o sobótkach czarownic, o skarbach zaklętych.

Już na początku XIV w. na wzgórzu była wa­rownia drewniana z murowaną czworoboczną basztą. W r. 1890 krzyżacy zdobyli warownię, wymordowali

załogę i ścięli brata Jagiełłowego Kazimierza Ko- rygajłłę. Od zameczka pozostała tylko istniejąca dotąd baszta z cegły i'kamienia polnego zbudowana, oraz ślady muru obronnego. Pod basztą jest wejś­cie z piwnicy do lochów podziemnych, albo koryta­rzy wysokich, sklepionych o grubych murach wy-

• prowadzonych z głazów i większych cegieł. W ścia­nach są urządzone nisze, wentyle, znajduje się na­wet studnia. Korytarz w części jest zasypany mu­łem i dla tego trudno orzec, dokąd on prowadził.

Przy końcu XVIII w. podziemie te służyły za schronienie zbójcom, których wyłapano i stracono.

Dom podrzutków „Dzieciątka Jezus* zajmuje znaczną przestrzeń na wzgórzu Bakszta, gdzie w XIV w. był zameczek obronny.

Założycielką domu podrzutków była Jadwiga- Teresa księżna Ogińska, Wojewodzina Trocka, która skupiła place na Bakszcie i dała pieniądze na wznie­sienie domu. Poświęcenia ukończonej budowy do­konał w r. 1791 arcybiskup Siestrzencewicz. Zarząd zakładu oddano Siostrom Miłosierdzia.

W r. 1812 musiano tu żywić 2000 żołnierzy francuskich, którzy poczynili w domu znaczne szko­dy. W r. 1868 wskutek starań renegata Józefa Sie­maszki Murawjew odebrał zakład od Sióstr Miłosier­dzia i oddał go pod zarząd urzędników. Przynoszo­ne podrzudki były chrzczone na prawosławie. Śmier-

telność niemowląt w tym zakładzie „dobroczynnym“ przewyższała 96°/0.

/Zaułek św. Kazimierza.

Wązka ta i krzywa uliczka zachowała wygląd starożytny i posiada arkę z korytarzem nad nią. Przy bramie znajduje się:

Dom Nb 3 w którym Ad. Mickiewicz spędził u znajomych ostatni wieczór przed przymusowem opuszczeniem Wilna i improwizował wiersz „łtenegat*.

Koszary Kazimierzowskie z lewej strony placu i przedłużenia uliczki. Był to niegdyś słynny jezuicki Dom Professów. Po skasowaniu zakonu mieszkali tu księża-emeryci. Później rząd rosyjski zabrał ten dom i przeznaczył na koszary.

Ulica Niemiecka.Ulica ta zwana w XV w. , GasztóldowsTeą,

a w XVI w. Monetową, gdyż była tu mennica, jest jedną z najstarszych ulic wileńskich. Tu właśnie osiedli sprowadzeni przez Gedymina z miast hanzę- atyckich kupcy i rzemieślnicy.

Dom Nb 35 w XVI wieku należał do magnata litewskiego Grzegorza Ościka, który z rozkazu Ste­fana Batorego został ścięty przed własnym domem. Później odbywały się tu sądy Trybunału. W domu tym jakoby mieszkał przez pewien czas Adam Mickiewicz.

Dom Nb 31 kupiony w r. 1545 i przebudowany przez podskarbiego Hornostaja, który urządził tu mennicę. Zarządzał nią horodniczy wileński Ulryk Hozyusz. Ten miał dom naprzeciwko, w którym w r. 1504 urodził się kardynał Stanisław Hozyusz. W r. 1665 mennicę przeniesiono do Kowna.

Dom Na 24 pamiątkowy z tego względu, że uro­dził się w nim Juljusz Klaczko.

Dom Nb 22 należał do Manasewiczów, a miesz­kał w nim niepopularny marszałek szlachty Alekśan-. der Domejko, na życie którego w r. 1863 sztyletnik Bieńkowski dokonał zamachu z rozkazu Rządu Na­rodowego, ale go tylko ranił. Bieńkowski był ujęty i powieszony na placu Łukiskim.

Dom 9. luterański, w XVI w. należał do Mor­sztyna. Tu znalazł przytułek pierwszy kaznodzieja luterski Wiklef, albo Winkler. Później w dziedzińcu wybudowano kirchę. Dom ten zachował dotychczas starożytny wygląd.

Dom Nb 3 należał dawniej do poskarbiego Fle­minga, potem do Brzostowskich. Tu na początku X IX w. mieściło się słynne kasyno, w którem odby­wały się świetne zabawy. W tym domu mieszkał Stanisław Moniuszko.

Dom Ns^l na rogu Trockiej, był w XVIII w. własnością znakomitego podskarbiego litewsk. Tyzen- hauza. Na parterze przez pewien czas mieszkał szewc

patrjota Jan Kiliński i miał tu zakład szewski. Dom ten był przebudowany przez budowniczego Knekfu- sa w stylu klasycznym i posiada fryz o pięknych tryglifach i metopaeh.

Dzielnica Żydowska.

Typowa uliczka w dzielnicy żydowskiej.

Dzielnica ta zwana dawniej Czarnem miastem zasługuje by była zwiedzoną. Składa się ona z uli-

czek: Szklanej, Jatkowej, Żmudzkiej, Szwarcowe-go zaułka, uliczki św. Mikołaja i paru innych. Wąz- kie i krzywe uliczki z poprzecznemi arkami zacho­wały swój wygląd z przed paru wieków. Kamienice wysokie, niekiedy o paru tylko oknach, lub bez bram mają drzwi nizkie, żelaznemi sztabami okute. Skle­piki, to istne nory na parę łokci głębokie, w których jedyne okno jest połączone z drzwiami. Przy bra­mach zamiast słupka można spotkać wkopaną armatę, a dzwonki są zastąpione przez kołatki. Właściciele i właścicielki sklepików zwykle przesiadują na chod­nikach. Ruch i gwar, jakie w tern Ghetto panują, nie dadzą się opisać. Przy ul. Żydowskiej znajduje się stara Synagoga, przedstawiająca ciekawy zabytek budownictwa XVII wieku (ob. Synagogi).;

Zaułek Literacki.Zaułek ten w XVIII w. nazywał się Ś-to-Michal-

skim. Obecną swą nazwę otrzymał od licznych księ­garni i sklepów bukinistów, które tu były za cżasów Uniwersytetu i Akademji.

Dom M> 5 stanął na miejscu dawnej cerkwi św. Jana. i na pocz. X IX w. należał do Piaseckiego, ojca znanego Filarety, Kazimierza. U niego to za czasów studenckich mieszkał Adam Mickiewicz. Okno z jego pokoju umieszczone wysoko w nietynkowanym murze widoczne jest dla patrzącego z głębi uliczki.

Ulica Sawicz.

Przy końcu tej ulicy na rogu ul. Augustjańskiej znajdują się mury byłego klasztoru Augustjanów, zamkniętego w r. 1843. Dalej za kościołem N. P. M. Pocieszenia na rogu ul. Sawicz i Bakszty wzno­szą się obszerne zabudowania, które również należa­ły do Augustjanów. W r. 1803 Uniwersytet Wileń­ski kupił od Augustjanów klasztor na pomieszczenie seminarjum głównego, w którem uczył się i miesz­kał osławiony później renegat i Metropolita Józef Siemaszko, prześladowca Unji. Od r. 1833 do 1842 w gmachu tym mieściła się Akademja duchowna, po przeniesieniu której do Petersburga zabrał go rząd rosyjski i oddał prawosławnej szkole duchow­nej. Po odebraniu Wilna przez wojska polskie w r. 1919, gmach poakademicki wrócił do prawego właś­ciciela, t. j. do uniwersytetu wileńskiego.

Szpital Sawicz (dom JM® 2) dawniej Sióstr Miło­siernych był fundowany w r. 1744 przez Biskupa Bogusława Gąsiewskiego, i zostawał pod opieką Sióstr Miłosiernych. Przez pewien czas prof. Józef Frank miewał tu wykłady kliniczne dla studentów. Dziś gmach szpitalny już nie odpowiada wymaga­niom hygjeny i nauki.

Dom M 6 Romerów. Na początku X IX wieku w lewem skrzydle na piętrze mieściła się loża ma-

sońska „Gorliwy Litwin“ , W głębi dziedzińca miał pracownię artysta malarz Szemesz, a także Edward Romer.

Dom j\° 8 Lachowicza. W tym domu, będąc uczniem gimnazjum, mieszkał przy rodzicach Na­czelnik Państwa Józef Piłsudzki.

Ulica św. Jańska.W pierwszej połowie X IX całą prawą stronę

ulicy idąc od kościoła zajmowały kamienice należą­ce do uniwersytetu. Przy dzwonicy była księgarnia Józefa Zawadzkiego, słynnego wydawcy i księgarza uniwersyteckiego.

Główny gmach Uniwersytetu.

Po zamknięciu Uniwersytetu Wileńskiego roku 1$31 rząd zaborczy zagarnął jego gmachy, przezna­czając je na inne cele, ruszczył i usuwał wszystko, co mogło przypominać, iż tu był polski przybytek nauki. W gmachu głównym umieszczono pierwsze gimnazjum i czasowo szkołę realną. Inne budynki przy ul. Uniwersyteckiej i Biskupiej przeznaczono

‘ na archiwum, muzeum, bibliotekę publiczną, szkołę rysunkową, seminarjum nauczycielskie oraz na miesz­kania dyrektora, nauczycieli i urzędników.

Po odzyskaniu Wilna przez Polaków w 1919 r.3

Podwórze Astronomiczne Uniwersytetu Wileńskiego U góry płaskorzeźby ze znakami Zodjaku.

główny gmach po-Uniwersytecki kosztem Rządu Polskiego został odnowiony i doprowadzony możli­wie do dawnego stanu.

D. 11 października 1919 r. odbyło się niezwykle uroczyste i wspaniałe otwarcie, raczej wskrzeszenie Uniwersytetu Stefana Batorego przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego w obecności Marszałka Sejmu, Ministrów, Rektorów uniwersytetów polskich, kilku biskupów, Władysława Mickiewicza, nowomia- nowanych profesorów i licznych gości.

Uniwersytet ma wydziały: teologiczny, huma­nistyczny, prawniczy, lekarski, przyrodniczo-matema­tyczny i sztuk pięknych. Rektorem został prof. Mi­chał Siedlecki.

W r. 1921 w Uniwersytecie'było 30 profesorów, 40 zastępców i. asystentów oraz około 1000 studen­tów i studentek.

Brama między kościołem a dzwonnicą prowadzi na obszerny dziedziniec uniwersytecki, na który wychodzi facjata kościoła św. Jana. Dziedziniec do koła otaczały dawniej piękne arkady, które moskale w części zamurowali, usunęli oni również znajdującą się w niszy na 1-em piętrze figurę Matki Boskiej i " pamiątkową tablicę, ale te zostały odnalezione i ustawione na dawnem miejscu. Główne wejście do tego gmachu jest od ulicy św. Jańskiej. Na piętrze znajduje się przepiękna aula kolumnowa z galerją,

ozdobiona portretem Stefana Batorego. Z jasnych korytarzy są wejścia do audytorjów.

Na 2-giem piętrze największą jest sala Śniadec­kich przerobiona z cerkwi gimnazjalnej. Tu wobec licznie zgromadzonych słuchaczy z miasta odbywają się wykłady powszechne z rozmaitych dziedzin nauki.

Dom M 20 w XVI w. należał do Hozyusza, a w 1631 przeszedł do Kolegjum Jezuickiego, które miało tu drukarnię, nosząca tytuł „królewskiej Gdy w r. 1803 otwarto w Wilnie Uniwersytet, dru­karnia stała się jego własnością. W ostatnich latach czasów rosyjskich w domu tym mieściła się szkół­ka Instytutu Nauczycielskiego. Obecnie dom należy do Uniwersytetu.

Dom 18 na rogu Uniwersyteckiej. W X V II w. była tu apteka jezuicka, a na początku X IX w. apteka uniwersytecka, którą zarządzał prof. Jan Wolfgang.

Dom Nk 21 jest b. stary: w XVII w. należał do Radziwiłłów, a potem do ks. Kazimierza Sapiehy. Za rządów rosyjskich, mieszkał tu gubernator cywil­ny, w następujących latach zajmowały tę kamienicę- rozmaite urzędy i biura. Od r. 1909 oddano ją klu­bowi rosyjskiemu, zaś od r. 1919 w domu tym mieś­ci się polski centralny związek chrześcijańskich związków zawodowych, do którego należy 26 związków.

Od ulicy Zamkowej zaczynają się zaułki: Sko- pówka, Św. Michalski i Bernardyński.

S k o p ó w k a .

Wązka ta uliczka przy wylocie na ulicę Zam­kową ma starożytną poprzeczną arkę. Domy z lewej strony ulicy należały do Uniwersytetu. Mieściła się tu szkoła malarstwa. W domu Ns 5 mieszkał i umarł historyk Teodor Narbutt.

Zaułek i plac Św -to Michalski.Dom M o jest to obszerny gmach zwrócony

frontem na placyk przed kościołem. W X V II w. był -tu zbór kalwiński. Blizkość z kościołem i klasz­torem Klarysek była powodem ciągłych zatargów i szykan, aż motłoch podburzony* przez studentów jezuickich napądł na zbór, zrabował go i zburzył. W celu uniknięcia na przyszłość podobnych zajść Władysław IV w r. 1641 rozkazał przenieść zbór „za wały“ . Na początku X IX w. z polecenia Uni­wersytetu prof. Szulc przebudował zrujnowane mury i nowy gmach został przeznaczony na Laboratorjum chemiczne. Tu Jędrzej Śniadecki wykładał chemję i przez pewien czas mieszkał. Później był tu kon­wikt uczniów I-go gimnazjum, za okupacji zaś nie­mieckiej dom pracy, przytułek, wreszcie po odebra-

A

niu Wilna przez polaków, klub robotniczy, tania kuchnia i biuro Białego Krzyża.

Zaułek Bernardyński.Najwęższa ta ze wszystkich ulic wileńskich ma

przy wejściu z ul. Zamkowej arkę, czyli bramę. Do­my przy tym zaułku są stare, zachowały stylowe bramy i ciekawe dziedzińce.

Dom M> 8 Zawadzkich, należał na pocz. X IX w. do biskupa Jana Nepomucena Kossakowskiego, w r. 1805 mieszkał tu Tomasz Zan, zaś w r. 1812 w tym domu miał rezydencję ustanowiony przez Napo­leona Rząd Tymczasowy W. Ks. Litewskiego. Tu rów­nież lokował się marszałek Lefebre, książę gdański z synem Józefem hrabiem Gdańskim generałem bry. gady, który tu umarł d. 15 grudnia 1812 r.

Dom M 11 jest b, stary i pamiętny z tego, że mieszkał w nim na parterze w dziedzińcu w niedużym pokoju Adam Mickiewicz, jak świadczy o tern tablica wmurowana nad bramą. Druga tablica z napisem: „Tu Adam Mickiewicz przepisywał Grażynę*, znajduje się w ścianie pokoju, zajmowanego przez wieszcza.

Ulica Królewska.

Od ulicy Zamkowej prowadzi do ogrodu Ber­nardyńskiego i ma po lewej stronie skwer zamkowy i ogród Botaniczny.

Dom As 3. Tu na piętrze mieszkał i umarł w r. 1862. Ludwik Kondratowicz (Wład. Syrokomla), okno jego pokoju znajduje się nad bramą.

Ulica Biskupia i Plac Napoleoński.

Cała ta miejscowość w XIV w. należała do Gasz- tolda, Namiestnika W. Ks. Olgierda. Przy wylocie ul. Biskupiej na plac katedralny była w X V I w. „Mokra Bramka*, przy której znajdował się kościółek Marji Magdaleny i pierwszy w Wilnie szpital.

Szpital Bonifratrów znajduje się przy kościele Św. Krzyża, i do niedawna leczono w nim umysłowo chorych. Zakładem rządzili do r. 1845 Bonifratrowie. Obecnie szpital obrócono na przytułek dla ubogich staruszek.

4

Pałac Biskupi znajduje się na rogu ulicy Uni­wersyteckiej i placu Napoleońskiego, ku któremu zwrócony jeet frontem i wraz z ogrodem zajmuje całą jego stronę. Za Olgierda w tem miejscu był dwór i ogrody Gasztolda, który osadził tu pierwszych Franciszkanów Minorytów. Ci jednak przez motłoch pogański zostali wymordowani. Pierwszy biskup wileński Andrzej Wasiłło przy końcu XIV w. na tem miejscu wybudował pałac biskupi, w którym aż do końca XVIII w. mieszkali biskupi wileńscy. W r. 1792 prof. Gucewicz z polecenia biskupa Ignacego Mas-

Salskiego przebudował pałac w stylu neoklasj^cznym. Po przyłączeniu Litwy do Rosji rząd zabrał pałac biskupi na osobistą własność cesarza. Odtąd miesz­kali tu generał-gubernatorowie. Clrwilowo lokował się

Kościół Św. Krzyża i szpital Bonifratrów.

w pałacu Stanisław August w r. 1797, król fran­cuski Ludwik XVIII, król pruski Wilhelm, oraz wszyscy eesarzowie rosyjscy, począwszy od Pawła I.

Pała

c Bi

skup

i. W

idok

od

stro

ny p

odw

órza

.

W r. 1812 pałac zajęty był przez Napoleona I któ­ry spędził w nim 3 tygodnie. Na tę pamiątkę d. 5 maja 1921 w zewnętrznej ścianie pałacu została wmurowana marmurowa tablica z odpowiednim naplisem.

W tym pałacu zatrzymuje się Naczelnik Pań­stwa Józef Piłsudski, gdy do Wilna przyjeżdża.

Gmach ten gruntownie przerobiono w r. 1832 zaś w 1903 w dziedzińcu dobudowano portyk, a nad bramą korytarz.

Pałac piętrowy w stylu neo-klasycznym jest jednym z piękniejszych budynków Wileńskich. Tak od frontu, jak również od strony dziedzińca posiada piękne kolumnady. — Na piętrze znajdują się oka­załe salony. W dziedzińcu na lewo jest parterowy budynek z kolumnadą. Był to dawny odwach pała­cowy, w którym Szymon Konarski w r. 1838 spę­dził pierwszą noc po uwięzieniu. W r. 1901 w bu­dynku tym urządzono muzeum Murawjewa.

Przed pałacem niewielki skwer zajmuje środek placu Napoleońskiego. Dawniej była tu fontanna, którą w r. 1898 usunięto i na jej miejscu postawio­no pomnik Murawjewa-wieszatiela. Gdy Rosjanie w sierpniu 1915 r. opuszczali Wilno przed inwazją niemiecką, zabrali ze sobą spiżową figurę Murawje­wa, tak że pozostał tylko cokół.

Za placem Napoleońskim przed pałacem bis­

kupim jest niewielki placyk kwadratowy, otoczony wysokiemi murami uniwersyteckiemi, z bramą pro­wadzącą na dziedziniec, na którym zwracają uwagę arki i potężne szkarpy. Tu znajdują się wydział rzeźby, dziekanat sztuk pięknych, oraz mieszkania niektórych profesorów.

Biblioteka Uniwersytecka. (Dom JSS 5) znajduje się. na przeciwko bramy pałacu biskupiego. Za rządów rosyjskich była tu biblioteka publiczna, która po­wstała w r. 1864 ze skonfiskowanych księgozbiorów klasztornych, zakładów naukowych i prywatnych, między innemi dostała się tu biblioteka historyka Teodora Narbutta. Otwarto bibliotekę w r. 1867. Liczyła ona przeszło 200 tys. tomów, oraz bogaty oddział rękopisów. Rosjanie opuszczając Wilno wy­wieźli bardziej cenne i rzadkie dzieła; gospodarka niemiecka również nie pozostała bez śladu.- Po od­zyskaniu Wilna przez Polaków bibliotekę oddano wskrzeszonemu Uniwersytetowi.

Dawniej w tym samym gmachu mieściło się również Muzeum starożytności, założone w r. 1855 przez hr. Eustachego Tyszkiewicza, a potem zabrane przez rząd moskiewski, który usunął z muzeum pa­miątki polskie. Wznowiony Uniwersytet Wileński przeniósł w inne miejsce pozostawione przez Rosjan okazy muzealne, tak że cały ten gmach został przeznaczony na bibliotekę, czytelnię i pracownie.

Czytelnia biblioteki Uniwersyteckiej mieści się na wyż- szem piętrze, zaś na parterze w byłej auli uniwer­syteckiej znajduje się pracownia profesorska.

Archiwum, znajduje się w głównym gmachu uniwersyteckim, zajmując 5 sal i korytarz wprost facjaty kościoła św. Jana. Archiwum to jako central­

c e zostało założone wskutek ukazu carskiego w roku 1852. Znajdują się tu dawne akta sądowe, trybunal­skie, archiwa klasztorne, ratuszowe i prywatne, jak n. p. ks. Sapiehów. W r. 1837 przewieziono do Wil­na i oddano do archiwum 4822 księgi aktów grodz­kich i ziemskich z Lublina. To też archiwum wileń­skie jest b. bogate i liczy 26 tys. woluminów, w któ­rych jest około 13 miljonów aktów i dokumentów od XIV do końca XVIII w., Gdy po odzyskaniu Wil­na archiwum przeszło w ręce polskie, akta lubelskie odesłano do Lublina.

Obserwatorium astronomiczne o dwuch wieżycachj jest zwrócowe frontem ku placykowi przed pałacem biskupim i ma nad oknami znaki sześciu większych planet. Szczególniej godną uwagi jest ta część obserwatorjum, która wychodzi na mały dziedziniec wewnętrzny; ścianę zdobią dwie olbrzymie kolumny, mające postać baszt, oraz gzyms ze znakami zodja- ku i tablica marmurowa z nadpisem łacińskim.

Obserwatoryum posiada piękną salę w dwa światła o 6-ciu filarach. Została ona jednak przez

Rosjan ogołocona ze wszystkich pamiątek polskich: portretów, popiersi, zegarów, przyrządów astrono­micznych i t. p.

Obserwatorjum założyła w r. 1758 Elżbieta z Ogińskich ks. Puzynina, a dyrektorem od r. 1763- był sławny astronom Jezuita Marcin Poczobutt- Odlanicki. On to w r. 1788 przy starem obserwa­torjum dobudował nowe od strony południowej.D. 8 czerwca 1876 r. wszczął się w gmachu pożar, który trwał 3 dni i sprawił niepowetowane szkody.

Ulica Uniwersytecka.

Towarzystwo Lekarskie, założone przez prof. Jó­zefa Franka i Jędrzeja Śniadeckiego w r. 1805, mieści się w jednej sali sklepionej na parterze, któ- . rą otrzymało na własność w r. 1853. Za czasów , Uniwersytetu było tu auditorjum farmaceutyczne. Profesor Farmacji Jan Wolfgang mieszkał na piętrze. Jeszcze dawniej w sali tej była apteka jezuicka. Sala niewielka, ozdobiona portretami i biustami profesorów roboty Kazimierza Jelskiego. Bibljoteka liczy około 18 tys. tomów. Z powodu ciasnoty po,- mieszczenia posiedzenia Towarzystwa nie mogą się w niej odbywać i miewają miejsce w . czytelni bibljoteki Uniwersyteckiej.

W sąsiedztwie mieściła się dawniej Redakcja

A

„ Kurjera Litew skiegoa od r. 1875 rosyjski Instytut Nauczycielski.

Dom N° 6 połączony z pałacem biskupim cho­ciaż ma osobną bramę. W domu tym* zamieszkali pierwsi Jezuici, sprowadzeni w r. 1569 do Wilna przez biskupa Protasewicza. Później mieściło się tu semina- rjum djecezalne, założone w r. 1582 przez biskupa Jerzego Radziwiłła. Za generał-gubernatorów w gma­chu tym była ich kancelarja i tajne archiwum. W 1921 r. umieszczono tu starostwo grodzkie.

Dom J\fh 4 kapitulny. Był tu Alumnat Papieski czyli Seminarjum dla Unitów, założone przez Grze­gorza XII-go. Dotąd- zachowały się w dziedzińcu na wszystkich piętrach piękne arkady. W ostatnich czasach w celu pomnożenia dochodu z kamienicy zamurowano arki z prawej strony i przez to oszpe-

• cono dziedziniec i dano świadectwo niekulturalności gospodarzy domu.

Z drugiego dziedzińca otwiera się piękny widok na pałac biskupi i na obserwatorjum.

Ulica Dominikańska.Ulica ta zwana dawniej Św. Ducha jest b. starą,

bo już za Giedymina Dominikanie mieli tu swdj kla- sztorek i drewnianą kaplicę.

Dom JV° 16 (na rogu Uniwersyteckiej). W XVII w. należał do' hr. Brzostowskich, jak świadczy o tern

napis na tablicy wmurowanej od strony dziedzińca. Od Brzostowskich dom ten przeszedł do wojewodziny Nagurskiej, a dziś jest własnością spadkobierców ks. Ogińskich. W tej kamienicy na parterze wię­ziono Targowiczan, a na pocz. X IX wieku na piętrze przez pewien czas mieszkali wraz po przyjeździe do Wilna Jan-Piotr Frank i jego syn prof. Józef Frank.

Dom JV? 13 niegdyś pałac Pociejów. Tu w r. 1794 został ujęty na strychu, gdzie się schował, ostatni Hetman Litewski Szymon Kossakowski. Ztąd skrę­powanego powrozami powleczono go do cekhauzu, a w kilka dni potem powieszono przed Ratuszem.

Domy 5 i 3. Dawniej należały do ks. Połu- bińskich, od których przeszły do ks. Sapiehów. W r. 1729 ks. Antoni - Kazimierz Sapieha darował je Pijarom, którzy mieli tu swój klasztor i założyli Collegium Nobilium w duchu znakomitego Konar­skiego. W r. 1756 wskutek intryg Jezuitów kolegium zamknięto i pozwolono Pijarom utrzymywać tylko konwikt na 26 młodzieńców. W r. 1834 rząd rosyjski zabrał te kamienice i w 1848 otworzył tu Instytut Szlachecki, ale po r. 1863 zamknął go. Od r. 1870 aż do inwazji niemieckiej w 1915 w gmachu popi- jarskim mieścił się Maryjski Instytut Panien, przeważ­nie dla córek urzędników rosyjskich i wojskowych. Podczas trzyletniej okupacji niemieckiej, były tu rozmaite urzędy niemieckie, zaś po odebraniu Wilna

przez Polaków, umieszczono tu sekcję skarbową Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich i inne urzędy, a w r. 1920 komendę policji.

Dom M S jest b. stary. Był tu niegdyś szpital św. Trójcy przy kościele pod tem wezwaniem, fun­dowany w r. 1525 przez Zygmunta I, i pozostający pod zarządem Dominikanów, a potem Magistratu. Przy końcu XVIII w. szpital zamknięto, a fundusze jego przelano do generalnego szpitala św. Jakóba.

Domy 4 i 2 są to gmachy poklasztorne Do­minikańskie, które zajmują całą stronę ul. Domini­kańskiej, część zaułka św. Ignacego, oraz część ul. Wileńskiej. Po kilkakrotnych pożarach dzisiejsze mury stanęły w r. 1753. W r. 1812 Francuzi zrabo­wali klasztor. W różnych czasach obracano go na więzienie dla politycznych. Więziono tu niektórych Filaretów, uczęstników powstania 1831 i 1863 oraz członków związku Konarskiego.

W r. 1863 stąd poszedł na śmierć ks. Stan. Iszora. W murach po-Dominikańskich mieściła się wtedy Komisja Śledcza. Część murów od zaułka św. Ignacego dotąd zachowała dawny wygląd wię­zienny.

W r. 1844 klasztor Dominikanów zamknięto i część jego między kościołem, a ul. Wileńską prze­szła na własność miasta. Mieści się tu Zarząd Miej­ski, Straż Ogniowa i Stacja Pogotowia Ratunkowego,

które zostało założone w r. 1898 przez hr. Władys­ława Tyszkiewicza.

Ulica Trocka.Za Giedymina była to „droga Trockatf, zaś

miejsce, gdzie dziś wznoszą się mury Franciszkań­skie, zwała się „ Piaski“ . W r. 1390 na Piaskach Krzyżacy mieli swój obóz i tu ponieśli porażkę od Oleśnickiego. — Przy kościele była dzwonnica, zwa­na „ Bramą Trocką“ , niezmiernie cenny zabytek daw­nego budownictwa. Zburzył ją w r. 1872 osławiony budowniczy Czagin.

/

Mury Franciszkańskie.

. Po męczeństwie pierwszych w Wilnie Francisz­kanów, Piotr Gasztold sprowadził znowu 36 Mino­rytów i osadził ich na swej posiadłości na Piaskach, gdzie im klasztor i kościół wybudował. Tu Fran­ciszkanie znowu byli umęczeni — w r. 1341 przez Tatarów i w r. 1406 przez kniazia Smoleńskiego Je­rzego Światosławowieza. Zakon jednak dzięki różnym licznym dobrodziejom rósł w zamożność. W r. 1655 klasztor był świadkiem gwałtów i okrucieństw ze stro­ny kozaków, którzy wymordowali szukających tu Ochronienia mieszkańców. W r. 1702 znowu dopusz­czali się gwałtów i rabunku Szwedzi, wreszcie i Frań-

cuzi w roku 1812 nie oszczędzili klasztoru i dopro­wadzili go do stanu zupełnej ruiny.

Klasztor zbudowany w kwadrat zajmował ogromną przestrzeń, miał kilka wewnętrznych dzie­dzińców, liczne cele, piękny refektarz, bibliotekę i archiwum. Ostatnio odrestaurowano go gruntownie w r. 1778. W r. 1862 odbywały się tu demonstracje przed figurą Matki Boskiej, która stała w niszy na rogu kościoła, a obecnie znajduje się w Katedrze. W roku następnym część klasztoru wychodzącą na wewnętrzny dziedziniec zajęto na więzienie poli­tyczne.

W r. 1864 władze moskiewskie zamknęły koś­ciół i klasztor. Urządzono w murach poklasztornych archiwum, lombard miejski, salę licytacyjną, skład broni, a następnie giełdę pracy, ochronkę, przytułek sług św. Zyty, czytelnię im. Adama Mickiewicza i archiwum miejskie.

Kościół Wniebowzięcia N. Maryi Panny. Był to je­den z najstarszych i najokazalszych kościołów wileń­skich. Po zamknięciu go, urządzono tu w latach 1872—76 Archiwum ogólne juryzdylccji rządowych. w jakowym celu kosztem 82 tys. rubli poczyniono niezbędne przeróbki we wnętrzu kościoła, który po-

‘ dzielono na 5 piętr. Znajduje są tu przeszło 700 tys. dokumentów, między któremi są bardzo cenne.

Kaplica Suzinowska stoi przy samej bramie od ul. Trockiej na miejscu mogiły umęczonych w XIV w. Franciszkanów. Początkowo stał tu słup z siedzącą na nim statuą Chrystusa ze związanemi rękami. Dzisiejszą kaplicę wybudował w r. 1708 Michał Su­zin, przeznaczając ją na stawianie nieboszczyków przed pogrzebem. Po zamknięciu kościoła kaplica była opuszczona i chyliła się ku ruinie. Odnowiono ją w r. 1904 kosztem Magistratu.

Kaplica N. Panny Niepokalanego Poczęcia, znajdu­je się w dawnem parlatorjum klasztornem, gdzie Franciszkanie w r. 1706 ustawili w niszy figurę gip­sową Matki Boskiej. Figurę w r. 1863 z rozporzą­dzenia władzy zasłonięto deskami, zaś w r. 1890 ge­nerał gubernator Kochanów kazał Zarządowi miasta zniszczyć statuę, ale członek Zarządu Feliks Pietrasz­kiewicz zakrył ją ponownie deskami i tynkiem. Ten powoli odpadał i figura N. Panny częściowo się odsłaniała. W r. 1905 Ludwik Ostrejko ze składek odnowił statuę i dawne parlatorjum przerobił na ka­plicę, którą poświęcił biskup Edward Ropp pod wez­waniem N. M. Panny Niepokalanego Poczęcia.

Obok kaplicy znajduje się wejście do korytarza klasztornego i na wewnętrzny dziedziniec.

Pohulanka.

Ulica ta otrzymała swą nazwę od restauracji zamiejskiej, która na pocz. X IX w. znajdowała się za rogatkami. Jeszcze przed laty 40 były tu prze­ważnie ogrody i dopiero w ostatnich czasach ulica się zabudowała.

Z ulicą tą są związane wspomnienia historyczne. Tu w r. 1794 stała artylerja rosyjska pod dowódz­twem Tuczkowa i ztąd ostrzeliwała miasto, które zdobył Jasiński, poczem uszła w góry Ponarskie. W r. 1812 przez Pohulankę wszedł do Wilna Napo­leon, poprzedzony przez 8 pułk ułanów polskich ks. Dominika Radziwiłła. D. 15 lutego 1839 tędy wieziono na śmierć w prostych sankach zakutego w kajdany Szymona Konarskiego, który został roz­strzelany za rogatką na wzgórzu na lewo. Na tę pa­miątkę, przedłużenie Pohulanki za rogatkami nazwano ulicą Szymona Konarskiego. W r. 186 Ina kilkotysięczny tłum śpieszący Pohulanką na spotkanie Francuzów,0 których ktoś puścił pogłoskę, że tego dnia wejdą do Wilna, rzucili się kozacy i wiele osób zabili i pora­nili. Dziś Pohulaiika jest jedną z okazalszych ulic1 posiada sporo piętrowych kamienic, między innemi gmach o 7 piętrach, w którym mieścił się przed wojną Zarząd Kolei Poleskich.

W środku Pohulanki na niewielkim skwerze

Rosjanie na pocz. bieżącego stulecia wznieśli cerkiew Romanowską o 5 wyzłoconych kopułach, za tą cerkwią jest wejście na cmentarz luterański (ob. cmentarze).

Figura św. Jacka.

Na rogu Pohulanki i ul. Sierakowskiego w koń­cu b. ogrodu Malinowskiego wznosi się słup wysoki z altaną, w której znajduje się krzyż z figurą Zba­wiciela. Na słupie stoi miedziana figura św. Jacka z Monstrancją w jednej, a posążkiem Matki Boskiej w drugiej ręce. U spodu wprawiona jest starożytna nieco uszkodzona tablica marmurowa z długim, nie­zupełnie już czytelnym napisem. Pomnik ten został postawiony w r. 1430 na pamiątkę apostołowania na Litwie św. Jacka. Odnawiano go kilkakrotnie. Ostatniego gruntownego odnowienia dokonał ks. prałat Jan Kurczewski w r. 1901. Drewnianą, spróchniałą figurę zastąpiono zupełnie podobną wykutą z-miedzi według modelu art. rzeźbiarza Bałzukiewicza. Figu­ra ta wysoka 2 metry, waży 8 pudów.

Ulica Zakrętowa.Kolegjum im. ks. Adama Czartoryskiego. Jest to ob­

szerny gmach piętrowy, zajmujący znaczną część ul. Zakretowej i ul. Sierakowskiego. Do r. 1864 był tu oddział szpitala św. Jakóba. Tu w r. 1863 był

leczony od ran Zygm. Sierakowski i ztąd poszedł na śmierć. Potem, aż do opuszczenia Wilna przez Rosjan w r. 1915 w gmachu tym znacznie rozszerzo­nym mieściła się szkoła junkierska. W r. 1920 gmach oddano wskrzeszonemu Uniwersytetowi i przezna­czono na pracownie i gabinety wydziału przyrodni­czego. Znajduje się tu urządzona jeszcze przez Rosjan najlepsza w kraju stacja meteorologiczna.

Ulica Pozawalna.Nazwa tej najdłuższej w Wilnie ulicy pochodzi

ztąd, że w XVII w. znajdowała się „poza wałami“ . Z prawej strony ulicy, idąc od Pohulanki, znaj­duje się rynek drzewny z halami dla handlu rybą. Tu w XVIII i na pocz. X IX w. przy wkopanym słu­pie chłostano publicznie złoczyńców. W r. 1905 w tern miejscu wojsko strzelało do manifestującego tłumu, przeważnie z żydów złożonego, raniąc i kła­dąc trupem kilka osób.

Dom M 11 Kolegjum Kalwińskiego, w XVI i XVII wiekach był tu cmentarz, zaś w r. 1640 po zburzeniu przez motłoch zboru na placu św. Mi­chalskim, dekretem sejmu przeniesiono tu świątynię kalwińską, która przetrwała do 1835 r., kiedy ją znie­siono i wybudowano naprzeciwko, z drugiej strony ulicy dzisiejszy kościół. Dotąd w dziedzińcu i ogrodzie domu Kolegjum widoczne są ślady starego cmentarza.

Dom M 42 Szpital Żydowski został założony przy końcu XVIII w. przez żydowskie bractwo szpitalne, które ten dom kupiło i w r. 1805 gruntownie prze­robiło. Na ulepszenie szpitala przeznacza się część dochodu „krobkowegott. Obecnie gmach szpitalny już nie odpowiada swemu przeznaczeniu i wymaga kapitalnego remontu. Naprzeciwko szpitala znaj­duje się nowa synagoga żydowska (Ob. Synagogi).

Zaułek W ęgierski.Jest to uliczka, która łączy Pohulankę z ul.

Nowogrodzką. Dawniej Węgrami zwała się cała miejs­cowość między bramą Trocką, a ul. Rudnicką, po­nieważ tu w. ks. Olgierd miał jakoby osadzić po wojnie podolskiej jeńców wojennych Węgrów. Na początku XVIII w. stał tu pałac hr. Jana Hilzena, ale obecnie nic od tego pałacu nie pozostało. Przy uliczce znajdują się źródła węgierśkie, albo t. zw. Winkry, które niegdyś należały do Dominikanów i zasilały całe miasto doskonałą wodą.

Ul. Nowogrodzka.Dom .Ns 22 Instytut Jędrzeja Śniadeckiego. Obszerny

ten gmach został wzniesiony dla pięcioklasowej Szkoły Chemiko-Technicznej, którą otwarto w r. 1902. Od r. 1919 kamienica należy do Uniwersytetu Wileńskie­

go. Są tu nowo urządzone audytorja i pracownie: chemiczna, fizyczna, gabinety, prosektorjum anato­miczne, oraz mieszkania profesorów.

Ulica Wileńska.

Dom Ns 5 należy do Bractwa św. Marcina (Niemców Katolików) przy kościele św. Anny i był wybudowany dla Bractwa w r. 1640 przez Baltazara Hintera, jak świadczy o tern dobrze zachowana i umieszczona nad bramą czarna tablica z napisem niemieckim. Władysław IVprzywilejem z d. 30 grud­nia 1646 r. uwolnił ten dom od wszelkich ciężarów. Mieścił się tu przytułek i dom gościnny, czyli piel- grzymski. Dochód z kamienicy idzie na utrzymanie kościoła św. Anny i przytułku św. Marcina około cmentarza Bernardyńskiego.

Dom Ns 4 (brama z ulicy Akademickiej) wprost kościoła św Katarzyny. Był to dawniej pałac Oskier- czyński, który potem przeszedł do Abramowiczów. W tym domu w drugiej połowie XVIII w. urządzony był pierwszy w Wilnie teatr publiczny, w którym w r. 1785 występował znakomity Wojciech Bogu­sławski. Teatr przetrwał tu do r. 1796, kiedy przed­siębiorca Morawski urządził znacznie okazalszy teatr w Domu Nb 8 (gdzie obecnie apteka) przy tejże uli­cy. Przy teatrze urządzony był gustownie ogród dla

L.

spaceru publiczności. W tym samym czasie pałac Oskierczyński został przerobiony i przeznaczony na mieszkanie gubernatorów cywilnych. Podczas oku­pacji niemieckiej mieszkał tu gubernator Wilna Weg­ner, który tu umarł.

Dom J\s 23 Towarzystwa Dobroczynności. W XVIw. był tu pałac Radziwiłłów. Nosił on nazwę Januszów- skiego i znajdował się już za bramą Wileńską. Miko­łaj Radziwiłł Czarny czasowo urządził tu zbór kal­wiński. Podczas wojen szwedzkich pałac został spa­lony. Na początku X IX w. ks. Dominik Radziwiłł darował te mury nowo-powstałemu Towarzystwu Dobroczynności, które w r. 1807 założył biskup wil. Jan Nep. Kossakowski przy udziale profesora Jó­zefa Franka.

Towarzystwo Dobroczynności ma trzy wydziały: I-szy zarządza domem ubogich, w którym mieszka około 600 pensjonarzy mężczyzn i kobiet; Il-gi udzie­la biednym wsparcia po za murami zakładu; Ill-ci wydział lekarski. Oprócz tego Towarzystwo posiada przy sąsiednim zaułku Dobroczynnym dwa domy tanich mieszkań, oraz 6 domów dochodowych w róż­nych dzielnicach miasta. Omach towarzystwa jest olbrzymi, z obszernym dziedzińcem, ogrodem i kap­licą katolicką. W sali posiedzeń są portrety założy­cieli i dobrodziejów Towarzystwa: buskupa Kossa­

kowskiego, Tomasza Wawrzeckiego, prof. Józefa Franka, jego żony i innych.

Ulica Mostowa.

Ulica ta za Olgierda zwała się „Drogą Mosto- wą“ , jako do mostu na Wilji wiodąca. W XVI w. zwano ją Senatorską dla licznych pałaców. Była to jedna z najokazalszych ulic wileńskich, ale liczne pożary obróciły w gruzy pałace i do tego stopnia wygląd ulicy zmieniły, że jakiś czas nazywano ją „Świnią".

Przy ul. Mostowej zachowało się jeszcze kilka starych kamienic i dworków, jak np. dworki pod JNfi 1.

Dom 12 Seminarjum Duchowne Katolickie przy kościele św. Jerzego, założone w r. 1582 przez kardynała i biskupa wil. Jerzego Radziwiłła. Po­czątkowo mieściło się ono przy. ul. Uniwersyteckiej w d. ^ 6 obok pałacu biskupiego. Zreformował Se­minarjum biskup Zienkowicz.

Jest to obszerny gmach z ogrodem i dziedziń­cem; ma on wejścia od ul. Mostowej i od zaułka św. Jerskiego przy kościele.

i

Ulica Lelewela.Wązka ta uliczka jest przedłużeniem ul. Mostowej.

Dom «Ns 4 Towarzystwo Przyjaciół Nauk założone w r. 1907 przez grono ludzi, początkowo mieściło się w małym pałacyku darowanym Towarzystwu przez hr. Józefa Przezdzieckiego na Nowym Świecie. W r. 1913 biblioteka, archiwum i zbiory muzealne zostały przewiezione do nowego gmachu przy ulicy Lelewela. Gmach ten stanął dzięki ofiarności ś. p. Hilarego Łęskiego. W r. następnym z Towarzystwem Przyjaciół Nauk zlało się Tow. Muzeum Nauki i Sztuki, założone przez hr. Władysława Tyszkiewicza.

Dom Towarzystwa P. N. piętrowy. Na parterze mieści się kancelarja, sala posiedzeti, archiwum, biblioteka oraz sala przyrodnicza. Na piętrze znaj­duje się 6 obszernych sal muzealnych.

Biblioteka liczy przeszło 80 tys. tomów, w liczbie których jest sporo inkunabułów i rzadkich dzieł.

Archiwum zawiera kilkadziesiąt tysięcy nume­rów, między innemi archiwum konsystorza prawos­ławnego, korespondencje wielu wybitnych osób, spo­ro przywilejów i pism królewskich.

Muzeum Towarzystwa stale się wzbogaca dzięki ofiarności naszego społeczeństwa i posiada działy: przyrodniczy, archeologji przedhistorycznej, numiz­matyki, medalów i sfragistyki, historyczno-obycza- jowy, etnograficzny, zbrojownię. W osobnym pokoju znajdują się zapisane Towarzystwu przez Elizę Orzeszkową składane jej dary jubileuszowe.

— co

Muzeum posiada sporo obrazów malarzy polskich i obcych, zbiór sztychów i rycin oraz pamiątki po Mickiewiczu, Kościuszce, Syrokomli, Kraszewskim, Klaczce i innych. Dla zwiedzenia muzeum potrzeb- nem jest upoważnienie jednego z członków zarządu. Raz na miesiąc Towarzystwo miewa posiedzenia, na których bywają wygłaszane odczyty. Na posiedzenia te mają wstęp i goście, wprowadzeni przez członków Towarzystwa.

Zaułek Bogusławski.Uliczka ta otrzymała nazwę od pałacu Bogusła­

wa Radziwiłła, który to pałac w XVII w. stał w miejscu, gdzie dziś znajduje się Lecznica gineko­logiczna.

Ulica Nadbrzeżna.Na początku X IX w. zwano ją bulwarem, po­

nieważ była wysadzona drzewami. W XV I w. cała ta miejscowość wraz z ul. Mostową i częścią Wileń­skiej należała do Radziwiłłów, którzy tu mieli wspa­niałe pałace. W miejscu, gdzie dziś znajduje się pa­łac Tyszkiewiczów i dwa następne domy, były ogro­dy Radziwiłlowskie, urządzone z przepychem i ozdo­bione posągami i fontannami. Oddzielało je od zam­ku dolnego koryto Wilenki, na którem był most kry­

61

ty. Wgłębi ogrodów wznosił sią palne Barb ary Radzi­wiłłówny Oasztoldowej, która w nim mieszkała z mat­ką. W tych ogrodach król Zygmunt August miewał nocne schadzki z piękną Barbarą.

Naprzeciwko pałacu na Wilji była wysepka (dziś ława piasczysta), zwana Wyspą Łabędzią, po­nieważ tu chowały się łabędzie sprowadzone przez Zygmunta dla ukochanej Barbary, która codziennie łodzią na wysepkę do swoich ulubieńców jeździła- Pałac w ruinie przetrwał do r. 1828, kiedy został sprzedany i rozebrany; cegły użyto na budowę domu JN® 29 za Ostrą Bramą.

Ulica Adama M ickiewicza.

Ulica ta jedna z nowszych, nazwę swą otrzy­mała w r. 1920, zaś przedtem zwała się św. Jerską. Jeszcze w połowie ubiegłego stulecia były tu tylko nieliczne dworki drewniane, przedzielone długiemi płotami i ogrodami. Dziś jest to najokazalsza z ulic Wileńskich.

Dom N° 6 Towarzystwa Popierania Pracy Spo­łecznej. Dom ten został wybudowany przez znanego Filantropa Józefa Montwilła. Mieściły się w. nim za­łożone przez tegoż Szkoła rysunkowa, Bazar Rzemieśl­niczy i Towarzystwo Lutnia, założone w r. 1904. D c Towarzystwa Popierania Pracy Społecznej należy znaj-

!Iiii

dujący się w dziedzińcu teatrzyk, w którym odby­wają się polskie przedstawienia teatralne.

Dom Nb 13 na rogu ul. Wileńskiej. Za czasów rosyjskich był tu Sąd wojenny, w którym w r. 1905 sądzono sprawy polityczne i zapadały częste wyroki * skazujące na śmierć. W październiku tegoż roku przed tym domem wojsko strzelało do manifestują­cego tłumu i zabiło 5 żydów. Podczas okupacji nie­mieckiej gmach oddano Litwinom, którzy go odno­wili dla pomieszczenia litewskiego Rządu Tymczaso­wego, czyli osławionej Taryby. Po odebraniu Wilna przez Polaków w domu tym mieścił się Komisariat Generalny, zaś po odzyskaniu Wilna w październiku 1920 r. zajęła tę kamienicę, Tymczasowa Komisja Rządząca Litwy Środkowej.

Skwer Św.-Jerski.

Znajduje się z prawej strony ul. Adama Mickie­wicza, gdzie ją 'przecina, ul. Wileńska.

Na tym skwerze Rosjanie postawili w r. 1865 pomnik-kaplicę prawosławną pod nazwą Sw. Aleksan­dra Newskiego na pamiątkę zabitych w powstaniu ^oficerów i żołnierzy rosyjskich, których imiona były wyryte na 5 białych marmurowych tablicach, wmu­rowanych w ściany kapliczki. W r. 1919 bolszewicy przed opuszczeniem Wilna zburzyli kaplicę aż do podstawy. 1

— 64 —

Ulica Elizy Orzeszkowej.

Ulica ta idzie z dwóch stron skweru Św. Jer- skiego. Z prawej jej strony znajduje się brama z cmentarza kościoła Św. Jerzego. Przy tej bramie w czasie uroczystości Bożego Ciała bywa wznoszony czwarty ołtarz.

Bom M 9. Gimnazjum żeńskie im. Elizy Orzesz­kowej. Na początku X IX w. dom ten należał do biskupa i profesora Dawida Pilchowskiego, który zapisał go na konwikt dla niezamożnych uczniów. Po r. 1863 kamienicę zabrał rząd i umieścił w nim w r. 1872 szkołę realną. Od r. 1920 znajduje się tu polskie gimnazjum żeńskie.

Dom Nh 7. Żydowski Instytut Nauczycielski, któ­ry w r. 1873 został przekształcony z dawnei szkoły rabinów.

Plac Łukiski.

Największy ten z placów wileńskich znajduje się przy ul. Adama Mickiewicza, która dawniej przerzynała go. Obecnie lewa część placu, dochodzą­ca do wzgórz jest zabudowana.

W r. 1864 w lewej części placu Łukiskiego odbywały się egzekucje powstańców. W miejscu gdzie znajduje się zachodni róg gmachu sądowego nieco wgłąb ulicy Ofiarnej, stawiano szubienice i tu

— 65 —

tracono skazanych na śjnierć powstańców, zaś przy wzgórzach za sądem wykonywano wyroki przez rozstrzelanie. Tu włcsnie zostali rozstrzelani ks. Sta­nisław Iszora, ks. Ziemacki, Tytus Dalewski, zaś na szubienicy znaleźli śmierć: Zygm. Sierakowski, Bo­lesław Kołyszko, Laskowicz, Ignacy Zdanowicz, bra­cia Rewkowscy, Dorminowski, Konst. Kalinowski i wielu innych. Wszystkich tu straconych było 37 osób.

Po odzyskaniu Wilna przez Polaków na placu Łukiskim odbywają się obchody narodowe, rewje i przeglądy wojsk, odprawianą bywa Msza połowa, poświęcane sztandary i t. d. D. 23 stycznia 1920 r. na przeciwko wylotu ul. Ofiarnej położono tablicę na pamiątkę powstania styczniowego. W tern miejscu ma stanąć pomnik Wyzwolenia.

Szpital Sw. Jakóba znajduje się w głębi placu między kościołem a Wilją, zajmując obszerną prze­strzeń. Pierwszy rosyjski wielkorządca kraju Rep- nin, skasował wszystkie w Wilnie szpitale, za wy­jątkiem Sawicz i Bonifratrów, a wzamian otworzył w r. 1799 w murach klasztoru Dominikanów na Łukiszkach generalny szpital św. Jakóba, do którego rozkazał przenieść kapitały i dochody zamkniętych szpitalów. W ostatnich czasach przy szpitalu była szkoła akuszerek oraz w osobnym domu szkoła felczerów.

a

. Plac Katedralny.

Za najdawniejszych czasów był tu gaj dębowy, w którym Swintorog wybudował świątynią Perku- nasa. W środku wznosił się ołtarz ofiarny i płonął strzeżony przez waydelotów „wieczny ogień*. Dokoła stały posągi bóstw, a w środku kamienny posąg Perkunasa. Za ołtarzem znajdowała się sklepiona izba, w której przechowywano święte Giwojty, t. j. węże i żaby. Tu również odpoczywali ofiarnicy. Przed świątynią stała baszta okrągła, stanowiąca obecnie podstawę dzwonicy katedralnej. Z tej baszty kapłani ogłaszali ludowi wolę bogów i czynili po­strzeżenia astronomiczne. Od południa do baszty . przytykał dom arcykapłana Kriwe-Kriwejte. Za świą­tynią bliżej Wilji było zgliszcze, na którem palono zwłoki książęce, zaś pomiędzy nią, a górą Zamko­wą stał Zamek dolny wybudowany z drzewa. Cała ta miejscowość oblana wodami Wilji i Wilenki i opasana wysokim ostrokołem zwała się „Krżywym Grodemu.

Kazimierz Jagiellończyk zamiast drewnianego zamku wzniósł murowany. Ostatecznie przebudował go i z niebywałym przepychem urządził i ozdobił Zygmunt August.

Za mostem na Wilence, która wtedy płynęła dokoła placu katedralnego i wpadała do Wilii około

pałacu Tyszkiewiczów, znajdowała się głęboka i skle­piona brama Zamkowa, do której wiodła ulica tejże nazwy.

Zamek był obszerny, połączony z katedrą kry­tą galerją i miał trzy podwórza, dokoła których wznosiły się budynki dworzan, służby, więzienia i gmach Trybunału.

Zamek spalił się w r. 1610. Pożar był tak gwałtowny, że z trudnością zdołano uratować kró- lowę Konstancję z maleńkim Janem Kazimierzem. Chociaż Zygmunt III i Władysław IY odnowili pa­łac, ale odtąd stale chylił się on ku upadkowi. Zbu­rzono go w r. 1799. Na miejscu pozostałem po tym pałacu królewskim i zwanem przez mieszkańców •cielętnikiem, założono w r. 1881 skwer zamkowy. W r. 1899 administracja miejscowa postawiła na skwerze niewielki pomnik z popiersiem bronzowem poety rosyjskiego Puszkina, przyczem koszta musia­ło ponieść miasto. ,

Na placu Katedralnym od dawnych czasów w d. 4-ym marca na św. Kazimierz odbywał się tradycyjny kiermasz, zaś w maju jarmark, czyli t. zw. „budy*. Jeden i drugi w r. 1904 przeniesiono :ztąd na plac Łukiski.

W tym że roku na placu urządzono skwer i postawiono w środku jogo, naprzeciwko katedry pomnik carowej Katarzyny I I wykonany przez rzeź-

biarza Marka Antokolskiego—żyda. Odsłonięcie po­mnika miało miejsce w r. 1905.

Gdy Rosjanie w r. 1915 opuszczali Wilno przed inwazją niemiecką, zabrali ze sobą spiżową figurę Katarzyny, również jak popiersie Puszkina i figurę Murawjewa. Podczas okupacji niemieckiej d. ‘20 października 1918 r. konna żandarmerja i po­licja rzuciła się na tłum wychodzący z katedry i ustawiający się ze sztandarami do pochodu patrio­tycznego. Wiele osób było pobitych i zranionych szablami.

Góra Zamkowa i zamek Górny.

Nad placem Katedralnym góruje góra Zamkowa, zwana dawniej „Turzą14, ponieważ do niej przywią­zana jest legenda „o żelaznym wilku44, którego miał przyśnić Gedymin po zabiciu tura na tej górze.

Góra Zamkowa stała się ulubionem miejscem spa­ceru Wilnian, odkąd urządzono wygodne na nią wejś­cie, gdyż roztaczające się ztąd widoki są zachwycające. Górę wieńczy ośmiokątna baszta murowana, jedyna pozostałość zamku Giedyminowego, oszpecona drew­nianą nadbudówką, na której w pierwszej połowie X IX w. urządzony był telegraf optyczny. Dawniej była na górze jeszcze druga baszta, ale ją zburzył w zapędzie niszczycielskim jeden z gubernatorów wileńskich.

A — 70 • —

Na wschodnim krańcu góry czerwienieją zwa­liska kościoła św. Marcina, wzniesionego w stylu go­tyckim przez Wład. Jagiełłę w r. 1387 na miejscu gontyny pogańskiej.

Góra Zamkowa jest wspaniałym pomnikiem sześci o wiekowej przeszłości Wilna. We wschodniej jej stronie zakopywano urny z popiołami spalanych zwłok książęcych. Giedymin dosypał górę od strony wschodniej, używszy na to ziemi z wykopanego za górą kanału łączącego Wilenkę z Wilją.

Zameh górny wzniesiony z kamienia i cegły przez Giedymina był potężną twierdzą, o której zdo­bycie próżno się kusili Krzyżacy.

W r. 1661 bronił się w niej najeźdźca okrutny kniaź Myszeckij, .aż przez własną załogę został Po­lakom wydany i na rynku ścięty. Kryte schody łą­czyły zamek górny z dolnym i było z niego pod­ziemne przejście ku Wilence.

Książęta nie mieszkali w tym zamku, a tylko utrzymywano w nim załogę. ,W XV I w. była tu zbrojownia i ludwisarnia. Pod wieżą znajdowało się ponure i ciemne więzienie głębokie na kilka sążni. Zygmunt August umieścił w zamku górnym swą bibljotekę, którą zarządzał Łukasz Górnicki. W po­łowie północnego zbocza góry znajduje się placyk, na którym w r. 1863 w nocy żandarmi grzebali zwłoki straconych na Łukiszkach uczestników po­

wstania. Tu między innymi był pogrzebany Zygmunt Sierakowski. Na wiosnę w r. 1921 w tern miejscu ustawiono krzyż drewniany wykonany według wzo­ru danego przez znakomitego rzeźbiarza Antoniego Wiwulskiego.

Powiadają, że nieco wyżej grzebano zwłoki straconych w r. 1831.

Wśród ludu istnieje podanie, że parę razy do roku o północy król Zygmunt-Au gust zjawia się na górze i wsparty o mur baszty przygląda się ukocha­nemu miastu.

Góra Trzykrzyska.

Znajduje się ona za górą zamkową, przedzielo­na od niej kanałem Giedyminowym. W starożytności zwała się Łysą i służyła jako cmentarz pogański. Potem karano na niej śmiercią zbrodniarzy. Kiej­stut, zdobywszy Wilno, kazał powiesić na łysej gó­rze W ojdyłłę—szwagra Jagiełły. Za Olgierda motłoch pogański umęczył tu 7 Franciszkanów, przybiwszy ich do krzyżów. Czterech strącono do Wilenki, zaś trzy krzyże z ciałami męczenników ustawiono na górze. Na tę pamiątkę z rozkazu Jagiełły postawio­no na miejscu męczeństwa trzy ' olbrzymie krzyże drewniane, które wznawiano aż do r. 1864, kiedy Murawjew kazał je zrąbać. W r. 1916 ustawiono

nowe krzyże, wykonane z żelaza i betonu według modelu Antoniego Wiwulskiego.

W r. 1863 na górze Trzykrzyskiej pogrzebano ciała niektórych uczęstników powstania, straconych na Łukiszkach, między innymi Ks. Ziemackiego. W połowie góry znajduje się letnia siedziba klubu szlacheckiego. Na tern miejscu w XVIII w. był dwo­rek z woskownią Jezuitów, w której znakomity astronom i Rektor Litewsk. Szkoły Głównej Marcin Poczobutt, będąc braciszkiem jezuickim, doglądał bielenia wosku, robienia świec i warzenia miodu.

Góra Bekieszowaznajduje się za. górą Trzykrzyską nad Wilenką i najlepiej jest widzialna z ogrodu Bernardyńskiego. Góra otrzymała swą nazwę od imienia Kacpra Be­kieszy, przyjaciela Stefana Batorego, zm. w Grod­nie w r. 1580. Ponieważ Bekiesz, jako arjanin, nie mógł być pochowany na cmentarzu katolickim, przeto Batory pogrzebał go na szczycie góry i na mogile postawił pomnik w kształcie ośmiobocznej wieży. Wskutek osuwania się piasczystego zbocza góry, pomnik runął w r. 1843. Znalezioną w gruzach czaszkę i czapkę Bekiesza oddano do muzeum sta­rożytności.

Jeszcze przed Bekieazem były na górze groby arjanów, które w r. 1574 zniszczyli studenci jezuiccy.

Ogród Botaniczny

leży u stóp gór Zamkowej i Trzykrzyskiej. Niegdyś były tu stajnie i ogrody królewskie. U wejścia do ogrodu stał młyn królewski, a nieco dalej pierwsza w Wilnie papiernia, założona w r. 1522.

Cały ten pusty już plac należący do prof. Mi­kołaja Regniera kupiła w r. 1787 Komisja Eduka­cyjna, przeznaczając go na ogród Botaniczny, którego założycielem był znakomity przyrodnik prof. Sta­nisław Jundziłł. Ogród był świetnie urządzony, po­siadał przeszło 3000 gatunków drzew i roślin, oraz cieplarnie. Zdobiły go kanały, altany i wiszące mostki.

W r. 1841 ogród przeszedł na własność rządu rosyjskiego. Rzadkie rośliny sprzedano, lub oddano uniwersytetom Kijowskiemu i Dorpackiemu. W ostat­nich latach rządów moskiewskich ogród służył za przytułek muzie podkasanej. Był tu teatr drewniany (zniesiony przez Niemców w 1917), restauracja i caffó-chantan.

Ogród Bernardyńskiznajduje się nad Wilenką u stóp gór Trzykrzyskiej i Bekieszo we j. Za czasów pogańskich był tu gaj po­święcony, który od r. 1469 stał się własnością Ber­nardynów. W gaju tym zakonnicy mieli browar

i miodosytnię. Po skasowaniu w r.- 1864 klasztoru ogród przeszedł na własność miasta, a po uporząd­kowaniu oddany został do użytku publicznego. Od

—; I

Teatr letni w ogrodzie Bernardyńskim.

r. 1906 w przebudowanym w stylu secesji drew­nianym budynku powystawowym mieści się teatr polski.

PRZEDMIEŚCIA.A n t o k o l .

Jest to jedna z najstarszych dzielnic Wilna, bo już za Swintoroga jakoby były tu dworki. Antokol od ul. Arsenalskiej idzie wzdłuż Wilji, a następnie między wzgórzami dochodzi do Wirszupki. Część ul. Antokolskiej od Arsenalskiej do kość. Św. Piotra w r. 1920 otrzymała nazwę Ul. Tadeusza Kościuszki.

Malownicze położenie Antokola było przyczyną, że nietylko magnaci budowali tu swe pałace, ale i mniej zamożna szlachta miała na Antokolu liczne dworki, których kilka przetrwało dotąd, chociaż w stanie zmienionym. ,

Pod górą zamkową znajduje się piętrowy dom rosyjskiego dowodzącego wojskami, od roku zaś 1920 przeznaczono go na kasyno oficerskie. Tu również wznoszą się mury dawnej cytadeli w której byli więzieni nasi patrjoci, począwszy od Tomasza Zana, uczęstnicy powstania listopadowego, związku Konarskiego, wreszcie powstańcy w r. 1863. — Od strony północnej u stóp góry znajdują się resztki daw­nego arsenału założonego przez Zygmunta Augusta.

Tuż za górą Zamkową widać gmach należący niegdyś do Karola Radziwiłła, wojewody Wileńskiego,

a po skazaniu go na banicję, na skarb zajęty. W gma­chu tym było więzienie dla przestępców politycznych,♦ tak zw. M 14-ty. W latach 1831 i 1863 więzienie to było przepełnione.

Pałac SłuszTców obszerny dwupiętrowy, znajduje się na samym brzegu Wilji. Wybudował go w r. 1690 z niebywałym przepychem, nie żałując kosztów Domi­nik Słuszka, Wojewoda Połocki. W pałacu mieszkał czasowo król Jan III i car Piotr Wielki. Po śmierci Słuszki pałac zajęli wierzyciele. Przy końcu XVIII w. był tu browar, następnie zaś przerobiono go na koszary garnizonu Wileńskiego, a potem na więzie- nie, to też od dawnej świetności nic nie pozostało.

Dom 44 posiada ogród, zuany w pierwszej połowie X IX w. pod nazwą Chiny, ze słynną restau­racją Bohla. Tu pod starym dotąd istniejącym wiązem lubił przesiadywać Adam Mickiewicz. Bywał ori częstym gościem i w ogrodzie Tivoli (Jsfs 18) u swych przyjaciół Titiusów, którzy tu mieli restau­rację. W ogrodzie tym w altanie nieraz całe dnie spędzał historyk Mikołaj Malinowski.

Od ulicy Antokolskiej, nie dochodząc kościoła św. Piotra i Pawła w prawo prowadzi między wzgó­rzami malowniczemi droga na Popowszczyznę. Przy tej drodze z sprawej strony wznosi się wzgórze, mające kształt kopca, znane pod nazwą Mogiły

Giedymina. Według podania jest to kopiec usypany nad popiołami tego księcia, złożonemi tu w urnie.

Pałac SapieśyńsM znajduje się przy ulicy tejże nazwy. Pierwotnie w tern miejscu była jakaś świą­tynia pogańska, jak niektórzy przypuszczają, niejako panteon litewski, poświęcony wszystkim bogom. . Na miejscu tej gontyny Kazimierz Paweł Sapieha wojewoda Wileński i Hetman W. Lit. wybudował okazały pałac, którego wnętrze ozdobił freskami sławny malarz Dankers. W pierwszej połowie X IX w. pałac przerobiono na szpital wojskowy. Piękna brama ogrodu pałacowego znajduje się przy ulicy Anto­kolskiej.

Antokol kończy się miejscowością, zwaną Po- śpieszTcą, zkąd dróżka prowadzi ku Wilji. Nad jej brzegiem dotąd są ślady fundamentów starego kró­lewskiego pałacyku myśliwskiego, zwanego Wirszupą. Wybudował go Zygmunt I, a ,i Zygmunt August lubił tu z dworem przyjeżdżać. W XVIII w. prze­znaczono Wirszupę na użytek arsenału Ji artylerji W. Ks. Lit. i dlatego otrzymała nazwę PuszTcarnia.

Z a r z e c z.

Na przedmieście Zarzecz, znane pod tą nazwą już w XV I w. prowadzą trzy mosty.

Na początku Zarzecza znajduje się altana z Ukrzy-

Ogólny w

idok miasta otl, strony Zarzecza.

żowanym Zbawicielem. Postawiono^ją około połowy XVII w. na miejscu cerkiewki Ś. Ś. Piotra i Pawła, zniszczonej przez pożar. Cmentarz cerkiewki zajmo­wał prawie całą ulicę aż do kościoła św. Bartłomieja.

Dom J\s 12. Klasztor Panien Bernardynek Za­rzecznych,, założony w r. 1495 przez Barbarę Radzi­wiłłównę i Annę Olechnowiczównę. Klasztor był po­łączony z kościołem O.o. Bernardynów krytym mostem na Wilence. W r. 1794 w czasie bombar­dowania Wilna budynki klasztorne uległy zniszczeniu, ale odbudowano je w r. 1808. W r. 1864 klasztor Bernardynek skasowano, a zakonnice przeniesiono do klasztoru Pp. Benedyktynek.

Dom N° 21 należał do profesora Instytutu Szla­checkiego, historyka Aleksandra Zdanowicza. Tu w r. 1863 został uwięziony syn jego Ignacy, członek Rządu Narodowego. Młody Zdanowicz zginął na szu­bienicy w grudniu tegoż roku.

Za rynkiem owocowym Zarzecz dzieli się na dwie ulice: na lewo znajduje się Popowszczyzna, któ­rej nazwa również jak zaułka Ponomarskiego była znana już w XVI w. Na prawo od rynku idąca ul. Potocka zwała się dawniej Szlakiem Batoroiuskim, gdyż tą drogą Batory szedł na Połock. Tędy rów­nież w r. 1495 wjechała do Wilna córka cara Iwa­na III, Helena, dla poślubienia Aleksandra Jagielloń­czyka. D. 1 czerwca 1794 r. tędy podstąpił do Wil-

na generał rosyjski Knóring.i rozpoczął bombardo­wanie miasta.

Przy końcu ul. Połockiej znajduje się Cmentarz Bernardyński (ob. Cmentarze). Dalej jest malownicza miejscowość* zwana Saską kępą. Tu dnia 5 stycznia 1919 r. młodzież należąca do Polskiej Organizacji Wojskowej stoczyła walkę z nawałą bolszewicką, lecz przed przeważającą siłą dziczy .moskiewskiej mu­siała ustąpić.

Ś n i p i s z k i.

Przedmieście to otrzymało nazwę od imieniai

mieszczanina Snipisa, któremu w. ks. Witold nadał za Wilją rozległe place.

Zielony most na Wilji łączy miasto ze Snipisz- kami. Zygmunt I. wr. 1536 polecił Ulrykowi Hozy- usźowi, Horodniczemu wileósk. zbudować most na Wilji i dochód „mostowy* przeznaczył na szpital św. Trójcy. Potem most kilkakrotnie przebudowy­wano. W r. 1812 wojska rosyjskie, cofając się przed Francuzami spaliły most. Przed laty 20 na miejscu dawnego drewnianego mostu, opartego na kilku murowanych izbicach, przerzucono przez Wilję most żelazny, kratowy, który nie posiada filarów i opiera się końcami na kamiennych podstawach przy obu brzegach rzeki. D. 5 września 1915 r. Ros­

janie, opuszczając Wilno przed inwazją Niemców usiłowali wysadzić most, ale tylko uczynili nieznacz­ne uszkodzenia, które Niemcy z łatwością naprawili i tędy do Wilna weszli.

Figura Pana Jezusa.* >

Tuż za Zielonym mostem na niewielkim zadrze­wionym pagórku, wznosi się słup czworoboczny z altaną sklepioną, w której znajduje się malowana na- turalnemi kolorami i słynąca cudami figura Chrystusa dźwigającego krzyż. Wzgórze jest sypane i według podania miało być wspólną mogiłą'poległych w bit­wie krzyżaków, inni mniemają je być mogiłą kilku tysięcy osób, zmarłych podczas zarazy morowej w r. 1710. W rzeczywistości za czasów wielkich ksią­żąt litewskich była tu mała warownia, broniąca przeprawy przez Wilję. Zameczek ten zburzony pod­czas wojen w XVII w., gdy w r. 1703 został wybu­dowany kościół św. Rafała, a przy nim klasztor. Je­zuici w r. 1709 postawili na .pagórku dzisiejszy słup i polecili snycerzowi wyrzeźbić figurę św. Jana. Ale w r. 1710 i następnych grasowała w Wilnie zaraza i miasto się wyludniło. Gdy Jezuici wrócili do W il­na, snycerz zamiast figury św. Jana prosił o przy­jęcie figury Chrystusa krzyż dźwigającego, i opo­wiedział, że.objawił mu się Zbawiciel i kazał wyrzeź-

6

bić swą figurę w takiej właśnie postaci, obiecując ochronić artystę z rodziną od zagłady. Gdy i jedne­mu z zakonników również okazał się Chrystus, który rozkazał, by statuę przyjęto, uczyniono to, i w r. 1720 ustawiono ją w altanie na słupie. Figura zaczęła słynąć cudami od r. 1847. W latach 1861-62 tu od­bywały się patrjotyczne demonstracje: Tłumy ludu na klęczkach modliły się i śpiewały pieśni pa­trjotyczne.

Pióromont i Rybaki.

Znajdują się na prawym brzegu Wilji, zaczą­wszy od ulicy Kalwaryjskiej na prawo. Niegdyś stał tu jakiś pałacyk, a obecnie znajduje się gmach stacji elektrycznej. Przy końcu Pióromontu dawniej znajdował się cmentarz^ żydowski, którego ślady dotąd są widoczne. Dalej wprost ujścia Wilenki miejscowość na prawym brzegu rzeki nazywała się Rybaki, gdyż mieszkali tu rybacy. Była tu kapliczka i cmentarz, a za nim psiarnie królewskie, oraz huta szklanna. W r. 1577 Rektor Akademji Jezuickiej Stanisław Warszewiecki postawił na Rybakach dworek, w którym mieszkał Piotr Skarga i tu swe kazania

"układał. W r. 1701 karmelici postawili w tern miejscu drewniany kościółek św. Teresy, zaś w r. 1739 Ogińscy, zamiast drewnianego wybudowali kościół

murowany, który znano jako kościół św. Teresy na Rybakach. W r. 1837 wylew Wilji podmył funda­menty zamkniętego przez rząd rosyjski kościółka i do połowy go obalił, a w r. 1844 mury zostały ostatecznie rózebrane.

Ł u k i s z k i.Tak się nazywa część miasta położona nad

Wilją, a którą przez środek przecina ulica Adama Mickiewicza. Łukiszki wzięły nazwę od imienia kupca Łuki Piotrowicza, który tu w XIV w. w nadanej mu przez Witolda miejscowości założył osadę. W koń­cu tego przedmieścia około Zakrętu był pałac Mikołaja Radziwiłła Czarnego. Tu również Witold osadził Tatarów, którzy dotąd mają na Łukiszkach swój meczet, to też w X V w. dzielnicę zwano również Tatarją, albo Łukiszkami tatarskiemi.

Z w i e r z y n i e c .

Most na Wilji, zbudowany według systemu łu­kowego i mający 90 metrów długości, łączy ulicę A4ama Mickiewicza ze Zwierzyńcem, który w r. 1901 został przyłączony do miasta.

Cała ta miejscowość, przedstawiająca rozległy łas, należała ongi do Radziwiłłów, którzy tu hodo­wali sarny, zkąd i nazwa „ Zwierzyniec“ pochodzi.

Po Radziwiłłach Zwierzyniec odziedziczył ks. Wittgen- stejn, zaś od niego przeszedł do księżny Hohenloe, która sprzedała go Martinsonowi. Ten wyciąwszy znaczną ilość starych drzew, przeprowadził ulice

Most Zwierzyniecki.

i podzieliwszy Zwierzyniec na części, sprzedawał je osobom prywatnym, które pobudowały tu liczne wille i kamienice. W r. 1908 miasto wybudowało tu baraki dla chorych na choroby zakaźne.

KOŚCIOŁY WILEŃSKIE.Katedra św. Stanisława.

Kościół katedralny fundował d. 10 marca 1387 Władysław Jagiełło na fundamentach zburzonej świą­tyni Perkunasa (ob. plac katedralny). Katedra cztery razy stawała się pastwą pożarów i była odbudowywana, zmieniając za każdym razem swój wygląd. Ostat­niej przebudowy dokonał przy końcu X V I I I w. Wawrzyniec Gucewicz, profesor budownictwa, i w r. 1801 biskup Kossakowski poświęcił nową katedrę.

Z kościołem katedralnym, czyli zamkowym ściśle są związane dzieje Wilna. Widział on w swych murach prawie wszystkich królów polskich, począ­wszy od Jagiełły, monarchów zagranicznych, wodzów, znakomitych mężów stanu, uczonych, pisarzy, ale także i wrogów: Krzyżaków, Szwedów, Moskali, Niemców. W katedrze koronowani byli mitrą wielko­książęcą Witold i jego następcy aż do Stefana Bato­rego. W r. 1562 tu odbył się ślub Katarzyny Jagieł-' lonki z Janem, synem króla Szwedzkiego. W r. 1604 przed ołtarzem uroczyście poświęcono miecz Jana Karola Chodkiewicza, udającego się na wyprawę Szwedzką.

W latach 1655— 1661 przez cały czas zajęcia Wilna przez Moskali katedra była niszczona i rabo-

Ogólny w

idok miasta z K

atedrą i górą Zamkow

ą.

wana. Witano tu uroczyście w r. 1664 króla Jana Kazimierza i Marję Ludwikę a w 1688 Jana III Sobieskiego.

Katedra ma postać wydłużonego czworoboku z wystającemi na rogach kaplicami i jest zbudowaną w stylu neo-klasycznym, wprowadzonym przez Pal­ladia z domieszką baroku, ale wewnątrz odczuwa się dawny rytm gotycki.

Nad kaplicą św. Kazimierza i zakrystją wzno­szą się piękne kopuły z latarniami i krzyżami na złoconych gałkach. Dach na katedrze był z grubej blachy miedziannej, ten jednak Niemcy zdarli w r. 1917 i zastąpili tolem. Z obu stron katedra posiada kryte galerje o sześciu kolumnach doryckich. Tu w niszach stoją posągi gipsowe, od strony miasta —króMw polskich, zaś od strony Wilji — świętych Towarzystwa Jezusowego, wykonane przez prof. Jelskiego.

Front katedry zdobi okazały portyk o sześciu kolumnach porządku doryckiego, podtrzymujących sklepienie ozdobione rozetami. Na tympanonie znajduje się wypukłorzeźba Righi’ego, wyobrażająca ofiarę Noego. Jego również dziełem są olbrzymie posągi Mojżesza i Abrahama z obu stron portyku, w głębi którego znajdują się posągi czterech Ewan­gelistów, a nad nimi płaskorzeźby z dziejów Apos­tolskich. Nad portykiem na dachu stoją na podsta-

♦

wach olbrzymie figury Śś. Stanisława, Kazimierza i[Sw. Heleny z wielkim krzyżem, obitym blachą, grubo w ogniu złoconą.

Przed kościołem stoi dzwonica, której podstawę stanowi dawna wieża pogańska, okrągła i nieforem- na. Niektórzy przypuszczają, że jest to jedna z baszt

Katedra Św. Stanisława z dzwonicą.

«

dawnego muru obronnego, ale przypuszczenie to jest bezzasadne. Na tej podstawie wznosi się dzwonica o 3-ch ośmiobocznych piętrach. Zawieszone tu dzwo­ny są przetopione z dawnych, uszkodzonych w' po­żarach. Na najwyższem piętrze znajduje się zegar, bijący kwadranse i godziny.

Wnętrze Katedry jest zbudowane systemem hal- lowym o trzech jednakowej wysokości nawach, przedzielonych czworobocznemi filarami, które pod­trzymują sklepienia beczkowo-krzyżowe. Chór mu­zyczny wspiera się na 12 filarach. Na ścianach naw bocznych na wysokości gzymsu zawieszono 16 obra­zów pędzla malarza włoskiego Villani’ego. Na obra­zach w prawej nawie wyobrażone są sceny ze Sta­rego Testamentu, zaś w lewej nawie obrazy z No­wego Testamentu. W głębi naw bocznych znajdują się dwa obrazy Fr. Smuglewicza: Rozmnożenie chle­bów na puszczy i Meichisedech ofiarujący Abraha­mowi chleb i wino. Pod temi obrazami stoją w ni­szach kolosalne posągi roboty Righi’ego: Miłość Bo­ga i Miłość bliźniego. W nawie głównej na filarach są zawieszone dwumetrowej wysokości wizerunki dwunastu apostołów pędzla Fr. Smuglewicza. Na­przeciwko tronu biskupiego nad mensą znajduje się niewielki obraz za szkłem wyobrażający poznanie Chrystusa przez uczniów w Emmausie. Ma to być oryginał Tytiana, przywieziony z Rzymu w XVIII w. przez Sierakowskiego. Na następnym filarze znajduje się malowana przez Rafałowicza, piękna kopja Muril- lowskiego Niepokalanego Poczęcia Najśw. Panny, da­lej obraz Ślendzińskiego: św. Kazimierz zamodlony w świetle księży co wem. Na filarze około tronu bisku­piego znajduje się obraz Majeranowskiego, przedsta-

CDs

wiający Matkę Boską z obłoków błogosławiącą więtych polskich i litewskich.

W samym kościele są tylko dwa ołtarze: Wiel­ki, czyli Kanoniczny i Wikarjuszowski.

Ołtarz Wielki stoi na miejscu pogańskiego ołtarza świątyni Perkunasa. Zasługuje w nim na uwagę arka srebrna augsburskoj roboty. Na desce srebrnej wyobra­żone są w płaskorzeźbie Wieczerza Pańska i obmywa­nie nóg Apostołom. Na arce z obu stron kryształowej altany ustawione są srebrne statuetki Sś. Stanisława i Kazimierza.

Ołtarz Wikarjuszowski znajduje się za Wielkim w portyku doryckim o czterech kolumnach koloru verde-antiquo, podtrzymujących tympanon ze zna­kiem Opatrzności i krzyżem obitym blachą w ogniu złoconą. Do portyku z obu stron wiodą schody o 15 stopniach. W ołtarzu znajduje się obraz Smuglewi- cza, przedstawiający zamordowanie Św. Stanisława przez Bolesława Śmiałego.

Pod ołtarzem za żelaznemi drzwiami znajduje się sklepiona pieczara o podłużnem zakratowanem okienku. Głębsza część pieczary jakoby jest pozostałoś- ciąświątyni Perkunasa. Tu miano przechowywać święte giwojty, t. j. gady i mieli odpoczywać wajdeloci, strze­gący wiecznego ognia. Dotąd istnieje tu rodzaj ko­minka. Przednia część pieczary ze śladami malowi­deł na sklepieniu ma pochodzenie późniejsze. Była tu urządzona kaplica wskrzeszonego Piotrowina.

Pomniki i grobowce. Pod kościołem były daw­niej podziemia, w których grzebano zmarłych, ale te wszystkie, za wyjątkiem biskupiego, zostały przez Gucewicza zamurowane.

Pod presbiterjum byli pochowani Kazimierz Korygajłło, Aleksander Wigund, Zygmunt Kiejstu- towicz, Świdrygiełło i Michał Zygmuntowicz. W osob­nym sklepie w głębi lewej nawy złożono w r. 1430 zwłoki W. Ks. Witolda obok żony jego Anny, ale biskup Protasiewicz przeniósł szczątki Witolda do grobu wykutego w ścianie, gdzie dziś stoi posąg „Miłość Boga", zaś w dawnym grobowcu książęcym kazał pochować siebie. Królowa Bona wmurowała w ścianie nad grobem Witolda tablicę z jego po­piersiem i nadpisem łacińskim. Pomnik ten znisz-

, czony przez pożar w 1610, został wznowiony w roku 1853 przez Eust. hr. Tyszkiewicza. Nad pomnikiem zawieszono portret Witolda, zaś pod tablicą w ra­mach rzeźbionych, mających kształt kapliczki, obra­zek Matki Boskiej, malowany na desce cedrowej. Był on własnością Witolda, który po przyjęciu chrztu otrzymał go w darze od cesarza greckiego Manuela Paleologa.

f Grobowiec królewski do XVII w. znajdował się pod kaplicą Niepokalanego Poczęcia N. P. M. Tu byli pogrzebani: Aleksander Jagiellończyk, Św. Kazimierz i obie żony Zygmunta-Augusta: Elżbieta

i Barbara. W r. 1636 wszystkie te szczątki przenie­siono do nowego grobowca pod kaplicą Św. Kazi­mierza.

Tablica ku uczczeniu pamięci W. Ks. Witolda./

Niegdyś katedra miała mnóstwo pomników, ale pożary, wojny i niedbalstwo zniszczyły znaczną ich większość. Dziś widzimy tu następujące pomniki:

na filarach znajdują się tablice pomnikowe: Biskupa Benedykta Woyny, zm. r. 1615, Mikołaja Słupskiego, Bisk. Grracjanopolitańskiego, zm. w r. 1688, kanoni­ka Marcina Szulca, księdza Olafa Algina Szweda, zm. w r. 1630, 13-letniej Barbary Zawiszanki i zmar­łych w czasie morowej zarazy Jakóba i Anny Na- porkowskich.

W prawej nawie znajdują się: tablica pomni­kowa kanonika Adama Zabłockiego, zm. w r. 1648, tablica śpiżowa biskupa wil. Andrzeja Benedykta Kłągiewicza, zm. w r. 1841. Pięknym jest pomnik biskupa wil. Jerzego Tyszkiewicza. Nad tablicą marmurową znajduje się wykonane artystycznie z bronzu popiersie biskupa, każącego z ambony. Na tej że ścianie umieszczono nagrobek Katarzyny Po­tockiej, córki Stefana i żony Jeremiego, despoty wołoskiego, zm. w r. 1643. W tej że nawie widzimy barokowy pomnik Samuela Paca W. Chorążego Lit., zm. w r. 1627. W nawie lewej przy drzwiach za- krystyjnych znajduje się nagrobek Tomasza Waw- rzeckiego, towarzysza broni Kościuszki, zm. w roku 1816. W przedsionku bocznym jest pomnik rodziny Zawiszów.

Kaplice .

1. Kaplica Sw. Kazimierza. Budowę kaplicy roz­począł Zygmunt III, ale dokończył jej Władysław IV,.

p o e z e m d n ia 14 sierp n ia 1636 r. z o sta ły w n ie sio n e n a o łtarz zw ło k i św ięteg o k ró le w ic z a , p rze ło żo n e d o srebrn ej tr u m n y , k tó rą o fia ro w a ł Z y g m u n t I I I .

N a tę p a m ią tk ę n a zew n ętrzn ej śc ia n ie k a p lic y

w m u r o w a n o ta b lic ę m a r m u r o w ą o z d o b io n ą ta rc zą

z orłem i p o g o n ią . N a ta b lic y w y r y ty o d p o w ie d n i n a d p is ła ciń sk i.

K a p lic a Ś w . K a z im ie r z a je s t d z ie łe m n a d w o r ­

n e g o b u d o w n ic z e g o i m a la rz a P io tra de R y -D a n - k a rtsa i n a je j b u d o w ę u ży to k a rp a c k ie g o p ia sk o w c a

i m a r m u r ó w w ło sk ic h . W y b u d o w a n a w s ty lu r o z ­

w in ię te g o w d u c h u n id e r la n d z k im b a r o k u , lśn ią c a

o d m a r m u r ó w , g ip s ó w i sreber, k a p lic a p rze d sta w ia

się w sp a n ia le . W io d ą do n iej d rzw i a żu ro w e o p ię k ­

n y c h m a r m u r o w y c h o d rzw ia c h . K a p lic a je s t k w a ­

d ra to w a , u g ó r y za ś o ś m io k ą tn a i p o s ia d a w ła sn ą k o p u łę , o z d o b io n ą g ip sa tu r a m i. W k a żd e j ze ścian

w n isza ch , w y ło ż o n y c h c z a r n y m m a r m u r e m , s to ją

d re w n ia n e p o sre b rza n e fig u ry J a g ie llo n ó w ; o ra z są

w m u r o w a n e sta ra n iem p ra ła ta k s. S a w ic k ie g o ta b lic e

p a m ią tk o w e p o m n ik o w e A le k s a n d r a J a g ie llo ń c z y k a

i d w ó c h żo n Z y g m u n ta -A u g u s ta : E lż b ie ty i B a rb a ry ,

a ta k że ta b lic a z n a d p is e m g ło s z ą c y m , iż w g r o b o w c u p o d k a p lic ą są z ło żo n e serce i w n ę tr z n o śc i W ł a d y s ­

ła w a I V . Z a o łta rze m n a ścian ie p o d g ip s o w y m b a l­

d a c h im e m z n a jd u je się w ie lk a p ła s k o r z e ź b a w y o b r a - Obrazek N.M.P.-starożytna pamiątka po W. Ks. Witoldzie,

żająca Najśw. Pannę z Dzieciątkiem Jezus w oto­czeniu cherubinów i serafinów.

Dwaj klęczący aniołowie podtrzymują trumnę ze szczątkami św. Kazimierza. Trumna hebanowa jest obłożona z trzech stron srebrnemi blachami augsburskiej roboty; na rogach jej znajdują się orły, a na wieku srebrna statuetka św. Kazimierza. Trum­na ta została zrobiona w r. 1704 zamiast dawnej Zygmuntowskiej.

Pod trumną na ołtarzu zwraca uwagę ujęty w srebrną oprawę dziwny, bo trójręki obraz św. Królewicza. Według podania, malarz znalazłszy, że namalowana przezeń ręka jest nie w miejscu, pokrył ją farbą i namalował inną, zgiętą w łokciu. Gdy jednak pomimo kilkakrotnych naprowadzaó farbą pierwsza ręka wciąż występowała, uznał to za cud i taki trójręki obraz ofiarował do katedry, gdzie początkowo umieszczono go na trumnie św. patrona w grobowcu królewskim. Obraz był malowany około r. 1520.

W rogach kaplicy u góry wśród gipsatur są malowidła, przedstawiające św. Kazimierza wśród aniołów.

Na ścianach bocznych znajdują się wielkich zalet freski, przypisywane Dankertsowi. Nowsze jed­nak badania wykazały, że są one dziełem malarza Dalbene. Malowidła te przedstawiają: złożenie do

trumny zwłok św. Kazimierza i cu d ' wskrzeszenia zmarłej dzieweczki Urszulki przy grobie tego świętego.

Fresk Dalbene’go: Zwłoki »w. Kazimierza.

Nad wejściem do kaplicy znajduje się balkon czyli trybuna, która była połączoną przejściem z zam-

k ie m d o ln y m i z n iej ro d zin a k ró le w sk a m s z y ś w ię ­

tej s łu c h a ła . T r y b u n a u le g ła p rze ró b c e i u s ta w io n o

n a n ie j o rg a n y .P ię k n y o k a z sta ro św ieck ie j s n y c e r s z c z y z n y p r z e d ­

sta w ia so b ą p rzen o śn a a m b o n a w k sz ta łc ie k ie lic h a

o sa d z o n e g o n a le c ą c y m o rle . Z tej to a m b o n y k a z a ł P io tr S k a rg a w o b e c ro d z in y k ró le w sk ie j i dwToru.

P o d k a p lic ą je st sk le p , do k tó re g o p rze n ie s io n o

z d a w n e j k a p lic y k ró le w sk ie j t r u m n y ze z w ło k a m i k r ó la A le k sa n d r a J a g ie llo ń c z y k a i m a łż o n e k Z y g m u n t a

A u g u s ta . B u d o w n ic z y Grucewiez za w a lił w ejśc ie do

sk le p u g ła z a m i i za m u ro w a ł.

2. Kaplica Św. Marji Magdaleny, albo Biskupia d a w n ie j zw a ła się J a n u sz o w sk ą , ja k o fu n d o w a n a

p rzez J an a z K s ią ż ą t L ite w s k ic h , B isk u p a W ile ń s k ie g o .

O d r. 1536 w sk le p ie p o d k a p lic ą g r z e b a n o b is k u p ó w

W ile ń s k ic h . W o łta rzu z n a jd u je się m ie rn e j r o b o ty ,

a le c ie k a w y ja k o z a b y te k d a w n e g o m a la r s tw a o b ra z

w s z y s tk ic h św ię ty c h , p e n d z la B o rk a z r. 1690. N a śc ia n ie są b la c h y sreb rn e, zd ję te z tr u m ie n b is k u p ó w

Z ie n k o w ic z a i M a sa lsk ie g o , a ta k że p o m n ik b is k u p a

A u d ż ie w ic z a z je g o b r o n z o w e m p o p ie r s ie m .

3. Kaplica Sw. Ignacego Lojoli p o s ia d a je d e n

z le p s z y c h o b ra zó w C ze c h o w ic z a . O b ra z p r z e d sta w ia

św . Ig n a c e g o , k tó ry p rzed R z y m e m s p o t}7k a d ź w ig a ­

ją c e g o k rzy ż C h ry stu sa . M a lo w id ła n a śc ia n a c h są

d o k ła d n ą k o p ją a ra b e sk ó w w lo ża c h R a fa e la . W k a p -

licy są nagrobki: Jana Radziwiłła, krajczego W. Ks, Lit. zm. w r. 1551, Zofii Wiszniewieckiej, wojewo­dziny Mińskiej, zm. w r. 1619 i Jana Cywińskiego, biskupa delkoneńskiego, zm. w r. 1845.

4. Kaplica Św. Pawia, albo Montwidowska została przerobiona przez Gucewicza z babińca. W ołtarzu piękny obraz przedstawia cud przywrócenia wzroku św. Pawłowi przez Ananjasza. Jest to kopja Smugle- wicza obrazu, znajdującego się u Kamedułów w Kra­kowie.

5. Kaplica Ukrzyżowanego Zbawiciela, albo Oasz- łóldowska, założona w XV w. przez Marcina Gasz- tolda. W ołtarzu znajduje się obraz Ukrzyżowanego Zbawiciela, uważany za najlepsze dzieło Czechowicza. Obraz przeniesiono tu w r. 1798 z kościoła ..św- Kazimierza.

Zasługują na uwagę wmurowane w ścianach bocznych nagrobki z XVI w. z brunatno-czerwonego marmuru w stylu renesansu.

Są to nagrobki biskupa Pawła księcia Holszań- skiego i Wojciecha Gasztolda, Wielkiego Kanclerza Lit.

6. Kaplica Św. Jana Nepomucena, zwała się dawniej Częstochowska, także „Gaudeamus“.Założył kaplicę Biskup Tabor w r. 1495.

Biskup Aleks. Sapieha i ksiądz Mikołaj Słupski w r. 1670 wprowadzili ,do kaplicy Arcybractwo Imienia Maryi.

1

W ołtarzu znajduje się obraz Fr. Smuglewicza, wyobrażający Św. Jana Nepomucena przed królem czeskim Wacławem. Przy bocznej ścianie jest po­mnik z popiersiem biskupa Jana Nepomucena Kos­sakowskiego, którego zwłoki są pod kaplicą złożone.

7. Kaplica Sw. Władysława, albo Wojniańska, najbliższa chóru muzycznego w lewej nawie, posiada w ołtarzu posąg Św. Władysława, dłuta rzeźbiarza Henryka Dmochowskiego, który poległ w jednej z potyczek w r. 1863.

8. Kaplica Niepokalanego Poczęcia N. Maryi Panny, albo Wołłowiczowska, dawniej królewska. Z tą kaplicą, wzniesioną w r. 1474 przez Kazimierza Ja­giellończyka, wiąże się wiele wspomnień. Tu w skle­pie dłuższy czas spoczywały zwłoki Św. Kazimierza. W r. 1495 biskup Tabor w tej kaplicy dawał ślub Aleksandrowi Jagiellończykowi z carówną Heleną, tu również w r. 1547 odbył się w nocy potajemny ślub Zygmunta-Augusta z Barbarą, a w kilka lat po­tem tenże król złożył w podziemiach zwłoki uko­chanej obok pierwszej żony Elżbiety. Zygmunt III, rozpocząwszy budowę kaplicy Św. Kazimierza, od­stąpił kaplicę biskupowi Wołłowiczowi, który ją przerobił, powierzając ozdobienie Dankertsowi. Wte­dy to zwłoki króla Aleksandra, Św. Kazimierza, Elżbiety i Barbary przeniesiono do nowej kaplicy królewskiej.

Kaplica przetrwała do dziś dnia w niezmienio­nym stanie.

Na prawej ścianie widzimy pomnik biskupa Eust. Wołłowieża z jego popiersiem.

W rogu kaplicy stoi statua N. Panny, która przedtem znajdowała się w niszy na rogu kościoła Franciszkanów. Przed tą figurą w r. 1863 odbywały się demonstracje patrjotyczne.

9. Kaplica Zwiastowania N. P. Maryi, albo KieżgajłłowsTca, założona w r. 1436 przez Mich. Kież- gajłłę, kanclerza Litewsk , którego tablica nagrob­kowa tu się znajduje. W lewej ścianie jest wmuro­wana b. stara tablica pamiątkowa męczeństwa Fran­ciszkanów, przeniesiona tu z ich kościoła. Ołtarz, wykonany w stylu korynckim podług rysunku prof. Podczaszyńskiego, ma obraz Zwiastowania N. P. Maryi, malowany przez Kanutego Rusieckiego.

10. Kaplica Św. Piotra urządzona niedawno. W ołtarzu znajduje się obraz Smuglewicza: „Św. Piotr w okowach44.

1 1 . Kaplica Grobu Pańs/ciego zwykle zamknię­ta, gdyż w niej raz na zawsze jest urządzony przez prof. Podczaszyńskiego Grób Chrystusa, to też ka­plica bywa otwarta w Wielki Piątek i Sobotę.

Zakrystja posiada piękne umeblowanie. Zasługuje na uwagę prosty krzyż drewniany z figurą Chrystusa z kości słoniowej. Jest to dar W. Ks. Witolda. Na.

ś c ia n a c h z n a jd u ją się p o rtre ty n ie k tó r y c h b is k u p ó w .

Z z a k r y s t ji d rzw i że la zn e p r o w a d z ą d o a r c h iw u m i sk a rb c a .

Skarbiec był niegdyś bardzo bogaty, ale wojny i najścia nieprzyjaciół znacznie go spustoszyły. Za­wiera on jednak i obecnie godne uwagi zabytki przeszłości: 1. Relikwiarz srebrny z częścią kościramieniowej Św. Stanisława. 2. Monstrancję Giora- szańską, sporządzoną w r. 1535 przez Wojciecha Gasztolda, Kanclerza W. Ks. Lit. 3. Kielich gotycki, ozdobiony rubinami z XVI w. 4. Srebrną laskę przy- wódzcy chóru śpiewaków z XVI w. 5. Relikwiarz z r. 1602 z cierniem z korony Zbawiciela i cząstką • drzewa Krzyża Świętego. 6. Krzyż Gasztoldowski kryształowy, sadzony kamieniami. 7. Monstrancje bis­kupów Tyszkiewicza i Paca. 8. Srebrne i złote pusz­ki, pacyfikały, tablice i t. d. 9. Liczne staroświeckie ornaty, między innemi jeden, uważany za dar kró­lowej Jadwigi. 10. Togę rektorską i biret Piotra Skargi. 11. Wspaniałe i b. kosztowne gobeliny, ofiarowane przez Michała Paca. 12. Księgę Ar- cybractwa Imienia Maryi, zawierającą własnoręczne podpisy najznakomitszych w kraju osób, między in -" nemi Michała Korybuta, Jana III.

Archiwum mieści się w osobnej sali nad za- krystją i zawiera niezmiernie cenne materjały dla badaczy przeszłości.

Kościół Św. Jana

założony został w r. 1387 przez Wł. Jagiełłę na miejscu świątyni pogańskiej, ale dokończyli budowy własnym kosztem obywatele miasta. Dn. 10 Stycznia r. 1427 odbyło się poświęcenie kościoła pod wezwa­niem Św. Jana Chrzciciela i Św. Jana Ewangelisty.

W XVI w. podczas szerzenia się na Litwie reformy kościół Św. Jana był zupełnie opuszczony, nawet ołtarze niektóre były uszkodzone. Dopiero gdy w r. 1571 Zygmunt August oddał kościół Jezui­tom, fzos.tał on gruntownie odnowiony i stał się naj­wspanialszą ze świątyń na Litwie. Jezuici założyli przy kościele kolegium, które Stefan Batory w r. 1578 przekształcił w Akademję. W kościele Św. Jana Jezuici z niezwykłą pompą witali Stefana Batorego, Zygmunta III z królową Konstancją i królewiczem Władysławem, Władysława IV z siostrą Anną-Kata- rzyną. Król był obecny na do^ktoryzacji znakomitego poety Sarbiewskiego. Witano tu również Jana Kazi­mierza z królową Marją Ludwiką, oraz Cara Piotra

^Wielkiego. W r. 1702 kościół b. ucierpiał od Szwe­dów, którzy zabrali srebra kościelne. W r. 1737 kościół spalił się razem z dzwonicą; odbudowano go w r. 1740. Od r. 1803 kościół należał do Uniwer­sytetu Wileńskiego.

Przed r. 1826 oddzielał go od ul. Ś-to Jaóskiej Kościół Uniwersytecki Św. Jana z dzwonicą.\

mur wysoki z bramą, zaś ścianę od ul. Zamkowej z obu stron pomnika Chreptowiczów zdobiły malo­widła, wyobrażające zarazę morową w Wilnie w r. 1710 i ścięcie kniazia Myszeckiego w r. 1661. Wewnątrz przy 17 filarach falszmarmurowych stały 24 ołtarze. Na sklepieniu były malowidła wyobrażające sceny z życia Ś. ś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. W r. 1828 Rektor Pelikan przedsięwziął preróbkę kościoła, w czasie Jstórej zginęło sporo cennych pamiątek. Zniesiono mur, a prof. Podczaszyóski zbudował z boku świątyni portyk.

Kościół Św. Jana zwrócony frontem na dziedzi­niec Uniwersytecki, zbudowany jest w stylu odrodze­nia włoskiego z domieszką baroku, ale na facjacie wykazuje rytm gotycki (wertykalizm) z 2-ej połowy XVIII w. Nad głównemi drzwiami znajduje się napis:. „Fundayit Ladislaus Jagiełło A. D. 1387.“

Od ul. Zamkowej wysoko na ścianie umiesz­czony jest pomnik Chreptowiczów, składający się ze złoconej figury Ukrzyżowanego Zbawiciela pod paludamentem i tablicy marmurowej z wyrytym na niej 'napisem, głoszącym, iż w ścianie ołtarza Lore­tańskiego złożone są zwłoki Anny z Chreptowiczów Kryszpinowej, Anny z Romerów Chreptowiczowej i Marjanny Chreptowiczówny w r. 1759.

Dzwonnica wysoka 50 metrów jest najwyższą, w Wilnie budowlą i została wzniesiona w r. 1571.

✓

Trzy dzwony o pięknym dźwięku były tu zawieszone w XVIII w. Przed inwazją niemiecką w r. 191 ó spuszczono je i wywieziono do Rosji.

W bocznej kruchcie znajduje się olbrzymi posąg Św. Ignacego Lojoli, depcącego szatana.

Wnętrze świątyni imponuje swemi rozmiarami. Czternaście ośmiobocznych filarów dzieli kościół na trzy jednakowej wysokości nawy. Przy filarach na konsolach są ustawione posągi świętych.

Pięknie się przedstawia w błękitnym świetle, lśniące od falsz-marmurów i srebra „sanctuarium* o 10 zgrupowanych w 2 rzędy ołtarzach. Siedm znajduje się przy murze, z tych środkowy „Loretto“ wzniesiony wysoko za w. ołtarzem. Z obu stron pro­wadzą doń schody zamknięte ozdobną kratą.

W lewej nawie są ołtarze: 1) Sw. Ignacego;2) M. B. Różańcowej i 3) Św. Tekli, zaś w prawej nawie: 4) Św. Franciszka; 5) Św. Kajetana z obrazem Smuglewicza; 6) M. Boskiej Bolesnej.

Wielki ołtar? wystawiony przez W ojciecha ks. Radziwiłła Marszałka W. Ks. Lit. posiada na całej swej szerokości srebrną wyzłacaną arkę. Z każdej strony ołtarza wznosi się grupa kolumn korynckich marmurowych, podtrzymujących bogaty gzyms. W tej wystawie ołtarzowej wysoko znajduje się grupa gipsowa przedstawiająca chrzest Chrystusa. Przy

mur wysoki z bramą, zaś ścianę od ul. Zamkowej z obu stron pomnika Chreptowiczów zdobiły malo­widła, wyobrażające zarazę morową w Wilnie w r. 1710 i ścięcie kniazia Myszeckiego w r. 1661. Wewnątrz przy 17 filarach falszmarmurowych stały 24 ołtarze. Na sklepieniu były malowidła wyobrażające sceny z życia Ś. ś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty. W r. 1828 Rektor Pelikan przedsięwziął preróbkę kościoła, w czasie Jrtórej zginęło sporo cennych pamiątek. Zniesiono mur, a prof. Podczaszyóski zbudował z boku świątyni portyk.

Kościół Św. Jana zwrócony frontem na dziedzi­niec Uniwersytecki, zbudowany jest w stylu odrodze­nia włoskiego z domieszką baroku, ale na facjacie wykazuje rytm gotycki (wertykalizm) z 2-ej połowy XVIII w. Nad głównemi drzwiami znajduje się napis:. „Fundayit Ladislaus Jagiełło A. D. 1387.“

Od ul. Zamkowej wysoko na ścianie umiesz­czony jest pomnik Chreptowiczów, składający się ze złoconej figury Ukrzyżowanego Zbawiciela pod paludamentem i tablicy marmurowej z wyrytym na niej 'napisem, głoszącym, iż w ścianie ołtarza Lore­tańskiego złożone są zwłoki Anny z Chreptowiczów Kryszpinowej, Anny z Romerów Chreptowiczowej. i Marjanny Chreptowiczówny w r. 1759.

Dzwonnica wysoka 50 metrów jest najwyższą w Wilnie budowlą i została wzniesiona w r. 1571.

/

mr.r

Trzy dzwony o pięknym dźwięku były tu zawieszone w XVIII w. Przed inwazją niemiecką w r. 1915 spuszczono je i wywieziono do Rosji.

W bocznej kruchcie znajduje się olbrzymi posąg Św. Ignacego Lojoli, depcącego szatana.

Wnętrze świątyni imponuje swemi rozmiarami. Czternaście ośmiobocznych filarów dzieli kościół na trzy jednakowej wysokości nawy. Przy filarach na konsolach są ustawione posągi świętych.

Pięknie się przedstawia w błękitnym świetle, lśniące od falsz-marmurów i srebra Bsanctuarium“ o 10 zgrupowanych w 2 rzędy ołtarzach. Siedm znajduje się przy murze, z tych środkowy „Loretto“ wzniesiony wysoko za w. ołtarzem. Z obu stron pro­wadzą doń schody zamknięte ozdobną kratą.

0W lewej nawie są ołtarze: 1) Sw. Ignacego;

2) M. B. Różańcowej i 3) Św. Tekli, zaś w prawej nawie: 4) Św. Franciszka; o) Św. Kajetana z obrazem Smuglewicza; 6) M. Boskiej Bolesnej.

Wielki ołtarz wystawiony przez Wojciecha ks. Radziwiłła Marszałka W. Ks. Lit. posiada na całej swej szerokości srebrną wyzłacaną arkę. Z każdej strony ołtarza wznosi się grupa kolumn korynckich marmurowych, podtrzymujących bogaty gzyms. W tej wystawie ołtarzowej wysoko znajduje się grupa gipsowa przedstawiająca chrzest Chrystusa. Przy

10S —

bocznych* filarach są ołtarze z pięknemi obrazami Św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangielisty.

Nad głównym wej' ściem znajduje się chór muzyczny z popiersiem Moniuszki, który tu był organistą. Organy naj­większe w kraju zostały przywiezione z Połocka z kościoła jezuickiego W r. 1917 Niemcy wy­darli i zabrali wszystkie części metalowe organów

Pomnik Adama Mic­kiewicza znajduje się przy ś c i a n i e , g d z i e wieszcz, będąc studen­tem, zwykł jbył słuchać mszy. Pomnik stanął ze składek w r. 1899 i jest dziełem artysty Stryjeń- skiego, zaś popiersie bronzowe zostało wy­konano przez prof. Ghij-

skiego i przez niego ofiarowane. Na tablicy wyryty napis: „Adamowi Mickiewiczowi 1798— 1898“ .

Pomnik Edwarda Antoniego Odyńca, postawiony

Pomnik Adama Mickiewicza.

został w r. 1901 przez synowca poety. Wykonany z białego piaskowca w stylu barokowym pomnik chybiony jest w pomyśle.

Pomnik Heroni- ma Strojnowskiego, pierwszego Rekto­ra Uniwersytetu i Biskupa Wil. (zm. r. 1825) miłe spra­wia wrażenie dzię­ki stylowości i czy­stości linij. Pomnik wzniesiony wr. 1827 według projektu prof. Podczaszyń- skiego ma cztery pil astry u góry po­łączone arką. Z bo­ków dwaj anioło­wie gaszą pocho­dnie życia. Na bia­łej marmurowej ta­blicy wyryty długinapis łaciński; Nad nią W zagłębieniu W Pomnik A. E. Odyneakształcie konchy ustawione jest popiersie Strojnow-

mmmmmm

skiego, roboty prof. Jelskiego. U spodu pomnika znajduje się płyta żelazna z herbem „Strzemień“ .

Pomnik Ludwika Kondratowicza (Wlctd. Syrokomli)

Pomnik Syrokomli.

%jest dziełem znakomitego artysty Piusa Welońskiego i został postawiony w r. 1908. W półsklepieniu

z czarnego marmuru na tle złoconem znajduje się popiersie poety, trzymającego jedną rękę na strunach liry, zaś drugą wspartego pod brodą. Na tablicy napis; „Tu nasz lirnik wioskowy skonał grając na l i r z e * Ś . *{■ P. Ludwik Kondratowicz (Władysław Syrokomla). 1828— 1862. Rodacy".

K a p l i c e .

1 Kaplica Bożego Ciała, albo Ogińskich istniała już w XVI w., bo w r. 1573 Piotr Skarga wprowa­dził do niej Archikonfraternię Bożega Ciała i Bractwo Miłosierdzia. W r. 1861 ks. Ireneusz Ogiński odno­wił kaplicę i obstalował w Paryżu witraże, które dla dwóch okien zostały wykonane pod kierunkiem Wilczyńskiego. Na ołtarzu w stylu Doryckim tkwi trumna z relikwiami św. Teofila, przysłanemi przez Piusa VI w r. 1780. Wyżej znajduje się staroświecka figura ukrzyżowanego Zbawiciela, którą Piotr Skar­ga w r. 1573 sprowadził z Norymbergi. Na ścianie są zawieszone portrety malowane na miedzi funda­torów kaplicy, ks. Ogińskiego i jego żony, a niżej tablica pamiątkowa. W podziemiu kaplicy spoczywają w bogatych trumnach zwłoki Ogińskich w ubiorach staropolskich.

2 Kaplica Matki Bożej Dobrej Rady i św. Anto­niego, dawniej utrzymywana kosztem krawców, po­

siada dwa ołtarze. W jednym z nich znajduje się cudowny obraz św. Antoniego w srebrnej szacie.

3 Kaplica Sw. Anny, dawniej Niepokalanego Po- częcia N. M. Panny. W ołtarzu w trumience znaj­dują się relikwje św. Wiktorji, a wyżej wielkie roz­gałęzione drzewo o pniu i gałęziach złocistych i liś­ciach zielonych z licznemi relikwjami, kt<5re również są wprawione w ozdobne ramy w stylu rococo. W tej kaplicy bywa urządzany grób Pański. Za cza­sów Uniwersytetu była to kaplica studencka „Con- gregationis Minimae\

4. Kaplica N. P. Maryi Pocieszenia, albo Stu­dencka „Congregationis Mediae", później Św. Cecyliiyw ma ozdobny ołtarz z obrazem N. P. Maryi Pociesze­nia- oraz ołtarze: Św. Augustyna i Św. Moniki.

5. Kaplica św. Barbary była utrzymywana kosz­tem złotników.

6. Kaplica Matki Boskiej Anielskiej, dawniej ŚŚ. Koźmy i Damjana z piękną sztukator ją dokoła ołtarzy, była niegdyś utrzymywana przez chirurgów (cyrulików) wileńskich.

W obszernej zakrystji przechowuje się księga dla wpisywania członków Bractwa Miłosierdzia. Są tu podpisy kardynała Hozyusza, kilku biskupów, kanclerza Lwa Sapiehy, znakomitego wójta wileńskie­go Rotundusa, i setki innych.

Kościół św. Kazimierza

przy ul. Wielkiej, założony w r. 1604 przez Zygmun­ta III dla Jezuitów, odznaczał się niezwykłym prze­pychem. Piękną renesansową kopułę zdobiła mitra więlkoksiążęca. Wewnątrz było 10 okazałych ołtarzów, z których szczególnie wspaniały był ołtarz wielki "wśród kolumnady marmurowej, z obrazem ukrzyżo­wanego Chrystusa, pędzla Czechowicza (obecnie znajduje się w Katedrze). Był tu również pomnik Hetmana Wincentego Gosiewskiego, zamordowanego w r. 1662 przez zbuntowane wojsko.

W kościele Św. Kazimierza otrzymał święcenie kapłańskie w r. 1622 Błogosławiony Andrzej Bobola. Po kasacie Jezuitów świątynia przeszła pod zarząd biskupa. W r. 1794 Jakób Jasiński, wziąwszy do niewoli 1000 żołnierzy i oficerów, zamknął ich w kościele św. Kazimierza. W r. 1812 Francuzi za­jęli kościół na skład zboża i poczynili mnóstwo szkód, ale w parę lat potem odrestaurowali go Mi­sjonarze. W r. 1815 gdy nadeszła wiadomość o śmier­ci Tadeusza Kościuszki, w kościele Św. Kazimierza odbyło się nadzwyczaj uroczyste nabożeństwo żałob­ne za duszę Naczelnika. W r. 1832 z rozkazu cara kościół odebrano katolikom i przeznaczono na cer­kiew „soborną" pod wezwaniem św. Mikołaja, ale dopiero w 1864 Murawjew przebudował go, przy-

8

J

czem wieże frontowe zniżono i zakończono kopuła­mi, również kopułką złoconą przykryto mitrę wielko­książęcą Da głównej kopule. Od frontu dobudowano ganek, zaś na facjacie wymalowano trzy bizantyjskie obrazy świętych prawosławnych.

Podczas okupacji niemieckiej w tej cerkwi od- . bywały się nabożeństwa protestanckie dla wojska. W r. 1917 dzięki staraniom kapelana wojsk niemiec­kich Jezuity ks. Mukermana świątynię zwrócono ka­tolikom i odtąd odbywają się tu nabożeństwa kato­lickie. W marcu r. 1919 gdy bolszewicy wtargnęli do Wilna, chcieli oni aresztować ks. Mukermana, ale lud Zamknął się z nim w kościele i dopiero po 3 dniach żołdacy bolszewiccy wtargnęli do świątyni, wyrwali księdza z rąk broniących go ludzi i wywieźli z Wilna.

Gdy usunięto ikonostas i ikony prawosławne, kościół odzyskał dawny swój wygląd, gdyż nienaru­szone zostały wystawy czterech bocznych ołtarzów oraz wspaniała kolumnada w. ołtarza.

Natomiast rosjanie usunęli chór organowy, ambonę i nagrobek Gosiewskiego.

Ostra Brama (Kaplica).

Kaplica Ostrobramska znajduje się przy kośćie- le Św. Teresy nad bramą, zwaną dawniej Miednicką,

albo Ostrą. W r. 1508 Zygmunt I bramę podwyższył i ozdobił. Na tę pamiątkę na bramie od strony mostu kolejowego umieszczono pod gzymsem gipsową gło-

Ostra Brama od ul. Bazyljaóskiej.

wę Zygmunta. Gdy obraz Matki Boskiej zawieszony na bramie uległ zniszczeniu, wtedy w 2-giej połowie X V I w. zastąpiono go innym. Na ten nowy obraz

zwrócili uwagę Karmelici Bosi, w r. 1671 objęli, go w swoje posiadanie i umieścili w wybudowanej nad pogłębioną bramą kaplicy drewnianej. W r. 1716 kaplica spłonęła w pożarze,, ale obraz zdołano urato­wać. Niebawem wzniesiono nową kaplicę już muro­waną, do której w r. 1760 Karmelici przybudowali zakrystję, a w r. 1830 urządzona została na ulicy galerja dla modlących się.

W r. 1773 Klemens X ustanowił przy kaplicy Bractwo Opieki N. Panny. W r. 1861—62 przed Ostrą Bramą odbywały się manifestacje patrjotyczne.

Ostra Brama składa się z dwóch części: dawnej z r. 1508 i nowszej z XVIII wieku. Dawna brama wysoka, czworoboczna. Nad przejazdem za ścianą ołtarzową kaplicy jest izba, która niegdyś służyła za skład broni i schronienie załogi. Posiada ona pięć strzelnic okrągłych widocznych na zewnątrz. U góry zdobi bramę szeroki szlak sztukaterji.

Nad sklepieniem przejazdu nowszej części bra­my znajduje się renesansowa, niewielka sklepiona/ trzema łukami kaplica, o wielkich oknach. W ołta­rzu znajduje się obraz cudowny, wpuszczony do fra­mugi i zwykle zasłonięty firankami. Obraz za wy­jątkiem twarzy i rąk Matki Boskiej okryty jest srebrną, wyzłoconą szatą gdańskiej roboty z kona-

* kiem z pereł i djamentów. Nad głową N. Panny są dwie korony, jako oznaka, iż jest Ona Królową

Niebios i Królową Polski. Cały obraz pokryty jest wotami, klejnotami, orderami, medalami i t. d.

Obraz malowany na spojonych deskach dębo­wych, ma wysokości przeszło 2 metry, zaś szerokości

Cudowny Obraz N. M. P. Ostrobramskiej.

1 m. 40 ctm., i posiada wszystkie cechy włoskiej szkoły po-Rafaelowskiej. N. Panna wyobrażona jest do półpostaci ze skrzyżowanemi na piersiach dłońmi.

— 116 —

zwrócili uwagę Karmelici Bosi, w r. 1671 objęli, go w swoje posiadanie i umieścili w wybudowanej nad pogłębioną bramą kaplicy drewnianej. W r. 1716 kaplica spłonęła w pożarze,, ale obraz zdołano urato­wać. Niebawem wzniesiono nową kaplicę już muro­waną, do której w r. 1760 Karmelici przybudowali zakrystję, a w r. 1830 urządzona została na ulicy galerja dla modlących się.

W r. 1773 Klemens X ustanowił przy kaplicy Bractwo Opieki N. Panny. W r. 1861— 62 przed Ostrą Bramą odbywały się manifestacje patrjotyczne.

Ostra Brama składa się z dwóch części: dawnej z r. 1508 i nowszej z XVIII wieku. Dawna brama wysoka, czworoboczna. Nad przejazdem za ścianą ołtarzową kaplicy jest izba, która niegdyś służyła za skład broni i schronienie załogi. Posiada ona pięć strzelnic okrągłych widocznych na zewnątrz. U góry zdobi bramę szeroki szlak sztukaterji.

Nad sklepieniem przejazdu nowszej części bra­my znajduje się renesansowa, niewielka sklepiona trzema łukami kaplica, o wielkich oknach. W ołta­rzu znajduje się obraz cudowny, wpuszczony do fra­mugi i zwykle zasłonięty firankami. Obraz za wy­jątkiem twarzy i rąk Matki Boskiej okryty jest srebrną, wyzłoconą szatą gdańskiej roboty z kona- kiem z pereł i djamentów. Nad głową N. Panny są dwie korony, jako oznaka, iż jest Ona Królową

117 —

Niebios i Królową Polski. Cały obraz pokryty jest wotami, klejnotami, orderami, medalami i t. d.

Obraz malowany na spojonych deskach dębo­wych, ma wysokości przeszło 2 metry, zaś szerokości

Cudowny Obraz N. M. P. Ostrobramskiej.

1 m. 40 ctm., i posiada wszystkie cechy włoskiej szkoły po-Rafaelowskiej. N. Panna wyobrażona jest do półpostaci ze skrzyżowanemi na piersiach dłońmi.

Oblicze o nieuchwytnym wdzięku i słodyczy znaczo­ne jest łagodnym smutkiem. Rys widoczny na twa­rzy jest spojeniem desek.

Przed obrazem codziennie od godz. 8-ej rano do południa bywają odprawiane msze czytane, a od godz. 6*ej wieczorem litanje.

Kościół św. Teresy (Ostrobramski).Grdy biskup wileński Eustachy Wołłowicz, spro­

wadził do Wilna Karmelitów Bosych, wtedy w r. 1624 bracia Dubowiczowie wybudowali dla nich przy bra­mie Miednickiej klasztor, zaś Stefan Pac podkanc­lerzy W. Ks. Lit. z żoną Amelją-Marją wzniósł przy klasztorze kościół, który został poświęcony w r. 1650 pod wezwaniem św. Teresy i św. Jana od Krzyża. Z tego to kościoła w r. 1661 zbuntowani żołnierze wywlekli moilącego się sędziwego wodza swego Kazimierza Żyromskiego i zabili go Czekanem. W r. 1783 Michał Pociej przybudował do kościoła kaplicę, pod którą wymurował grób dla siebie. Z tej to kaplicy braciszek zakonny Celica, gdy woj­ska rosyjskie w r. 1794 po szturmie weszły do Wilna, strzelił i zabił pułkownika Diejewa.

W r. 1844 klasztor Karmelitów Bosych został przez rząd rosyjski zamknięty i oddany mnichom prawosławnego monasteru św. Ducha, zaś kościół św. Teresy zrobiono parafjalnym.

Kościół wybudowany jest w stylu włoskiego baroka, wprowadzonego przez Andrzeja Palladio (z końca XVI w.) i jest cennym pomnikiem krajo-

Kaplica M. B. Ostrobramskiej od strony miasta. Na lewokościół Św. Teresy.

wego budownictwa' X V II w. Wystawa frontowa o wysokim ganku ma piękne odrzwia z czarnego

marmuru, kolumny granitowe i marmurowe pirami­dy. Od ulicy Ostrobramskiej znajduje się barokowa kaplica Pociejewska z wmurowaną w ścianie tablicą pomnikową fundatora. Wewnątrz kościoła ośm ar­kad podtrzymuje sklepienie głównej nawy, znacznie wyższej od bocznych, które podzielone są poprzecz- nemi arkami na rodzaj kaplic. Chór posiada ozdob­ną kratę złoconą i wspiera się na czterech arkadach. W presbiterjum z prawej strony wysoko na ścianie znajduje się tablica pamiątkowa założenia i poświę­cenia kościoła. Podobna tablica żelazna z opisem odnowienia świątyni, umocowana na zawiasach zakrywa z lewej strony okno z korytarza klasztor­nego. Ołtarze w stylu barokowym zdobne są w gip- satury, kolumny i posągi. W w. ołtarzu znajduje się obraz niewiadomego artysty, przedstawiający św. Te­resę z sercem zranionem, w bocznych zaś ołtarzach obrazy są pędzla Kanutego Rusieckiego.

Kaplic w kościele jest dwie: 1) Ukrzyżowanego Zbawiciela, czyli Pociejewska i 2) Matki Boskiej Dobrej Rady.

Pod ołtarzem Matki Boskiej Szkaplernej w kryp­cie grobowej znajdują się trumny ze szczątkami za­mordowanego w r. 1661 Żyromskiego i jego żony, w zakrystji są portrety fundatorów: Paców, Dubo- wicza i innne.

Kościół św. Ducha.

Kościół św. Ducha przy ul. Dominikańskiej znajduje się w tern samem miejscu, gdzie w r. 1323 była drewniana kaplica pierwszych w Wilnie Domi­nikanów. W r. 1441 Kazimierz Jagiellończyk wybu­dował tu kościół murowany, który Aleksander Ja­giellończyk w r. 1501 oddał sprowadzonym przez siebie Dominikanom i wybudował dla nich klasztor. Kościół kilkakrotnie stawał się pastwą pożarów, ra­bowali go także Moskale, Szwedzi, Francuzi. W r. 1758 kościół i klasztor spaliły się zupełnie; dopiero w r. 1770 odbudowano go tak, jak jest dzisiaj. W r. 1844 rząd rosyjski skasował klasztor Domini­kanów i odtąd kościół jest parafjalnym.

Kościół św. Ducha jest wybudowany w kształ­cie krzyża, posiada dwie facjaty oraz piękną kopułę z latarnią. Nad drzwiami umieszczona jest tarcza herbowa z białemi orłami, pogonią i snopem Wa­zów. Drzwi te prowadzą do korytarza klasztornego, którego sklepienie i ściany pokryte są wielkiemi malowidłami z dziejów zakonu kaznodziejskiego.

Wnętrze kościoła barokowe, przeładowane sztucz- nemi marmurami, gipsaturami, złoceniami oraz figurami świętych i aniołów, ozdobionemi polich- romją. Za wielkim ołtarzem znajduje się chór za­konny. W głównej nawie na filarach znajdują się

wielkie portrety króla Aleksandra i jego spowied­nika ks. Mikołaja Korczaka.

W prawej nawie jest ołtarz, przed którym w r. 1863 patrjoci zwykli byli słuchać mszy przed udaniem się do obozu powstańczego. Pod stopniami tego ołtarza znajduje się wejście do podziemi, od­budowanych po pożarach przez Antoniego Audro w r. 1759. Tworzą one istny labirynt i zdaje się, iż są dwupiętrowe. Są tu nisze i krypty, przepełnione trumnami, kośćmi i próchnem. Niektóre ciała w ubiorach staropolskich, lub habitach zakonnych, nieźle się zachowały.

Kościół św. Anny.

Świątynia ta jest bodaj jedyną w Wilnie pa­miątką budownictwa XIV w. i pomimo niewielkich rozmiarów cieszy się wszechświatowym rozgłosem, jako niepospolicie piękny zabytek t. zw. wiślano- baltyckiego, albo krzyżackiego odcienia gotyckiej architektury. Pomimo pożarów kościółek przetrwał do dziś dnia, chociaż nadwątlone mury i fundamenty wymagały gruntownej restauracji, którą umiejętnie dokonano w r. 1903.

Kościół św. Anny założyła w r. 1392 na miejscu pogańskiej bałwochwalni żona W . Księcia Witolda, Anna, powierzając budowę jego sprowadzonemu

z Malborga mistrzowi murarskiemu Janowi Purba- chowi, który skończył budowę w r. 1395.

Kościół Św. Anny i Bernardyny.

Po pożarach odnowiła kościół Elżbieta, pierw­sza żona Zygmunta Augusta, która tu bywała na

f

nabożeństwie niemieckiem. Szukała tu również po­ciechy w modlitwie Barbara, w czasie nieobecności swego królewskiego małżonka.

Kościół jest zbudowany z żółtej, napuszczanej farbą czerwoną cegły i fundamenty są oparte na klocach olchowych.

Przodowa wystawa o trzech lekkich ażurowych "wieżyczkach, wyginanych lukach, gzymsach, słupkach

' i strzałach sprawia wrażenie misternej koronki. Wszystko tu jest harmonijne, lekkie, śmiałe i jedno­cześnie proste.

Nie dziw, że Napoleon I powiedział, że gdyby mógł, przeniósł by kościółek na dłoni do Paryża.

Wnętrze kościoła o trzech barokowych ołta­rzach nie przedstawia nic godnego uwagi. Z daw­nych nagrobków zachowała się tylko tablica pomni­kowa Naporkowskich, zmarłych w czasie morowej zarazy w. r. 1625 i pochowanych w Katedrze.

Kościół Ś.ś. Franciszka i Bernardyna.

Kościół Ś.ś. Franciszka i Bernardyna znajduje się tuż za kościółkiem Św. Anny, przy zakręcie Wilenki.

Kazimierz Jagiellończyk w r. 1469 sprowadził do Wilna Bernardynów i postawił dla nich kościół drewniany i klasztor. Gdy pożar w roku 1475 znisz-

czyi kościół wraz z klasztorem, wtedy Bernardyni przy pomocy Mikołaja Radziwiłła wybudowali w r. 1525 nowy kościół murowany w stylu gotyckim o dwóch pięknych wieżach, z których prawa dotąd istnieje, lewa zaś runęła w r. 1704 od uderzenia piorunu. W r. 1655 dn. 10 Sierpnia wojska Chowań- skiego opanowały Wilno, i kozacy, wtargnąwszy do kościoła Bernardynów,'wymordowali ludność, która tu szukała schronienia, i naostatku zrabowali i spalili kościół. W krużgankach kościelnych są malowidła wyobrażające umęczonych wtedy zakonników. Od­budowano kościół w r. 1677 w stylu przejściowym od gotyku do renesansu przy pomocy Michała Paca Hetmana W. Lit. Bardzo ucierpiał kościół podczas bombardowania Wilna w r. 1794 i chociaż odbudo-* wano go, ale utracił on na zewnątrz dawną cechę. Pozostała tylko dawna przepiękna wieża z tyłu koś­cioła i malowidło na facjacie.

W murach klasztornych przy kościele w róż­nych czasach bywało więzienie. Tak, podczas sprawy prof. Mianowskiego, był tu więziony historyk Mikołaj Malinowski. Potem były tu koszary, zaś od r. 1920 w części klasztoru mieści się wydział sztuk pięknych Uniw. Wileńskiego.

Wnętrze kościoła zachowało ściany i sklepienia gotyckie krzyżowo - łukowe o wystających żebrach wsparte na ośmiu filarach, które dzielą kościół na

Wschodnia wieża kościoła Bernardynów. (Najstarsza część kościoła).

it

trzy nawy. W nawach bocznych sklepienia są w części krzyżowo-łukowe, zaś w części kryształowe.

W kościele jest 14 ołtarzów, wykonanych z drze­wa jasionowego i ozdobionych piękną drewnianą rzeźbą. Wysoko nad wielkim ołtarzem w szafie wy­bitej ponsowym aksamitem znajduje się wielka, rzeź­biona z drzewa i pomalowana cudowna figura Ukrzyżowanego Zbawiciela. Za ołtarzem znajduje się chór zakonny, mający piękne stalle. W lewej nawie przy ścianie jest ołtarz ze starożytnym obrazem cudownym Matki Boskiej Budzkiej, przysłanym w r. 1598 z Rzymu przez Klemensa VIII Janowi Pacowi, Wojewodzie Mińskiemu. W kościele jest tylko jedna kaplica Trzech Królów, zbudowana w XVI w. pod wezwaniem św. Florjana. W ołtarzu dokoła obrazu Trzech Królów w szerokiem mosiężnem obra­mieniu znajdują się liczne relikwje.

Z obu stron ołtarza stoją szklane trumny z woskowemi figurami św. Florjana Biskupa w sza­tach pontyfikalnyah i św. Walentego w bogatym ubiorze dworskim. Figury te były przysłane przez jednego z papieżów dla kościoła trynitarskiego Pana Jezusa na Antokolu. W kościele jest kilkanaście nagrobków, z których na szczególną uwagę zasługują:

1) Okazały grobowiec Piotra Wiesiołowskiego zm. w 1556. Pomnik ten z czarnego marmuru w stylu „Odrodzenia" stanął w r. 1634. Na tablicy znać ślad

kuli armatniej, która wpadła do kościoła podczas bombardowania Wilna w r. 1794.

2) Piękny jest pomnik (w lewej nawie) Stani­sława Radziwiłła, Marszałka W. Ks. Lit. zmarłego w r. 1599. Pomnik, wykonany w stylu późnego rene­sansu, ma piękne motywy w rysunku i gustowną całość.

3) Na początku lewej nawy we framudze znaj­duje się mała trumienka marmurowa z napisem, iż jest to pomnik 7-letniego Błogosławionego Szymona Kirelisa, zamordowanego w r. 1597 przez żydów, którzy mu zadali 170 ran.

Zahrystja godna jest uwagi, jako ciekawy za­bytek dawnego budownictwa. Posiada ona łamane kryształowe sklepienie, poczynające się od posadzki marmurowej.

Skarbiec posiada kilka cennych zabytków prze­szłości: 1) Drzwi wiodące do skarbca, kute z żelaza i ozdobione orłami jagiellońskiemi, pogoniami i anio­łami. Drzwi pochodzą z X V wieku. 2) Monstrancja gotycka, darowana kościołowi przez Kazimierza Jagiellończyka. 3) Dwa relikwjarze z kroplą krwi Chrystusa i cząstką drzewa Św. Krzyża. 4) Ornat, kapa i dalmatyka, szyte złotem przez królowę Elżbietę, matkę św. Kazimierza i przez nią ofiarowane. 5) Chorągiew bracka z XVI wieku. 6) Mszał żałobny z X V I wieku w bogatej oprawie.

Oradusy, albo Scala Christi znajdują się w kap­liczce pod dzwonicą z prawej strony bramy kościel­nej. Do kapliczki prowadzą schody marmurowe, zawierające w środku każdego stopnia osadzone pod szkłem relikwje, które pobożni całują wchodząc po stopniach na kolanach. W kapliczce z ołtarzem znajduje się drewniana, naturalnej wielkości figura Chrystusa („Ecce Homo"). Gradusy urządzili w r. 1746 małżonkowie Miłkiewiczowie, którzy tu zostali pogrze­bani. W p. 1746 papież Benedykt XIV przysłał breve, którem ustanowił „nabożeństwo stopni Chry­stusa. “

Kościół św. Michała.

Kościół św. Michała i przy nim klasztor wybu­dował w r. 1596 dla mniszek Bernardynek Hetman Lew Sapieha na miejscu swego pałacu i sam po śmierci (1633) został w sklepie rodzinnym pod koś­ciołem pochowany. Sąsiedztwo ze zborem kalwińskim dawało powód do ustawicznych zatargów. Doszło do tego, że gdy strzała, wypuszczona z łuktf przez kalwina Piekarskiego, utkwiła w obrazie namalowa­nym na facjacie kościoła, inna zaś wpadła do chóru zakonnego, sfanatyzowany tłum zburzył zbór kal­wiński.

W r. 1655 kozacy wpadli do kościoła, wyrz-9

nęli lud, który w nim się schronił, a zamordowawszy w okrutny sposób przełożoną klasztoru, zrabowali kościół i podpalili go. Odbudowano go w r. 1661.

W r. 1866 klasztor został przez rząd rosyjski skasowany, a zakonnice przeniesione do klasztoru św. Katarzyny. W kilkanaście lat potem zamknięto i kościół, ale na skutek starań książąt Sapiehów z rozkazu cara zwrócono go im i pozwolono doko­nać restauracji.

Kościół św. Michała znajduje się w blizkości kościołów św. Anny i. Bernardynów. Niektóre szcze­góły budowy pozwalają przypuszczać, że budowni­czym świątyni był Piotr Dankerts. Na facjacie znaj­dują się malowane na drzewie obrazy Archaniołów:^ Ś.ś. Michała, Gabriela i Rafała. Przed kościołem niewysoka wieża czworoboczna z bramą, wiodącą na dziedziniec kościelny. Na wieży hełm barokowy o wysokiej latarni z wytworną kopułką. Na murze nad bramą znajduje się kop ja obrazu Matki Boskiej Ś-to Michalskiej.

Wewnątrz kościół tworzy jedną hallę; przy­ścienne filary podtrzymują sklepienie beczkowe o wy­stających żebrach.

Ołtarz główny, dzieło rzeźbiarza niemieckiego w X V II w. jest wykonany z marmurów różnobarw­nych i przedzielony gzymsami na pięć kondygnacji.

Inne ołtarze w stylu rococo ze sztucznego marmuru (stucco lustro) pochodzą z połowy XVIII wieku.

W lewym ołtarzu znajduje się słynący cudami obraz Matki Boskiej. Obraz naalowany na deskach dębowych ma wysokości 3 metry, a szerokości 2 m. Matka Boska wyobrażona jest stojąca z Dzieciątkiem Jezus na lewej ręce. U stóp N. Panny klęczą św. Bernard z Sienny i św. Franciszek Seraficki. Obraz okrywa srebrna pozłacana szata, a dwaj aniołkowie podtrzymują koronę rubinami sadzoną.

Obraz ten, jakoby znaleziony na puszczy około r. 1518, najpierw dostał się Bernardynom wileńskim, od których wyprosił go Lew Sapieha i na własnych barkach przeniósł do kościoła św. Michała. W r. 1750 odbyła się niezwykle uroczysta koronacja obrazu dwiema złotemi koronami, które przysłał Papież Benedykt XIV. ;

Na największą uwagę zasługują znajdujące się w kościele pomniki, szczególniej pomnik Lwa Sapiehy, cały marmurowy, z leżącemi postaciami kanclerza i dwóch jego żon: Doroty Firlejówny r Elżbiety Radziwiłłówny. Pomnik w stylu pięknego renesansu jest dziełem Franciszka Krakowianina.

Nad drzwiami zakrystji Znajduje się pomnik Jana Stanisława Sapiehy, Marszałka Lit., syna kanc­lerza, zm. w r. 1637 a przy prawej ścianie pomnik Teodory - Krystyny z Tarnowskich Sapieżyny zm.

w r. 1652. Wysoko na ścianie nagrobek Krzysztofa Sapiehy, Pisarza W. Ks. Lit. zm. w r. 1631.

Pod kościołem jest pięć sklepów grobowych w których złożone ciała znakomicie się zachowały wskutek mumifikacji.

Pod presbiterjum jest grobowiec Sapiehów. Spo­czywają tu zwłoki Lwa Sapiehy, jego żon, synów, synowych, wnuków. W r. 1655 kozacy zrabowali bogate trumny, zaś zwłoki wyrzucili. Zakonnice wróciwszy do Wilna umieściły zwłoki kanclerza w osobnej trumnie, zaś szczątki innych ciał złożyły w jednej skrzyni. W grobowcu zakonnym dobrze się zachowały zwłoki przełożonej Doroty Siedlesz- czyńskiej, umęczonej przez moskali.

Mury poklasztorne obrócone na dom noclegowy i tanie mieszkania zachowały cechy swej staro­żytności.

Kościół Św. Mikołaja.

Kościół ten położony wśród ciasnych uliczek żydowskich, jest najstarszą w Wilnie świątynią chrześ­cijańską. Pierwotnie był tu kościółek drewniany, postawiony w r. 1324 przez kupców i rzemieślników, sprowadzonych przez Giedymina. Dzisiejszy muro­wany kościół wybudowany został w r. 1440 dla Franciszkanów przez Hawnula, Namiestnika Wileó-

skiego. Był on w stylu gotyckim, jak świadczy o tern facjata. W r. 1812 Francuzi zajęli go na magazyn i ogromnie zanieczyścili. Kościółek ani nazewnątrz, ani wewnątrz nic osobliwego nie przedstawia. Skle­pienie z wystającemi żyłami opiera się na ozterech filarach ośmiobocznych. W ołtarzu w zepsutym sty­lu włoskim jest obraz Św. Mikołaja. Kościołem wła­dają Litwini i nauki i śpiewy odbywają się w nim po litewsku.

Kościół Św. Krzyża (Bonifratrów).

Mały ten kościółek znajduje się przy placu Na­poleońskim, w miejscu, gdzie za Olgierda, Namiest­nik Litewski Gasztold osadził w drewnianym klasz­torze pierwszych w Wilnie Franciszkanów, W roku 1345 motłoch, podburzony przez kapłanów pogań­skich, klasztorek zburzył, a zakonników wymordo­wał. Według podania na miejscu męczeństwa wytrysnęło źródełko, które ujęte w studzienkę dotąd w kościele się znajduje. W r. 1543 Paweł książę Holszański biskup wileński wymurował na tern miejscu kościółek Św. Krzyża, jak świadczy o tern napis na tablicy wmurowanej w ścianie plebanji w dziedzińcu.

W r. 1635 biskup wil. Abraham Wojna osadził w klasztorze przy kościółku sprowadzonych przez

w r. 1652. Wysoko na ścianie nagrobek Krzysztofa Sapiehy, Pisarza W. Ks. Lit. zm. w r. 1631.

Pod kościołem jest pięć sklepów grobowych . w których złożone ciała znakomicie się zachowały

wskutek mumifikacji.Pod presbiterjum jest grobowiec Sapiehów. Spo­

czywają tu zwłoki Lwa Sapiehy, jego żon, synów, synowych, wnuków. W r. 1655 kozacy zrabowali bogate trumny, zaś zwłoki wyrzucili. Zakonnice

. wróciwszy do Wilna umieściły zwłoki kanclerza W osobnej trumnie, zaś szczątki innych ciał złożyły w jednej skrzyni. W grobowcu zakonnym dobrze się zachowały zwłoki przełożonej Doroty Siedlesz- czyńskiej, umęczonej przez moskali.

Mury poklasztorne obrócone na dom noclegowy i tanie mieszkania zachowały cechy swej staro­żytności.

Kościół Św. Mikołaja.

Kościół ten położony wśród ciasnych uliczek żydowskich, jest najstarszą w Wilnie świątynią chrześ­cijańską. Pierwotnie był tu kościółek drewniany, postawiony w r. 1324 przez kupców i rzemieślników, sprowadzonych przez Giedymina. Dzisiejszy muro­wany kościół wybudowany został w r. 1440 dla Franciszkanów przez Hawnula, Namiestnika Wileń-

skiego. Był on w stylu gotyckim, jak świadczy o tern facjata. W r. 1812 Francuzi zajęli go na magazyn i ogromnie zanieczyścili. Kościółek ani nazewnątrz, ani wewnątrz nic osobliwego nie przedstawia. Skle­pienie z wystającemi żyłami opiera się na ozterech filarach ośmiobocznych. W ołtarzu w zepsutym sty­lu włoskim jest obraz Św. Mikołaja, Kościołem wła­dają Litwini i nauki i śpiewy odbywają się w nim po litewsku.

Kościół Św. Krzyża (Bonifratrów).

Mały ten kościółek znajduje się przy placu Na­poleońskim, w miejscu, gdzie za Olgierda, Namiest­nik Litewski Gasztold osadził w drewnianym klasz­torze pierwszych w Wilnie Franciszkanów. W roku 1345 motłoch, podburzony przez kapłanów pogań­skich, klasztorek zburzył, a zakonników wymordo­wał. Według podania na miejscu męczeństwa wytrysnęło źródełko, która ujęte w studzienkę dotąd w kościełe się znajduje. W r. 1543 Paweł książę Holszański biskup wileński wymurował na tern miejscu kościółek Św. Krzyża, jak świadczy o tern napis na tablicy wmurowanej w ścianie plebanji w dziedzińcu.

W r. 1635 biskup wil. Abraham Wojna osadził w klasztorze przy kościółku sprowadzonych przez

siebie z Krakowa Bonifratrów, którzy urządzili tu szpital dla obłąkanych i zarządzali nim do r. 1843. Kościół Św. Krzyża, wybudowany w stylu baroko­wym, ma od frontu dwie wieżyczki i na facjacie nad kruchtą kopię cudownego obrazu Matki Boskiej.

Wnętrze kościoła zachowało wygląd starożytny pomimo odnowienia dokonanego w r. 1906. Z pra­wej strony jest studzienka z wodą źródlaną, której lud przypisuje własności lecznicze w chorobach oczu. W wielkim ołtarzu barokowym znajduje się spory, słynący cudami krzyż z figurą Zbawiciela, a niżej cudowny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus, okryty srebrną wyzłacaną szatą. Pochodzenie obrazu nie jest znane.

Kościół Św. Katarzyny.

Kościół Św. Katarzyny znajduje się przy ul. Wileńskiej, zaś wejście do klasztoru Panien Bene­dyktynek jest od zaułka Św. Ignacego. Benedyktyn­ki przybyły do Wilna w r. 1622 i tu przy pomocy magnatów litewskich, szczególniej Jana Karola Chod­kiewicza wybudowały kościół i klasztor, które zosta­ły spalone przez moskali w r. 1655. Wtedy kilka Benedyktynek poniosło śmierć męczeńską broniąc swej czystości przed żołdakami.

Zakonnice odbudowały klasztor i piękny koś­

ciół, który poświęcono w r. 1703 pod wezwaniem Św. Katarzyny.

Kościół wybudowany jest według systemu hal- lowego z absydą ołtarzową w stylu rococo, od fron­tu wznoszą się dwie wysmukłe wieże przykryte sty­lo wemi ko pułkami. Facjata ma wśród ornamentów po­sągi świętych, herby fundatorów i napisy na wstę­gach.

Z boku kościoła przybudowana jest kaplica Opatrzności w kształcie stylowej ośmiobocznej ro­tundy z piękną kopułą i latarnią. Wnętrze świątyni ma jedną hallę o Wysokiem i śmiało rzuconem skle­pieniu, które opiera się wprost na przyściennych fi­larach. Całą absydę w presbiterjum zdobią Ipiękne sztuczne marmury, które stanowią oprawę trzech ołtarzów. %

Kościół Św. Katarzyny zasługuje na szczególną uwagę miłośników sztuki ze względu na to, iż wszyst­kie 15 obrazów w ołtarzach są arcydziełami znako­mitego Szymona Czechowicza. Szczególnie wielkich zalet jest duży obraz znajdujący się w W. Ołtarzu i przedstawiający zaślubiny Św. Katarzyny z Dzie­ciątkiem Jezus.

W kościele są pomniki: Jerzego i Elżbiety Wołłowiczów, zm. w r. 1769 i zmarłej w r. 1863 patrjotki Antoniny z Sulistrowskich Śniadeckiej, sy­nowej Jędrzeja Śniadeckiego, która za sprawę Konar-

skiego, była w r. 1840 więziona w klasztorze Bene­dyktynek.

Kaplica Opatrzności Boskiej ma piękny ołtarz z obrazem Ukrzyżowanego Zbawiciela, pędzla Cze­chowicza.

Kościół Św. Jerzego.Kościół św. Jerzego znajduje się na wzgórzu

przy ul. Śniadeckich, gdzie jakoby w końcu XIV w. obozem stali Krzyżacy, a za Zygmunta-Augusta by­ła puszkarnia. Cała ta miejscowość należała do Ra­dziwiłłów. W .'r. 1506 Mikołaj Radziwiłł, Wojewoda Wil. i Kanclerz W. Ks. Lit. na pamiątkę zwycięztwa nad tatarami pod Kłeckiem wybudował na tein wzgórzu kościół pod wezwaniem. N. P. Maryi Śnież­nej i Św. Jerzego, a przy nim w klasztorze osadził Karmelitów. W r. 1798 Biskup Kossakowski usu­nąwszy z klasztoru zakonników, przeniósł doń semi- narjum djecezjalne, dotąd tu istniejące.

Kościół Sw. Jerzego prostej architektury stoi w głębi cmentarza i ma ztyłu ciężką wieżę czworo­boczną. Wnętrze świątyni hallowe. W presbiterjum na bocznych ścianach znajdują się malowane „al fresco" portrety Zygmunta III, Mikołaja Radziwiłła ■ jego żony Barbary, oraz Jerzego Radziwiłła. W ołtarzu Św. Filomeny, w ozdobnej trumnie prze­chowują się relikwje Św. Teresy i innych świętych*

<

Kościół W niebowstąpienia (M isjonarzów ).

Kościół Wniebowstąpienia był wybudowany przez Teofila Platera, Wojskiego Inflanckiego i po­święcony w r. 1730 na wyniosłości, zwanej „Górą Zbawicielau przy ul. Subocz. Jednocześnie z kościo­łem stanął klasztor, w którym osadzono sprowadzo­nych do Wilna Misjonarzów. W r. 1812 kościół i klasztor spustoszyli Francuzi, a w r. 1839 klasz­tor był obrócony na więzienie, w którym trzymano niektórych uczęstników spisku Konarskiego. W roku 1844 kościół zamknięto po ogołoceniu go ze wszyst­kich ozdób i dopiero w r. 1862 został ponownie otwarty.

Zbudowany w stylu pięknego baroku i posia­dający dwie dziwnie lekkie i strzeliste wieże, koś­ciół góruje nad miastem. Wnętrze ma trzy nawy

'O sklepieniach beczkowych; nawa główna jest zna­cznie wyższa od bocznych.

W Wielkim ołtarzu jest obraz Wniebowstąpie­nia Pańskiego, wykonany przez Majeranowskiego. Na bocznej ścianie znajduje się portret fundatorki stowarzyszenia Sióst Miłosiernych, Ludwiki de Grass z towarzyszkami. Na filarze napis na tablicy mar­murowej świadczy, że złożono tu serce Józefa Sa­piehy, Biskupa-Koadjutora wileńskiego.

5w (Wniebow

stąpienia).

Kościół Serca Jezusow ego. (W izytek)

Kościół był założony przez króla Augusta II w' r. 1717 dla sprowadzonych do Wilna wizytek i poświęcony w 1737. Kościół i klasztor znajdują się w pięknej miejscowości na krańcu miasta w bliz- kości kościoła Misjonarzów. Kościół odwiedzali kró­lowie August II, Stanisław August, Car Paweł I. W r. 1864 z rozkazu Murawjewa Wizytki zostały wygnane i wyjechały do Wersalu. Ich klasztor od­dano sprowadzonym z Moskwy mniszkom prawos­ławnym. Dopiero w r. 1920 kościół stał się znowu własnością katolików, zaś dó klasztoru powróciły wizytki w liczbie dziewięciu.

Kościół Serca Jezusowego zbudowany w stylu barokowym znajduje się na obszernym cmentarzu, otoczonym murem, w którym jest brama, zbudowa­na przez Teodora Narbutta, znanego potem historyka. Wewnątrz kościoła przetrwały dawne prześliczne oł­tarzowe kolumny, a także malowidła ścienne w pod­stawie kopuły, przedstawiające: Św. Józefa, św. Bar­barę, św.^Elżbietę i św. Małgorzatę. Z siedmiu obra­zów Czechowicza, które tu niegdyś były, wróc.ły do kościoła obrazy: Nawiedzenie, Chrystus‘ukrzyżo­wany, św. Jan Ewangielista i św. Józefa.

Kościół św . Bartłomieja.Kościół znajduje się na Zarzeczu. W r. 1644 Ja-

kóbProniewicz-Załamaja wybudował tu dla Kanoników Regularnych od Pokuty drewniany klasztorek i kóś- ciołek, który wkrótce spalił się. Odbudował go w r. 1664 Jan Rajski, od którego nazwiska ta miej­scowość otrzymała nazwę „Rajskiej góry“ Gdy i ta świątyńka spłonęła, zakonnicy w r, 1788 wybudo­wali tu oratorium, które w r. 1824 przebudowano na kościół i dopiero w r. 1881 wzniesiono od frontu wieżyczkę. Kościółek nie odznacza się ani architekturą, ani ozdobnością i nic godnego uwagi nie przedstawia.

Kościół N. P. Maryi Pocieszenia (Augustjanów )Kościół znajduje się przy ul. Sawicz. Wybudo­

wali go Augu8tjanie w r. 1768. Przy kościele był ich klasztor, który Uniwersytet kupił od nich w r. 1803 na pomieszczenie seminarjum głównego, zaś od r. 1833 do r. 1842 mieściła się tu Akademja Duchotma.

W r. 1812 Francuzi zajęli kościół na magazyn i poczynili znaczne spustoszenia.

W roku 1843 rząd rosyjski zabrał kościół i przerobił go na cerkiew prawosławną św. Andrzeja. Po odzyskaniu Wilna przez Polaków w r. 1919 kościół został zwrócony katolikom.

Zbudowany w stylu „odrodzenia1* kościół po­siada jedną wysmukłą o 4 piętrach wieżę, a we* wnątrz trzy nawy, przedzielone arkadami. Rosjanie usunęli chór organowy i ambonę, to też dziś wnętrze kościoła świeci pustkami i przedstawia się ubogo. Większość obrazów, które niegdyś zdobiły świątynię, po jej zamknięciu przeniesiono do kościoła św. Jana.

Kościół św. Trójcy.

Mały ten kościółek znajduje się w linji domów przy ul. Dominikańskiej. Istniał on już w XVI w. bo Zygmunt I w r. 1536 założył przy nim szpital, na którego utrzymanie przeznaczył dochód „mostowe* z zielonego mostu. Na pocz. X IX w. proboszczami byli profesorowie uniwersytetu, między innymi sławny astronom Marcin Poczobut. W r. 1821 rząd moskiew­ski zabrał kościół i przerobiwszy go na cerkiew Zwiastowania, oddał zarządowi poczty, a od r. 1838 zarządowi wojskowemu. W 1848 przerobiono ją zupeł­nie, tak że utraciła dawny wygląd. Po wyzwoleniu Wilna w r. 1919 kościół św. Trójcy wrócono katoli­kom. Proboszcz kościoła św. Ducha ks. Kulesza dokonał restauracji, a biskup wileński poświęcił od­zyskaną świątynię w lutym 1920 r. Władze duchowT- ne oddały kościół do użytku konferencji Pań św. Wincentego A Paulo.

Kościół ma od frontu dwie niewysokie czworo­boczne wieże przykryte zielonemi kopułami. W e­wnątrz ustawiono 3 ołtarze barokowe.

Kościół Wszystkich Świętych (Karmelitów).Kościół położony przy ul. Rudnickiej, również

•

3ak klasztor przy nim, założył w r. 1620 dla Karme­litów Wojciech Chludzióski, a poświęcił w r. 1631 biskup Wojna. W r. 1812 Francuzi zajęli kościół na skład wozów.

Kościół w stylu baroka dawniej był oddzielony od ulicy murem, który w r. 1880 zastąpiono kratą żelazną. Przy facjacie ozdobionej posągami SS. Elja- sza i Elizeusza znajduje się dość okazała dzwonnica o 5 kondygnacjach. Trzy nierównej wysokości nawy są przedzielone czworobocznemi filarami. Wnętrze świątyni barokowe ze sztucznemi marmurami, złoce­niami, malowanemi posągami i aniołkami, posiada dziesięć barokowych ołtarzy i dwie kaplice. Kościół wskutek nieumiejętnej restauracji wnętrza w r. 1904 został zeszpecony.

Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła.

Piękny ten kościół znajduje się w malowniczej miejscowości na Antokolu, w miejscu, gdzie jakoby była niegdyś pogańska świątynia Mildy (bogini mi-

łości). Już za czasów Jagiełły był tu kościółek drew­niany, który się spalił w r. 1594, również jak wybu­dowany na jego miejscu przez ks. Korkonosa koś­ciółek, który spłonął w r. 1625.

Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła.

Michał-Kazimierz Pac, Hetman W. Lit., gdy mu groziło niebezpieczeństwo od zbuntowanego wojska, ślubował, iż wybuduje okazałą świątynię, jeślv||>

Bóg uratuje. Jakoż wierny sługa przewiózł swego pana na czółnie przez Wilję w bezpieczne miejsce, W r. 1668 Hetman rozpoczął, nie żałując kosztów, budowę kościoła według planu Architekta Jana Zaora i pod kierunkiem luceóskiego, budowniczego Fregdia- nusa. Ozdobienie wnętrza Pac powierzył sprowadzonym artystom-rzeźbiarzom włoskim Piotrowi Peretti z Me- djolanu i Janowi Marja Galii z Rzymu, oraz malarzowi Rzymianinowi Marcinowi de Altamonte. Siedm lat trwała praca artystów. W r. 1701 biskup Brzostowski konsekrował kościół. W r. 1702 fundator wybudował przy nim obszerny klasztor dla Kanoników Latera- neńskich. Hetman Pac umarł d. 4-go września 1682 r. i na własne żądanie został pochowany w krypcie pod progiem’ kościoła, zamkniętej płytą kamienną z napisem „Hic jacet peccator* (Tu leży grzesznik). Gdy piorun strzaskał ową płytę, Kanonicy Latera- neóscy, umieścili przy drzwiach kościelnych tablicę pamiątkową.—W roku 1796 r. rzeźbiarz Jan* Barętto z Mikołajem Piano odnowili kościół i rozpoczęli bu­dowę nowego w. ołtarza, ale jej nie dokończyli. Osta­tecznej restauracji dokonano w r. 1902 pod dozorem osobnej komisji.

Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła zbudowany jest na. wzór kościoła watykańskiego w stylu przejściowym od renesansu do baroka i uwieńczony piękną kopułą renesansową z latarnią.

Na facjacie nad wielkim oknem między sześciu kolumnami znajduje się napis: „Regina pacis funda nos in pace* (Królowo pokoju, utwierdzaj nas w spo­koju). Jest to gra słów w celu upamiętnienia naz­wiska fundatora.

Na lewej zewnętrznej ścianie znajdował się za szkłem wielki obraz, przedstawiający morową zarazę w Wilnie w r. 1710. Cenną tę pamiątkę usunięto i zastąpiono innem lichem malowidłem.

Cmentarz dokoła jest otoczony murem z basz- \ tami na rogach, co nadaje mu wygląd kastelu. Nade

drzwiami prawej baszty znajduje się nagrobkowa ta-; blica Jana Kantego Chodaniego, profesora Uniwer- stytetu wileńskiego.

Kościół o trzech nierównej wysokości nawach ma ściany, arki, sklepienie i wnętrze kopuły pokry­te przeszło 2-ma tysiącami artystycznych gipsatur, tworzących pełną harmonji zachwycającą całość i stanowiących dla artystów niewyczerpane źródło motywów i wzorów. W wielkim ołtarzu znajduje się jeden z najlepszych obrazów Śmuglewicza, przedsta­wiający pożegnanie Św. Piotra ze Św. Pawłem.

W lewym ołtarzu przy kratkach w niszy stoi cudowna figura P. Jezusa Madryckiego, przeniesiona tu z zabranego na cerkiew w r. 1864 kościoła Pana Jezusa na Antokolu. Figura ta, dar papieża Inocen- tego XII (r. 1700) naturalnej wielkości, z drzewa

Bóg uratuje. Jakoż wierny sługa przewiózł swego pana na czółnie przez Wilję w bezpieczne miejsce. W r. 1668 Hetman rozpoczął, nie żałując kosztów, budowę kościoła według planu Architekta Jana Zaora i pod kierunkiem luceóskiego, budowniczego Fregdia- nusa. Ozdobienie wnętrza Pac powierzył sprowadzonym artystom-rzeźbiarzom włoskim Piotrowi Peretti z Me- djolanu i Janowi Marja Galii z Rzymu, oraz malarzowi Rzymianinowi Marcinowi de Altamonte. Siedm lat trwała praca artystów, W r. 1701 biskup Brzostowski konsekrował kościół. W r. 1702 fundator wybudował przy nim obszerny klasztor dla Kanoników Latera- neóskich. Hetman Pac umarł d. 4-go września 1682 r. i na własne żądanie został pochowany w krypcie pod progiem* kościoła, zamkniętej płytą kamienną ż napisem „Hic jacet peccator“ (Tu leży grzesznik). Gdy piorun strzaskał ową płytę, Kanonicy Latera- neóscy, umieścili przy drzwiach kościelnych tablicę pamiątkową.—W roku 1796 r. rzeźbiarz Jan Karetto z Mikołajem Piano odnowili kościół i rozpoczęli bu­dowę nowego w. ołtarza, ale jej nie dokończyli. Osta­tecznej restauracji dokonano w r. 1902 pod dozorem osobnej komisji.

Kościół ŚŚ. Piotra i Pawła zbudowany jest na. wzór kościoła watykańskiego w stylu przejściowym od renesansu do baroka i uwieńczony piękną kopułą renesansową z latarnią.

Na facjacie nad wielkim oknem między sześciu kolumnami znajduje się napis: „Regina pacis funda nos in pacett (Królowo pokoju, utwierdzaj nas w spo­koju). Jest to gra słów w celu upamiętnienia naz­wiska fundatora.

Na lewej zewnętrznej ścianie znajdował się za szkłem wielki obraz, przedstawiający morową zarazę w Wilnie w r. 1710. Cenną tę pamiątkę usunięto i zastąpiono innem liehem malowidłem.

Cmentarz dokoła jest otoczony murem z basz- \ tami na rogach, co nadaje mu wygląd kastelu. Nade

drzwiami prawej baszty znajduje się nagrobkowa ta-; blica Jana Kantego Chodaniego, profesora Uniwer- stytetu wileńskiego.

Kościół o trzech nierównej wysokości nawach ma ściany, arki, sklepienie i wnętrze kopuły pokry­te przeszło 2-ma tysiącami artystycznych gipsatur, tworzących pełną harmonji zachwycającą całość i stanowiących dla artystów niewyczerpane źródło motywów i wzorów. W wielkim ołtarzu znajduje się jeden z najlepszych obrazów Smuglewicza, przedsta­wiający pożegnanie Św. Piotra ze Św. Pawłem.

W lewym ołtarzu przy kratkach w niszy stoi cudowna figura P. Jezusa Madryckiego, przeniesiona tu z zabranego na cerkiew w r. 1864 kościoła Pana Jezusa na Antokolu. Figura ta, dar papieża Inocen- tego XII (r. 1700) naturalnej wielkości, z drzewa

rzeźbiona, malowana, ma prawdziwe czarne włosy, spa­dające na ramiona. Szata czerwona, a na piersiach szkaplerz trynitarski, który zakonnicy wdziewali na wykupionych z niewoli tureckiej jeńców.

Ołtarz z prawej strony przy kratkach zwał się zawsze „ciemnym" od starego bardzo obrazu Ukrzy­żowanego Chrystusa. Hetman Pac miał ten obraz we

wszystkich swoich wyprawach i przed nim odprawia­no mszę obozową; wreszcie Hetman umieścił go w oł­tarzu „ciemnym“ polecając obraz opiece Kanoników Lateraneńskich.

Nie uszanowano atoli woli fundatora i przy od­nawianiu kościoła w r. 1902 cenną tę pamiątkę usunię­to z ołtarza i wzamian postawiono wcale nie piękną figurę św. Franciszka, patrona ówczesnego probosz­cza. Obraz podziurawiony kulami tureckiemi obecnie jest zawieszony na ścianie w presbiterjum. Powinien on wrócić na dawne swe miejsce.

W lewej nawie przy ścianie znajduje się bardzo piękny, ozdobiony artystyczną sztukator ją ołtarz z ob ­razem Matki Boskiej Łaskawej, kruszącej strzały mo­rowej zarazy. Obraz sprowadził z Włoch w r. 1653 biskup Jerzy Tyszkiewicz w czasie grasującego w Wil­nie morowego powietrza.

Na ścianie w presbiterjum zawieszony jest ob­raz św. Magdaleny de Pazzis, przysłany z Rzymu

*Michałowi Pacowi, który uważał Świętą za krewną. Piękna ambona ma kształt łodzi Piotrowej, również jak żyrandol kryształowy.

Kościół posiada nieco pamiątek po Hetmanie Pacu, między innemi jego portret, dwa olbrzymie litaury, czyli kotły miedziane zdobyte na Turkach w wyprawie Chocimskiej, wielką kasę wojskową z an- tabami, zamkami wewnętrznemi i malowidłami. Cho-

»

lągiew Bractwa Pięciu Ran Chrystusowych, przysła­ną w r. 1647 przez Papieża Urbana VIII, staroświe­cką kosztowną monstrancję, ornaty,gobelin, dywany tureckie i inne pamiątki.

Kościół Pana Jezusa (Trynitarzy).

Na Antokolu za kościołem ŚŚ. Piotra i Pawła, o 2 wiorsty za miastem znajduje się kościół Pana Jezusa, fundowany wraz z klasztorem Trynitarzy w r. 1694-1717 przez księcia Jana Kazimierza Sapie­hę, Hetmana W. Ks. Lit. W r. 1812 kościół został zrabowany przez Francuzów, zaś w r. 1864 przero­biono go na cerkiew prawosławną Św. Mikołaja Ar­chanioła, a klasztor zamknięto. Po wyzwoleniu Wil­na przez wojska Polskie w r. 1919 kościół zwrócono katolikom.

Kościół P. Jezusa, zbudowany na wzór Tryni- tarskiego kościoła Św. Karola w Rzymie, w ośmio- bok, posiada wysoką i obszerną kopułę. Nad wejściem znajduje się sztukaterja, wyobrażająca anioła błogo­sławiącego Trynitarza i wykupionego przezeń jeńca.

Wnętrze jest formy okrągło-ośmiościennej, oz­dobione gipsaturami. Było tu siedm ołtarzów, o 4-eh filarach każdy. Moskale usunęli ołtarze, ale pozostały ich obramienia. W W. Ołtarzu była słynąca cudami, przysłana przez Papieża Inocentego X II drewniana figura Zbawiciela, którą po zabraniu świątyni prze-

niesiono do kościoła Św. Piotra i Pawła. Usunięto wtedy i pomnik Aleksandra Ks. Sapiehy, Marszałka W. Ks. Lit., syna fundatora.

Kościół św. Rafała.

Kościół Św. Rafała (na lewo most Zielony).

Kościół św. Rafała na Śnipiszkach, tuż za Zie­lonym mostem, założony został w r. 1703 przez Mi­chała Koszyca, Pisarza Ziemsk. Lit. dla Jezuitów, któ­rzy wybudowali przy nim klasztor. Ten ostatni, rów­nież jak kościół, w r. 1775 przeszły we władanie Pi-

jarów, którzy w r. 1792 sprzedali zabudowania klasz­torne na koszary wojskowe.

W r. 1832 rząd moskiewski zamknął kościół i urządził w nim skład różnych rzeczy, to też gdy wreszcie odzyskano kościół, wymagał on gruntownej restauracji.

Kościół zbudowany w stylu jezuickim ma na facjacie dwie wieże barokowe. Wnętrze barokowe o trzech nawach, przedzielonych czworobocznemi fi­larami i arkadami. W Wielkim Ołtarzu znajduje się obraz Czechowicza, przedstawiający Św. Rafała Ar­chanioła, który wobec‘ Tomasza i jego rodziny wzno­si się ku niebiosom. *

Kościół ŚŚ. Jakóba i Filipa.«

Kościół ŚŚ. Jakóba i Filipa przy placu Łuki- skim i klasztor przy nim były wybudowane z drze­wa w r. 1624 przez Jerzego Lita wora Chrepto wieża, wojewodę mścisławskiego. Drewniany ten kościół spa­lił się w pożarze, który w r. 1655 wznieciły wojska Kniazia Chowańskiego. Dzisiejszy kościół wybudowali Dominikanie w r. 1794. W r. 1812 Francuzi urządzili w nim lazaret.

Kościół z dwiema wieżami wybudowany jest w stylu jezuickiego płasko-pilastrowego baroka i ma nade drzwiami malowaną alfresco kopję cudownego obrazu Matki Boskiej, który znajduje się wt kościele.

Wnętrze kościoła jest liallowe o nadzwyczaj śmiałem sklepieniu, które, będąc szerokiem prawie na 30 metrów wspiera się tylko na bocznych ścianach.

W Wielkim ołtarzu znajduje^się słynący cuda-

Kościół ŚŚ. Jakóba i Filipa.

mi obraz Najśw* Panny, zwanej Łukiską z Dzieciąt­kiem Jezus, w srebrnej pozłacanej szacie z koroną.

Obraz ten został przewieziony w r. 1649 z Rusi

przez Macieja Korwin-Gosiewskiego, Generała arty- lerji Lit. i przechowywał się w jego dworze w Łoz- dziejach, zkąd, gdy zaczął słynąc cudami, przewie­ziono go do Kościoła Ś. Jakóba w Wilnie.

W bocznych ołtarzach są obrazy: Srnuglewicza ' —Św. Jakob i Lampiego— Chrystus błogosławiący

dzieci. \W jedynej kaplicy przechowuje się zniszczona

figura Św. Jacka, zdjęta z jego pomnika na Pohu­lance (Ob. Figura Św. Jacka).

Kościół Św. Stefana. ». *

Niewielki ten kościółek znajduje się przy końcu ul. Św. Stefańskiej w pobliżu toru kolejowego. Jest on prostej budowy i nic godnego uwagi nie przed­stawia, za wyjątkiem starego obrazu Św. Andrzeja Boboli.

Kościół został założony w r. 1600 przez Jezuitę ks. Wysockiego, który wybudował przy nim niewiel­ki szpital św. Łazarza. W r. 1737 ks. Jan Turczyno- wicz założył przy kościele, i św. Stefana Zgromadzenie panien Marjawitek, które opiekowały się neofitkami- żydówkami.

W r. 1794 kościół bardzo ucierpiał podczas bombardowania Wilna. Marjawitki odnowiły go ze składek.

CERKWIE PRAWOSŁAWNE.Cerkiew Św. Mikołaja.

Cerkiew św. Mikołaja przy ul. Wielkiej została założona w X IV w. przez Juljannę, drugą żonę Ol­gierda. Pożary znacznie ją uszkodziły, ale odbudo­wał ją w r. 1514 Konstanty Książę Ostrogski, Het­man Lit. W r. 1609 cerkiew oddano Unitom, którzy władali nią do r. 1827.

Z rozkazu Murawjewa zburzono domy zasłania­jące cerkiew od ulicy i dano kratę żelazną.

Cerkiew św. Mikołaja, zbudowano w stylu go- tycko-bizantyjskim, ma lekką wieżycę. W r. 1863 przybudowano na pamiątkę Murawjewa kaplicę św. Michała Archanioła z piękną wyzłacaną kopułą. W kaplicy jest wielki obraz mozajkowy św. Michała Archanioła, wykonany w Petersburskiej Akademji Sztuk pięknych.

Cerkiew i monaster Św. Ducha.

Cerkiew św. Ducha i monaster przy niej wybu­dowało w r. 1597 bractwo św. Trójcy za zezwole­niem króla. W r. 1638 w miejscu dawnej drewnia­nej stanęła cerkiew murowana, która jednak spaliła s ie ' w r. 1749. Ostatnio odbudowano ją dopiero

w r. 1873. Cerkiew św. Ducha jest jedyną w Wilnie, która nigdy w posiadaniu Unitów nie była. Znajdu­je się ona w głębi cmentarza przy ul. Ostrobram­skiej przed kościołem św. Teresy i odznacza się pro­stą budową o dwóch frontowych wieżyczkach z zier łono malowanemi kopułami; ciężka czworoboczna dzwonnica stoi tuż za cerkwią.

Wewnątrz cerkwi przed „ikonostasem* jest wejście do podziemnej kaplicy, w której w bronzo- •frym grobowcu znajdują się pod szkłem przykryte złotogłowiem zwłoki męczenników wschodniego ob­rządku: ŚŚ. Jana, Eustachego i Antoniusza. Pod tym grobowcem w r. 1868 pogrzebano znanego renegata, Metropolitę Józefa Siemaszkę.

9

Cerkiew i monaśter Św. Trójcy.

Cerkiew ta znajduje się przy ul. Ostrobram­skiej i stanęła na miejscu, gdzie za czasów pogańskich tracono przestępców. Tu w r. 1347 powieszono na dębie trzech dworzan Olgierda Jana, Antonjusza i Eustachego za przyjęcie chrześcijaństwa według wschodniego obrządku.

Juljanna, żona Olgierda postawiła na miejscu ich męczeństwa drewnianą cerkiewkę. Książe Kon­stanty Ostrogski w r. 1514 zastąpił ją dziś istniejącą cerkwią murowaną. Data założenia monasteru nie jest

wiadomą, ale istniał on już przy końcu X V w. W r. 1608 z rozkazu Zygmunta III cerkiew i mona- ster oddano Bazyljanom, a jednym z ich przełożo nych był św. Jozafat Kuncewicz. W r. 1812 klasz­tor został zajęty na szpital wojskowy,, w którym większość chorych Francuzów wymarła ż głodu i niedozoru. •

W r. 1825 w klasztorze Bazyljanów więziono Filaretów, między innymi Adama Mickiewicza, w tych że murach więziono również w r. 1838 Szymona K o­narskiego z towarzyszami i. stąd poszedł on ńa śmierć d. 27 lutego 1839 r. Po skasowaniu Bazylja­nów ich kościół zabrano na cerkiew, a w murach klasztornych od r. 1845 mieściło się prawosławne

‘ „litewskie Seminarjum“Cerkiew św. Trójcy znajduje się w dziedzińcu,

na który z ulicy Ostrobramskiej wiedzie brama w sty- v lu „odrodzenia,** za nią znajduje się druga głęboka

brama, która zachowała swój wygląd starożytny. Dziedziniec z dwóch stron otaczają mury poklasztor- ne. Można twierdzić, że okno w celi Mickiewicza („Konrada*) jest na piętrze ostatnie przy murze, od­dzielającym dziedziniec od ulicy Ostrobramskiej. Cerkiew pod względem architektonicznym nie przed­stawia nic osobliwego. — Wewnątrz zachowały się obrazy Smuglewicza, mianowicie: Zbawiciel, ŚŚ. Piotr

i Paweł, św. Onufry, św. Bazyli, św. Makrena i św. Mikołaj.

W „ikonostasie* w bogatych ramach do inwa­zji Niemców, znajdował się czczony przez prawosła­wnych, jako cudowny, obraz matki Boskiej Odigitrii, w srebrnej pozłacanej szacie z XIV w. ale przerobio­nej w r. 1816. Obraz ten, malowany na deskach, jest według podania dziełem św. Łukasza Ewangeli­sty i przywieziony został do Wilna w r. 1494 przez Helenę, córkę cara Iwana III, a żonę Aleksandra Jagiellończyka. -

W cerkwi jest kilka pomników, między innemi piękny okaz renesansu — nagrobek burmistrza wi­leńskiego Ofanasja Bragi, zm. w r. 1576.

Przy lewej ścianie znajduje się wielka tablica grobowa zmarłych w połowie XVIII w. sióstr Jeleń- skich, z których jedna była przełożoną klasztoru pp. Bazyljanek. Na tablicy wyryty napis ^polski i wiersz głoskami słowiańskie mi.

Po wyzwoleniu przez wojska polskie Wilna w r. 1919 w murach poklasztornych mieści się gim­nazjum białoruskie, w którem niewielu jest uczniów białorusinów, za to sporo żydów.

Cerkiew św . Paraskewy (Piatnicka).

Mała ta cerkiew znajduję się przy ul. Wielkiej. Według bałamutnego podania miała ją wybudować

Marja, żona Olgierda w r. 1345 na miejscu'świątyni Ragutisa, bożka pijaństwa. Oczywiście niema w tern

' słowa prawdy gdyż taki bożek nie istniał, a zresztą kapłani pogańscy nie pozwoliliby przerobić swoją świątynię na cerkiew.

Prawdopodobnie stanęła ona znacznie później. W r. 1708 car Piotr Wielki ochrzcił w tej cerkiew­ce . murzyna Hanibala, dziada poety Puszkina*: W r. 1611 oddano ją unitom, którzy wcale o nią nie dbali i nie podtrzymywali, tak że w X IX w. była to ruina z zapadłem sklepieniem i w takim stanie, ukryta w dziedzińcu domu przetrwała do r. 1864. Z rozkazu Murawjewa dom zburzono, a cer­kiewkę odbudowano na nowo, nie uwzględniając daw-

/

nego wyglądu.Na zewnętrznej jej ścianie wmurowano trzy ta­

blice, z wyrytemi napisami: bajeczkę o Ragutiśie, o ochrzczeniu Hanibala i o odbudowaniu cerkwi w 1865 r.

M etropolitalny Sobór Przeczystej Bogarodzicy.Sobórna ta cerkiew znajduje się na Zarzeczu

nad Wilenką. Założyła ją według podania w r. 1346 Juljanna, żona Olgierda i po śmierci była w niej pogrzebana.

W r. 1416 Witold utworzył dla Litwy i Rusi

osobną metropolję. Pierwszym metropolitą był Grze­gorz Cemblan, a potem św. Makary. Wtedy to so­bór Przeczystej uczyniono metropolitalnym.

W r. 1609 Metropolita Ign. Pociej w tej cerkwi ogłosił unję i odmówił modlitwę za papieża. W r. 1794 podczas bombardowania Wilna sobór ten tak znacznie ucierpiał, iż musiano go zamknąć. W r. 1808 cesarz Aleksander I oddał cerkiew Uniwersytetowi Wil., który w jej murach urządził teatr anatomiczny, kli­nikę i muzeum weterynaryjne. Po zamknięciu Aka- demji Medyko-Chirurgicznej, gmach byłej cerkwi obrócono na koszary wojskowe, a później mieści­ła się tu kuźnia miejska. W r. 1864—68 z rozkazu* Murawjewa odbudowano sobór według projektu akademika Riezanowa.

Sobór Przeczystej, wybudowany w stylu gruziń­skim, jest jedną z piękniejszych cerkwi wileńskich, chociaż w niczem nie przypomina dawnej cerkwi. Wnętrze jest obszerne i jasne. W ścianach są wmu­rowane tablice z wyrytemi nazwiskami Rosjan, po­ległych w r. 1863. Znajdujące się tu po zabraniu na cerkiew kościoła Wizytek obrazy Czechowicza, w r. 1920 zostały zwrócone prawnym właścicielkom.

W ostatnich czasach swego tu panowania Rosja­nie wybudowali w Wilnie cerkiew Romanowską na Pohulance, św. Aleksandra Newskiego na Nowym Świę­cie, Znamieńską w Zwierzyńcu i Sw. Michała (cerkiew

szkołę) na Śnipiszkach. Tę ostatnią cerkiew Niemcy obrócili na tartak, a potem urządzono w niej stację elektryczną.

Świątynie innych wyznań.Kościół Ewangielicko-Reformowany (Kalwiński).

Kalwiniści od r. 1555 mieli zbór w pałacu księ­cia Mikołaja Radziwiłła Czarnego, naprzeciwko koś­cioła św. Jana, zaś od r. 1579 w nowym gmachu naprzeciwko kościoła św. Michała. Zbór ten po trzy­kroć (w latach 1591, 1611 i 1639) był burzony przez motłoch z namowy uczniów jezuickich. Wtedy w r. 1640 wyrokiem sądowym, potwierdzonym przez Władysława IV, kazano przenieść zbór za obręb miasta—za wały. Tu kalwiniści na cmentarzu swoim (którego ślady na dziedzińcu kolegjum kalwińskiego są dotąd widoczne) postawili drewniany kościół. Dopiero w r. 1835 został wybudowany po drugiej stronie ul. Pozawalnej dzisiejszy kościół w stylu klasycznym według planu Prof. Podczaszyńskiego. Sześć kolumn korynckich podtrzymują fryz z tym­panonem, ozdobionym rzeźbą prof. Kaz. Jelskiego, wyobrażającą Chrystusa w otoczeniu rzeszy ludu. Jego też dłuta są posągi na szczycie frontonu,

mianowicie: Wiara w postaci stojącej niewiastyz krzyżem i dwaj klęczący aniołowie. W r. 1906 wznowiono na frontonie złocone polskie napisy, usu­nięte z rozkazu władzy w r. 1863, mianowicie: „Daj-, cie cześć Panu“ i „Pokój wam“. Wnętrze kościoła nic osobliwego nie przedstawia.

Kościół Ewangielicko-luterski.

Kościół znajduje się przy ul. Niemieckiej, ukry­ty w dziedzińcu domu Ne 5. Kamienica ta należa-

ji

ła w XVI w. do kupca Morsztyna, który dał u sie­bie schronienie kaznodziei luterskiemu Janowi Wik- lefowi, ten jednak musiał uciekać z Wilna przed wzburzonym tłumem. Wkrótce potem luteranie wy­budowali w dziedzińcu domu Morsztyna drewniany kościółek, który jednak spalił się w pożarze. Dzisiej­szy kościół stanął w r. 1744. Przeniesiono do niego ocalony z pożaru dawny ołtarz, wzniesiony jeszcze w r. 1624 przez Burmistrza wileńsk. Gibela. Ołtarz w stylu przejściowym od renesansu do baroka o sześ­ciu kolumnach, ma pomiędzy niemi wielki krzyż z figurą Chrystusa, a dokoła drewniane pozłacane figury ŚŚ. Piotra i Pawła oraz czterech Ewangelistów.

Wnętrze kościoła utrzymane jest w stylu „odro- dzenia“ XVI wieku. Godną jest uwagi Chrzcielnica z 1741 r. jako okaz dawnej snycerszczyzny.

11

Meczet Mahometański.

Meczet znajduje się przy ul. Łukiskiej. Jest to prosty budynek drewniany z minaretem, uwieńczo­nym półksiężycem. Wybudowano meczet około po­łowy X IX w. na miejscu dawnego, fundowanego przez Witolda, który tu w r. 1394 osiedlił jeńców tatarskich.

Główna Synagoga

znajduje się przy ul. Żydowskiej i została wy­budowana jakoby w 1542 r. Jest to ciężki czworo­boczny gmach piętrowy z okratowanemi i zaopatrzo* nemi w okienice oknami, nad któremi od frontu całą szerokość budynku zajmuje drewniana galerja z ta- kiemiż słupami. Całość przedstawia się oryginalnie i ma wygląd starożytny. Wewnątrz cztery kolumny podtrzymują sklepienie—kopułę.

Nowa Synagoga chóralna (Tagarot-H akodasz).

Została wybudowana przy ul. Pozawalnej w r. 1903 w stylu maurytańskim i posiada piękną kopułę. Nad frontem ozdobionym rozetami ustawione są ta­blice marmurowe Prawa Mojżeszowego. Wewnątrz na galeryi są miejsca przeznaczone dla kobiet. Chór dla śpiewaków mieści się na osobnej galerji, na któ­rej są ustawione organy.

CMENTARZE.Cmentarz Rossa.

Piękny ten cmentarz leży za plantem kolejo­wym w malowniczej dolinie, w której Litwini za cza­sów pogańskich obchodzili święto Rossy, od którego cała ta miejscowość wzięła swą nazwę. Cmentarz, za­łożony w r. 1760, należy do kościoła św. Jana; zaś kaplicę gotycką wybudował w r. 1841 ostatni wizy­tator Misjonarzów ks. Józef Bohdanowicz oraz Prof. Uniw. wil. Jan Waszkiewicz, który ofiarował do ka­plicy piękny obraz: zdjęcie Chrystusa z krzyża. Przy końcu ubiegłego stulecia Dr. Hilary Raduszkiewicz wy­budował przy kaplicy oratorjum z dzwonnicą i gro­bowcem dla siebie. W blizkości kaplicy znajdują się dwie katakumby z mnóstwem nisz, zawierająch trum­ny i zakrytych tablicami pomnikowemi.

Przed murem otaczającym cmentarz koło bramy znajdują się dwa rzędy mogił z prostymi krzyżami drewnianymi. Na każdym z nich pod świętym obrazkiem i orłem polskim, wypisane imię i na­zwisko tu pogrzebionego. Są to mogiły bohate­rów, poległych przy zdobywaniu Wilna w kwietniu 1919 r. Na cmentarzu Rossa nie wiele jest pomni­ków odznaczających się artystycznem wykonaniem. Należą do nich: sarkofag marmurowy nad grobem

Milewskiej, oraz pomnik Salmonowiczówny, na któ­rym bronzowy anioł-dziewiea, krusząc pęta ziemskie, wznosi się na skrzydłach ku niebiosom. Jest to dzie­ło art. rzeźbiarza Wasilkowskiego.

Jeżeli na Rossie brak pomników artystycznych, zato na każdym kroku spotykamy wyryte na ka­mieniach imiona zasłużonych mężów i niewiast. Wprost bramy znajduje się mogiła Wilczyńskiego, znanego wydawcy „Albumu wileńskiego".

Na t. zw. „górce literackiej* spoczął snem wie­cznym: Ludwik Kondratowicz (Wład. Syrokomla), zm. dn. 3 września 1862 r. Tuż znajduje się kamień gro­bowy historyka Mikołaja Malinowskiego, a dalej wiel­ki krzyż kamienny nad grobem Eustachego hr. Tyszkie­wicza, uczonego archeologa i pisarza. Są tu również pomniki: Antoniego Glińskiego, (autora „Bajarza Pols­kiego*), Adama Jochera, bibliografa i bibliotekarza Uniw. wil., pjanisty i kompozytora Szachny, sławnego w Europie gitarzysty Marka Sokołowskiego, zasłużonej na polu pedagogicznem Kleczkowskiej.

Z profesorów Uniwersytetu i Akadem ji Medyko- Chirurgicznej wileńskiej zostali na Rossie pogrzeba­ni i mają tu nagrobki: Ks. Tomasz Hussar zew ski, prof. historji powszechnej, zm. w r. 1807, ks. Platon Sos­nowski, prof. teologji, zm. w r. 1827, Tomasz Życki, prof. matematyki, zm. w r. 1839. Tuż za kaplicą znajduje sie pomnik prof. chirurgji Józefa Korzeniow­

skiego, zm. w r. 1878, a w stronie katakumb nagro­bek poety i prof. literatury Euzebjusza Słowackiego, ojca Juljusza (zm. w r. 1814). Na pomniku wyryty przedśmiertny wiersz poety!

Na Rossie również zostali pogrzebani: Feliks Rymkiewicz, prof. medycyny praktycznej, Wincenty Herberski, dyrektor kliniki terapeutycznej, Jan 0 ’Con- nor, prof. kliniki medycznej, August Becu, prof. fizjo- logji, ojczym J. Słowackiego, Franciszek Smuglewicz, prof. malarstwa, Zygmunt Rewkowski, prof. matema­tyki, Stanisław Hryniewicz, prof. języków starożyt­nych, Antoni Marcinkowski, redaktor „Kurjer a Wileń­skiego", Józef Montwiłł, znany filantrop i działacz społeczny, ks. prałat Jan Kurczewski, historyk, pierw­szy prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk i wielu in­nych zasłużonych obywateli kraju.

Cmentarz Bernardyński.

Znajduje się na Zarzeczu przy ul. Potockiej nad stromym brzegiem Wilenki. Cmentarz założony zo stał w r. 1810 przez Bernardynów, jak świadczy o tern napis na tablicy, umieszczonej na kapliczce z figurą Ukrzyżowanego Zbawiciela w głębi cmen­tarza. Kaplica pogrzebowa z podziemiem i wysokim gankiem stanęła w r. 1838. Ma ona w ołtarzu pię­kną figurę Chrystusa na Krzyżu. Na lewo od bra­my cmentarnej znajdują się katakumby, wymagają-

ce już restauracji. W nich są tablice grobowe Stefa-, na Stubielewicza, prof. fizyki w Uniwersytecie Wileń-

/ skim, żony Pinabla, prof. literatury francuskiej, Rusz- czyca, kapitana wojsk polskich, zm. w r. 1815. By­ła tu tablica Lefevbta, hrabiego Gdańskiego zm. w r. 1812, ale ta zaginęła.

Na cmentarzu znajdują się nagrobki: Józefa Jundziłła, przyrodnika, prof. Uniwersytetu, Stanisła­wa Jundziłła, prof. i założyciela ogrodu botaniczne­go, Konstantego Porcyanki, prof. chirurgji, Zacharjasza Niemczewskiego prof.' matematyki, Jana Skidela, prof. Uniwersytetu, Ludwika Sobolewskiego, uczonego biblio­grafa. Przed kilku laty odnowiony został pomnik Leona Borowskiego, poety, prof. wymowy, poezyi, na­uczyciela Adama Mickiewicza. Na pomniku wyryty piękny wiersz Marji Konopnickiej. Są tu również pomniki artystów malarzy wileńskich: Szemesza,Zienkiewicza, Rypińskiego, Kanutego Rusieckiego i jego syna Bolesława, profesorów Górskiego i Polińskiego, prałata Herburta, historyka, Tekli Laickiej—filantropki, D-ra Józefa Kowalskiego opiekuna i przyjaciela Ad. Mickiewicza, poety Ignacego Szydłowskiego, D ra med. i poety Stan. Rosołowskiego, Aleksandra Zdanowicza, historyka • i jego syna Ignacego, powieszonego na Łukiszkach w r. 1863.

Oprócz wyżej wymienionych na cmentarzu Ber­nardyńskim zostali pogrzebani: Maciej Każyński,

______________________ ________________________________________________

dyrektor teatru w Wilnie i syn jego Djonizy, znany artysta dramatyczny, prof. anatomji Jan Lobenwejn, prof. mineralogji Ignacy Jakotaicki, Herkulan Abra­mowicz, dyrektor teatru polskiego^ w Wilnie, księżna Radziwiłłowa, wnuczka księcia wojewody „Panie Ko- chanku“ , żona Dominika Kadziwiłła, A. Hołownia biskup greko-unicki, zm. w r. 1831.

Cmentarz św. Stefana.Cmentarz ten skasowany w r. 1865, znajduje się

przy kościele św. Stefana, jednocześnie z którym był założony w r. 1600 -ym. Z osób tu pogrzebanych na­leży wymienić: Dawida Pilchówskiego, Biskupa-Sufra* gana wil. i profesora, zm. w r. 1818-ym, Mikołaja Regnjera, prof. medecyny, zm. w r. 1800, Anioła Dowgirda prof. logiki i filozofji moralnej w Wileń­skiej Akademji Duchownej.

W tylnej ścianie kościoła • jest wmurowana ta­blica pomnikowa Wawrzyńca Gucewicza, profesora budownictwa.

tCmentarz Antokolski.

Położony jest za kościołem św. Piotra i Pawła w pięknej miejscowości. Z ludzi zasłużonych spoczy­wają tu: Józef Zaiaadzki, słynny wydawca i księgarz Uniwers. Wil., zm. w r. 1838 i Karol Rafałowicz, zdolny artysta-malarz zm. w r. 1861. . .

Cmentarz Ewangielicki.

Cmentarz ten wspólny dla wyznawców kalwiń­skiego oraz luterańskiego obrządków założony został przy ul. Mała Pohulanka w r. 1806 przez Godfryda Hahna. W r. 1819 ukończono budowę kościółka na cmentarzu i zawieszono dzwony, odlane przez Wen- nera. Kościółek z jedną wieżyczką frontową, choć nie wielki, ale ładny, ma w posadzce kilka płyt grobowych z XVI i XVII w., przeniesionych tu z dawnego cmentarza, między innemi widzimy Littów (r. 1556 do 1600), Andrzeja Rigno, Andrzeja. Modlera, Asesora W. Księstwa Lit., zm. w r. 1780.W zewnętrznej ścianie kościoła wmurowany jest ' nagrobek Tobjasza Bicewicza, podpułkownika 4-go pułku pieszego, zm. w r. 1785.

Na cmentarzu Ewangielickim, jak i na innych cmentarzach wileńskich, spoczęło nie mało ludzi: zasłużonych Ojczyźnie i nauce. Tu zostali pogrzeba­ni profesorowie Uniwersytetu Wil.: Jan Fryderyk Niszkowski, prof. chirurgji, zm. w r. 1816, Aleksan­der Woelk, prof. położnictwa, Adolf Abicht, nadzwyczaj popularny prof. patalogji, zm. w r. 1860, Adam Fer­dynand Adamowicz, prof. weterynarji, potem dyrek­tor kliniki terapeutycznej, Wawrzyniec hr. Puttkamer, mąż „Maryli “ zm. w r. 1856, Albert Źamett, zdolny malarz-pejzażysta i Dr. Juljan Titius, znany filant*

rop, prezes 3-go wydziału Towarzystwa Dobro­czynności.

\ %

Cmentarz Prawosławny

ri

fy-hg;:tv

znajduje się za żelaznym mostem kolejowym przy trakcie lidzkim. Cmentarz założono w r. 1815. Znaj­duje się tu pomnik kaplica na mogile poległych w r. 1863 rosyjskich oficerów i żołnierzy, których nazwiska są wyryte na tablicach marmurowych. Na tym cmentarzu pogrzebani zostali: Bazyli Kis- łow pierwszy dyrektor Instytutu Szlacheckiego, Andrzej Bułhakow, senator i derektor poczt na Lit­wie, Paweł Kukolnik, profesor historji i cenzor, Ign. Łopaciński, kapitan wojsk polskich, 1 Legji Nadwiś­lańskiej.

Cmentarz Żydowski.Od r. 1487 Żydzi grzebali swoich zmarłych za

Wilją. Cmentarz ten skasowany w r. 1831 istnieje dotąd na Pióromoncie i zachowały się jeszcze na nim stare nagrobki. Nowy cmentarz żydowski otwar­ty w r. 1831, znajduje się w górach przy drodze z Popowszczyzny na Antokol. Jest on podzielony na ośm kwater, w których grzebią zmarłych, zależnie od ich zamożności i znaczenia.

O K O L I C E W I L N A .Nie wiele jest miast w Polsce, które by miały

takie, jak Wilno okolice. W jakąkolwiek stronę wyjedziemy za miasto, wszędzie spotykamy się z ma- lowniczemi widokami.

B e 1 m o n t.

Nazwę tą otrzymały malownicze, pokryte ro­ślinnością wzgórza nad Wilenką, znajdujące się za traktem Połockim. U podnoża wzgórz kryją się w zieleni wille i dworki. Na prawo bliżej rzeczki jest zabudowana letniemi domkami miejscowość, zwana Karlsbadem od źródełka zawierającego żelazo i inne sole.

Belmont pamiętny jest ztąd, że był ulubionem miejscem spacerów Promienistych, którzy z Toma­szem Zanem urządzali tu majówki.

M a r k u c i e.

położone są naprzeciwko Belmontu w wąwozie z drugiej strony Wilenki. W X V w. był tu pałac Heleny, żony Aleksandra Jagiellończyka. Markucie przeszły od Heleny do magnata Unkowskiego, na­stępnie do Kiszków, Chodkiewiczów i innych. Obec­nie są one własnością Puszkinowej.

Żelazna Chatkaw odległości 1 x/2 wiorsty od miasta w blizkości toru kolejowego, dawniej b}da ulubionem miejscem spa­cerów wilnian. W r. 1862 tu był punkt zborny pierwszej partji powstańców wileńskich.

Z a k r ę totrzymał swą nazwę od położenia nad Wilją, przy jej zakręcie. Miejscowość ta należała do Radziwiłłów, potem przez Stanisława Radziwiłła, Marszałka W. Księstwa Lit., była darowana Jezuitom, którzy na początku XVIII w. wybudowali w Zakręcie pałac i urządzili w nim kaplicę. W r. 1710 podczas zarazy morowej pogrzebano w jednej mogile Jezuitów, którzy padli ofiarą przy niesieniu pom ocy zadżumionym.

Po skasowaniu Jezuitów kupił Zakręt w r. 1774 biskup wil. Massalski, po którym drogą spadku przeszedł do hr. Potockiego. Ten sprzedał Zakręt hr. Zubowowi, od niego zaś kupił te posiadłość ge- nerał-gubernator wil. Beningsen i urządził tu letnią rezydencję. W r. 1812 odbył się w Zakręcie wspa­niały bal dla Aleksandra I i wtedy otrzymano wia­domość o zbliżaniu się Napoleona. Francuzi zajęli pałac na szpital wojskowy, który się spalił, przy- czem wszyscy chorzy zginęli w ogniu. Aleksander I, upodobawszy sobie Zakręt, kupił go od Beningsena za 12 tys. dukatów.

Obecnie Zakręt oddany został Uniwersytetowi Wil., który urządza w nim ogród botaniczny.

Przy drodze, wiodącej do Zakrętu, znajduje się murowana kapliczka, zwana Repninowską, ponieważ postawił ją pierwszy gubernator wojenny na Litwie Repnin na mogile swojej żony, zmarłej w r. 1796.

Z a m e c z e k

znajduje się za Zwierzyńcem na malowniczem le- sistem wzgórzu nad Wilją. Wspominają go kroniki krzyżackie. Był tu niegdyś zamek Wirszyłłów, zwany Suderwą, później do końca XVIII w. należał on do Jezuitów. Mieszkała tu powieściopisarka Olimpja hr. Mostowska, autorka powieści „ Strach w Zameczku

W blizkości folwarku znajduje się mogiła krzy­żaków, którzy byli rozbici nad rzeczką Suderwianką.

Ka r o l i nka

leży na drodze do Zameczku nad Wilją w uroczej miejscowości. Było to niegdyś ulubione miejsce spa­cerów wilnian i uczącej się młodzieży, która tu w pobliżu karczemki urządzała majówki i zabawy. Widoki, jakie się ztąd na miasto i okolice roztaczają, są zachwycające.

P o n a r yDroga stanowiąca dalszy ciąg Wielkiej Pohu­

lanki wiedzie w malownicze góry Ponarskie, które przerzyna kolej warszawska z tunelem na 9-ej wiorście. W XVIII wieku trakt ten był bardzo oży­wiony, jako główna arterja handlu z zagranicą, ale niebezpiecznie było puszczać się tędy w drogę bez eskorty wojskowej z powodu band rozbójniczych, które napadały na podróżnych.

Według podania, jeszcze za czasów pogańskich niejaki Dowojna postawił w Ponarach pierwszą na Litwie kaplicę katolicką. Na tem że miejscu Jezuici założyli cmentarz i wybudowali nową kaplicę.

W r. 1794, gdy Jasiński zdobył Wilno, generał rosyjski Tuczkow przez Ponary uprowadził arty- lerję. Tu w r. 1812 Magistrat m. Wilna witał Na­poleona i wręczył mu klucze miasta.

W r. 1831 Giełgud stoczył w Ponarach bitwę z Rosjanami, lecz został rozbity i cofnął się na Kowno.

S z e s z k i n i e .

Od Zielonego mostu na Snipiszkach ulica Wił- komierska prowadzi ku górze Szeszkinie, którą od­dziela od miasta równina, zwana polem Szesekiń- skiem. Na tej równinie W. Książe Skirgiełło stoczył

— 174 —*

w r. 1390 krwawą bitwę z krzyżakami. Bitwa trwała od rana do zachodu słońca i całe pole było usłane trupami. Skirgiełło został rozbity i schronił się do zamku wileńskiego.

W ojenne pole, Trynopol, Kalwarja.

Ulica Kalwaryjska na Śnipiszkach idzie od Zielonego mostu na północ i przechodzi w drogę Werkowską, przy której znajduje się obszerna rów­nina, t. z w. Wojenne pole. Na równinie tej niegdyś stały wojska cara Piotra Wielkiego. Tu w r. 1812 Napoleon I robił przegląd swej wielkiej armji. Gdy w lipcu 1920 r. bolszewicy po raz wtóry owładnęli -Wilnem, zwykli byli mordować nieszczęśliwe ofiary między innemi i na wojennem polu.

Po opuszczeniu przez nich Wilna, osobna ko­misja odkopała mogiły i znalazła zwłoki mężczyzn i kobiet w straszliwy sposób zmasakrowane, powią­zane drutami kolczastemi, z połamanemi kończyna­mi i rozbitemi czaszkami.

Droga werkowską przechodzi koło Trynopóla, położonego w malowniczej miejscowości nad Wilją na wzgórzu wśród zieleni drzew. Trynopol należał do Trynitarzy, którzy mieli tu kościół i klasztor, założony przy końcu XVII w. przez biskupa wil. Brzostowskiego. Rząd moskiewski przerobił kościół

j — 175 —

na cerkiew, zaś klasztor trynitarski oddał archirejom prawosławnym, którzy tu spędzali letnie miesiące.

Tu zaczyna się Kalwarja, w pagórkowatej zale­sionej miejscowości. Urządzono ją w XVII w. na pamiątkę oswobodzenia Wilna od Moskali w r. 1661.W lesie na wzgórzach rozrzucone są liczne stacje, kap­liczki, mostki i. t. d. a góruje nad tym wszystkiem koś­ciół kalwaryjski, zbudowany w r. 1664 przy klasz-

| torze Dominikanów przez Biskupa wil. Jerzego Biał- łozora. Kościół znajduje się na wzgórzu i prowadzą do niego wysokie schody. W r. 1812 Francuzi zu­pełnie spustoszyli kościół, ale odrestaurował go przeor Dominikanów ks. Magnuszewski. Podczas Zielonych Świątek dziesiątki tysięcy pobożnych z różnych stron kraju śpieszą do Kai warj i w celu obejścia stacji.

W e r k i .

Urocza ta posiadłość leży za Trynopolem na wyniosłości nad Wilją. Nazwę swą wzięła ona od li­tewskiego słowa „werkt“, co znaczy płakać, ponie­waż, według podania, W. Ks. Litewski, polując w lasach werkowskich, posłyszał płacz niemowlęcia, j którego kolebka była umieszczona na dębie w orłem fgnieździe. Książę dał chłopcowi imię Lizdejko od jsłowa „lizdatt—gniazdo, a miejscowości, gdzie to się \ działo dano nazwę „W erkiB. Wychowany przez księ-

cia Lizdejko został arcykapłanem. On to miał wy- tłómaczyć Giedyminowi wieszczy sen o żelaznym wilku, za co otrzymał nazwisko Radziwiłła.

Władysław Jagiełło w r. 1387 darował Werki biskupom wileńskim. W XVII w. stanął tu pałac, w którym w r. 1639 biskup Abraham Wojna z nie­zwykłym przepychem przyjmował Władysława IV.

W r. 1780 Werki przeszły na własność Bisku­pa Massalskiego, który wybudował piękny pałac wed­ług projektu i pod kierunkiem Gucewicza, oraz za­łożył park i oranżerję. Masalski zapisał Werki swej krewnej księżnej de Ligne. Następnie należały one kolejno do Potockich, Wittgenstejnów, Hohenloe i innych.

Pałac o wspaniałych komnatach posiadał boga­tą zbrojownię, bibliotekę, galerję obrazów, zbiory ar­cheologiczne, ogród zimowy, zwierzyniec. Wszystko to zostało wywiezione, sprzedane, lub zmarnowane.

W r. 1831 gen. Dembiński stoczył pod Werka­mi bitwę z Rosjanami, lecz musiał się cofnąć.

Z tarasu parku pałacowego roztacza się prze­piękny widok na dolinę Wilji.

Zielone jeziora, albo Krzyżaki.

znajdują się za Werkami w odległości 2 mil od Wilna. Według podania stoczona tu była krwawa

bitwa z Krzyżakami, którzy trupami swojemi usiali dno i brzegi jeziora. Położone wśród leśnych wzgórz w niezwykle uroczej miejscowości jezioro odznacza się tern, że woda w niem mieni się prześliczną jasno­zieloną barwą.

Niemież.

Jest to wieś położona w pięknej miejscowości, i o milę od Wilna „J odległa. Tu na żyznych wzgó­rzach W. Ks. Witold osadził Tatarów. Miał on tu pałac w którym spędzał lato z rodziną.

'Pod Niemieżą Aleksander Jagiellończyk w lu­tym r. 1496 spotkali poraź pierwszy powitał przyszłą swą żonę Helenę, córkę cara Iwana III.

Miejsce to również pamiętne jest zawartą d. 3 li­stopada 1656 r. umową Jana Kazimierza z carem Aleksym' Michajłowiczem.

Ry bi szki.

Znajdują się łza miastem w blizkości Markuć przedzielone od nich zielonym jarem i położone na górze. Była tu dawniej sala masońska, a potem bar­dzo uczęszczana restauracja podmiejska.

B u r b i s z k i .

Za przedmieściem Kominy, na stromej górze otoczony wzgórzami ! gaikami znajduje się folwark

12

— 178 —

Burbiszki, które należały dawniej do księży Misjona­rzy. Później był tu przytułek dla dzieci. Jesttonaj- wynioślejsza miejscowość z okolic Wilna.

Dalsze okolice Wilna.

Nowa Wilejka.

Z ulicy Połockiej prowadzi droga do odległego od Wilna o 9 wiorst miasteczka^Nowej Wilejki, poło­żonego przy stacji kolei żelaznej tejże nazwy. Po drodze mija się Puszkamię, Papiernią i niezwykle malownicze Kuczkuryszki.

Nowa Wilejka położona nad rzeczką Wilenką wśród leśnych wzgórz, w uroczej miejscowości, po­siada kilka fabryk. Nad miasteczkiem góruje niedaw­no wybudowany kościół, a na prawo w odległości 1 % wiorsty na wzgórzu widać opuszczone i na wpół zrujnowane obszerne zabudowania szpitala dla obłą­kanych, który był tu urządzony na 1000 osób wed­ług wszelkich wymagań nauki.

M i c k u n y.

Położone o 5 wiorst za Nową Wilejką wśród pięknej miejscowości, pamiętne są z tego względu,

— 179 —

że ta często spędzał lato Juljusz Słowacki. Dotąd zachowała się weranda, oraz rozłożysty wiąz, pod którym poeta lubił siadywać.

Lantwarów.

Leży przy stacji tejże nazwy kolei Wilno-War­szawa i należy do hr. Wład. Tyszkiewicza, który ma tu pośród prześlicznego parku pałac, wybudo­wany w stylu angielskiego gotyku z ozdobną wieżą. Przy parku i na brzegach pięknego jeziora w po- blizkim lesie rozrzucone są liczne wille do wynajęcia na letni pobyt.

N

J a s z u n y .

Miasteczko i dobra nad rz. Mereczanką, położo­ne przy stacji tej że nazwy kolei żelaznej poleskiej, do końca XVIII w. były własnością Radziwiłłów, potem przeszły do Balińskich. Piękny pałac był wy­budowany według planu prof. Padczaszyńskiego. Na cmentarzu miejscowym znajdują się groby sław­nego matematyka i rektora Uniwers. Wil. Jana Śniadeckiego i historyka Michała Balińskiego.

T r o k i .*

Jest to miasteczko powiatowe, odległe o 10 w. od Lantwarowa. Założył je W. Książe Lit. Giedymin.

180

W. Ks. Kiejstut wybudował na wyspie na jeziorze Grałwe potężny zamek, którego malownicze ruiny ściągają do dziś dnia licznych turystów. W zamku tym urodził się W. Ks. Witold. Tu również miesz­kali Swidrygiełło, Skirgiełło, okrutny 1 *munt Kiej- stutowicz i Kazimierz Jagiellończyk Zamek ten

fcj.

Ruiny Zamku Trockiego na wyspie.

zburzony został przez Moskali w r. 1655. Na brzegu jeziora są również ruiny zamku lądowego. W sta­rej Farze, założonej przez Witolda, znajduje się w W. Ołtarzu koronowany obraz cudowny Matki Boskiej Trockiej, darowany Witoldowi przez cesa­rza bizantyjskiego.

| ituliCio*?<

“B A iO

■B5JSIOkufi

li I FI*l; SAV0ję I t M . 13AM

T3A\.Op

lfiOA\OKppOU\9piooms;5JOOTA\.S

| f 9 I U I O A \

jfeiuioii|5p/p9j3 ,

1818! V [■e sui©!■CJlSOIir r %

llli|

yi

Nowa nazwa ulic.Św. Anny F—5. 0.Antokolska (od kościołaśw. Piotra) F— 1. 2. 6. 4. Akademicka E—6.Aleja Róż D —6.Archanielska D—7. 8.Artyleryjska E—4.Augustj ańska F—(i. 7.Arsenalska E 5.

Bakszta F~6. 7.1-ej (konnej) Baterji D— 5.

BagatelaBankowaBatorego trakt G. H Bazyljańska Beliny F. OBelmont G—Belwederska Benedyktyńska Bernardyńska E - Betlejemska Białoskurnicza Białostocka Biały z auł. BiskupiaBobrowa A,Bobrujska GBoczna B.BogusławskaTP n T*

B—9. E—7. -4 . 5. F—7. -7. 8. H—5. H — 7. E—6. -F—(i. FI—6. C—6. G —7. G -6 . E —6. B—5.

- 0 . 7. 0 — 9. E—5.

^.1

ski sStara n , '■55

ara] ■ ^Suworowslj^'Antokolskę

► |§tH

św. Piotra] i s

Aleja Róż juh _ ;||Archangiellerskl £ig Arty leryj sk-czański s Kazimierzo ;HArsenalska^k (s

Bakszta __od Mostu Lg

kościołaie8 ^Wronia (Li ■Bankowa , , . ■Połocka (oAemi©nisz\ Konna J PraVkY Ostrobramś-y łeNVT zt Belmont d niały z Belwedersk^t. »= g Prochodny^^ | §= Zamkowy i 1 j| Betlejemski ■ 11§ Białoskurn^a | s Białostocka0 i g Biały zauł. W e s ijg Dworcowa 1 sBobrowa a | § Bobrujska !Vileń;ij|§ Generalska ^Czysta ,ul.K v v » o V

Nowa nazwa ulic. Stani nazwa ulic.S w . A n n y F — 5. o.A n lu k o lo k n ( o d k o ś c io ła iiw . r io t r n * F — I. 2 . 3. 4. A k a d e m ic k u K — fi.A le ja R ó ż D - 0 .A r c h a n ie ls k a D — 7. 8 .A r t y l e r y js k a E - 4 .A n eu .itja ii.-ika F — « . 7.A r s o n o in k a K

Snworo**k»Antekolskn (o<l kościoła św . Pietra)Guberottoraka A le ja R o i A reh a n gW ^k ft Artyleryjska K n u m ie n e w s k i z a u ł. ATsenalsk*

B a k u zta F — 0. 7l* c j ( k o n n e j 'B n t c i j i D 5

B a g a te la B — 9.B a n k o w a R - - 7.B a t o r e g o tra k t O II. — 4 Ł B a z y l ja ń s k n F — 7. B e l in y F < ■— 7. s.B e lm o n t < ł— J l —6 .B o lw c d e r s k a H - 7.B e n e d y k t y ń s k a K — li. B e r n a r d y ń s k a F — F — 6 , B e t le j e m s k a H — O.B i a t o s k u r n ie z a C — (i.B i a ł o s t o c k a G - 7 .B i a ł y s n u ł. G - G .B is k u p in E - 0 ,B o b r o w a A, B — VB o b r u js k * O — « . 7.B o c z n a B . C— 9.B o ;u x l t w r k a Ł '— 5 .B e r fu p -fc a r»— a.B o n i fr a t e r s k a K - 6 .B o r o w a F . G . H — i . 3 ,B o s a c z k o w a E . F — 7.B o t a n ic z n a F — 5.B r a c k a F.— U.B r z ó z k a C — 7B u k o w a C — H. U.B y s t r z y c k a F . G — 2.G ó r a B o u f f a ł o w a 0 — 6.

B ak sztao d M ostu Z i e l o n e g o d o

k o śc io ła ś w . J a k ó b a W r o n ia (L .“ś n i * i )B a n k o w a , ^P o ło c k a ( o J S a s . K ijp .r r K o n n aO s tr o b r a m s k a z a m o s t . B e lm o n t B ó lu c d e r > k a P r o c h o d n y t a n i .Z a m k o w y .a u ł . B e t le je m s k a B in lo s k u r m c z a B ia l o s lo c k a B ia ł y za u ł.D w o r c o w aB o b r o w a 1B o b r u ja k a IU o n m b k u /

£ £ £ £ * « * - - - fS i c i n i o n o w s k a ’P o d l e ś n a ( A n t o k o l ) D w o r z n ń s k i B o t a n ic z n a 'B r a c k aB r z ó z k aB a z a r n aB y s t r z y c k a d r o g a K a u k a ź f t a ( K a m i e n n a )

C e c h o w a I>— 8 .C e d r o w a C — 8 .C e g la n a B —-8 . 9 .C e r k ie w n a F — 7.C h e łm s k a D — 3.C h le b o w a A . B — 5.O k o c im s k a (d a ls z y c ią g )

D — 2. 3 . 4. C h m ie ln a B — 5.C h ło d n a E - 9 .C ia s n a C — ft. 6.C ie s ie ls k a G — 4. 5,C m e n t a r n a E . F — 9.C ic h a D — 5.C u d n a A — 5. li.C z e r w o n o d w o r . D — 2. 3.

O r e n b u r s k i z a n l.B o ln ic z n aC e g la n aC e r k ie w n aŁ o m ż y ń s k a ( N o w a )C h le b o w aC h iw iń s k n

C h m ie ln aC h ło d n a2 W i ę z ie n n y z a u ł. C ie s ie ls k aC m e n ta r n a ( K ł n d b . )M a n o żo w aC u d n aC ze r w i in o d w o r s k n

O i;b o w a A — 5. tl.D u r e w n ic k a D . E — 4. ■>. D o b r a C — 7.D o b r e j R a d y C — 9. D o b r o c z y n n a E — G. D o m i n i k a ń s k a E — 6 . D o m i n i k a ń s k i z a u l. E — 0. D r u e t o w s k i z a u ł. F — 8 . D u n a jk a G . l i — 8 .D y n a b u r s k a D — H.D z ie ln a A . 13,— 5. (i. D z ik a A — G.D z iś n io ń e k a E — 7.D ą b r o w s k i e g o D - 5 . tl.

D ę b o w aF ie t r o z n w o d s k aD o b r aD o b r e j R a d yD o b r o c z y n n y z a u ł .B ła g o w ie s z c z e ń s k aŚ w . I g n a c e g o z a u ł.D r u e t o w s k i z a u ł.D u n a jk aW ł o d z im i e r s k aD z ie ln aD z ik aD z iś n ie ń s k i z a u ł . W r o n ia

F a b r y c z n a B — Ił.F i ia r o c k a ( c ią g d a ls z y )

G . I I — 3. 4 . 6 . Ś tv. F i l ip a D — 5.F i n n a D — 4.F l i s o w a 0 — 5.F r a n c is z k a ń s k i z. E — 6 . 7.

F a b r y c z n a I p o n o m a r s k i z a u l.

Ś w . J a k ó b s k a t ia r o c io ń s k * W o z n ic s i c ń s k n F r a n c is z k a ń s k i z a u l .

G u jo w a B — 9.G a o n a E - « > .G a r b a r s k a E — G.G a z o w a I ) — 5.G I c d y m i n o w s k a

B . C - S . e . G d a ń s k a D . E - 0.G ip s o w a B — 8 .G ę s ia D — 8 .G l in ia n a B - H . 9 .G łę b o k a F — 1.G łu c h y za u l. F — 7.G o łę b ia F — 3. 3.G o ś c in n a E , F — 7.G r a n ic z n a A - 5 .G r o c h o w a G . H - l o , G r a d z k a lJ, C — 0 .S t a r o -G r o d z le ń s . G — 7. 8 , G r z y b o w a B - 9 .

G a jo w a S zk ittn n a G a r b a r s k a G a z o w y z a u ł.G ie d y i n i o u w a k a

P o d w a le (M o w a ) " G ip s o w aI W ł o d z im i e r s k i z a u ł .G l in ia n aG łę b o k aG łu c h y zau ł.G o łą b ią G o ś c in n y z a u l. G r a n ic zn a G r o c h o w a 1 G r a d z k a (M ie js k a )S t a r o -G n d z i c i i s k oG r z y b o w a

H o jd a H e tm a ń s k a P ł l i m d ^ i F .

F — 8 . H o jd a F — 7. M iljo n o w a * .4 . (i, S w P l o t r s I P a w ia

. W t o . H r y b U z t d 0 — 8 . 11 L e t n y z a u ł.

Ś w . J a c k a J a g ie l l o ń s k a Ś w . J a ń n k a .la rJ a k ń b n J a s iń s k lo g i ś w . J a k ó b s k a J a s n a J a lk o w a J ę c z m ie n n a J o lo n in J o r o zo llm H k n S w . .1 o r s k i zu u l.

K a n o n i c z n a F — 4 .K a n o n ie r .H k a D . E — 3 . K a r a im s k a B . C — 6 . K a r l z b a d t k a H - 0 .K a r n a B . 0 - 9 .K a s z t a n o w a D — .yK a w a l e r y j s k a E .— 3. 4 . K a w a l k a t a K — 2 .Ś w . K a z im ie r z a F — 6 .K io jd a r t s k l z a u ł . E — U 7. K i j o w s k a D . E - 7 . 8 . K a c z a D — 8 .K r a k o w s k a O . D . E — 4, K i j o w s k i z a u l . 1 E — 8 .K i j o w s k i z a u ł . I I E — 8 .K i j o w s k i z a u ł . I I I E — 8 . K i r k o t o w n G — 5,J u l ia n a K la c z k i E — li.I fT o iw w w ^ 8 . D.K o b i a l k o w a '" f ? - vA ,K o c i a G — 7.K o l e j o w a E . I*'— 7 . 8 . K o m e n d a n c k i z a u ł . D — 7. K o m i n y d r . F . G . H — 9. K o n a r s k ie g o B . 0 — 7 . S. K o m l u k t o r s k a E — 8 . 9 . K o ń s k a F — 7.K o n a n i c a F , G — 7.T a d e u s z a K o ś c iu s z k i

E . F — 4 . 5. K o ś c i e l n y z a u l. D — 7. K osz a row y snuł. C. J>— 4. K osz y k ow a D. C — 8. 9. ITnw ióokl m n t. O fi.K o w i e ń s k a E — 9 .K o w i e ń s k i z a u ł . E — 9,K o z i a D — 8 .K o z ł o w y z a u ł . D — 5. K r a w i e c k i z a u ł . D - 8 . K r o k E - 7 .K r ó le w s k a E . F — 6 . 7 . K r ó t k a B — 5 .K r u c z a B — 9.K r o p n i e m y z a u l . E — 7 . K r z y w a A . B — 5 .K r z y w o k o l o G — 5.K u c h a r s k i z n u l . D — 8 . K u r h a n y B — 9 .K u r la n d z k a C — 9 .K w a s z c ln a E — 7,K w i a t o w a E — 7.K r a s z e w s k i e g o B . (J — 0.

B r z e g A n t o k e ls k iK a r a b in e r a k fK a r a im s k aK a r lz b a d z k aK a m aK a s z t a n o w aA r t y l e r y j s k aK a w a l k a t aK a z im ie r z o w s k i z a u l , G ł u c h y za u l,K i j o w s k az a u ł . W l o d u m i r s k i JlB u e h a r s k a i I I S ł o m ia n k aK i j o w s k i z&ab IK i j o w s k i z a o ł . I IK i j o w s k i zn u ł. H IK i r k o t o w nJ u t k o w aM ta r o ru a k aK o b i a l k o w aK ś ff iiaW a g z a i o _ K o m e n d a n c k i _K o m i n y d r o g a P o h u la n k a o d b . R o g a t k i S t o fa ń a k i -F o r s z t a t P o l i c y j n y zn u ł.K o p a n i c ao d A r a o n a ls k io j d o k o ś ć . ś w . P i o t r a K o ś c i o l n y z a u ł.A g r c s t a r a u t .K i r p i c z n a

K o w i e ń s k i z a u l. K o z i aK o z ł o w y z a u l . K r a w i e c k i z a u l . K r o kB o t a n i c z n aK r ó t k aK r u c z aM a k a r je w s k i z a u ł. K r z y w aU P o n o m a r s k i z a u ł . K u c h a r s k i z a u ł. K u r h a n y K u r la n d z k aŚ w . S t e fa ń s k a m a ła K w i a t o w y z a u ł . G o g o l a

L o l o w o la D — 5.L e g j o n o w a C — 7.L o g j o n o w n B . C — 7 . 8 , 9 .L e t n i a F , G — 4.L w o w s k a C . D . E — 4. L i d z k i z a u l . E — 7.L i d z k i tr . G . H - 8 . 9 . 10.L i t e w s k a B — 0.L i p o w a A . B — 5.L i s t o p a d o w a G — 7.L i t e r a c k i z a u l . F — 6 .L o t n i c z a D . E — 2.L u b e l s k a D — b.L u d w i s a r s k a E — 0.

M o s t o w a ( o d .W R . d o G a z .)P r o w e n t o w a T r a k t T r o c k i L o t n i aS e r g ju s z o w . i 1 S ł o m i a n . L i d z k i za u l.L i d z k i t r a k t B u łg a r s k a 1 i I I L i p o w a L i s t o p a d o w a L i t e r a c k i za u l.L o t n i c z a P i a s k o w a I I P r e o b r a ż c ń s k a

f c o t o c z o k F — 0.Ł o k i e ć F — 7.Ł u k is z s k n 0 . D — 5.

Ł o t o c z e k Ś w N ik o d e m a Ł u k is z s k a

3 - g o M a ja D — 5, 0 .M a h o m c t n ń s k a C — 5. M a jo w a C+. I I - O . 7. M a k o w a E — 7.M a l in o w a B . C — 9.M a ła O - O .M a r c o w a G — 7.M a r ji M a g d a l e n y E — 0. M e c z e t o w y z a u l. 0 — 5. M e js z a g o ls k a D — 2.M o t r o p o l i t n l n a F — 0. M ą tn n C . D — 3.Ś w . M ic h a ls k i z . E . F - C . Ś w . M i k o ła ja E — b . 7 . M i la B . C — 5.M i ł o s i o m a E — 6 .M iń s k a G * - 7 .

' M i o d o w a F — 8 .M y s ia B — 8 . 9 .A d a m a M i c k i e w jc z a

C . D . E - 6 . M o h y l c w s k a G — 7.M o n i u s z k i B — 5. 6 .M o n t w i ł ło w s k n D — 5. M o n t w i l l o w s . p r z .E , D — 5. M o s t o w a D — 5.M u r a r s k i z a u l . D — 8 . M ły n o w a F — b.M u z u łm a ń s k i z a u ł . C — 5.

G a r n c a r s k a (K a z a ń s k a )M n h o m o t a ń e lmM a jo w aM a k a r jo w s k aM a l i n o w aM a łaB o b r u js k i z a u l,P l a c K a t e d r a l n y M a h o m o t a ń s k i z a u l. M o js z a g o łs k a M e t r o p o l i t a l n a M ę t n aS w . M ic h a ls k i z a u ł.Ś w . M i k o ł a jaM U aS p a s k aM iń s k aM i o d o w aM y s iaŚ w . J e r s k a d o m o s t u

M o h y l c w s k aM o n i u s z k iA r z a m a s k oMontwittowski przejazdM o s t o w aM u r a r s k i z a u ł.Ii Bernardyński zaul. Meczetowa

J e z io r n aJ e z u ic k a

C—7. Junkierski zauł. jD — tl. ^ e n d u r m s k t sa u t . 'F>--C. Św. .Uńsks A — 5 . J a r

i C . D - 6 . P o r t o w a UD — 5 . S w . J a k ó b s k a I I -a

B — 5 . 0 . J a s n a E — 7. J u t k o w a I I 0 — 9 . J ę c z m ie n n a B — 5, J e l o n ia

II — 0. 7 . J e r o z o l im s k aE - 5 . Ś w . J e r s k i ( o d M o s to w o j

d o k oS . 4w . J e r z e g o )F — 0 . J e z io r n a E — 0 . ś w . I g n a c e g o .

N a d lcH im N a s z a N ie c a ł a N i e d ź w i e d z i a N i e m i e c k a■ m o i ------------ r nN lo A w lo ttk l i » u l . F — 8 . S w , N i k o d e m a F — 7 . N o w a A l e j a F — 7 . 8 . N o w o g r ó d z k a

O , D . E - 7 . 8 , 9.» N o w o m le js . z n u ł, D — 7 , I I N u w o m l e js k ł z . D — 7 N o w y ś w ia t p _ y |N o w y ś w ia t , p r . * , q

. . I o w y t. f _ 8 ;N o w o s w i c c . m a ły z . F — b .

I N o w o m i o j i k l z a u ł.I I N o w o m lo .s k l z a u ł. N o w o ś w io c k a N o w o ś w ie c i o p r a w y z a u ł . N o w o ń w lo c k i l e w y z n u l. M g ły N o w o ź w lo o k i z a u l .

Ś w . Ig n a c e g oI m b a r yln f łn ń s k aI n s p e k t o w a

E - 0. Św. Igu***#0 E —0. Iinbary fwiclkn) j j_c. Sorbiko-Czarnogi'uiika

D — 2 . 3 . Inspoktowa

O b ja z d o w a D — b.O b o z o w a B , F _ 8 , 4 ' O d n o g a G _ i 'O f ia r n a D — tlO f i c e r s k a D — 2O g i ń s k i e g o ' F — 1O g ó r k o w a ( ' . D — 2 3 4 ' O g r o d o w a A — !>!O U m p ja G — 7*O r a n ł o r y jn y F - 6 0 O r la A — 5 ,

O b ja z d o w a O b o z o w a w ie lk a M ic h a ło w s k a 8 ą d o w n O f ic e r s k i I i u

5KS&.8E 2 TO r a n ło r y jn y z a u l

O c z c c ł i o w a G — 8 .t ) r z e ę z k o w e j D . E — 5. O s t r o b r o m s k a F — 7.O s z m ia ń s k a F — 8 . 9 .O a z m la i is k l z a u l . E — 7.O s z m ia ń s k i t r a k t . H — 10.

O r z e c h o w o S k w e r Ś w . J e r s k i O s t r o b r a m s k a O s z m ia ń s k a s t o r a ] O s z m ia ń s k i z a u l. O s z m ia ń s k i tra k t

uszewlcz).

G - 7 . 0 - 7 . D - 8 .

F — 2 . 8 . D - 6 . D - 8 . D - B .

F . G — 1.

D - 5 .

P a r k o w y za u l.P a ń s k a P a w ia P l a s k i P i a s k o w a P i e k a r s k i z a u l.P i e k i e ł k o r i ę k n n P i e s z a 1' i jn r a k a P i l s u d s k i c g o ^ D . E — 7. P l u t o n o w a E — 4.P i ó r o m o n t D . E — 5.

. p r a w y z . E — 5.„ l e w y z . E - 5 .

s •, /•'* '^ ' i i V i o t r a i i ł a\vłtT P f w n o P t b r z e ż n a P o d g ó r n a P o g o d n a

S l r y c h a r s k a C — 3 . 4 . S t r y c h a r s k nS t r z e l e c k a D — J . S t a r o d u b s k nS u b o c z F . G . I I — b , 7 . S i e r o c a

P o h u l a n k a O . D . E — ti. 7 . M a ła P o h u l a n k a D — 0.P o z n u r is k a • E — 0 .

Podzam cze E— B.P o k ó j 0 - 8 .P p l o s k a D . E — 8 , 9 .P ó l n a A — 5 . 0 .P o l o w a G — 3 . 4.P o ł o c k a F . G — 5 . 6 .P o n w s k a C . D . E — 8 . 9 . I I P o n o m a r a k a G — 5. P o p o w s z c z y z n a j j F — 5 . 6 . P o p ł a w s k a F . G - 6 . P o p ł a w s k i z a u ł . G — 6 . P o r t o w a D — 6 .P o r z e c z k o w a D — 2 . 3 . P o t o k H — 5 .P o ż a r o w a D . E .— 8 . P r a c z k n m i a F — 6 .P r o c h o w a F — 41 'r o m o w a E — 1.P r o s t a 0 . D — 8 .P r o m i e n i s t a F . G — 1 . P r o w e n t o w y z a u l . C — 7. P r y w a t n y z a u ł . D — 7 . 8 . P r z e j a z d ( A n t o k o l ) P— 4. P r z e j a z d o w a ,D — 0. P r z y k ą t o k G — 1.P r z e s k o k E — 5.

P t a s i a B — 5.P u ł k o w a E - 2 . 8 .P r z y t u l n a D — 6 .P r z y j a ź ń E — 3.

I I W i t e b s k i za u ł.W lą z io n n y z a u l.I I I W ł o d z i m i e r s k i t a n i . W i e l k a M io s to z a ń s k n P i a s k o w aP i e k a r s k i z a u ł . (P i e k i e ł k o 1P i ę k n aP i e s z a jŚ n ip i e k i b r z e g • » R a d u ń s k a I P i o n e r s k a IP i r a m o u t -S i e m l e n i s z k i P i r a m o n t a k l p r a w y Lauł P i r a m o n t s k i I o w y zr fu ł. P i r a r a o n t s k i m a ły z ń u l .

X )h “ - J w a M o n a s t e r e k a A n t o k o ł s k i b r z e g T w e r a k a jT k a c k a ( p o p r z . W o s d l n ) P o h u l a n k a M a ła P o h u l a n k a G ó r z y s t y ( o d W ilo t '^ d o

Z a w a l n e j ) jJ n ż y n i o r y j n y z a u ł . K>ttubluł.c<i«<ii<«ku • dP o l e s k aPolnaPolowy zaułekPołocka ,PołtawskaI I P o n o m a r s k aPopowsknPopławskaPopławskiPortowa IPorzeczkowaP o t o kP o ż a r o w y z u u ł . P r a c z k n m i a P r o c h o w y O b o z o w a Ż w i r o w y z a u l ,M a ja k o w aP r o w e n t o w yP r y w a t n yP r z e j a z dP r z e jn z d o w uM a r lń s k ao d z a u ł . Ś w . J o r s k i e g o d o

u l . A d a m a M i c k i e w i c z a P t a s i a P u ł k o w a G i m n a z j a l n a O b o z o w a n o w a

S u c h a B u w a l s k a Szeptyckiego d l c p aŚ w u jc i a ń s k aŚ w i e r k o w aŚ w io t la n aS w i r o n o kS y b i rSygnałowaS z a ń c o w aS z a r aS t r a s z u n aS z e r e jk i s k aS z e r o k aS z y flz k iń s k a

F — 3 , S u c l ia D — B. S u w a ls k a D — 7 . S u z d a b s k a D — 7 . S u z d a l s k i z a u ł . G — 7 . W i t e b s k i z a u łe k

C — 8 . 9 , C e r k i e w n a U — 2. 3 . 4 . R o m a n o w s k a

E . F — 4 . Ś w i r o n e k G — b . 7 , S y h ir e k n

D — 9 . S y g n a ł o w a D — 3 . S t a r o d u b s k a

D . E — 2 . A u t o m o b i l o w a E — 7 . S z a w e U k a F — &. S z e r e jk l s k a E — 7. S z e r o k a

. B — 5 . G r a n i c z n a ”S z e w s k a d r o g a F . H — 8 . U. S z e w s k a d r o c a '

R a d u ń s k a E . F — 8 . 9 . 1 0 , M a ła R a d u ń s k a E — 9. R a j s k i F — 7.R a d o ś ć C . D - 8 .R a k o w a E — 8 . 9 .R o s s a F . G . H — 7 . 8 . I t y b a k i D . E — 5.R o s s a z a u ł . F . G — 7,R ó w n o p o l e H . 3 — 4 .R o z b r a t C . D — 8 .R a d u ń s k a E . F - 7 . 8 . R y b n y z a u ł . F — 7, R y c e r s k a D . E — 1.R y m a r s k i z a u ł . C — 4. R y s i a A . B — 5.R z e c z n a 0 — 7.I t u d o n i l ń s k n E — 8 . 9 .

R a d u ń s k a I IM a ła R a d l i ń s k aR a j s k iRadośćR a k o w aR o s s aE l e k t r y c z n a R o s s a z u u l . R ó w n e p o l o R o z b r a t R a d u ń s k a R y b n y z n u ł . R y c o r s k n R y m a r s k i z a u l . R y s i a R z e c z n aO s z m i a ń s k a n o w a

P l a c P i o t r a S k a r g i E — 0 . S a d o w a E — 7, 8 .S n f ja n i k ł F — G.S a p i o ż y ń s k a F — 3 . 4 .S a p i e ż y ń s k i c r o w y

F . G — 1. 2 .S a s k a k ę p a G — 5 . 6 .S a w i c z F — 6 .S o n a t o r s k a F — 2 . 3 .S i e n n a E — 9 . 10 .S i ó s t r M i l o s i o r . G . H — 3 .

P l a c Ś w , J a n a S a d o w a S u f jn n n a W o j s k . S z p i t a ln a S a p i o i y ń s k i e r o w y

S k ł a d o w a S k o p ó w k n S ł o m i a n k a S l o n o c z n n S ł o w i a ń s k a Ś l u s a r s k a Ś l e p aS l u s z c z y ń s k i z. S m o l e ń s k a S m o l n aŚ i n i g ł u g o - I t y d z a

D , 15— 7. fl. ^ n i o g o w a F — 7, 8 .Ś n i a d e c k i c h ___________E — 5.

D - 8 . E — 0 .

C . D — 3 . 4 . E . G — 4 .

F — 8 . D . E - 9 .

D — 7. F — 4 . 5 .

C . D - 7 . C — 9.

S a s k a k ę p u A n d r z e je w s k a W o j s k o w a S z p i t a l n a S i e n n aS i ó s t r M i ł o s i e r d z i aS k ł a d o w aS k o p ó w k aS ł o m i a n k aS ł o n e c z n aS ł o w i a ń s k aŚ l u s a r s k aS u z d a l s k i z a u ł .S ł u s z c z y ń s k l z n u l.S m o l o ń s k nS m o l n aO r c n b u r s k a

Ś n i e g o w a Ś w . J e r s k i z n u ł . II 0 >l M o -

W CWflJ" 8b~6k~ d .—

O r la

Ś n i e g o w y z a u ł . F — 8 .J u l ju s z a S l o w n c k l o g o

D . E — G. 7 . ~

s k l e g o d o u l . A d a m a M io k io w lc z f t

Ś n i o g o w y z a u ł .K a u k a z k a

S ł u c k a S o k o l a S o l n y z a u ł . S o H a n l s k a S o ł t n n l s k n S o s n o w a

Ś r o d k o w a S t a l o w a S t a r a ES t r o m aŚ - t o . S t e fa ń s k a S t y c z n i o w a S - t o S t o fa ń s k i fo r s z ta c U ,

E — 0.S t o l a r s k a H — 4. &■A ł o j a S y r o k o m l i E . F — 5. S t r a ż a c k i z a u l . D — 8 .

- 4 . 5 . B - 5 . D - 8 .

B - 4 . 5 . A . B - 6 .

1 3 - 5 . fi. B — 0 . 8.

a. u—s.E — 9.

ł . C — f>. 6 . 0 — 0 .

E - 7 . 8 . D

C a r o g r o d z k aS o k o l aS o l n yS o l t a n i s k aW o r k o w aS o s n o w aZ a w o d s k lś r o d k o w aS t a l o w aS t a r aP o r t o w y z a u l . S t e fa ń s k a Ś w . J a k ó b s k a I S t o fa ń s k i fo r a z t .

S t o la r s k a E je h o r n a G ł u c h y z a u ł.

'S z k a p l c r n a K . F . G — 8 . - S z k a p i e m uB z k la n n a E — 0 . S z k l a n n a I u - jS z p i t a l n a E — 7 . S z p i t a l n a ,S ł ir r t in y ? n n L _ D — 8 . S z k o l n y z a u l / - 1 ‘ ^

> u - b . s o T m t e k a '

S i ó r t f k o .w •*u T r o e k i t .bJ u n k i e r s k a I

S z c z y g l aS z o p e n a E — 7.S z w a jc a r s k i z a u l . G — II. S z w a r c o w y z a u l . E — ii.

T a r t a k i O — 5 . 6 .Targow a E; V - G - 7.-9. T a t a r s k a E — 0 .T e a t r a l n a D — U.Ś w . T e r e s y JE— 5 .T i w o l i F — 4 .T o k a r s k a E - - 8 .T o p o l o w a F . U — |.T o r f o w a C — 2 . 3 .T o w a r o w a A B — 5.T r a m w a j o w a F — 2.T r ę b a c k a D . E - 3 .T r o c k a E 0 .T r w a ł a E — 3 . 4 .T r y n i t a r s k a E - 3 .T u r g i e l s k a F — 7.T u n e l o w a C . D — 9 . 10. T u s k t \ la ń s k a D . E — 3 . 4 .T y z e n h a u z o w s k n

F . G - 7 . 8 .

S z w a jc a r s k i z s W f l t a -S z w a r c o w y \ .

M a g a z y n o w a

T e a t r a l n a ^Ś w . T e r e s yZ i e l o n aT o k a r s k aG r a n i c z n a T o p o l o w aT o r f o w aT o w a r o w aT r a m w a j o w y z a u l .M o ż a j s k aT r o c k aD u n k i e l s k aT r y n i t a r s k aN i k o d c m s k i z a u ł . IIT u n e l o w aI z i n a j ł o w s k aA s t r a c h a ń s k a

U ła ń s k a " D — 3 . 4 . 5.U n i w o r s y t o c k a E - G .U r o k B — 8 .

W a p i e n n a C — 4. 5 .W a r s z a w s k a F — 8 .W a r s z a w s k i z a u l . G - 7 .W ą w o z y G . I I — 9 .W e r k o w s k a D - 2 . 3 .W i t o l d o w a B . 0 ' - 5 . G.W ę g l o w a E — 7.W i d o k F — 1 .W i e j s k a G . H — 10.W i e l k a E . F -- 6 . 7 .W i ę z i e n n a C — 5 .W i ę z i e n n y z a u ł . C — 5.W i e r z b o w a A — 5.A n t o n i e g o W i w u l -

s l d o g o D - 7 .

K a l w n r y j s k aD w o r c o w a

4 V a p i c n n aW a r s z a w s k aW a r s z a w s k i z.W ą w o z yŁ a g i e r n aW e s o ł aUslicknW i d o kW i e j s k a d r o g aW i e l k aM o s k i e w s k a3 - c i W i ę z i e n n y z a u l .W i e r z b o w a

W i l a n ó w I I — fl.W i l c z a A — 5.W i l c z a ła p a B . 0 — 9. W i l e ń s k a D . E .— 5. 0 . W i ł k o m i o r s k n , I i . C . D — 4 . 5.S w . W i n c e n t e g o E . F — 9. W i n g r y B . F .W i o s e n n a F . G — 4.W i ś n i o w a E — 9 .W i t e b s k a D . E — 5, G. W o d o c i ą g o w a B . C — 9.W o j s k o w o - C m ó n t a r n a

F . G — 3.W ó j t o w s k a F — 3 . 4 .W o l a n a F — 0.W r ó b l a _ D — 7 . W s z y s t k i c h Ś w i ę t y c h

E . F — 7.W y s o k a B — 8 . 9 .

T o m b a k o w a W i l a n ó w W i l c z a W i l c z a ła p a W i l e ń s k a

W i ł k o m i e r s k a Ś w . W i n c e n t e g o W o n g i c r s k i z a u łe k W i o s e n n a W i ś n i o w a W i t e b s k a W o d o c i ą g o w a W o j s k o w o - C i n o n t u m a

W ó j t o w s k a P o k r o w s k a A r i -h n n g ie ls k i z a u ł . II

S z p i t a ln aW y s o k a

T o m a s z a Z a n a B . C — t*. Z a c i s z e 0 — 8 .Z a k r e t o w a B . O . D - 0 . 7 . Z a k r o t o w y z a u l . 0 — 7. Z a m k o w a K — B.Z a m i e j s k a E — i . 2 .Z a r z e c z e F — G.Z a w n l n a D . E , F — G. 7. Z b o ż o w a F — 10,Z b r o j n y z a u ł . E — 7. Z g o d a U - 8 . 9 .Z i o l p n a A — 5.Z j a z d C — G.Z l o t y R ó g O . 11— 4.

Ś w . J e r s k i o d m o s t u L e ś n a Z a k r e t o w a Z a k r o t o w y z a u l . Z a n i k o w a L e t n i z b ó r Z a r z e c z e Z a w n l n a Z b o ż o w a Z d r o j o w y z n u l. P o g r a n i c z n a Z i e l o n a Z ja z d Z l o t y r ó g

iM ■

Z w i e r z y n i e c k a I ł. C . D . - J . Ż o l a s n u - O h a t k a <«. I I — 7 . Z y g m u n l o w s k a !>. K — 6 .

2 o l n i e r s k a D — 4.Ż ó r a w i n B — 5.Ż u b r o w a A — 5Ż w i r o w n - G ó r n t l — G.Ż y d o w s k a H --G ,

Z w i e r z y n i e c k a Ż o l a z n a - f l i a t k a N a d b r z e ż n a ( o d A r a o -

n a l a k i e j d o Z i e l o n e g o m o s t u )

Ż o ł n i e r s k i z . p r . i I o w yŻ ó r a w inŻ u b r o w aŻwirowa góraŻ y d o w s k a

l -

M ow a n a z w a u lic . Stara o a z w a u l i c .

Sw. A n n y F — .'>, il. S u w o r o f f it aA n t u k o ls k a (<h I k o ś c io ła A u lo k o llk a ( o d k o ś c i o ł a •■iw. P i o t r a ’ F — 1, i n . i*. P iotra)A k a d e m ic k a K - t f . G u b e ro s to r e k aA le ja R ó ż D — tł. A le ja Ró*Archanielska I)—?. U. AmbangicUkaArtyleryjska E - 4. ArtyleryjskaA u g u s t ia ń s k a F - o . 7 . K iu im le r to w a k i z a u ».Arsonulskn !■; 5. Arsonallk*

B a k s z t a F - f l , 7. B a k a zUl* e j (k o n n e j ) B n t o i j i D 5 . o d M ootn Z i e l o n e g o d o

koM -iola ś w . . l a k ó b aB a g a te la B - 0 . W r o n i* ( L e ś n i * ! )B a n k o w a K - 7. B a n k o w aB a t o r e g o tr a k t ( 1 . 1 1 , - 4 . D. P o l o c k a ( o d Ś a s .^ K c p U - B a z y J jn ń s k o > F - 7 . K o n n aB e lm y I-. 7. s , O s tr o b r a m s k a z a m o s t .B c l r a o n t U - H - ó . B e lm o o tB e lw e d o r s k o H - 7 . B e l w e d e r ^ *B e n e d y k t y ń s k a R - 6 . P r o c h o d n y t M , l .B e r n a r d y ń s k a K - F - o . Z a m k o w y x a u i .B , 'i O je m sk n H - I I . B e l l o j t m s U

- - « .n .v p K iin u < ttaw - 7 . B ia ł o s t o c k a

B ia ł y za iił . , b - f l , D w o r c o w a

t' J? f 5 B o b r o w a f l T r ' a }*obtui*k*a. O — p. G flA ora łsJca_ “ —?■ Gajstn P — 4 . a * “ *

l i o n u m e n K n E — 0 . S i c m i o n o w s k aB o r o w a F , O . H — 2 . 3 . P o d l e ś n a ( A n l o k o l ) l l o s a c z k o w a E - F — 7 . D w o r t a ń s k i B o t a n i c z n a F — 5 . B o t a n i c z n a *B r a c k a E — U, B r a c k aB r z ó z k a C — 7 B r z ó z k aB u k o w a C — H. 9 . B a z o r n aB y s t r z y c k a F . G — 2 . B y s t r z y c k a d r o g aG ó r a B o u f f a l o w a I>— 1». K a u k o z t a < K a m ie n n a )

BiałostockaB i a ł y z a u ł.B is k u p iaB o b r o w aB o b n i j s k *i ł o c z n *B o g u s ła w s k aB e ttB p r fcsB o n i fr a t e r s k a

Cechowa I)—S.Cedrowa C—8.Ceglana • B—8. 9.Cerkiewna F—7.Chełmska 1)— 3.Chlebowa A. B—5. Chocimska (dalszy ciąg)

D—2. 3. 4. Chmielna B—5.Chłodna E 9.Ciasna C— 5. 8.Ciesielska G—4. 5.Cmentarna E. F—W.Cicha D—5.Cudna A—5. U.Czerwonodwor. D—2. 3.

Dobowa A—5. tt.Dorownicka D. E—4. 5. Dobra C—7.dobrej Bady C—9.Dobroczynna E—0.Dominikańska E— ti.Dominikański zaul. E— 0. Druotowski zaul. F—3. Dunajka O. 11—8-Dynnburska D—8.'Dzielna A. B.—5. (i. Dzika A—6.Dziśnicńska E—7.Dąbrowskiego D -5 . 0.

Fabryczna B—0.Filarccka (oir\u dalszy)

G. 11-3. 4. 5. Św. Filipa D—5.Finna D— 4.Fliaowa C—5.Franciszkański z. E—6. 7.

G a jo w a G a o n a G a r b a r s k a G a z o w a G ie d y m i n o w s k a

B - 9 . K - 0 . E — 0. D - 5 .

ii. 0 - 5 . ti.G d a ń s k a D. E - 0 .G ip s o w a B — 8.G ę s ia D - 8 .G lin ia n a B — 8 . 9 .G łę b o k a F - 1 .G łu c h y za u l. F - 7 ,G o łę b ia F - 2 . 3.G o ś c in n a E . F - 7 .G r a n ic z n a A — 5.G r o c h o w a ( ł . H - 1 0G r a d z k a u . 0 - 0 .S ta r o * G ro d z ie iis . G - 7 . 8.G r z y b o w a B - 9 .

H o jd a F — 0.H e tm a ń s k a F - 7 .

F — 4. 5.

H r y b l M k t l l -)lo £ tv 0 - 8 ,

O r e n b u r a k i z a o l .B o l n i c z n aC e g la n aC e r k ie w n aŁ o m ż y ń s k a (N o w a )C h le b o w aC h iw iń s k n

C h m ie ln aC h ło d n a2 W i ę z ie n n y z a u l . C ie s ie ls k aC m e n t a r n a ( K l a d b . )M a n o ż o w aC u d n aC z c r w n n o d w o r s k n

D ę b o w aP i c t r o z n w o d s k aD o b r aD o b r e j B a d yD o b r o c z y n n y z a u l.B ła g o w le s z c z o ń s k aŚ w . I g n a c e g o z a u l .D r u o t o w s k i z a u ł .D u n a jk aW ł o d z im i e r s k aD z ie ln aD z ik aD z iś n ie ń s k i z a u ł . W r o n ia

F a b r y c z n a 1 p o n o t n a r s k l z a u l .

Ś w . J a k ó b s k n S a r o c i c u s k * W o z n ie s ic ń s k A F r a n c is z k a ń s k i z a u ł .

G a jo w a S z k la n n a G a r b a r s k a G a z o w y z a u l. G io d y m i n u w s k a

P o d w a le ( M o w a ) * G ip s o w a1 W ł o d z im i e r s k i z a u ł .G l in ia n aG łę b o k aG łu c h y /.auł.G o łę b ia G o ś c in n y z a u l . G r a n ic z n a G r o c h o w a G r a d z k a (M ie js k a ) S t s r o -G r o d z ie ń s k aG r z y b o w a

Ś w P i o t r a 1 P a w ia

..Jasna J a t k o w a J ę c z m ie n n a .Tulenia J e r o z o l im s k a S w . J e r s k l zu u l.

B r z e g A n t o k e ls k iD. h— 8 , K a r a b in e r s k ł B . O — 0 . K a r a im s k a

H - « . K a r lz b a d z k a B . C — 9 . K a m a

E — ó - K a s z t a n o w aE*—;ł* Ą Artyloryjska

£ -2 . KawalkataE a z im io r z o w s k i z a u l.

»1 L e ś n y » n l .

ś w . J a c k a C — 7 . J u n k ie r s k i za u l.J a g ie l l o ń s k a D — O. Ż » n d * r m s k l t a u ) .S w . J a ń s k a F . - - 6 . S w . .la ftH ktJ a r A — 5 . J a tJ a k A b a J o s iń s k ie g o C .D ~ 6 . P o r t o w a II ś w . J a k ó b s k n D — 5. S w . J a k ó b s k n I l - o

l i — 5. 0 . J a s n aE — 7 . J a t k o w a 11 C — 9 . J ę c z m ie n n a B — 5. J e l o n la

I I - O . 7 , J e r o z o l im s k aE - 5 . Ś w . J o r s k i (o d M oatow oJ

d o k o ś . " w ' J e r z e g o ) J e z io r n a F — 6. J e z io r n aJ e z u ic k a E - 0 . Ś w . I g n a c e g o .

Ś w . I g n a c e g o E — 0 . Ś w .I n . b a t y " E - 0 . >m V H 1 O n tl,k l l) . .I i . r ia .J k a » - « ■ 8 e r l.b k o -O a a n »o a .,r a k aI n s p e k t o w i , B - U I n a p » k l « » »

K a n o n i c z n a K n n o n ło r s k a K a r a im s k a K a r lz b a d z k a K e r n a K a s z t a n o w a K a w a l e r y j s k a K a w a l k a t aS w . K a z i m i e r z a . . ___ a ..... ,V ł* u »K l o j d a ó s k i z a u l . E — U 7 . G ł u c h y Ła„ i K i j o w s k a D . E - 7 . 8 . K i j o w s k a '

£ " c ? n , „ „ S - ! ' 20U|' " ' l o d u m i r s k i 11K r a k o w s k a C D . E - 4 . B u c b a r a k a 1 l l S I o m l a i i k a K i j o w s k i z a u ł . I E - 8 . K i j o w s k i z a d . IK i j o w s k i z a u l . I I E - 8 . K i j o w s k i z a o l. II K i j o w s k i z a u ł . I I I E — 8 . K i j o w s k i z a o l. I I I K i r k o t o w a G - 5 . K i r k o t o w aJ u l ia n a K l a c z k i E — U. J u t k o w ak l o n o w m ^ — ^ “ t o r u s k aK o b i a ł k o w a K o b i a l k o w aK o c i a G — 7 . ' l i ś c i aK o l e j o w a E . F — 7. 8 . W e g z a i o w n ^ K o t n o n d a n c k i z a u l . D — 7. K o m o n d a n c k i * - * .K o m i n y d r . F . G . I I — 9 . K o m i n y d r o g a K o n a r s k i e g o B . C — 7. 8 . P o h u l a n k a o d b . R o g a t k iK o n d u k t o r s k a E — 8 . 9 . S t e fa ń s k i - F o r s z t a t K o ń s k a F — 7. P o l i c y j n y z a u l.K o p n n i c a F . G — 7. K o p a n i c aT a u o u s z n K o ś c iu s z k i o d A r s o n a ls k i o j d o k o ś o .

E . F — 4, b. ś w . P i o t r a K o ś c l o l n y z a u ł. D — 7. K o ś c i o l n y z a u ł.K o s z a r o w y -s n u ł . C . D — 4. A g r e s t u z a u ł.K cissykow a D . G — B. 9. K ir p ic z n a Ko*vHl»k) MHtil. n —3. Knwnlul/I zsiy,K o w i e ń s k a E — 9 . K o w i e ń s k aK o w i e ń s k i z a u ł . E — 9 . K o w i e ń s k i z a u l.K o z i a D — 8 . K o / . l aK o z ł o w y z a u ł . T>— 5 . K o z ł o w y z a u l .K r a w i e c k i z a u l . D - f t . K r a w i e c k i z a u l .K r o k E - 7 . K r o kK r ó le w s k a E . F — 5 . 7 . B o t a n i c z n a K r ó t k a B — 5 . K r ó t k aK r u c z a B — 9 . K r u c z aK r ó p n i c z n y z a u ł . E — 7 . M a k a r jo w s k i z a u l .K r z y w a _ A . B — 5 . K r z y w aK r z y w o k o l o K u c h a r s k i z a u ł. K u r h a n y K u r la n d z k a K w a s z e l n a K w i a t o w a

G — 5 . u P o n o m a r a k i z a u t i D — 8 . K u c h a r s k i z a u l.B — 9 . K u r h a n y

9 . K u r l a n d z k a E — 7. ś w . S t e fa ń s k a m u ła E — 7 . K w i a t o w y z a u ł .

K r a s z e w s k i e g o B . C — 0 . G o g o l a

L o l o w e l a D — 5.Ł e g j o n o w a 0 — 7.L e g j o n o w a B . C — 7 . 8 . 9 . L o t n i a F» G — 4 .L w o w s k a O . D . E — 4 . L i d z k i z a u ł . E — 7,L i d t k i t r . G . I I — 8 . 9 . 10. L i t e w s k a B - o .L i p o w o A . B — 5 .L i s t o p a d o w a G — 7.L i t e r a c k i z a u l . F — 8.L o t n i c z a B . E — 2 .L u b e l s k a D — 6,L u d w i s a r s k a E — fl.

Ł o t o c z o k F — 0 .Ł o k i e ć F — 7 ,Ł u k i s z s k a C . D - 5 ,

3 - g o M a ja D — 5, 0 .M a h o m e t a ń s k e C — 5,M a jo w o G . I I — 6. 7. M a k o w a E — 7 .M a l in o w a B . C — 9 .M a ła O — o !M a r c o w a G — 7.M a r ji M a g d a l e n y E — 0 .M e c z e t o w y z a u ł. C — 5 ,M e js z a g o ls k a D — 2 .M e t r o p o l i t a ln a F — q .M ę t n a C . D - j ,Ś w . M ic h a ls k i z . E . F — o ! Ś w . M i k o ła ja E — 0 . 7 M iła B . <3 - 5 !M i ł o s i o m a E — 8.M iń s k a G<— 7 ’

' M i o d o w a F — 8.M y s ia B — 8 . 9 ,A d a m a M i c k i o w jc z a

C . D . E - o , M o h y l e w s k a G — 7 'M o n i u s z k i B — 5 .M o n l w d t ło w s k a D — 5 ,M o n t w l l l o w s . p r z . E . D — 5 ' M o s t o w a D — 5 ,M u r a r s k i z a u ł . D — 3 .M ły n o w a F — 0 ,M u z u łm a i i s k i z a u l . C — 5.

N a d l c ś n a K — 3 ,N a s z a C — 7 .N i o c a l a F - | ,N i e d ź w i e d z i a 11— 5 ,N i e m i e c k a B — (i

------------------------------------------■ »

Nowa Aloja F —7Kowogródzkn

C . D . E - 7 . 0 ,I N o w o m i c je . z a u l. D — 7II Mowomiejskl z. o __Nowy A wiat p '•Nowy ńwiat, pr. z.

- , lewy z. p_g*newońwłec. mały z. p».y

M o s t o w a ( o d . W i ł . d o G a z .)P r o w e n t o w aT r a k t T r o c k iL e t n i aS c r g ju s / .o w . i 1 S ł o m i a n . L i d z k i za u l.L i d z k i t r a k t B u łg a r s k o 1 i I I L i p o w a L i s t o p a d o w a L i t e r a c k i za u ł.L o t n i c z a P i a s k o w a II P r e o b r a ż e ń s k a

Ł o t o c z e k Ś w N i k o d e m a Ł u k is z s k a

G a r n c a r s k a f& a zn ii& k n ) M a h o m o t a ń s k n

' M a jo w a M a k a r je w s k a M a l i n o w a M a łaB o b r u js k i z a u ł.P l a c K a t e d r a l n y M a h o m o t a ń s k i z a u ł. M e js z a g o ls k a M e t r o p o l i t a l n aM ę t n aS w . M ic h a ls k i z a u ł .S w . M i k o ł a jaM iłaS p n s k aM iń s k aM i o d o w aM y s iaŚ w . J e r s k a d o m o s t u

M o h y j o w s k aM o n i u s z k iA r z a m a s k aM o n t w i ł l o w s k l p r z e ja z dM o s t o w aM u r a r s k i z a u l.II B e r n a r d y ń s k i z a u l. M e c z e t o w a

O b ja z d o w aO b o z o w a

b . f - r S -

ais; .O fic e r s k aO g i ń s k i e g o ' p " “ -O g ó r k o w a O . D —2 <T * i ' O g r o d o w a . ' * •O giO lilit n p ja A — d .

O m n io r y ln y ^ ^ — 5.

I Nowomlojtkl zaul.II Nowomlojskl zaul. Nowoćwlucka Nowoćwleolo prawy «auł. Nowotłwlcckl lewy zaul, Męły NowońwLccki zaul.

Objazdowo Obozowa wlolkn MichajłowskaB u d o w aOficerski 1 \ uP o l i c y jn yMlropolskaOgrodowap H m p jaO r a n le r y jn y z a u l-

O r z e s z k o w e j D . E — 5.O s t r o b r a m s k a F — 7.O s z m la ń s k a F — 8 , 9. O s s m i a ń s k l z a u ł . E — 7.O s z m ia ń s k i t r a k t . H - - -10 .

P a r k o w y z a u l. G — 7.P a ń s k a O — 7.P a w i a D — 8 .P i a s k i F — 2 . 3 .P i a s k o w a D - t t .P i e k a r s k i z a u l . D — 8 , P i e k i e ł k o D — 0,P i ę k n a F . G — J.P i e s z a A — 5.P l ja r s k a D - 5 .P l lB i id s k i c R o ^ D . E — 7 . 8 . P l u t o n o w a E — 4.P i ó r o m o n t D . E — 5.

„ p r a w y z . E — 5.„ l e w y z . E - 5 .

, v « . . E - 5 . •^ ' i / f i o t r o i P a w ł j T F —' P l u n ą F — 7.P t b r z e ż n a F — 4.P ó J g ó r n a C — 0 .P o g o d n a C — 9 .P o h u l a n k a O . D . E — 6 . 7 . M a ła p o h u l a n k a D — O.P o z n a ń s k a E — 0 .

P o d z a m c z e JSL—5 ,F c h ó j 0 — 0 .P o l o s k a D . E — 8 . 9 . P o l n a A .— 6 . 0 ,P o l o w a G — 3 . 4 .P o ł o c k a F . G — 5 , Q. P o n n r s k a O . D . E — s ] 9 . I I P o n o m u r s k a G — 5.P o p o w s z c z y z n a j j F — 5 . 0 . P o p ł a w s k a F . G — (1.P o p ł a w s k i z a u ł . G 0 ]P o r t o w a B — 0.P o r z e c z k o w a D — 2 3 P o t o k H - 5 lP o ż a r o w a D . E .— 8 .P r a c z k a r n i a F — 0 !P r o c h o w a F — 4P r o m o w a E — 1.P r o s t a C . D — Z.P r o m i e n i s t a F . G — l P r o w e n t o w y z a u ł . C — 7.P r y w a t n y z a u ł , D — 7 . s !P r z e j a z d ( A n t o k o l ) F ___4 ]P r z e j a z d o w a ,D — 0.P r z y k ę t o k G — 1 .P r z e s k o k E — -5.

P t a s i a P u ł k o w a P r z y t u l n a P r z y j a ź ń

R a d u i i s k a E . F M a ła R a d u ń s k a R a j s k i R a d o ś ć R a k o w a R o s s a R y b a k i R o s s a z a u l. R ó w n o p o l e R o z b r a t R a d u ń s k a 1 R y b n y z a u ł . R y c e r s k a R y m a r s k i z a u l . R y s i u R z o c z n a

• R u d o m i ń s k n

F . G .

B - 5 . E - 2 . 3 .

D — 0. £ - 3 .

- 8 . 9 . 1 0 . E — 9 . F - 7 .

C . D - 8 .E — 8 . 0 . H — 7. 8 .

D . E — 5. F . G - 7 .H . 3 — 4 .C . D - 8 . F - 7 . 8 .

F - 7 .D. E — 1.

0 — 4 ,A . B — 5.

0 - 7 . E - 8 . 9 .

P ia t : P i o t r a $ k a r g i E — fl. S a d o w a E — 7, 8.S a f ja n i k i F — 0.S n p lo ż y t i s k a F — 3 . 4 .S & p lo ż y ń s k i o r o w y

F . G - * ~S a s k a k ę p a S a w ic z S e n a t o r s k a s i o n n aS i ó s t r M i lo s ie r .S k ł a d o w a S k o p ó w k a S l o m i a n k a S ł o n e c z n a S ł o w i a ń s k a Ś l u s a r s k a Ś l e p aS h i s z c z y ń s k i z. S m o l e ń s k a S m o l n aŚ m i g ł o g o - I t y d z a

D . 1 5 - 7 . fi. S n i o g o w a F — 7. 8 .Ś n i a d e c k i c h E — 5.

G — 5 . O.F - C .

F — 2 , 3 . E — 9 . 10. G . H — 3.

D - 8 . E - 0 .

C , D - 3 . 4 . 15. G — 4.

F - 8 . D . E — 9.

D — 7.F — 4 . r>.

O . D — 7. C — 9.

Ś n l o g o w y z a u l . F — 8.J u l ju s z a S l o w n o k i e g o

D . E — fl. 7 . 8 . 15— 4 . 5.S l u e k a

S o k o l a S o l n y z a u ł. S o l t a n i s k a S o l t a n i s k a S o s n o w a S p o k ó j Ś r o d k o w a S t a l o w a S t a r a S t r o m a

B — 6. D - 8 .

B — 4 . A. A . B — 5,

B — 5 . fl, B — 0. 8 .

G . I I — 8. E — 0.

B . C — 5. fl. C - 0 .

. - t o . S t o fa ń s k ft U — 7. S t y c z n i o w a D — fl.S - t o S t o fa ń e k i f o r s z t a d t .

R - 9 .S t o l a r s k a H — 4 . 5 .A l e j a S y r o k o m l i 15. F — 5 . S t r a ż a c k i z a u l . D — 8 .

O r z e c h o w a IS k w e r Ś w , J e r s k l 7 O s t r o b r a m s k a j-U sz ra iftń sk a sta ra j O s z m ia ń s k i z a u l. O s z m ia ń s k i tr a k t

I I W i t e b s k i z a u ł. W i ę z i o n n y z a u l.I I I W ł o d z im i e r s k i ra n i. W i e l k a M ie s z c z a ń s k a P i a s k o w aP l u k a r s k i z a u l. jP i e k i e ł k o IP i ę k n aP i e s z a IS n i p i s k i b r z e g . - i R a d u ń s k a 1 P i o n o r s k a 1P i r n m o u t - S i e m i e n l s z k i P i r a m o n t s k i p r a w y ka u l P i r a t n o n t s k i l e w y z a u ł . P i r a m o n t s k i m a ł y /A u ł ,O b w w W t M o n a s t o r s k a A n t o k o l s k i b r z e g T w c r s k a T k a c k a ( p o p r z . W o w l la ) P o h u l a n k a M a t a P o h u l a n k a G ó r z y s t y ( o d W i l o u d o

Z n w n l n o j ) jJ p ż y n i o r y j n y z a u l . 1 I f laubluiTuŻL-Ti^kit 1

. P o l e s k a P o l n aP o l o w y z a u ł e kP o ł o c k aP o l t a w a k aI I P o n o m n r s k aP o p o w e k aI3o p ł a w s k aP o p ł a w s k iP o r t o w a IP o r z e c z k o w aP o t o kP o ż a r o w y z a u ł . P r a c z k a r n i a P r o c h o w y O b o z o w a Ż w i r o w y z a u l .M a ja k o w aP r o w e n t o w yP r y w a t n yP r z e j a z dP r z e j a z d o w aM a r iń s k ao d z a u ł . Ś w . J o r s k i c g o d o

u l . A d a m a M i c k ie w ic z a P t a s i a P u ł k o w a C 4 im n a z ja ln a O b o z o w a n o w a

I t a d u ń s k a I I M a ła R a d u ń s k a R a j s k i R a d o ś ć R a k o w a R o s s a E l e k t r y c z n a R o s s a z u u l .R ó w n o p o l o R o z b r a t R a d u ń s k a R y b n y z a u l .R y c e r s k a R y m a r s k i z u u ł .R y s i aR z e c z n aO s z m i a ń s k n n o w a

P l n o Ś w . J a n a S a d o w a S u f ja n n a W o j s k . S z p i t a ln a S a p i e ż y ń s k i e r o w y

S a s k a k ę p a A n d r z e je w s k a W o j s k o w a S z p i t a ln a S i o n n aS i ó s t r M i ł o s i e r d z i aS k ł a d o w aS k o p ó w k aS l o m i a n k aS l o n o c z n aS ł o w i a ń s k aS lu a n r s k aS u z d a l s k i z a u l .S ł u s z c z y ń s k i z a u l.S m o l e ń s k aS m o l n aO r o n b u r s k a

Ś n i e g o w aŚ w . J e r s k i z n u l . II o i l M u -

1 'I ia W ó j f lb o R d . k l . ^ U I - s k l o g o d o u l . A d a m a M io k io w ic z n

Ś n l o g o w y z a u l.K n u k a z k a

C a r o g r o d z k a S o k o l a S o l n y S o l t a n i s k a W o r k o w a S o s n o w a Z a w o d s k l Ś r o d k o w a S t a lo w a S t a r aP o r t o w y z a u l .S t o fa ń s k n Ś w . J a k ó b s k a I S t o fa r i s k l fo r n z t .

S t o la r s k a E jo h o m a G lu o h y z a u ł.

S t r y c h a r s k a C — 3 . 4 . S t r z e l e c k a D — .).S u b o c z F . G . I I — 0,S u c h a S u w a ls k a S z e p t y c k i e g o o l e p uŚ w i ę c i a ń s k a Ś w i e r k o w a Ś w i e t l a n a S w i r o n e k S y b i r S y g n a ł o w a S z a ń c o w a S z a r a S t r u s z u n a S z e r e jk i s k a S z e r o k a S z y a z k i i i s k a S z e w s k a ’

'S z k a p l e r n a S z k la n n a S z p i t a l n a S z k o l n v

F — 1). D - f l . D - 7 . 0 — 7. G - 7 .

0 — 8 . 9 . C — 2 . 3 . 4 .

E . F — 4 G — 0 . 7.

D — fl. D — 3 ,

D . E — 2. E - 7 F — 5. E — 7. B - & .

S t r y e l ia r s k u S t a r o d i i b s k a S i e r o c a S u c h a S u w a ls k a S u z d a ls k a S u z d a l s k i z a u l . W i t e b s k i z a u łe k U e r k lo w i in R o m a n o w s k a Ś w i r o n c k S y b i r s k a S y g n n lo w it S t u r o d u b a k a A u t o m o b i l o w a S z a w c l b k a S z u r e jk i s k a S z e r o k a G r a n ic z n i. . . . -“ — o . u r a m c z n n ’y-- . .

d r o g a 1*.11— 8 . i ł. S z e w s k a d r o g a -” F* G — 8 . j^ z k a p l o r n a '• -

E — 0 . -S z k la n n a 1 . ■'E — 7 . S z p i t a l n a . nU — 8 . S z k o l n y z a u | , , , -I'-C — O. S o m i ł e k a X łt i—

J u n k i e r s k a 1 T r o c k i e g o n * ^ j rfP i e -

E — ? !G — » .E — fl.

S z c z y g l a S z o p e n a S z w a jc a r s k i z a u l . S z w a r c o w y z a u ł .

T a r t a k i T a r g o w a — W : T a t a r s k aT e a t r a l n a Ś w . T e r e s y T i w o l i T o k a r s k a T o p o l o w a T o r f o w a

- T o w a r o w a T r a m w a j o w a T r ę b a c k a T r o c k a T r w a ł a T r y n i t a r s k a T u r g i e l s k n T u n e l o w a

C — 5 . 0- e . - - 7 . - 9 _ .

E - 0 . J D - 0 . E — 5 . F — 4 . E - 8 .

F . * i — J. 0 - 2 . 3 .

A B — 5 .F — 2.

D . E - 3 .E fl.

E — 3. 4 . E - 3 . F — 7.

(L D — 9 . 1 0 .

• ' ss -U JO 0 ‘ S

. S ^ M a t k :

- 3 . 4 .T u s k ą l a ń s k a D . E - T y z e n h a u z o w s k a

F . 0 — 7. 8.

U ł a ń s k a D — 3 . 4 , 5 .U n i w o r s y t e c k a E — ()]U r o k B — 8 .

W a p i e n n aW a r s z a w s k a

C — 4 . 5.F — 8 .

W a r s z a w s k i z a u l . G — 7W ą w o z yW o r k o w s k a

G . I i - o !D — 2 , 3 .

W i t o l d o w a B . C — 5 . 6 . W ę g l o w a E — 7W i d o k F - 1 .W i e j s k a G . H — 10.W i e l k a E.. F — 6 . 7 .W i ę z i e n n a W i ę z i e n n y z a u ł.

. C — 5.0 - 5 .

W i e r z b o w a A — ft.A n t o n i e g o W i w u l -

s k l o g o D — 7.W i l a n ó w H — 6.W i l c z a A — 5.W i l c z a ła p a B . C — 9 .W i l e ń s k a D . E .— 5 . 0 .W i ł k o m i o r s k af B . O . D — 4 . 5 .S w . W i n c e n t e g o E . F — 9. W i n g r y E . F .W i o s e n n a F . G — 4.W i ś n i o w a E — 9.W i t e b s k a D . E — 5. 0 . W o d o c i ą g o w a B . C — 9.W o j s k o w o -C m C n t a r n a

F . G — 3.W ó j t o w s k a F — 3 . 4.W o l a n a F — 0.W r ó b l n , D - 7 .W s z y s t k i c h Ś w it i ly c h

IJ. F - 7 .W y s o k a I ł — 8. 9 .

T o m a s z a Z a n a B . C — II. Z u c ls z o 0 — 8.i i a k r o t o w a I I . O . I ) - 0 . 7,Z n k r o t o w y z a u ł. 0 — 7.Z a m k o w a 15— fl.Z n m i o j s k a E — 1. 2.Z a r z c c z o F — fl.Z a w a l n n D . 15. F — fl. Z b o ż o w aZ b r o j n y z a u ł . E — 7.Z g o d a 0 - 8 . 9.Z i o l ę n n A — 5.Z j a z d C — fl.Z l o t y I W g O , H — 4.J S 0 I U ^ ' "

1 A r c l iu m c ib t i .S z o p e n o w s k a 'N a b r z e g u

1 W sta- b y t u j e a i ą

M a g a z y n o w a L T a r g o w a T a t a r s k a T e a t r a l n a Ś w . T o r e s y Z i e l o n a T o k a r s k aG r a n i c z n a T o p o l o w a T o r f o w a T o w a r o w a T r a m w a j o w y z a u l .M o ż a j s k a T r o c k a D u n k i c l s k a T r y n i t a r s k a N i k o d e m s k i z a u ł , II T u n e l o w a I z m a j l o w s k a A s t r a c h a ń s k a

K a i w a r y j s k a D w o r c o w a K i r p i c z n y p r z e ja z d

W a p i e n n aW a r s z a w s k aW a r s z a w s k i z.W ą w o z yL a g i e r n aW e s o ł aU s l i c k aW i d o kW i e j s k a d r o g aW i e l k aM o s k i e w s k a3 - c i W i ę z i e n n y z n u l.W i e r z b o w a

T o m b a k o w a W i l a n ó w W i l c z a W i l c z a ł a p a W i l e ń s k a

W i ł k o m i o r s k aŚ w . W i n c o n t o g oW o n g i e r s k i z a u łe kW i o s e n n aW i ś n i o w aW i t e b s k aW o d o c i ą g o w aW o j s k o w o * C m e n t a r n a

W ó j t o w s k aP o k r o w s k uA r e h a n g i e l s k i z a u ł. 11

S z p i t a ln aW y s o k a

Ś w . J e r s k i o d m o s t u L e ś n a Z a k r o t o w a Z n k r e t o w y z a u l.Z n m k o w aL o t n i z b ó rZ a r z e c z eZ a w a łn aZ b o ż o w aZ < l r o jo w y z a u ł.P o g r a n i c z n aZ i e l o n aZ in z dZ l o t y r ó g _________

Z w l o r s y n i o r k u H. O .D .— ft. Ż o la z n n -G h a t k a (1. H — 7. Z y g m u n t o w .s k a U . E — 6.

fo l n i c r s k a ó r a w in

Ż u b r o w a Ż w i r o w a - G ó r a Ż y d o w s k a

D - 4 , B — 5. A — 5

Z w h T s y n ł o o k a Ż e la z n a * ! 'ł ia tk n N a d b r z o ż n a ( o d A ra e*

n a l s k le j d o Z i e l o n e g o , m o s t u )

Ż o ln io r n k l z . p r . i I o w yŻ ó r a w i aŻ u b r o w aŻ w i r o w a g ó r aŻ y d o w s k a

TOWARZYSTWSPÓŁDZIELCZYCHO D D Z I A Ł w W I L N I Eul. Adama UCicJ iewicza Nr 29, dom własny.

i Instytucja Centralna u) lVarsz.au)ie. Kapitał Zakładowy ĄrQ milj. mk.

Bank prowadzi wszelkie operacje w zakres bankowości wchodzące, a mianowicie:

Przyjmuje wkłady na procentowanie. Kupuje i sprzedaje waluty i papiery procentowe.

Udziela pożyczek na zastaw papierów pro­centowych i różnych wartości, oraz dyskontuje weksle.

Bank wydaje przekazy na wszystkie miej­scowości Rzeczypospolitej Po lskie j .

Nadto celem rozszerzania operacji towaro­wych Bank wybudował specjalne ma­gazyny towarowe (przy ul. Mickie­wicza Nr 29), mogące pomieścić około 50 wagonów towaru.

Dla SPÓŁDZIELCÓW specjalne warunki.

= iiiiiiiiimiiimiiiiiMlimmiMiMiiiiilimmiiiiiiiMiiiiiiiiiiiiiiiiiiMiiiiimiiiimiiiimiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiimiiiiii? =nilllllllllllllllllllllllllllllllllllllll||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||t|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||P

I *«Vf

WIELKA 66.

ODDZIAŁ MIEJSKIADAMA MICKIEWICZA Nr 7

(ŚWIĘTOJERSKA).

*□£34

Załatwia wszelkie operacje w zakres b a n k ow ości wchodzące.

furoroBANK CZYNNY OD GODZ. 9— 3

th j GA

f , O P U K a c H i a \ u f e w B ZA W C »32K>€50/

W W I L W t Ł .