PROHUJALA VREMENA - TOG ZAJE ČARA VIŠE NEMA

PAST TIMES – THAT ZAJE ČAR NO LONGER EXIST

Regionalni centar za talente – Bor

MENTOR: SUZANA TOMI Ć, profesor istorije, Gimanzija, Zaječar

AUTORI: MARICA MIŠI Ć, ANDREJA ADAMOVI Ć, IV razred, Gimnazija, Zaječar

2

SADRŽAJ

REZIME -------------------------------------------- -----------------------------------------------------------3

APSTRACT---------------------------------------------------------------------------------------------------3

UVOD-----------------------------------------------------------------------------------------------------------4

ZANATSTVO ----------------------------------------- -------------------------------------------------------6

TRGOVINA------------------------------------------- -------------------------------------------------------12

UGOSTITELJTSVO------------------------------------- --------------------------------------------------20

ZAKLJU ČAK------------------------------------------------- ----------------------------------------------30

ZAHVALNOST----------------------------------------- ----------------------------------------------------31

LITERATURA----------------------------------------- -----------------------------------------------------32

PRILOG -------------------------------------------- ----------------------------------------------------------33

3

REZIME

Istraživački rad pod nazivom ,,Prohujala vremena- Tog zaječara više nema’’ je na-stao iz želje da prikažemo kako je naš grad, Zaječar, nekada izgledao. Želeli smo da drugim ljudi-ma približimo kulturu i način života naših predaka. Da bismo nekog upoznali sa Zaječarom, možda bi najlakši način bio predstaviti mu istoriju grada, a kako bi stvorio širu sliku o njemu trebalo bi mu nešto reći kulturi, ali i razvoju privrede. Rad se može podeliti na nekoliko dela. Prvi deo govori o razvoju zanata i zanatlija u Zaječaru, naredni deo govori o trgovini kojom su se Zaječa-rci bavili, dok je treći deo posvećen ugostiteljstvu starog Zaječara. Zato se u njemu mogu naći podaci osim o razvoju trgovine, zanatstva, ugostiteljstva, i o prvim školama, pozorištu, bioskopu i ostalim stavrima koje su činile društveni život Zaječaraca u periodu od oslobođenja grada 1833. godine pa sve do početka Drugog svetskog rata. Za pisanje rada najviše je korišćena arhivska građa i literatura Istorijskog arhiva Timočke Krajine, publikacije Stevana Veljkovića i Miodraga C. Kančevića. Ono što nas je nagnalo na istraživanje i pisanje rada bile su slike starog Zaječara koji se dosta razlikovao od ovog danas. Želeli smo da više saznamo o Zaječaru koji je, kako stariji često kažu, imao dušu.

Ključne reči: Zaječar, esnafi, zanatlije, trgovci, ugostiteljstvo, kultura.

APSTRACT

This research work named “Past times- That Zaječar is no longer exist” has been written because of intend to present what was our city, Zaječar, like a long time in the past. We wanted other people to get closer to culture and lifestyles of our ancestors. Perhaps, the easiest way to introduce someone to Zaječar would be representing him the history of the city, and if we wanted him to make a bigger image of it, we should have told him something about culture and economic development also. Work could be divided in several parts. Firs part is about development of ma-nufacturing, the next one is about trading, and the third about hotels and restaurants. There are also information on first schools, theatre, cinema and other things which used to be part of social life citizens since the liberation period in 1833. until the begging of The Second World War. Documents and literature from Historical Archive Timočka Krajina, Stevan Veljković and Miodrag C. Kančević’s publications the best were used for writing this research work. The photos of old Zaječar, which was very different from Zaječar today, are those which made us researching and writing this work. We wished to find out more about Zaječar which, our older used to say, had soul.

Key words: Zaječar, guilds, craftsmen, merchants, catering, culture.

4

UVOD

Na ušću dveju reka, Crnog i Belog Timoka, u plodnoj ravnici, leži, nekada selo, a danas grad Zaječar. Zaječar se kao naselje pominje još davne 1466. godine, u turskim tefterima pišu kao o selu sa osam porodica i ,,dva neoženjena’’.1 Zaje-čar ulazi u sastav Crnore-čke nahije njenim formira-njem 1530. godine. U turskom ,,Skraćenom popi-su Vidinskog sandžaka’’ iz 1560. godine, pominje se kao naselje sa osam potpu-nih, jednim udovičkim domaćinstvom i devet neo-ženjenih koji su plaćali porez.2 Postoji zapis, iz 1784. godine, austrijskog zastavnika Pokornija u kome se o Zaječaru govori kao selu sa 150 hrišćanskih kuća i jednim turskim hanom. Zahvaljujući svom povoljnom geografskom položaju i tome što je bio raskrsnica značajanih pute-va, zbog toga su Turci 1813. godine ovde smestili jednog svog muselima i dali mu vlast nad 42 okolna sela3. Zaječar je tada i dalje bio u sastvau Vidinskog pašaluka, pripadao je Crnorečkoj

nahiji i nije bio deo Srbije.

Stanovništvo ovog kraja do početka XIX veka bavilo se uglavnom stočarstvom i zemljo-radnjom. Radili su na feudalnim posedima koji nisu bili u njiho-vom vlasništvu. Ubrzo nakon oslobađanja od Turaka, Hatiše-rifom iz 1833. godine Zaječar biva priključen je Miloševoj Kneževini Srbiji, napreduje i postaje varoš. Ulsedilo formira-nje civilne i uprvane vlasti u

1 Dušanka Bojanić- Lukač, Fragmenti iz zbirnog popisa Vidinskog sandžaka iz 1466. godine, Mešovita građa knjiga 2, Beograd, 1973., str.38. 2 Dušanka Bojanić- Lukač, Vidin i Vidinski sandžak u XV i XVI veku, Sofija, 1975., str. 104. 3 Sela Crnorečkog okruga su: Grljan, Grlište, Zvezdan, Gamzigrad, Vražogrnac, Prlita, Sumrakovac, Šarbanovac, Lasovo, Lenovac, Leskovac, Bor, Slatina, Zlot, Boljevac, Podgorac.

Fotografija 1. Panorama Zaječara Photo 1. The panorama of Zaječar

Fotografija 2. Muška osnovna škola i gimnazija Photo 2. Male primary school and Grammar school

5

Zaječaru, uspostavljanje nahijskog suda i dve kapetanije.4 Ubzo su osnovane i druge varoške institucije, među kojima su bile i prva osnovna škola, poštanska ustanova sa menzulom i crkva posvećena Roždenstvu Presvete Bogorodice- Mala Gospojina. Polugimanzija je osnovana 1836. godine, samo tri godine nakon osnivanja osnovne škole. Stanovnici varoši počinju da se bave zanatstvom, trgovinom i mehanlukom. Šezdesetih godine XIX veka Zaječar dobija telegrafsku službu, a tu su stacionirani i vojni garnizoni čime je zaokruženo formiranje svih institucija, značajnih za privredni, kulturni i društveni razvoj.5 Krajem XIX veka, tačnije 1889. godine donet je ,,Kozlićev plan’’ o regulaciji varoši, kojim Zaječar dobija nova zdanja koja postoje i danas: osnovna škola, gimnazija6, opštinski sud, esnafski dom, bolnica, artiljerijska kasarna. Osim muške osnovne škole, osnovana je i ženska koja je radila u nekim periodima i dvogodišnja realka. Takođe je postojala i nedeljna škola za kalfe i šegrte, ali o njenom radu ne postoje podaci. Na početku novog, XX veka Zaječar dobija i prvu telefonsku vezu, električnu struju, železničku prugu Paraćin- Zaječar i prugu Zaječar- Prahovo.7

Druga polovina XIX, prva polovina XX veka jeste doba opadanja starih kao i razvitka novih zanata. Postoji podatak da je u to vreme u Srbiji bilo 6,8 % zanatlija i trgovaca, većinu sta-novništva činilo seljaštvo, čak 86,5 %, dok je obrazovanog i učenog stanovništva bilo oko 2%.8 Početkom naredog veka u Srbiji jača kapitalizam tako da neki od zanatlija uspevaju da se izdi-gnu, dok neki za to vreme propadaju. Oni imućniji su imali mogućnosti da proširuju svoje radionice, otvaraju filijale, drže sve veći broj kalfi i šegrta, uzimaju u najam propale zanatlije. Neki su držali trgovine, a neki mehane, a postojali su i oni koji su se bavili davanjem kredita i zelenašenjem. Na taj način nastaje tzv. Esnafska aristokratija. Zanati imućnijih bili su: terzijski, abadžijski, opančarski, obućarski, ćurčijski i krojački, oni manje poželjni zanati su: voskarski, pamuklijaški, pekarski, sarački, stolarski, bojadžijski i jorgandžijski.9 U periodu od 1863-1905 bilo je 117 zanatlija koje su imale novčanih sredstava za ulaganje, to je objavljeno i u ,,Srpskim novinama’’. Do izlaska Trgvačkog zakonika godine 1860., trgovci i zanatlije nisu bili u obavezi da zavnično objavljuju preko štampe otvaranje svojih dućana. Esnafska naredba dala je pravo svakom zanatliji da pored svog upisanog zanata obavlja i druge zanate, pod uslovom da taj zanat ima propisane esnafske majstorske kvalifikacije. Imućniji majstori su išli još dalje želevši da se bave trgovinom koja im je bila privlačnija. Otvarali su sitnu mešovitu trgovinu ili čak samostalne trgovine kao što su: bakalske, piljarske, brašnarske, duvandžijske dućane, ali i mehane i kafane.10

4 Vladimir Stojančević, Iz istorijske prošlosti Istočne Srbije (1804- 1833), Zaječar, 1983., str. 178. 5 Ljubomir Pavle Ljubinović, Pregled razvoja zanatstva, trgovine, ugostiteljstva i turizma, kapitalistički period (1833- 1944.), Zaječarski zbornik 1, Zaječar, 1979., str. 106. 6 Gimnazija je osnovana 1892. godine pod imenom ,,Dositej Obradović’’ koje je nosila do 1904. godine. 7 Stevan Veljković, Razvoj saobraćaja u Zaječaru i okolini, Zaječarski zbornik 1, Zaječar, 1979., str. 215. 8 Đorđe Đurić, Momčilo Pavlović, Istorija za treći rezred gimnazije prirodno- matematičkog smera i četvrti razred gimnazije opšteg i društveno- jezičkog smera, Beograd, 2010., str. 45. 9 Nikola Vučo, Raspadanje esnafa u Srbiji, knjiga druga, Položaj zanatlija i zanatskih radnika, Beograd, 1958., str. 1. 10 N. Vučo, nav.del., 2-3.

6

ZANATSTVO

Danas u Zaječaru gotovo i da nema zanatlija, postoji par obućarskih, krojačkih, časovničarskih i berberskih radnji. A nekada je u oslobođenoj varoši naglo rastao broj zanatlija i zanatskih radnji, tako da je po nepotpunom pregledu koji je napravio Tihomir Đorđević, u srezu zaječa-rskom je 1836. bilo 29 zanatlija i to: terzija (3), abadžija (9), ćurčija (8), bojadžija (7) i fišegdžija (2).11 O starim zanatlijama saznajemo više na osnovu starih slika. Vlasti su pomagale zanatlije neubi-rajući od njih nikakve po-sebne poreze, ni takse i dozvoljavajući im da drže svoj dućan gde žele. Takse su plaćali samo kasapi koji tokom tih tridesetih godina XIX veka nisu ni smatrani zanatlijama. Zanatstvo, ali i trgovina Kneževine Srbije znatno su unapređeni donošenjem Uredbe o esnafima, 1847. godine. Uredbom je izvršena opšta podela na esnafske12 i neesnafske zanate i trgovine. U esnafske zanate spadali su: krojački, terzijski13, abadžijski14, ćurčijski15, papudžijski16, čizmarski17, opančarski, hlebarski, svećarski, sapundžijski, liciderski18, kovački, bravarski, kotlarski, tabački19, lončarski, bojadžijski20, tufegdžijski21, berberski, dunđerski22. Esnafska trgovina obuhvatala je boltadžijsku, bakalsku23 i lončarsku. Za obrazovanje esnafa bilo je potrebno najmanje 12 članova, zanatlija jednog rada zanata ili trgovaca istog roda trgovine iz iste opštine. Uredba je dozvoljavala i

11 Lj. P. Ljubinović, nav.del., 77- 91. 12 Esnaf (tur. esnaf) nekadašnja staleška organizacija zanatlija iste struke. 13 Terzija (tur. terzi) se krojač narodnog, seljačkog odela. 14 Abadžija(tur. abacı) zanatlija koji izrađuje odeću od grubog sukna, grube vunene tkanine, abe. 15 Ćurčija (tur. kürkçü) zanatlija koji pravi predmete od krzna, krnznar, kožuhar. Ćurak (kürk) je prsluk (gunj, kožuv ili kožuh) od jagnjeće kože. Postoji narodni izraz ,,Okrenuo ćurak naopako’’ koji se kaže kada se neko naljuti. 16 Papučar (tur. papuç) zanatlija koji izrađuje i prodaje papuče. 17 Čizmar izrađuje kožne cipele sa visokim sarom- čizme (tur. çızme). 18 Licitar (nem. lebzelter ) zanatlija koji pravi licidarske kolače, koji su se osim od brašna spravljali i od mešavine gipsa i brašna zbog čvrstine, najčešće u obliku srca sa ogledalom na sredini, momci su ih poklanjali devojkama na panađurima kao znak simpatije. 19 Tabadžija je tabanjem drvenim štapom umekšavao vunenu tkaninu nastalu tkanjem. 20 Bojadžija je posebnim bojama farbao vunu, platno ili neku drugu vrstu tkanine. 21 Tufegdžija (tur. tüfekçı) drugi naziv za puškara. 22 Dunđer (tur. dülger) starinski stolar i graditelj, drvodelja, tesar i zidar istovremeno. 23 Bakalin (tur. bakkal) trgovac namirnicama.

Fotografija 3. Kazandžije Photo 3. Braizers

7

osnivanje mešovitih esnafa srodnih zanata i mešovitih trgovačkih esnafa. Uredbom je regulisano da svi koji bi položili majstorski ili trgovački ispit stiču zvanje majstora ili trgovca i pravo na članstvo u esnafu. Na čelu esnafa bio je starešina tj.ustabaša sa svojim pomoćnikom, koje je birala esnafska skupština svake godine. Neesnafski zanati i trgovine nisu mogle da obrazuju prave esnafe, već neka društva nalik na njih. 24

Nakon donošenja Uredbe u Zaječaru je 1849. godine osnovano je 6 esnafa. Iste godine broj zanatlija se povećao na 269, što je 9 puta više nego što ih je bilo 1836. godine. 25

1. Boltadžijsko- bakalsko- bojadžijski

2. Abadžijsko- terzijsko- ćurčijski

3. Papudžijsko- mumdžijski

4. Ekmegdžijski26

5. Tufegdžijsko- kovački

6. Lončarski

Obućarsko- sarački esnaf osnovan je nešto kasnije, pre srpsko- turskog rata. Iz tabele vidimo da je u Zaječaru najviše bilo pripadnika abadžijsko- terzijsko- ćurčijskog esnafa.

Uredba je trebalo da smanji konkurenciju između zanatlija jednog esnafa, što se i dogodilo, međutim konkurencija je ipak postojala od stra-ne turskih nalbanata koji su su u Zaje-čar dolazili iz pograničnih mesta s pro-leća, ostajali preko leta, a s jeseni se vraćali u svoje krajeve. Na zahtev tufe-gdžijsko- kovačkog esnafa, Minista-rstvo unutrašnjih dela im je zabranilo rad u Zaječaru 1853. godine, koji su i nakon zabrane dolazili u Zaječar, do-

duše u manjem broju. Zato je 1857.

24 Lj.P. Ljubinović, nav.del.,91-93. 25 Isto, 93. 26 Ekmedžija (tur. ekmekçi) pekar, hlebar.

Bojadžija 9 Ćurčija 34 Ekmegdžija 27 Mumdžija 3 Terzija 3

Abadžija 77 Papudžija 11 Tufegdžija 11 Lončara 18 Kovača 76

Fotografija 4. Kalfensko pismo Photo 4. Apprentice’s Letter

Tabela 1. Broj zanatlija 1849. godine Table 1. The number of craftsmen in 1849.

8

godine upućena žalba kovačkog esnafa, čiji je deo glasio ovako: ,,... na prevelik gubitak nas 9 majstora koji jedinstveno sotim uživamo, sebe i svoje familije sotim izdržavamo... sada u Zaječar došli su 4 Turčina da svoj rad na štetu našeg zanimanja upražnjavaju, a mi bez rada ostajemo.’’27 Osim što su zaječarske zanatlije imale konkurenciju, oni su i bili konkurencija odlazeći u druga mesta. Kako bi sprečili dolazak i konkurenciju zaječarskih i drugih crnorečkih majstora u Užičkoj Požegi, pedesetih godina XIX veka mutavdžijski, opančarski i bojadžijski majstori osnovali su mešoviti ensaf.28

Po popisu, sredinom šezdesetih godina XIX veka, u Zaječaru su postojali sledeći zanati: terzijski, abadžijski, kro-jački, kovački, kolarski, grnča-rski, ćurčijski, čizmarski, sedla-rski, bojadžijski, kožarski, be-rberski, ćeramidžijski29, dunđe-rski, kaldrmdžijski30, mutavdži-jski31 i baštovanski.32

Početkom XX veka u Zaječaru je bilo 10 esnafa (pri čemu su gotovo sve zanatlije bile baš iz Zaječara, osim abadžija koji su bili mahom sa sela)33:

1. Abadžijsko- terzijsko- ćurčijski

2. Papudžijsko- mumdžijski

27

N. Vučo, nav.del., 124. 28 Isto, 362. 29 Ćeramdžija zantalija koji pravi ćeramidu (tur. keremid) (vrsta krovnog crepa). 30 Kaldrmdžija zanatlija koji je kamenom (turç kaldırım) popločavao put. 31 Mutavdžija je tkač tj. pletilja koji izrađuje torbice od kozije dlake, kozline tj. mutapa (tur. muytab). 32 Najpoznatije zanatlije u periodu od 1833- 1878. bile su: abadžija Nikola Stančulović (1846), berberi Ilija Babušković (1865) i Mijajlo Milovanović (1872), bojadžije Stamenko Blagojević (1850) i Milojko Milenković (1860), bravar Balja Colović (1865), grnčar Markoivć (1860), kovači Vladimir Mladenović (1860) i Doca Diković (1874), kožari Lila Ristić (1862) i Diković (1874), kujundžija Ilija Petković (1869), lebari Jovan Vatković (1864) i Nešić (1860), mesari Jakov Dečević (1875) i Dobrosav Mijović (1873), obućari Jovan Živković (1868), Krsta Zorić (1863), Pavle Ristanović (1860) i Đorđe Cekić (1860), potkivači Vučko Stamenović (1853), Jon Petković (1862), Petar Cevtković (1864) i Lila Todorović (1872), puškari Janko Lekić (1856), Miljo Fiković (1871) i Todor Tranović (1875), sarač Đorđe Jeftimijević (1864), sapundžija Miloš Vukić (1874), stolari Anta Zrdavković (1862), Vučko Jovanović (1872), Kamen Marković (1872), Svetozar Pavlović (1869) i Stevan Ženar (1872), terzije Jevrem Milošević (1862), Petar Tasić (1869), Stanoje Nikolić (1872), Nikodije Milivojević (1873) i Ilija Jovanović (1874), ćurčije Gruja Mitić (1850), Jotko Vaković (1862), Boško Vučković (1865), Vlajko Nikolić (1872), Nikola Vučković (1871), Caka Gačić (1875) i Jovan Petrović (1875). 33 Lj. P. Ljubinović, nav.del., 110- 111.

Fotografija 5. Krojači Photo 5. Tailors

9

3. Ekmegdžijski

4. Tufegdžijsko- kovački

5. Lončarski

6. Obućarsko- sarački34

7. Opančarski

8. Zidarsko- dunđerski

9. Potkivački

10. Krojački

Iz tabele možemo videti da je i prema novom popisu na početku novog veka u zaječarskoj varoši abadžijsko- terzijsko- ćurčijski esnaf bio najbrojniji.

Abadžije 63 Kovači 34 Dunđeri 4 Terzije 8 Kazandžiji 4 Potkivači 24 Berberi 5 Bravari 5 Obuđari 36 Barutdžije 1 Puškari 6 Krojači 16 hlebari i simidžije 44 Sarači 5 Limari 5

Boltadžijsko- bakalsko- bojadžijski esnaf u Zaječaru, 1895. godine tužio sreskom načelniku 60 zaječarskih zanatlija zbog bespravne trgovine, pti tome kažnjeno je 19 abadžija i pamuklijaša novčanom kaznom i zabranom vođenja trgovine. Inače, je većina zanatlija kupovala na veresiju i bila zadužena kod trgovaca, budući da su esnafi svojim zanatlijama mogli da daju zajam od 60-70 dinara koji često nije bio dovoljan za kupovinu matarijala za rad i kućnih potrebština, ali ni redovno plaćanje kamate. Zbog toga dolazi do raslojavanja među njima. U stolarstvu primat imaju Milan Miljković i Mihajlo Đorđević. Milan Miljkovi ć je preuzeo izgradnju artiljerijske kasarne, a Mihajlo Đorđević je bio zadužen za podizanje vojne magacine na šljivarskom putu, izradu stolarije za železničke stanice i izgradnju lenovačkog betonskog mosta. Obućarsko- papudžijsko- sarački esnaf je 1899. godine pokušao da dobije isključivo pravo prodaje saračke robe, ali pošto nisu uspeli da ga dobiju neki od njih pokušavaju da se u ovu trgovinu sami ubace. Do ovog podatka dolazimo zahvaljujući dnevniku trgovine Đ. Pajića i sina iz Zaječara u čijoj su trgovini kupili Milan Adamović, kovač iz Lasova- 20 motika, Ranko, šuster- 14 para raznih cipelica, šusteri kompanjoni- 139 pari papuča, Stevan Lilić, sajdžija- 22 zidna sata, 25 tegova za satove, 19 drugih satova, Jozef ,,sajdžija stari’’- 3 sata.35

34 Sarač ( tur. saraç) zanatlija koji pravi i prodaje razne predmete od kože. 35 Lj. P. Ljubinović, nav.del., 111.

Tabela 2. Broj zanatlija na početku XX veka Table 2. The number of craftsmen at the beginning of XX century

10

U Zaječaru je 1905. godine formirana sindikalna grupa krojačkih radnika i Pododbor Saveza rudarskih radnika, kao i radničko pevačko društvo. Kulturno-umetničko društvo

,,Proleter’’ osnovano je početkom dvadesetih godina. Formiranjem Zanatske komore za celu Srbiju Zakonom o radnjama iz 1910. godine umanjuje se značaj esnafa. Osnivači Zaječarske zanatlijske zadruge za međusobno pomaganje iz 1911., koja je poslovala kao akcionarsko društvo bili su stolari Mihajlo Đorđević, Blagoje Radonjić i Milan Miljkovi ć, limar Panko Ducić, krojač Stamen Vodović, časovničar Nikola Dimitrijević, potkivač Veljko Diković. U prvom kolu štampano je 5000 akcija u vrednosti od 50 dinara, već do bugarske okupacije Zaječara upisano je oko 3300 akcija. Predsednik zadruge bio je Milan Miljković, a potpredsednik Mihajlo Đorđević, koji su i nakon okupacije i prestanka njenog rada, pokušali da je obnove u Francuskoj. Ova zadruga je 1920. godine pretvorena u Industrijsko privrednu zadrugu A. D., koja je u periodu od 1919. do 1923. godine pomagala zanatlije i trgovce kreditima. Nakon Prvog svetskog rata u varoši je formiran Zanatski esnaf, na čijem čelu je bio Milan Novaković, iste godine je osnovana i Okružna esnafska uprava sa predsednikom

krojačem Androm Mladenovićem, potpredsednikom časovničarem Milanom Lilićem. U martu 1919. se formiraju i pododbori železničara, kožaraca, krojača, drvodeljaca i obućara. Zanatlije su osnovale i Zanatsku kreditnu banke A.D. 1923. godine, čiji je cilj bio da štiti interese i položaj zanatlija. Tri godine nakon osnivanja banka je otišla u likvidaciju.36 Godine 1927. zanatlije osnivaju su kulturno- umetničko društvo ,,Abrašević’’ i sportsko društvo ,,Mladi radnik’’ koje je otvorilo i svoju školu igranja. Godinu ranije je po prvi put proslavljen praznik rada ,,1. Maj’’, dok je miting povodom proslave istog praznika 1927. godine održan u kafani ,,Brestak’’. 37

36

Suzana Tomić, Razvoj bankarstva u Zaječaru do 1940. godine, Braničevski glasnik 1, Požarevac, 2002., str. 129. 37Lj. P. Ljubinović, 111- 113.

Fotografija 6. Berberin Photo 6. Barber

11

Broj zanatskih radnji raste i počinje privredni uspon koji traje sve do početka Drugog svetskog rata. Godine 1928. Zanatsko udruženje u Zaječaru imalo je ukupno 659 zanatlijskih radnji. Po izlasku iz velike ekonomske krize, nakon 1934. godine Zantalijski fond gradi Zanatlijski dom. 38

Iz tabele se vidi da je najviše bilo stolara i pekara, dok su najma-nje konkurencije imali dimničarski,

terzijski, pamuklijaški, farbarski, pa-pučarski, šeširski i kamenorezački zanat.

Berbera 22 Kolara 46 Farbara 1 Tapetara 2 Bravara 55 Kovača 73 Obućara 37 Ćurčija 42 Bozadžija 4 Potkivača 29 Papučara 1 Hlebara i pekara 44 Voskara i licidera 6 Kačara 13 Opančara 17 Časovničara 5 Građevinara i preduzimača 7

Jorgandžija i pamuklijaša 1

Kazandžija i kalajdžija 11

Šeširdžija, kapadžija i šubardžija 1

Dimničara 1 Limara 12 Poslastičara 5 Kamenorezaca 1 Zidaro- tesača 19 Mesara 17 Stolara 64 Fotografa 3 Krojača 77 Kobasičara 15 Staklorezaca 2 Lončara 10 Terzija 1 Molera 5 Sarača i sedlara 3 Raznih zanata 7

Zanatlije su pokušavale da se udružuju u zadruge, kako bi popravile svoj položaj, ali su one bile kratkog veka i slabe u finansijskom smislu. Postojale su obućarska, hlebarsko- pekarska, krojačka i stolarska zadruga. Godine 1930. Spasoje Krstić kameno-rezac, se zalagao za osnivanje Timočke zanatske zadruge koja se održala do rata i tada imala 55 članova.39

Zaječarske zanatske radnje40 su bile sitne, sa malim brojem pomoćnog osoblja, a uz to su se zanatlije preko svog udruženja borile da onemoguće rad bespravnim majstorima41.

38 LJ. P. Ljubinović, nav.del., 134. 39 Isto, 136. 40 Istaknute zanatske radnje bile su radnje: bravara i limara Krste Kalčića, limara Stanoja Marinkovića, kovača Veljka Dikovića, Mirka Jovanovića, Đorđa Genčića, stolara Mihajla Đorđevića, Radeta Talovića, Kalina Rakovića, krojača Kamenka Kamenovića, Alekse ,,Parizlije’’, berberina Mate Matića, Tadije Nikolića, opančara Vase Vučkovića, obućara Jovana Todorovića- Vace, bakračara Nikole Gačića, pekara Stanoja Petrovića, vase Grnčarevića i Krste Nikolića.

41 LJ. P. Ljubinović, nav.del., 135.

Tabela 3. Broj zanatlija u međuratnom periodu Table 3. The number of craftsmen in the period between the two world wars

Fotografija 7. Moleri Photo 7. Painters

12

Zanatlija Godina

pravnih bespravnih

Pomoćnika

Učenika

1934. 594 146 117 153

1935. 595 128 128 233

1936. 658 97 147 148

Drugi svetski rat je prekinuo razvoj zanatstva u Zaječaru. Život je za vreme okupacije organizovan shodno naredbama okupacione vlasti. Nakon završetka rata i uspostavljanja novog državnog i političkog sistema usledili su novi zakoni o zanatima što je dovelo do nestanka pojedinih zanata, a tome su doprineli i zakoni o nacionalizaciji i konfiskovanju imovine.

TRGOVINA

Pored zanatstva razvija se i trgovina. Danas se umesto starih trgovačkih radnji u ulicama Zaječara može videti niz butika, umesto malih bakalnica i prodavnica mešovite robe nikli su supermarketi i velike mesare, jevrejske trgovce zamenili su kineski. Početkom XIX veka, u Zajčaru počinju da se otvaraju prvi trgovački dućani. Smatra se da je prvi dućan u Zaječaru osvanuo 1807. godine, u vreme kada su bitke između Srba i Turaka nakratko prestale Zaječarska varoš, 1833. godine, postaje administrativni centar crnorečke nahije, a kasnije i okružja i sedište zaječarske kapetanije, a urađen je i regulacioni plan zaječarske čaršije.

Pred oslobođenje u Zaječaru bila je samo jedna trgovina, trgovina poznata kao Vučkov dućančić. Već 1836. godine u Zaječaru je bilo 14 trgovaca. Pored domaćih trgovaca u varoši, bilo je i Jevreja trgovaca koji se prvi put došli iz Vidina u Zaječar 1834. godine, ostavljajući svoje porodice u Vidinu, dok su oni ovde otvarali dućane, pri tom ne plaćajući dadžbine do 1836. godine. Radnja koja je najduže radila u Zaječaru, bila je radnja Cvteka Miladinovića osnovana 1837., a radila je i u prvim decenijama narednog veka. Njima je 1844. godine Ministarstvo unutrašnjih dela zabranilo da se naseljavaju u unutrašnjosti Srbije.42 U Zaječaru 1849. godine, saznaje se iz dnevnika43 trgovine Đ. Pajića i sina da je bilo 45 trgovačkih dućana, od kojih su 34 bila mešovita (boltadžije- bakali), i specijalizovanih 5 bakala i 6 boltadžija. Skoro pedeset godina kasnije taj broj raste na 120, od kojih je 48 mešovitih, i specijalizovanih: 22 bakalske, 5 gvožđarskih, 2 knjižare, 6 manufakturnih radnji, 1 užarski trgovac, 3 marvena, 11 svinjarskih 42 LJ. P. Ljubinović, nav.del., 95- 96. 43 Iz istog dnevnika saznajemo da su se u njihovoj radnji prodavali osim osnovnih prehrambenih proizvoda i švajcarski sir, sardine, salame, cikorija, suvo grožđe, badem, limun, pomorandže, kvasac, čaj, gris, geršla, oblande, fide, makaroni, haringe, morune, parizerviršle, smokve, kavijar, liker, kao i začini: muškapla, šafran, cimet, biber, karanfilić, vanila, lorber, kim, majoran, najkvirc, ali i rum i englišbiter od napitaka, dok su od tkanina bili snabdeveni: oksfordom, umajijama, amerikanom, porhetom, kitajka kanfesom, šifonom, polumoldonom, ali i vešom i odećom: prslucima, pantalonama, ženskim i dečjim haljinama, košuljama, potkošuljama, untercigerima, šeširima. Osim toga bilo je i robe za higijenu: mast za obuću, viks, štirak, stipsa, vešplav, nišador, lapis, kao i igračaka, satova, violina, revolvera, pušaka i municije, dinamita, kamfora i kalfonijuma.

Tabela 4. Zanatlijske radnje tridesetih godina XX veka Table 4. Craftsmen’s stores in the 30’s

13

trgovaca, 2 liferanta, 19 špekulanata i 1 starinar.44 O izgledu tadašnjih radnji i dućana govori podatak da na njima nije bilo vrata i prozora, već ćepeneka koji su se spuštali odozgo. Često je vetar nanosio prašinu, kišu ili sneg, pa je zato trebalo robu zakloniti asurama. U radnjama nije bilo furuna već su za agrevanje služili magala na sredini dućana.45

Zbog razvijenog stočarstva u ovom delu Srbije u zaječarskoj varoši se trgovalo i stokom. Iz Zaječara se vršio izvoz stoke, postoji podatak da je Despot Stefanović, 3. maja 1837. godine, izvezao u Austriju 259 svinja. Despot Stefanović je bio zadužen da vodi brigu o imovini kneza Miloša u Zaječaru i okolnim selima. Stoka se terala putem, koji je trajao 5-7 dana, iz Zaječara i Rgotine preko Donje Bele Reke, Luke, Tande za Donji Milanovac. Osim stoke izvoženi su koža, maslo i med u Vidinski pašaluk tj. Tursku. Prema podacima objavljenim za 1861. godinu u ,,Trgovačkim novinama’’, preko Vrške Čuke izvozilo se brašno, kukuruz, pasulj, orasi, jabuke, maslo topljeno, rakija šljivova i komova, ovčija, veveričija, mačija koža, vuna, bakar i ,,bugarske’’ čarape, a uvozile ,,vlaška’’ i morska so, duvan, minđuše, prstenje i sir. Najveći izvoznici bili su: Despot Stefanović, Stevan Nešić, Sećko Baljević, Jovan Vučković, Todor Jovanović i Milenko Stefanović. 46

Kako bi privukli što više kupaca trgovci su davali oglase u novinama. Trgovac Jeremija Savić47 je 1890. godine preko lista ,,Timočanin’’ ponudio da po narudžbini dobavlja minerlnu vodu iz Aranđelovca, Agnesa, Adelajda, Bioina, Buzjaša, Francesbada, Suline i drugih mesta, a potom je dao još dva oglasa kojima ja obavestio građane da ima ,,svuih šljiva I kvaliteta i friške bukovičke kisele vode’’ i ,,friške vode Gisihblerske, Rojičke, Agničke i Budimske sa jevtinom cenom’’. Jeremija Savić se bavio i agenturskim državši ugarske, italijanske i austrijske lozove, komisinoraskim i naplaćivačkim poslom. Roba je dobavljana iz Beograda i Austrougarske.48 Robu su iz Radujevca dovozili špediteri od kojih se izdavajaju: Steva Nešić, Steva radulović, Andreja Đorđević, Milojko Milivojevi ć i Sreta Nedeljković. Isplata za robu iz inostranstva vršila se preko Zaječarske štedionice, Zaječarske zadruge i Kreditnog zavoda iz Beograda.49 Iako je imovinsko i obrazovno stanje trgovaca bilo slabo, kod njih je postojao interes za sve ono što se događalo, kako u Kneževini Srbiji, tako i u svetu, tako da je u Zaječaru je 1861. godine bilo 15 pretplatnika na ,,Trgovačke novine’’, dok su se knjige mogle nabaviti od 1865. godine u trgovini

44 Lj. P. Ljubinović, nav.del 113- 114. 45

Isto, 97. 46 Isto, 103- 104. 47 Jeremija Savić (1863- 1911) rođen je u Rgotini (selo kraj Zaječara). Trgovačke škole završio je u Pešti i Beču. Trgovačkim i liferantskim poslovima je počeo da se bavi osamdesetih godina. Osnivač je Zaječarskog industrijskog društva i Zaječarskog električnog društva. Zahvaljujući povlasticama otvara rudnike u Bogovini i Metrišu. 48 Kose iz Pešte i Litringhauzena, kovi za prozore iz Hagena, oružje iz Litliha, papir,hemijska roba, tekstil, firnajz, boje i lakovi iz Beča i Beograda, metalna roba iz Pešte, pamuk, nirnberška roba iz Beograda, bakaluk iz Beograda i Oršave, konopci, kanap i gajtan iz Niša i Leskovca, klinci za potkov iz leskovca i Vranja, a slana konzervirana riba je dolazila preko Radujevca. 49 Lj.P. Ljubinović, nav.del., 114- 115.

14

Jote Pašića50, koji je bio jedan od istaknutijih trgovaca51 u varoši. Od listova su zaječarski trgovci primali i ,,Srpske novine’’, ,,Male novine’’, ,,Dnevni list’’, ,,Videlo’’ i ,,Srpsku zastavu’’.52

Pored trgovine u dućanima i radnjama, trgovina se u Zaječaru održavala i u vidu panađura i pijace. Panađur, koji je imao važno mesto u razvoju unutrašnjeg tržišta, u Zaječaru je ustanovljen 1836. godine, a održavao se o Usekovanju53. Prvi put je i održan te godine i sutradan je Stefan ović pismeno obavestio Knjaza o prodaji i pazaru. Zaječarski panađur trajao je po 5 dana, a njegova skica je izrađena 1848. godine. Bio je ograđen ogradom. Trgovci i zanatlije su na panađuru imali zakupljene kolibe i šatore, a neki su robu držali napolju, na gomili. Dućani su ugalvnom bili od dasaka i nalazili su se u srcu panađura, kolibe i šatori podizani su sa obeju strana poslednjih dućana, a kancelarija se nalazila iza dućana. Izvan ograda su se nalazile mehane i poljane za prodaju stoke. Godine 1860. na zaječarskom panađuru bilo je 50 dućana za prodaju robe. Tada je prodato 618 goveda, 183 konja i kobila, 16 ždrebadi i 252 jagnjeta. Sva stoka je bila iz crnorečkog okruga. Ukazom, donetim 17. oktobra 1860. godine, odobreno je održavanje još jednog vašara u Zaječaru, koji bi trajao od 1-3. maja (po starom kalendaru).54

Pred Prvi svetski rat jesenji vašari su bili zaista veliki; vašarište je počinjalo na mestu gde je danas ugao ulice Ljube Nešića i Obelićevog venca i protezalo se dužinom cele tadašnje varoši, skroz do artiljerijske kasarne. Na početku vašara bili su cirkusi, menažerije i panorame, zatim kamenoresci, baštovani, radnje užara i konopčara, potom su bili kožari, kožuvari i opančari, sitničarske randnje koje su prodavale ukrase, češljiće, ogledala, igle i druge sitnice, do njih su bile radnje pamuklijaša. Na sredini su bile kafane. Pred njima je igralo uz ili bez muzike 8- 10 kola. Zatim su bili kačari i radnje koje su prodavale proizvode od drveta, potom kazandžije, bakračari, kovači, kola na kojima se prodavalo vino. Na padini ispod Kraljevice, prema današnjem spomeniku ,,Vešala’’ nalazili su se seljaci sa ispregnutom stokom. ,,Zaječarska gospoda’’ su tek poslednjeg dana izlazili na vašar. Osim panađura u Zaječaru je postojala i pijaca na mestu

50

Jota Pašić ugledniji trgovac u čijem su se posedstvu nalazile 2 kamena vodenice s pola kuće, 10 fati praznog placa, dućan u čaršiji, kuća i plac s dučanom od tvrdog materijala, livada u ogradi u Podlivu od 10 kosa, njiva od 2 pluga u Podlivu, livada od 8 kosa u Stojanovom dolu, njiva od 2 pluga kod groblja, njiva od 2 pluga u Ključu, njiva u Ključu od 1 i ½ plug, šumare u Osojni od 5 pluga, vinograd na Gladnom vrhu od 2 motike, 1 i ½ kamen vodenice s 2 pluga zemlje. Po imanju i po prihodu spada u VI klasu. 51 Pored Jote Pašića(1850), neki od značajnijih trgovaca u XIX veku bili su Cvetko Miladinovć(1837), Jovan Lalović(1840), Petar J. Vučković(1852), Petra Nikolić(1854), Todor Jovanović(1855), Anta Marković, Milojko Milenković, Canko Savić, Milisav Jovanović(1860), Petar Jovanović, Jevrem Petković, Nikola Coković(1862), Đorđe Pajić, Jovan Donović, Nikola Colović, Đorđe Milović, Đorđe Đerić(1863), Petar Marinović, Ilija Jovanović, Jovan Vučković, Stevan Nešić, Srećko Baljević, Mijović(1864), Mita M. Cakić(1865), Petar Nedeljković, Todor Pejović(1866), Krsta Najdanović, Jota Nikolić, Nikola Valović(1867), Veljko C. Srojanović, Milovan Matić, Panta Petković, S. Ubenović(1868), Stevan Lilić(1870), Mita Kamenović, Njadan Pašić, Coka Rajković(1872), Nikola R. Protić, Veljko Jovanović(1874), Jovan Nedeljković, Milosavljević, Cvetko Nikolić(1875), Nikola Nanić, Petar Nikolić, Đorđe Ducić, Aleksa Ilić(1876).

52 LJ. P. Ljubinović, nav.del., 97, 116. 53 29. avgusta po starom kalendaru 54 Lj.P. Ljubinović, nav.del., 98- 101.

15

današnjeg Trga Oslobođenja- Skvera, a bila je poznata kao ,,Ve-lika pijaca’’, pija-čni dan je bila su-bota.55

Grupa za-ječarskih trgova-čkih pomoćnika i mlađih trgovaca 1894. godine osniva ,,Zaječa-rsku trgovačku omladinu’’ koja je

imala zadatak da radi na stručnom uzdizanju trgovačkog podmlatka i organizaciji njihovog kultrnog života. Kada je reč o obrazovanju zaječarskih trgovaca prve podatke imamo iz lista ,,Timočanin’’ gde postoji podatak da se 1891. godine upisalo 40 šegrta u trgovačku školu. Nakon 4 godine formiran je školski odbor koji je trebalo da brine o obrazovanju trgovačkog podmlatka. ,,Zaječarska trgovačka omladina’’ je 1903. godina otvorila prazničnu trgovačku školu. Škola je bila četvororazredna. Za upravnika škole postavljen je Sveta Ivković., a za neke od predavača: pomenuti S. Ivković, Milan Mijovi ć, M. Ubenović, Marinko Stanojević i Kosta Savić. Prvi članovi školskog odbora bili su: Ljuba Marjanović, Đorđe V. Jovanović, Njadan K. Najdanović i Stevan Rajković, poslovođa odbora bio je Ljubomir Pavlović. Ovaj odbor doneo je ,,Pravila za učenike’’. Škola je prestala sa radom 1905. godine, a obnovljena je nakon 5 godina.56 Zaječarska trgovačka omladina je imala svoju čitaonicu koja je bila smeštena u hotelu ,,Bosna’’ tokom jednog perioda, a organizovala je izlete i zabave u ,,Velikoj kafani’’. Nakon deset godina podigli su svoj dom na mestu gde se danas nalazi zaječarsko Pozorište.

Na osnovu Zakona o radnjama iz 1910. godine, zaječarski trgovci 1911. osnivaju Zaječarsko trgovačko udruženje, čiji je cilj bio57:

1. unapređenje zemaljske trgovine i saobraćaja,

2. osnivanje korisnih trgovačkih ustanova,

3. gajenje druželjublja i solidarnosti među trgovcima,

55 Lj.P. Ljubinović nav.del., 119- 120. 56 Isto, 116- 117. 57 Isto, 115.

Fotografija 8. Pijaca Photo 8. Street Market

16

4. održavanje veza sa Trgovačkom komorom i drugim privrednim ustanovama,

5. biranje sopstvenog predstavnika za Trgovačku komoru,

6. izrada pravila i uputstava radi regulisanja odnosa između učenika i vlasnika,

7. vođenje registra svih protokolisanih radnji u okrugu.

Kako zakonom nije bilo regulisano radno vreme radnji, zaječarski trgovci su iste godine predložili da radno vreme bude 12 sati, letnje radno vreme bi trebalo biti od 6- 12 i od 14- 20 časova, dok bi zimi radnje radile neprekidno od 7- 19 sati. Pazarnim danima zimi 14 časova, a leti 16. Za vreme vašara i tri nedelje uoči velikih prazinka; Božića, Uskrsa i Duhova do 22 časa. Udruženje je radilo do posle drugog svetskog rata, s tim što je tridesetih godina postalo prinudno udruženje, a do tada je članstvo bilo dobrovoljno.58 Bilo je zabranjeno da radnje budu otvorene nedeljom popisom koji je donet još krajem XIX veka.

U značajnim istorijskim događajima Kneževine, a kasnije i Kraljevine Srbije, svoje učešće uzeli su i zaječarski trgovci poput Riste Lazarevića59 i njegovog sina Đorđa koji su stradali u Timočkoj buni(1883.). Mnogi su bili mobilisani tokom Balskanskih i Prvog svetskog rata. Kada je pobunjenička vojska tražila da se Zaječar preda, najpoznatiji i najbogatiji trgovac Cvetko Miladinović60 je to odbio. Za vreme Prvog svetskog rata veliki broj trgovačkih radnji je obijen i opljačkan, među tim radnjama našle su se i prodavnice: Milutina Stanojevića, Dragomira Matića, Mihaila Ninića, Steve Rajkovića, Vace Vasića, Andre Miladinovića, Živka Petrovića, a Ubenovića, Veljka Vece Jovića, Jovana Nedeljkovića, Marka Nedeljkovića, Dragutina Milosavljeivća i drugih. Tokom godina okupacije, tačnije godine 1917., Bugari su ubili gvožđarskog trgovca Živka Petrovića, dok je stolar i predesdnik Upravnog odbora Zaječarske zanatlijske zadruge Milan Miljković emigrirao u Francusku.61

Istaknutiji zaječarski trgovci krajem XIX veka svoj stečeni kapital počinju ulagati u razvoj industrije, jedan od takvih bio je Jovan- Vanja Lalović62 koji 1882. godine osniva prvu pivaru. Jeremija Savić osnovao je akcionarsko Zaječarsko industrijsko društvo u kome su se isticali: Andra Miladinović, Milutin Stanojević, koji su bili i narodni poslanici, i nešto kasnije

58 Lj. P. Ljubinović, nav.del., 117. 59 Rista Lazarević po imanju je spadao u IV, a po prihodu u V klasu. 60

Cvetko Miladinović je bio trgovac koji je posedovao jedan dućan u čaršiji, jednu kuću sa placem i zgradama, 2 kamena u vodenici, pola kuće i placa, 10 kosa livade u Podlivu, 1 njiva od 1 plug u Ključu, 1 i ½ plug zemlje u Pišuri, 6 motika vinograda. Po imanju je spadao u VI klasu, a po prihodu u IV. 61 Lj. P. Ljubinović, nav.del., 125. 62 Jovan Lalović je imao 2 vodenice u velikoizvorskom ataru od 4 vitla i 2 u Zaječaru takođe od 4 vitla, vinograd na Gladnom vrhu od 3 motike, livadu u Bazarskom dolu od 2 kose, zemlju pod šumaricom od 2 dana u gaskovu, livadu u Krivulju, zemlju pod šumaricom od 2 kose, topoljar u ataru grljanskom, dućan u zaječarskoj varoši, kuću od slabog materijala s placom, njivu u Kotlujevcu, zabran u Mišljenovcu. Po imanju spada u VII, a po prihodu u V klasu.

17

Stanimir Nešić. Zaječarsko industrijsko društvo je osnova-lo drugu zaječarsku pivaru 1895. godine.63

Godine 1883. Andra Miladinović, Mile Simić i Mi-lutin Stefanović podižu prvu banku pod nazivom ,,Zaječa-rska zadruga za međusobno pomaganje i štednju’’. Zaječa-rska zadruga se bavila banka-rskim, preduzimačkim i trgo-

vačkim poslovima. Opstala je i za vreme krize tokom tridesetih godina.predsednik ove banke je bio Milutin Stanojević, a potpredsednik Nikola Nikolić. Kao banka sa najdužim stažom, uživala je poverenje građana, trgovaca, zanatlija, industrijalaca, ali i seljaka iz okolnih sela.64

Drugi novčani zavod je osnovan već 1893. godine, bila je to ,,Zaječarska štedionica’’ na čelu sa Nikolom R. Protićem, Jovanom Nedeljkovićem, Setavnom J. Ilićem i Brankom Jovanovićem. Banka nakon Prvog svetskog rata odlazi u likvidaciju.65

Do početka rata osnovana je i ,,Zaječarska timčka banka’’ iz 1906. godine, čiji su čelnici bili: Stanko T. Tranović, Stevan Rajković, Kosta Savić, Nikola Stamenović, Dragomir Matić i Jeverem Ilić. Osim bavljenja kreditnim i bankarsim poslovima, delatnost banke je obuhvatla i komisione, preduzimačke i liferantske poslove. Preživeši svetsku ekonomsku krizu, dočekala je Drugi svetski rat.66

,,Okružna timočka banka’’ je osnovana 1911. godine od strane lekara Laze Ilića i Dušana Petrovića, profesora univerziteta Dragoljuba Pavlovića, trgovaca Dragoljuba Božinovića i Dobrosava M. Petrvića, profesora Marinka Stanojevića, narodnih poslanika Raše Ninića i Pauna Đorđevića, industrijalca Tome Miloševića i učitelja Vase K. Franičevića. Osim bankarskom, bavila se i trgovačkom, komisionom, poljoprivrednom i građevinskom delatnošću. Finansirala je izgradnju ,,Fabrike kože Okružne Timočke banke’’, kao i eksploataciju ruda iz rudnika ,,Zaječar’’. Nije uspela da prebrodi ekonomsku krizu tako da je 1936. godine došlo do likvidacije.67 Nakon Prvog svetskog rata osnovane su sledeće banke:

63 LJ. P. Ljubinović, nav.del., 118. 64

Istorijski Arhiv Zaječar, Fond Zaječarska zadruga za međusobno pomaganje i štednju. 65

S. Tomić, nav.del., 127. 66

Isto, 127. 67

Istorijski Arhiv Zaječar, Izveštaj Okružne Timoče banke za 1923. godinu.

Fotografija 9. Pivara Photo9. Brewery

18

Trgovačka banka Luvr (1919) čiji su osnivači bili vi đeniji trgovci Nikola Stamenković, Đorđe Jovanović, Jovan Marjanović, Svetozar Milojković, Marko Petković i Svetolik Mišković.68 Osim već ustaljenim poslovima kojim se jedna banka bavila, Trgovačka banka Luvr je nabavljala

šivaće mašine i velosipede, i tako postala najjača banka tog vremena. Sredinom dvadesetih okreće se isklju-čivo trgovačkim poslovima. Bila je jaka i za vreme kri-ze, a u svom posedu je imala istoimenu kafanu ko-ja je kasnije prerasla u ho-tel, kao i dućane u Pašiće-voj i Karađorševoj ulici. Dve godine kasnije osnova-na je Industrijska-privre-

dna banka A.D. 69

Trgovačka pro-metna banka (1926) osnovana je od strane braće Milislava i Čedo-mira Markovića. Banka se osim osnovnim poslo-vima bavila i rudarskim istraživanjima, međutim likvidirana je 1940. godine.70

Generalna banka Rajković i Stajković (1926) nastala je kapita-lom dvojice najvećih industrijalaca u varoši; Stevana Rajkovića i Nikole Stajkovića i imućnijih trgovaca: Jovana Jovanovića, Vlajka Stajnovića i Vojislava Vučkovića. Osnovana je kako bi obavljala poslove mlina ,,Rajković i Stajković’’. Iako je

68

Istorijski Arhiv Zaječar, Izveštaj Okružne Timoče banke za 1923. godinu. 69

Istroijski Arhiv Zaječar, Fond Trgovače banke Luvr, izveštaj. 70

Isto, 129.

Fotografija 10. Trgovačka banka ,,Luvr’’ Photo10. Merchant Bank ,,Luvr''

Fotografija 11. Generalna banka Rajković i Stajković Photo11. General Bank Rajković and Stajković

19

tridesetih godina došlo do nesuglasice između dvojice industrijalaca osnivača, banka je poslovala sve do početka Drugog svetskog rata.71

Osim što su se zalagali za industrijski razvoj, zaječarski trgovci su bili nosioci kulturnog, političkog i društvenog razvoja varoši. Bili su osnivači kulturno- obrazovnih društava i udruženja, kao što je Zaječarsko čitalište, Streljačka družina, Pevačka dru-žina ,,Timok’’, Kolo jahača ,,Knjaz Mihailo'’, Društvo za gi-mnastiku i mačevanje i drugi. Trgovci Toma Milošević72, Ale-ksa Nikoić, Petar Nikolić, Ljubo-mir Ivanović, Pajić, Miloš Jova-nović- Lesedrenac i Ilija Boško-vić bili su prvoj upravi Timo-čkog kola jahača ,,Knez Miha-ilo’’, koje je osnovano 1890. go-dine, samo dve godine pre osni-

vanja Crnorečke okružne biblio-teke, kada se ponovo istakao Jeremija Savić, koji je početkom XX veka bio predsednik zaječaske opštine, zatim trgovci Aleksa Nikolić i Mihajlo Babić, direktor gimnazije. U prvoj upravi gimnastičarskog društva ,,Soko’’ bili su trgovac Andra Ilić kao sekretar i kao blaganik Nikola Stajković.73

Zaječarsko trgovačko udruženje je na svojoj skupštini 1933. godine donelo rezo-luciju o radu zemljoradničkih potrošačkih za-druga, nju je potpisalo 86 trgovaca i zahtevano je u 8 tačaka da se zadrugama ukinu sve

71

Istorijski Arhiv Zaječar, Pravilnik ,,Generalne banke Rajković i Stajković’’. 72 Toma Milošević (1861- 1919) posle završene osnovne škole i gimnazije u Zaječaru, odlazi na studije veterine u Švajcarskoj. Po završenim studijama vraća se 1887. godine u Zaječar i počinje da radi kao mevreni lekar II klase u Okružnom načelstu, a od 1895. godine radi kao okružni lekar. Posle smrti svoga oca Uroša Miloševića(1901) preuzima firmu ,,Uroš Milošević i sinovi’’ i potpuno se posvećuje porodičnom poslu i širenju firme. Pored velike angažovanosti u firmi, Toma nije izostajao ni u političkom životu- bio je jedan od radiklanih prvaka u varoši, što potvrđuje i izbor za narodnog poslanika. 73 LJ. P. Ljubinović, nav.del., 118.

Fotografija 12. Rajkovćieva palata nekad i sad Photo 12. Rajković’s Palace now and then

Fotografija 13. ,,Soko’’ Photo 13. ,,Soko’’

20

privilegije, međutim ona nije ostvarena. Od početka tridesetih godina broj trgovačkih radnji opada, ali raste promet i broj šegrta74.

Godina Trgovačke radnje Špekulativne radnje

1930. 143 32

1933. 106 4

1941. 105 /

Sitni trgovci su se snabdevali kod zaječarskih trgovaca na veliko. Avram Sukijasović, Jermenin, nikada nije imao više od 2 pomoćnika, držao je kolnijal, Đoka Stefanović je takođe držao kolnijal, staklo, porculan, benzin i gas, imao je 3- 4 pomoćnika, Nikola Panić je držao kolonijalnu robu, porculan, benzin, staklo i bio je zakupac soli, Stevan Jeremić je uglavnom radio sa seoskim trgovcima, a najpoznatiji trgvac tekstilom bio je Sveta Mišković.75 Nakon Drugog svetskog rata dolazi do nacionalizacije i konfiskovanja imovine bogatijim građanima i do zatvaranja predratnih dućana i radnji.

UGOSTITELJSTVO

Od nekadašnjih mehana i gostionica u Zaječaru ostalo je vrlo malo, zgrade u kojima su se one nalazile dosta su oronule, i na mestima starih ugostiteljskih objekata nikli su kafići, butici, prodavnice i noćni klubovi. Ubrzo nakon oslobođenja Timočke Krajine od Turaka 1883. godine, počinje se s otvaranjem mehana. O ugostiteljskim radnjama nema mnogo podataka iz tog doba, Stojan – Čoka Simić, u svojim Meomoarima govori da su se u još neoslobođenom Zaječaru nalazile 2 mehane, od kojih je jedna pripadala njegovom ocu, oborknezu u Zaječaru. Mehandžije su točile piće, služile hranu, primale putnike da prenoće, smeštajući njihovu robu i konje. U svojim mehanama su mogle prodavati bakalsku robu kao što su: kafa, šećer, zejtin, pirinač, so, duvan, malo užarije i lončarskog posuđa, neki su zloupotrebiljavali dozvolu prodavajući zanatske proizvode i boltadžijsku robu. O prvim mehanama u varoši saznajemo iz Simićevih Memoara u kojim spominje 2 mehane, zatim Vučkov dućan i bojadžiju po imenu Miljko, mada su ovi podaci koje od njega dobijamo relativni, zato što nam ih on daje po svom sećanju koje je imao kao desetogodišnji dečak. 76 Godine 1838. Zaječar je imao 16 mehana. Najpoznatije mehandžije bile su: Ilija Temeljković(1854), Peša Lalović(1861), Janko Kostić(1866), Paca Petković(1867), Aleksa Savić, Petar Najdanović(1870), Aleksa Mihajlović i Nikola Petković(1874).77

74 LJ. P. Ljubinović, nav.del., 140. 75 Isto, 142. 76 Isto, 87. 77 Isto, 104- 105.

Tabela 5. Trgovačke radnje tokom jedne decenije Table 5. Merchant’s stores during one decade

21

Zakon o mehanama donesen je za vreme druge valdavine kneza Mihaila Obrenovića. U Zaječaru je 1896. godine registrovano 30 ugosti-teljskih radnji. Jedna od poznatijih kafana tog vremena bila je ,,Velika kafana’’ Alekse Zdravkovića, gde su se često okupljali radikali i članovi okružnog odbora. U njoj su održa-vani i sastanci Fonda za potpoma-ganje đaka zaječarskih škola, skupšti-ne Zaječarske pevačke družine, za-bave gimnazijske đačke družine ,,Na-predak’’, streljačke družine, koja je avgusta 1891. godine organizovala izlet za 100 učesnika, kao i Zaječarske

trgovačke omladine. Svadbe su se održavale u kafani Petra Marinkovića. Putujuća pozorišta i trupe su osim u ,,Velikoj kafani’’, igrali svoje predstave i u ,,Radikalnoj kafani’’. Kaže se, da su Zaječarci vo-leli gostovanja ciganskih muzičkih ka-pela. Jedan od poznatijih bio je orke-star Ciganina Šanka, koji je svirao u gostionici Lugomerskog, gde se igrao i bilijar od 1883. godine.

S početka XX veka regi-strovani su hoteli- gostionice: ,,Zadru-ga’’, ,,Takovo’’, ,,Srpski kralj’’ i ,,Temeljković’’. Prvu javnu kuću

otvorila je 1895. godine Jelena Kofa.78

U Zaječaru je bilo 34 ugostiteljskih radnji 1930. godine, naredne godine Zakonom o radnjama bilo je 9 vrsti radnji: hotel, restoran, svratište(konačište), gostionica, kafana, pansion, bife, narodna kuhinja i mehana(krčma), Zaječar nije imao restoran, pansion i bife.79 Većina ugostiteljskih objekata se nalazilo u Ulici Hajduk- Veljka i imali su rang svratišta80, kao i na trgu Kralja Petra.

78 LJ. P. Ljubinović, nav.del.,, 122. 79 Stevan Veljković, Miodrag C. Kančević, Ulica Hajduk- Veljka u prošlosti i danas, Zaječar, 2008., str. 38. 80 S. Veljković, M. C. Kančević, nav.del., 38.

Fotografija 15. Pozorište Photo 15. Theathre

Fotografija 14. Svadba Photo 14. The Wedding

22

Najpoznatiji zaječarski hoteli bili su: ,,Zadruga”, ,,Luvr”, ,,Tacko”, ,,Solun” i ,,Palas”. Od svratišta najpoznatija je ,,Žečeznička kasina’’, zgrada Blagoja Živkovića, ,,Krajina’’ ili ,,Čiča iz Tamniča’’ i ,,Temeljković’’. Postojao je i smeštaj u krčmi Todora Filipovića ,,Razvod braka’’. Najbolja hrana bil je u ,,Makedoniji’’, ,,Deligradu’’ i ,,Orijentu’’, a ,,Prestolonaslednik’’ i ,,Jugoslavija’’ su smatrane burdeljima. U Zaječaru su postojale i kafane koje su bile poznate kao javne kuće, ,,Lido’’ je smatran otmenijom javnom kućom. Bilo je i ljudi koji nisu držali kafane, već su se bavili uličnom prodajom hrane. Čika Sreten (Rom) prodavao je ljudima po kafanama barene viršle kada roštilj nije radio, a Perucko i Persa škembiće i papke, dok su Ljuba i Dragi Paunović, kao i Sava buregdžija su prodavali burek. Pred Drugi svetski rat u gradu je bilo oko 11000 stanovnika i 80 ugostiteljskih objekata, svega su njih desetak bili vlasnici lokala u kojima su radili, ostali su uglavnom bili zakupci.81

Vlada Milana Stojadinovića je godine 1936. donela Uredbu za unapređenje turizma kojom je Zaječar proglašen turističkim mestom. U listu ,,Timočka Krajina’’ je objavljeno: ,, Zaječar je postao privlačna tačka za ekskurziste iz cele naše velike kraljevine. Čujemo da nam u toku aprila dolaze učenici Više Trgovačke škole iz Sombora, Ferijalni savez u Somboru i Viša gimnazija iz Novog Vrbasa. Nas sve ovo raduje, jer sve to pokazuje da je Zaječar svojim napretkom zalužio ovu pažnju. Po svoj prilici imaćemo u toku aprila i goste Engleze, nastavnike njih oko 35.’’82

Gostionice

Među gostionicama-hotelima koje su bile ugostiteljski objekti najvišeg ranga, izdvaja se gostionica ,,Zadruga’’ koja se nalazila se na Trgu kralja Pe-tra83 u do skora Robnoj kući Beograd84, i bila u vlasništvu banke Zaječarska zadruga A.D. Njen zakupac bio je Joca Đu-rić. U ovoj gostionici radio je ,,Bioskop Matić’’ čiji je vla-snik bio Dragomir Matić. Nje-gov bioskop je radio sve do otvaranja novog bioskopa ,,Ti-

81 Lj. P. Ljubinović, nav.del., 146. 82 Istorijski Arhiv Zaječar, ,,Timočka Krajina’’, Zaječar, br.4, 31. mart 1936. 83 Danas Trg Oslobođenja ili kako ga Zaječarci popularno nazivaju Skver. 84 Danas se nekadašnja Robna kuća renovira i trenutno ne radi.

Fotografija 16. Bioskop ,,Timok’’ nekad i sad Photo 16. ,,The Timok Cinema’’now and then

23

mok’’ Čedomira Jankovića u velikoj bioskopskoj sali.85

,,Luvr’’ koji je bio istog ranga, takođe se nalazio na Trgu kralja Petra, pripadao je Trgovačkoj banci, dok su zakupci bili Ilija i Vasa Draženin. Isto tako je i ,,Palas’’ bio hotel-

gostionica vlasnika Dušana Šaneta Zdravkovića, a nalazila se kod železničke stanice. Uglavnom je bio noćna kafana, koju su posećivali ljudi dok su čekali vozove. Rang hotela-gostionice zakupca Mileve Nešić u ulici Nikole Pašića imao je i ,,Solun’’ i ,,Tacko’’ u Njegoševoj 28., vlasnika Stanoja A. Stojanovića.

Poznatije gostionice bile su i ,,Makedoni-ja’’ i ,,Knjaz Miha-jlo’’. Zakupac ,,Make-donije’’ iz ulice Kralja Aleksandra bio je Žika Coković, ali na ime njegove žene. Smatra-lo se da se u njoj spre-ma najbolja hrana u varoši (pored ,,Orije-nta’’ i ,,Deligrada’’). Gostionicu ,,Knjaz Mi-hajlo’’ koja je bila na

85 S. Veljković, M. C. Kančević, nav.del., 39.

Fotografija 17. Kafana ,,Luvr’’ nekad i sad Photo17. Restaurant ,,Luvr’’ now and then

Fotografija 18. Hotel ,,Solun’’ Photo 18. ,,The Solun Hotel’’

24

uglu ulica Generala Gambete i početka Hajduk Veljkove, sa desne strane, Janačko Janković je držao pod zakup, a ugostiteljski deo se sastojao od velike sale i separea za posebne goste. Gostionica je bila oniža i pomalo neugledna, ali je bila posećivana. Zaječarci su je zvali ,,Kod Janačka’’. Sredinom XX veka je pored nje bila autobuska stanica, tako da su ljudi koji su čekali autobuse pravili joj promet. Kada je srušena zgrada gostionice ,,Makedonije’’ zbog izgradnje Komunalne banke ,,Bor’’, šezdesetih godina prošlog veka, gostionica ,,Knjaz Mihjalo’’ menja ime u ,,Makedonija’’.

Na Trgu kralja Petra nalazile su se već pomenuta gostionica ,,Orijent’’ vlasnika Živka Živkovića i ,,Plug’’ zakupca Petra Đurića, dok su se gostionica ,,Timok’’ pod zakupom Obrada Pavlovića, kao i gostionice ,,Balkan’’ Canka Cankovića, ,,Jablanica’’ Vase Paunovića, ,,Tri seljaka’’ Stojana Obradovića, ,,Dobrovoljac’’ zakupca Steve Jovanovića, ,,Kasina’’ Ljube Dimitrijevića nalazile u Pašićevoj ulici. Osim njih u istoj ulici bile su i ,,Krajina’’, poznatija kao ,,Čiča iz Tamniča’’ vlasnika Cvetkovića i ,,Marinković kafana’’ zakupca Andre Cankovića. U nizu gostionica u Pašićevoj bio je i ,,Deligrad’’ zakupca Pere Pavlovića, na mestu današnje zgrade Privredne komore u ulici. Gostionicama iz ulice Kralja Aleksandra pripadale su gostionica ,,Knjaževac’’ zakupca Jovana Stojanovića, ,,Pivni izvor’’ Toše Tošića zvanog ,,Cincarin’’ kao i ,,Kosovo’’ čiji je zakupac bio Lazar Colović.

Gosti su mogli prenoćiti i u ,,Srpskom Kralju’’koji se nalazio na mestu današnjeg pa-rkinga Okružnog suda, a bio pod zakupom Za-družnog saveza. Gosti-onica je radila je do 1932. godine, kada je uoči rata zatvorena. U njoj su osim igranki, zabava, skupova i osta-lih okupljanja održava-ne i bioskopske pre-dstave.

U Zaječaru su postojale i ,,Istočna Kraljevica’’ u vlasništvu lokalne opštine koja se nalazila se na Kraljevici i gostionica ,,Železnička kasina’’ Videna Milijića u ulici Vojvode Putnika.

Fotografija 19. Parking Okružnog suda Photo 19. Parking lot of the Higher Court

25

Gostionica Blagoja Žikića: se nalazila prekoputa današnje kafane ,,Zelengora’’, a sagrađena je godine 1933. Na njoj i danas stoji natpis: ,,Dom i radnje Blagoja I. Žikića’’. U to vreme bila je velika i savremena zgrada; u prizemlju je imala veću salu i ugostiteljske nuz-prostorije, a do njih je bio trgovački dućan. Na spratu je imala 10 soba za prenoćište sa tekućom vodom. Kada je bilo toplije, isred gostionice bili su postavljeni stolovi ispod platnene nastrešnice. Posećivali su je ugledniji varošani za koje su bili predodređeni posebni separei, a gosti su mogli igrati i bilijar.

Veoma posećivana gostionica bila je ,,Nacional’’ na mestu kafane ,,Zelengora’’. Njen vlasnik bio je ,,Gazda Cvetko- Deka’’ tj. Cvetko Kančević, koji je kafanu kupio od Videna i Lazara Markovića, koji su bili deda i otac poznatog fudbalera Borčeta ,,Barona’’. U blizini je Kančević imao i radnje za proizvodnju soda-vode i krahera. Ljudi su svraćali u gostionicu na čašicu rakije, na špricer, ,,tursku kafu’’ koja je služena sa kockom šećera ili ratluka i čašom vode sa obližnje česme. Stalni ugledni gosti bili su: lekar Radmilo Spalajković, Milisav Filipović, Svetozar- Toza Milojković, Todor- Toša Mitić, major Dunić, Cvetko Lalić, Vukajlo Matović i ostali viđeniji građani. Ponekad je goste posluživao i sam gazda, a jedan od najpoznatijih kelnera toga doba, Lori, radio je upravo ovde. Iza gostionice bile su štale, a postojala je i ,,ledara’’ koju je koristila gostionica za hlađenje pića, ali i sladoleddžije. Ispred kafane se nalazila lipa koja je

Fotografija 20. ,,Dom i radnje Blagoja Žikića’’ Photo 20. ,,Blagoje Žikić’s house and store’’

26

držala hladovi-nu. U njoj su svirali neki od najboljih muzi-čara ovog kraja, kao što su: Sava ,,Džadžovac’’ i Jovanča ,,Krivo-vrati’’ iz Veli-kog Izvora, čika Pera ,,sa golem šešir’’ koji je svirao violinu držeći je uspra-vno na ramenu ili na vratu iza glave, Vača Jo-vanović, Rom iz Cigan-male uda-

rao je kontrabas. Violinu je svirao i Mile Ge ,,Grbavi’’, a preko dana je muzika slušana preko radio- aparata. Pre Drugog svetskog rata kafanu je kupio Najda Stojanović.

Gostionica ,,Teme-ljković’’ je imala rang svratišta koje se nalazilo u ulici Kralja Aleksandra pod zakupom Mladena Božinovića iz Knjaževca. U ovoj ulici nalazila se i gostionica ,,Sokograd’’ zakupca Pere Stojkovića. U varoši su postojali i objekti kao što je ,,Lido’’ koja je ustvari bila otmeni-ja javna kuća, nalazila se u Pašićevoj ulici pod zakupom Dušanke Canković..

Fotografija 21. Nekadašnji ,,Nacional’’ Photo 21. Old ,,Nacional’’

Fotografija 22. Čuveni Mile ,,Ge’’ Photo 22. Famous Mile ,,G’’

27

,,Lovac’’: Nalazila se na uglu ulica Hajduk Veljkove i Pocerske današnje Ulice Đorđa Simeonovića. Bila je vlasništvo Ilije Spenčića ,,Solunca’’, a pred rat Bolgoljuba Boška Spenčića. U svoje vreme Boško je bio lovac i fudbaler poznat pod nadimkom Boško ,,Džune’’. Za vreme

rata su ga uhapsili i mučili Nemci, a potom pustili, nakon čega je on prebegao za Bor. Pogi-nuo je pri oslobođenju Kraljeva, a sahranjen u Zaječaru.

,,Oficirski dom’’: Nalazio se u zgradi gde se do skora nalazio Dom Armije i bio pod zakupom Ruže Colović.

.

Fotografija 23. Nekadašnji ,,Lovac’’ Photo 23. Old ,,Hunter’’

Fotografija 24. Nekadašnji ,,Oficirski dom’’ Photo 24. Old ,,Military house’’

28

Kafane

Rang kafana imale su ,,Kumanovo’’ i ,,Rodna Godina’’. ,,Kumanovo’’ se nalazilo prekoputa današnjeg supermarketa ,,Interex’’, a njene vlasnice su bile Anka i Persa. Imala je podrumske prostorije, i nekoliko soba za prenoćište, a u dvorištu su bile štale za smeštaj zaprežne stoke. ,,Rodna godina’’ je bila se na uglu Katanićeve i Hajduk- Veljkove ulice i poznata je kao ,,Staklena bašta’’ jer je imala velike prozore. Nalazila se u vlasništvu Pavla Pavlovića i Jovana Nikolića. Bila je popularna među vlaškomalskim mladićima i devojkama jer su se tu održavale igranke za njih.

Krčme

U varoši je bilo i krčmi. Jedna od poznatijih je bila ,,Top’’ koja se nalazila prekoputa zgrade ,,Trikotaže’’ (današnji DES), a bila je posedstvu Velimira Velje Petkovića, oca poznatog lekara zvanog Mirko ,,Švaba’’. Kasnije je vlasnik bio Mirko Žikić. U dvorištu su bile štale za smeštaj zaprežne stoke. Zatim tu je i krčma ,,Zemljodelac’’. Bila je na mestu gde je početak starog puta za Veliki Izvor. Njen vlasnik je bio Jovan Joca Kančević, a zakupac Stojan Canić. Poznata je i pod imenom ,,Zemljoradnik’’. Još je-dna u nizu krčmi u Ha-jduk-Veljkovoj ulici je i ,,Poslednji groš’’ u vla-sništvu Mileve Mike Đo-rđević. Za potrebe seljaka bile su u dvorištu štale za smeštaj stoke. U njenoj blizini bila je krčma ,,Đerdap’’ koju je držao pod zakupom Andra Đorđević. U istoj ulici bile su i ,,Hajduk Veljko’’ u zakupu Svetozara Milijića, ,,Kraljević Marko’’ i krčma Save Plančitića. Krčma ,,Beograd’’ je bila je poslednji ugotiteljski objekat u Hajduk-Veljkovoj ulici, baš uz samu stočnu pijacu. Njen vlasnik je bio Ilija Ika Kostić, kasnije je krčma pretvorena u radionicu ,,Fatara’’.

Krčma ,,Razvod braka’’ bila je stacionirana u ulici Nikole Pašića, imala je sobe za prenoćište. Nalazila se pod zakupom Todora Filipovića. U Ovoj ulici nalazile su i krčma ,,Proleće’’ zakupca Živojina Damnjanovića, krčma ,,Smedovac’’ i ,,Štrk’’. Osim njih tu su bile i krčma Antona Tričkovića, krčma Sime Petkovića i krčma Ace Ivića. Krčma Jovana Nikolića bila

Fotografija 25. DES Photo 25. DES

29

je u današnjoj Pančićevoj ulici, dok su krčma Stanoja Cakića i krčma Bogdana Bogdanovića bile u ulici Kralja Aleksandra.

,,Dva brata’’ je bila krčma poznata kao ,,Hotel dva brata kod Koželjca’’. I danas postoji kafana sa ovim nazivom u Pašićevoj ulici. Zakupac ove krčme nekada je bio Ljuba Nikolić.

,,Narodna kafana’’ čiji je zakupac bio Jon Radulović i ,,Dva grozda’’ Stanoja Cokića iz Smedo-vca, imale su svoje mesto u ulici Kralja Aleksandra. Tu se nalazio i ,Prestolonaslednik’’ Mileve Kneže-vić koju su tadašnji Zaječarci smatrali burdeljom. U blizini su bile ,,Šumadija’’ pod zakupom Vlaste Jovanovića (kafana sa ovim nazivom postoji i danas) i ,,Boljevac’’ pod zakupom Nikole Milenkovića.

Krčma ,,Krivelj’’ zakupca Dimitrija Predića, kao i krčma ,,Park’’ zakupca Anđelkovića bile su u Kosovskoj ulici, dok su ,,Brestak’’ Vase Paunovića i vinarska radnja Jelenka Jelenkovića bile u Brestaku. ,,Jadran’’ se takođe nalazio u Brestaku. Bio je pod zakupom Pere Lili ća, zavnog Pera ,,Lopov’’. Kaže se da su se ovde okupljali kockari i džeparoši. Vinarskom radnjom smatrala se i krčma Neška Jotića u Makedonskoj ulici. U Draškovićevoj ulici bile su ,,Laf’’ Čedomira Jankovića i krčma Pavla Jovanovića ,,Tupižnica’’. Krčme su postojale i u Bosanskoj ulici, bila je to ,,Zlatna zvezda’’ vlasnika Miloša Kostića.Krsta Nenković je bio vlasnik ,,Zelenog venca’’ iz Kajmakčalanske ulice. Krčma Radula Bogdanovića u istoj ulici, Kajmakčalnskoj 3., bila je ustvari podrum. Krčme ,,Tekijanac’’ Žive Stuparevića, ,,Albanija’’ Zore Milošević i ,,Amerika’’ svoje mesto zauzimale su na Obilićevom vencu. Dok je ,,Restoracija’’ zakupca Darinke Tošić bila na železničkoj stanici, krčma Steve Miladinovića se nalazila u ulici Vojvode Putnika, a preko puta artiljerijske kasarne je bila kantina Save Živkovića.

Fotografija 26. ,,Dva brata’’ Photo 26. ,,The two brothers’’

30

ZAKLJU ČAK

Na osnovu slika varoši, možemo videti kakav je život nekada bio, a kakav je sad. Stare grđevine i zgrade koje su nekad važile za najlepše danas su oronule i u fazi ra-spadanja, a često su i napuštene. Stare kafane zamenjene su kafićima u kojim uglavnom sede mla-di ljudi i omladina.

Prizori kao što je ovaj sa slike danas su retki. Lju-di se ređe okuplja-ju, pomalo beže od kulturnih dešavanja i tradicije. Neguje se neka nova kultura, sluša se neka nova muzika, a često se i govori nekim čudnim srpskim jezikom pomešanim sa stranim jezicima, žargonima i

slengovima. Subjektivno rečeno, danas se živi brzo i burno, vreme dokolice koji su stari varošani provodili pričajući i družeći se u kafanama, na panađurima i učestvujući u priredbama koje su pri-premala kulturno-umetnička društva da-nas se provodi u ,,blejanju’’, ,,kulira-

nju’’ i ,,čiliranju’’. Čak se i odnos prema

hrani izmenio, većina ljudi je zaboravilo na zajedničke nedeljne ručkove. Iz pošte, koja je u Zaječaru osnovana još krajem XIX veka, nekada su stizala pisma, dnevni listovi i knjige za varošane, a sada dobijamo račune za internet i mobilnu telefoniju.

Fotografija 27. Boemski život Photo 27. Bohemian life

Fotografija 28. Boemi Photo 28. Bohemians

31

Na ulicama varoši do Prvog svetskog rata mogli su se videti fijakeri, kao jedino prevozno sredstvo, nakon rata u Zaječar stižu i prvi automo-bili marke ,,Ford’’ i ,,Dodž’’. Ti ,,mirni’’ oldtajmeri pretvo-rili su se u brze au-tomobile, čiji vo-zači često ne poštuju saobraća-jne znakove. Stariji ljudi, gledjući crno bele slike sa rado-šću se seća minulih dana, govoreći ka-ko je Zaječar neka-da ,,imao dušu’’.

ZAHVALNOST

Na kraju bismo želeli da izrazimo zahvalnost Zoarnu Jankoviću iz Istorijskog Arhiva Zaječar i našem mentoru, profesu istorije, Suzani Tomić.

Fotografija 29. Staro prevozno sredstvo Photo 29. The old mean of transport

Fotografija 30. Oldtajmer Photo 30. The oldtimer

32

LITERATURA

1. Dušanka Bojanić- Lukač, Fragmenti iz zbirnog popisa Vidinskog sandžaka iz 1466. godine, Mešovita građa knjiga 2, Beograd, 1973.

2. Dušanka Bojanić- Lukač, Vidin i Vidinski sandžak u XV i XVI veku, Sofija, 1975.

3. Vladimir Stojančević, Iz istorijske prošlosti Istočne Srbije (1804- 1833), Zaječar, 1983.

4. Ljubomir Pavle Ljubinović, Pregled razvoja zanatstva, trgovine, ugostiteljstva i turizma, kapitalistički period (1833- 1944.), Zaječarski zbornik 1, 77-183., Matična biblioteka ,,Svetozar Marković’’, Zaječar, 1979.

5. Stevan Veljković, Razvoj saobraćaja u Zaječaru i okolini, Zaječarski zbornik 1, 190-139., Matična

biblioteka ,,Svetozar Marković’’, Zaječar, 1979.

6. Đorđe Đurić, Momčilo Pavlović, Istorija za treći rezred gimnazije prirodno- matematičkog smera i četvrti razred gimnazije opšteg i društveno- jezičkog smera, Zavod za udžbenike, Beograd, 2010.

7. Nikola Vučo, Raspadanje esnafa u Srbiji, knjiga druga, Položaj zanatlija i zanatskih radnika,

Srpska Akademija Nauka, posebna izdanja, knjiga CCCIII, Istorijski institut, knjiga 9, Izdavačka ustanova Srpske Akademije Nauka, Beograd, 1958.

8. Suzana Tomić, Razvoj bankarstva u Zaječaru do 1940. godine, Braničevski glasnik 1, 123-131., Udruženje istoričara Braničeva i Timočke Krajine, Požarevac, 2002.

9. Suzana Tomić, Počeci elektrifikacije u Zaječaru, Braničevski glasnik ¾, 165-173. , Udruženje istoričara Braničeva i Timočke Krajine, Požarevac, 2006.

10. Istorijski Arhiv Zaječar, Fond Zaječarska zadruga za međusobno pomaganje i štednju.

11. Istorijski Arhiv Zaječar, Izveštaj Okružne Timoče banke za 1923. godinu.

12. Istroijski Arhiv Zaječar, Fond Trgovače banke Luvr, izveštaj.

13. Istorijski Arhiv Zaječar, Pravilnik ,,Generalne banke Rajković i Stajković’’.

14. Stevan Veljković, Miodrag C. Kančević, Ulica Hajduk- Veljka u prošlosti i danas, Narodni muzej- Zaječar, Zaječar, 2008.

15. Istorijski Arhiv Zaječar, ,,Timočka Krajina’’, Zaječar, br.4, 31. mart 1936.

16. Bora Dimitrijević, Popis stanovništva varoši Zaječar iz 1863. godine, Istorijski arhiv ,,Timočka Krajina’’- Zaječar, Zaječar, 2000.

17. Milan Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, Prosveta- Beograd, Beograd, 1980.

33

PRILOG 1

ŠEMATIZAM ZANATASKO- TRGOVA ČKI ZA 1896-97.

(IZVOD ZA ZAJE ČAR)

34

ABADŽIJE

Nikola Stančulović 1846

Janča Stančević 1881

Pera Miljković 1882

Milan Matić 1886

APOTEKAR

Franja Vavriček 1880

BARUDŽIJE

Sima Vasiljević

BAKALI

Krsta Najdanović 1867

Mita Kamenović 1872

Zdravko V. Zdravković 1879

Milan Jovaović 1880

Joca Caković 1880

M . Bogosavljević i M. Bošković 1882

Milan Ivanović 1883

Braća Petković 1883

Ljuba Ivanović 1885

Dragomir Matić 1886

Dimitrije Donović 1887

Jeremija Savić 1887

Jevrem A. Ilić 1888

Lazar Donović 1888

Nikola Grnčarević 1882

Nikola R. Protić 1874

N. V. Pavlović i brat 1888

Petar Dragić 1887

Petar Jovanović 1862

Petar J. Vučković 1892

Petko Bacić 1881

BERBERI

Dragutin Vasiljković 1897

Ilija Babušković i sin 1865

Mijajlo Milovanović 1872

BOJADŽIJE

Jevrem Petrović 1892

Milojko Milenković 1860

Milojko Stanisavljević 1892

Stamenko Blagojević 1850

BRAVARI

Anta Prvanović 1887

Aca Nikolić 1886

Bane Colović 1865

Jovan Bošković 1886

Todor Popović 1873

GVOŽĐARI

Vlajko V. Stojković 1881

Jonča V. Jončić 1878

Đorđe Pajić i sin 1863

Cvetko Miladinović 1837

GRNČAR

Stojan Marković 1860

DAŠČARI

Jonča V. Jončić 1878

Nastas Lazarević 1880

KAZANDŽIJE

Karlo Lacko 1885

Pera Lukanović i sin 1887

KAFEDŽIJE

Aleksa Mihajlović 1874

Aleksa Savić 1870

Braća N. Radulović 1894

Vasa Nicić 1889

Viden Veljković 1882

Živko Nikolić 1886

Ilija Temerković 1854

Janko Kostić 1866

Jovan Surudanović 1876

Jovan Gačić 1880

Jota N. Jotović 1880

Kosta Mišić 1878

35

Branko Jovanović 1894

Mijajlo Ivanović 1879

Mita Jeremić 1884

Najdan Jovanović 1894

Neša Lalović 1861

Nikola Tasić 1892

Nikola Petković 1874

Panta Kanović 1882

Panta Radenković 1883

Paca Petković 1867

Petar Najdanović 1870

Petko Aranović 1876

Sima Coković 1884

Spasoje Milenković 1892

Taško Dimitrijević 1876

Tasa Mitrović 1893

Todor Vasiljević 1886

Đorđe Janković 1878

KNJIŽARI

Petar Marinović 1893

M. T. Jov. Lesendrenac 1885

KNJIGOVESCI

Petar Marinković i sin 1893

Miloš T. Jovanović 1885

KOVA ČI

Zdravko V. Zdravković 1879

Vladimir Mladenović 1860

Daca Diković 1874

Dimitrije Miljkovi ć 1876

Jovan Milenković 1888

KOŽARI

Dimitrije Papazisis 1895

Lila Risitć 1862

Marko Bačević 1878

Milan Miković 1888

Nikola Cenić 1888

Stojan Diković 1874

KAČARI

Vatko Cačković 1884

Vučko S. Miljković 1888

Balja Krstić 1889

Genča Mijatović 1880

D. Đorđević i L. Genčić 1887

Stojan Đorđević 1879

Cvetko Đorđević 1890

KOSTRETERI

Veljko Petrović

Mita Đunić

KROJAČICE

Vetka Mirčićeva 1891

Miladin Stamenković 1891

KROJAČI

Dimitrije Marković 1888

Jovan Nikolić 1892

Kamen Caković 1885

Kosta Anđelković 1892

Mijajlo Stanković 1884

Slavko Stojanović 1889

KUJUNDŽIJE

Ilija Petkoivć 1869

Ranđel Prvulović 1893

LEBARI

Anta Jovanović 1886

Dimitrije Jovanović 1890

Zdravko Nikolić 1879

Jovan Vatkoivć 1864

Krsta Milosavljević 1888

Milija Cekić 1887

Miljko Nešić 1880

Mika Pavlović 1893

Mladen Lazić 1882

Manasije Icić 1880

Nikola Najdanović 1876

Nikola Veljković 1885

Petar V. Nikolić 1878

36

Vladimir Petković 1882

Svetozar Popović 1892

Stojan Nešić 1860

Stojan Stamenović 1880

Đoka N. Jotović 1882

LIMARI

Pera Jovanović 1879

LIFERANTI

Adam Peković 1892

Ljuba M. Stanojević 1892

LIKERDŽIJE

Jeremija Savić 1887

MARVENI TRGOVCI

Jovan Lalović i sinovi 1840

Marko Veljković 1872

Stevan Colović 1869

MEŠOVITE RADNJE

Andra Valović 1884

Anta Marković 1860

Velimir Jovanović 1879

Veljko C. Stojanović 1868

Vlajko A. Vučković 1888

Jovan Nedeljković 1875

Jovan Nikolić 1887

Jovan Dunović 1863

Jovan Anđelković i sinovi

Milica mIlošević 1893

Jovan Đorđević 1888

Jovan Lilić 1881

Jevrem Petković 1862

Jonača Stančević 1881

Jevrem Petrović 1892

Jota Nikolić 1867

Milan Petković 1891

Milan Todorović 1894

Milovan Matić 1868

Milenko V. Spasić 1894

Milosav Miljković 1890

Milosav Đerić 1887

Milojko Milenković 1860

Mita C. Nanić 1865

Najdan Jotić 1880

Najdan Džunić 1891

Nikola Nanić 1876

Nikola Petković 1887

Nikola Banković 1886

Nikola Coković 1862

Panta Petković 1868

Petar Nedeljković 1866

Petar Nikolić 1876

Petar Gačić 1891

Petar Nakić 1880

Petar J. Kančević 1877

Petar Vučković 1886

Radoje S. Bojović 1883

Sava Radosavljević 1888

Sima Bošković 1892

Stevan Lilić 1870

S. Veljković i S. Vučković 1889

Stojan Ubenović 1868

Stojan Milosavljević 1875

Stojan Genčić 1879

Tanča Krstić 1888

Todor Pejović 1866

Đorđe Ducić 1876

Coca Đ. Coković 1886

MANUFAKTURISTE

Veljko Jovanović 1874

Vlajko V. Stojković 1881

Janićije Đorđević 1877

Milutin Stanojević 1888

Mihajlo Ninić 1886

Petar Nikolić 1854

MESARI

Boja Marković 1880

Vatko Simić 1890

37

1894

Janov Dečović 1875

Jovan Simić 1878

Krsta Bošković 1881

Luka Lukanović 1888

Milenko Miladinović 1887

Mitar Simić 1886

Petar C. Vučković 1886

Rista Tomić 1889

Stevan B. Marković 1886

Stevan Vučković 1868

Canko Mijović 1881

Cvetko Stefanović 1878

Cvetko Jončić 1891

Cvetko Tonić 1883

Firo Predić 1878

MOLERI

Dragoljub Cvetković 1882

Ilija Stefanović 1874

OBUĆARI

Aleksa Dragić 1887

Žika Marković 1874

Živojin Đorđević 1894

Ilija Živanović 1880

Jovan Živković 1868

Petar D. Panić 1888

Kosta Kovačević 1881

Krsta Zorić 1863

Marko Panić 1886

Pavle Ristanović 1860

Paun Mitrović 1893

Ranko Đorđević 1883

Stojan Živković 1881

Stanko Živanović 1891

Đorđe Cekić 1860

Canko Nešić 1891

POTKIVA ČI

Vinko Stamenović 1853

Dojčin Jovanović 1887

Jovan Panić 1885

Jovan Nikolić 1884

Jon Petković 1862

Krsta Đorgović 1887

Lila Todorović 1872

Petar Cvetković 1864

PUŠKARI

Janko Lekić 1856

Miljko Fikovi ć 1871

Todor Tranović 1875

PREDUZIMA ČI

Dobrosav Mijović 1873

Sojan Mijović 1863

SARAČI

Sreten Nešić 1884

Đorđević Jeftimijević 1864

SAPUNDŽIJE

Mika Milojkovi ć 1872

Miloš Vukić 1874

SVINJSKI TRGOVCI

Dimitrije Stojanović 1892

Jnako Nikolić 1888

Jovan Lalvoić i sinovi 1840

Jota Mijoivć 1880

Milisav Jovanović 1860

Milojko Nikoli ć 1885

Mijajlo K. Lalović 1885

Petar Gligorijević 1881

Petar Marinović 1864

Todor Jovanović 1855

Canko Savić 1860

STRAINARI

Atanasije Nikolić 1885

STOLARI

Anta Zdravković 1862

Vučko Jovanović 1872

38

Jota Jovanović 1888

Dimitrije Spenčić i sin 1880

Kamen Marković 1872

Mata Brajković 1883

Svetozar Pavlović 1869

Stevan Ženar 1872

TERZIJE

Ilija Jovanović 1874

Jevrem Milošević 1862

Nikodije Milivojević 1873

Petar Tasić 1869

Stanoje Nikolić 1872

UŽARSKA TRGOVINA

Veljko C. Stojanović 1868

ŠPEKULANTI

Aleksa Ilić 1876

Anta Božinović 1881

Ilija Jovanović 1864

Jovan Vučković 1864

Jota Pašić 1850

Lazar Ilić 1882

Milenko Stefanović 1891

Mita Stefanović sin 1864

Najdan Pašić 1872

Nikola K. Lalović 1892

Balja Colović 1865

Nikola Valović 1867

Stevan Nešić 1864

Srećko Baljević 1864

Stojan Mijović 1864

Cvetko Nikolić 1875

Coka Rajković 1872

Đorđe Milović 1863

Đorđe Đerić 1863

ĆURČIJE Boško Vučković 1865

Atanasije Tanasković 1883

Vlajko Nikolić 1872

Gruja Mitić 1850

Dimitrije Veljković 1888

Jovan Petrović 1875

Jotko Vatković 1862

Milan Milošević 1879

Nikola vučković 1871

Radisav Kitić 1887

Trifun Golubović 1894

Caka Gačić 1875

ČASOVNIČARI

Milan V. Milojević 1892

Stevan J. Lilić 1888

ŠTAMPARI

Dimitrije Jakovljević 1879

Petar Marinković i sin 1893

39

Nikola Colović 1863

Miloš T. Jovanović 1885