PROFILAKTYKAW RODOWISKU LOKALNYMPraca zbiorowa pod redakcj Grayny witkiewiczKrajowe Biuro ds. Przeciwdziaania NarkomaniiWarszawa, 2002Wydanie sfinansowano ze rodkw Krajowego Biura ds. PrzeciwdziaaniaNarkomanii oraz Grupy Pompidou w ramach programu Drug Demand StaffTraining Program IIKoordynacjaprojektu:Bogusawa Bukowska, Piotr Jaboski, Grayna witkiewiczRecenzenci:Prof. dr hab. Czesaw Czabaa Instytut Psychiatrii i NeurologiiMagorzata Maksymowicz Penomocnik Zarzdu Gminy Warszawa-Ursynwds. Zapobiegania Patologiom SpoecznymProjekt okadki: Ireneusz SakowskiKorekta: Barbara Zamecka Copyright by Krajowe Biuro ds. Przeciwdziaania NarkomaniiISBN 83-903395-9-5Przygotowanie do druku: Pracownia Graficzna DbrowaDruk i oprawa: Zakad Poligraficzny Le Graf PodzikowaniaPodjcie prac nad napisaniem tego podrcznika byo moliwe dziki programowiDrugDemandStaffTrainingProjectIIGrupyPompidoudziaajcejprzyRadzieEuropy.WprogramietymPolskauczestniczyawrazzinnymikrajamiCentralneji Wschodniej Europy.Grupa Pompidou wspara projekt zarwno merytorycznie, jak i finansowo. SteinMikkelsen,profesorsocjologiiwHarstadUniversityCollegewNorwegii,ktrybykonsultantemmerytorycznym,zyczliwociiuwagtowarzyszyautoromksikipodczas prac koncepcyjnych. Zawsze mona byo liczy na jego otwarto i kompe-tentn rad, gdy pojawiay si wtpliwoci czy problemy.DopowstaniaksikiwznacznymstopniuprzyczyniositakeKrajoweBiurods.PrzeciwdziaaniaNarkomanii,ktreczuwaonadrealizacjprojektuodstronyorganizacyjnej oraz wnioso w jego realizacj przewaajcy wkad finansowy.Koordynacj projektu zajmowa si zesp w skadzie: Piotr Jaboski i Bogusa-waBukowskazKrajowegoBiurads.PrzeciwdziaaniaNarkomaniiorazGraynawitkiewicz z Instytutu Psychiatrii i Neurologii.Warszawa, 10. 01. 2002 r.Spis treciWstp....................................................................................................................7Rozdzia IWspczesny kontekst zagroe i jego rozpoznawaniena poziomie lokalnymJanusz Sierosawski, Grayna witkiewicz......................................................... 11Rozdzia IIPrzegld koncepcji i pogldw na temat profilaktykiJoannaSzymaska,JoannaZamecka .......................................................................... 19Rozdzia IIIProfilaktyka w spoecznociach lokalnychGraynawitkiewicz .................................................................................................... 33Rozdzia IVSzkoa jako miejsce realizacji dziaa profilaktycznychJoannaSzymaska ........................................................................................................ 49Rozdzia VJak budowa lokalne strategie profilaktyczneJanuszSierosawski,JoannaZamecka......................................................................... 67Rozdzia VIKonstruowanieprogramwprofilaktycznychJolantaKoczurowska ..................................................................................................... 87Rozdzia VIIRealizacja programw profilaktycznych puapki i paradoksyJ.Koczurowska,S.Mikkelsen,G.witkiewicz ........................................................ 107Rozdzia VIIIStandardy jakoci programw profilaktycznychJolantaKoczurowska .................................................................................................. 115Rozdzia IXRamy prawne, organizacyjne i finansoweWaldemarPajor ........................................................................................................... 125Rozdzia XPrzegld programw profilaktycznychJoannaSzymaska ..................................................................................................... 139Noty o autorach ...............................................................................................161WstpOddajemy w Pastwa rce podrcznik powicony profilaktyce w spoecznociachlokalnych.Podstawowymcelem,jakiprzywiecaautoromtejksikibyodostarczeniewspczesnej wiedzy na temat planowania, konstruowania i realizowania lokalnychprogramwprofilaktycznych.Mamy nadziej, e zawarte w niej treci oka si pomocne w tworzeniu bardziejskutecznychstrategiiprofilaktycznych.Pojciestrategiapojawiasibdziewielo-krotnie, w wielu kontekstach, bowiem zdaniem autorw dobra profilaktyka to dugo-terminowe,skoordynowane,staranniezaplanowanewspdziaaniewieluagend,instytucji i osb.Prezentacja kolejnych rozdziaw poradnikaWrozdzialeI.Wspczesnykontekstzagroeijegorozpoznanienapoziomielokalnym autorzy opisuj kwestie profilaktyki uzalenie w kontekcie innych prob-lemw spoecznych, takich jak bezrobocie, przemoc i agresja. Podkrela si znaczenietakiegoplanowaniadziaaprofilaktycznych,abyuwzgldniatakeszerszyzakresproblemw spoecznych, z ktrymi boryka si lokalna spoeczno. Podejcie to umo-liwia bowiem optymalne wykorzystanie rodkw finansowych i energii spoecznej.Rozdzia II. Przegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki stanowi wpro-wadzeniedointeresujcejnasproblematyki.Wswejpierwszejczcipomagauporzdkowawiedznatematprofilaktyki,atakeuzasadnia,dlaczegoprofilak-tykajestwyciuspoecznymtakbardzopotrzebna.Wczcidrugiejopisanesdotychczasowepodejciawprofilaktyceuywaniasubstancjipsychoaktywnych.Zopisutegowynika,ewdotychczasowejpraktycegwnym,aczstojedynymterenemdziaaprofilaktycznychbyaszkoa.Mamynadziej,eksikataprzy-czynisidotego,eszkoabdzienadalwanym,alejednymzwieluaktorwuczestniczcych w gminnych strategiach profilaktycznych.Rozdzia III. Profilaktyka w spoecznociach lokalnych jest prb zdefiniowaniazarwnopojciaspoecznolokalna,jakrwnieokrelenia,kiedymoemydziaania lokalne nazywa strategi. W rozdziale tym znajduje si take opis metodyanalizystrukturyproblemu,ktremuchcemyzapobiega.Metodatawznacznymstopniupomagauniknniekonstruktywnychsporw,zktrymiczstomamydoczynienia, zwaszcza w sytuacji, gdy spotykaj si reprezentanci rnych lokalnychinstytucji i organizacji. Metoda ta take udowadnia, e rzetelna diagnoza uwarunko-wa problemu i jego konsekwencji bardzo uatwia znalezienie i nazwanie obszarwdziaaprofilaktycznych.Rozdzia IV. Szkoa jako miejsce realizacji programw profilaktycznych. W roz-dziale opisana jest ewolucja podej profilaktycznych, jakie na przestrzeni ostatnichdziesiciolecidominowaywszkolnictwie.Programywdraanewszkoleczstonie8s zintegrowane nawet na poziomie jednej placwki. Niezwykle rzadkie s przypadkiwsppracyszkzszerszymrodowiskiemlokalnym.JakwynikazrozdziauIII,powolipostpujeotwieraniesiszkolnychprogramwprofilaktycznychnawsp-prac ze rodowiskiem pozaszkolnym.RozdziaV.Jakbudowalokalnestrategieprofilaktycznedostarczawiedzynatematcech,jakimipowinnasicharakteryzowadobrastrategia,jakjbudowa,ewaluowa i mdrze modyfikowa. Autorzy powouj si na opracowania teoretycznew tej dziedzinie, ktre porzdkuj pojcia, pozwalaj zrozumie logik koniecznociprzestrzeganiaokrelonychprocedurikrokwprzybudowaniulokalnejstrategiiprofilaktycznej.RozdziaVI.Konstruowanieprogramwprofilaktycznych.Wcaejksiceprogramprofilaktycznyjestrozumianyjakoinstrumentrealizacjistrategii,ktraintegrujeikoordynujewielernychprogramw(dziaa).RozdziaVIjestporad-nikiemdlatych,ktrzychcuczestniczywstrategiioglnejzperspektywyswojejorganizacji lub instytucji. Pisany jest przez dowiadczonego praktyka, ktry pokazu-jeCzytelnikowikrokpokroku,cotrzebazrobi,abyjegoorganizacjastworzyaprzydatny dla spoecznoci pogram.RozdziaVII.Realizacjaprogramwprofilaktycznychpuapkiiparadoksy.Dziaaniaprofilaktyczneniezawszetrafiajnawaciwygrunt,czasamiwywoujspory,ssprzecznezinteresaminiektrychgrupspoecznych.Profilaktyka,jakkadadziaalnoprowadzonawskomplikowanejrzeczywistocispoecznej,moebudzi kontrowersje, a take niechciane negatywne skutki uboczne. Niektre z pa-radoksw i puapek opisalimy w tym rozdziale.RozdziaVIII.Standardyjakociprogramwprofilaktycznych.Wdobiepow-szechnej ewaluacji ilociowej mao jest refleksji nad jakoci istniejcych na rynkuprogramw. A przecie jako przesdza o skutecznoci. W rozdziale tym znajdzieciePastwointeresujcprbposzukiwaniawskanikwjakociprogramuprofi-laktycznego. Zawarte w nim propozycje mog by pomocne w refleksji nad progra-mami, ktre dopiero powstaj, i tymi starymi, zwaszcza gdy zdarzyo si, e okazaysinieskuteczne.RozdziaIX.Ramyprawne,organizacyjneifinansowe.Kadynajlepszynawetpomys na strategi czy program moe okaza si niemoliwy do zrealizowania, jeliniemiecisiwfunkcjonujcychiobowizujcychwPolsceprzepisachadmini-stracyjnych,prawnychifinansowych.RozdziaIXinformuje,jakiesteprzepisy,aktyprawneireguyfunkcjonowaniaadministracjinarnychpoziomachwadzy.Zrozdziautegodowiedziesimona,jakiezadaniawdziedzinieprofilaktykizostay powierzone okrelonym organom, do kogo zwraca si po pomoc finansow,a do kogo po merytoryczn.Wstp9Rozdzia X. Przegld programw profilaktycznych. W latach dziewidziesitychrosa liczba programw profilaktycznych. Ich poda na rynku profilaktyki jest corazwiksza.Problempoleganatym,etylkoniektrespeniajminimalnestandardyjakoci.WrozdzialeXznajdzieciePastwolapidarncharakterystykprogramwsprawdzonychorazwskazania,gdzienaleyposzukiwaotychprogramachszcze-gowychinformacji.Wrdopisanychprogramwzdecydowanawikszojestprzeznaczonadorealizacjiwszkoach.Mamynadziej,ewnajbliszychlatachpojawiasibdziewicejdobrzezintegrowanych,dugoterminowychstrategiiprofilaktycznych, w ktrych programy bd odgryway role instrumentw osiganiaokrelonychcelw.WstpJanusz Sierosawski, Grayna witkiewiczROZDZIA IWSPCZESNY KONTEKST ZAGROE I JEGOROZPOZNAWANIE NA POZIOMIE LOKALNYM1. Konsekwencje transformacji ustrojowej dla obrazuproblemw spoecznych i reagowania na niePojcie transformacja ustrojowa byo wszechobecne w prasie, radiu i TV, a takewlicznychpublikacjachekonomicznychisocjologicznychprzezcadekadlat1990.Wnowymtysicleciu,poponaddziesiciulatachprzeobraeustrojowychtermintenniewydajesijuadekwatnydoopisu,wprawdzieciglezmieniajcejsi, jednak stabilnej pod wzgldem ustrojowym rzeczywistoci. Warto jednak uwia-domi sobie, jakie trwae elementy pozostawia poprzednia burzliwa dekada.Ogromny wpyw na codzienne funkcjonowanie zarwno instytucji, jak i obywateliwywaroodejcieodgospodarkicentralniesterowanejiupowszechnieniesiregugospodarki wolnorynkowej. Ta zmiana uwidocznia si nie tylko w ekonomii, miaarwnieistotnywpywnasystemwartociipoziomaspiracjizwaszczamodegopokolenia. Bogacenie si przestao by grzechem; szczeglnie w pierwszych latachtransformacjimediakreowaynowegobohatera,ktrymbyoperatywny,szybkobogaccy si biznesmen.Materialneaspiracjespoeczestwarosyszybkowmiarzapenianiasipeksklepowych dawniej niedostpnymi towarami. Te same mechanizmy, ktre umoli-wiyistotnzmiannalepszepewnejczcispoeczestwa,atwiejdostosowujcejsidonowychreguekonomicznych,staysirdemfrustracji,utratypoczuciabezpieczestwairdemsubiektywnegopoczuciaobnieniastatususpoecznegodla znacznie wikszej czci spoeczestwa.Nierwnocispoeczne,ktr Nierwnocispoeczne,ktr Nierwnocispoeczne,ktr Nierwnocispoeczne,ktr Nierwnocispoeczne,ktrewyoniysiwlatachdziewidziesitych ewyoniysiwlatachdziewidziesitych ewyoniysiwlatachdziewidziesitych ewyoniysiwlatachdziewidziesitych ewyoniysiwlatachdziewidziesitych, ,, ,,bd, obawiamy si, trwaym elementem ycia spoecznego w obecnej dekadzie. bd, obawiamy si, trwaym elementem ycia spoecznego w obecnej dekadzie. bd, obawiamy si, trwaym elementem ycia spoecznego w obecnej dekadzie. bd, obawiamy si, trwaym elementem ycia spoecznego w obecnej dekadzie. bd, obawiamy si, trwaym elementem ycia spoecznego w obecnej dekadzie.Nie jest to specyficznie polski pr Nie jest to specyficznie polski pr Nie jest to specyficznie polski pr Nie jest to specyficznie polski pr Nie jest to specyficznie polski problem, dotyczy on bowiem wszystkich krajw, oblem, dotyczy on bowiem wszystkich krajw, oblem, dotyczy on bowiem wszystkich krajw, oblem, dotyczy on bowiem wszystkich krajw, oblem, dotyczy on bowiem wszystkich krajw,gdzieobowizujr gdzieobowizujr gdzieobowizujr gdzieobowizujr gdzieobowizujreguywolnegorynku.Politykaspoecznapowinnajednak eguywolnegorynku.Politykaspoecznapowinnajednak eguywolnegorynku.Politykaspoecznapowinnajednak eguywolnegorynku.Politykaspoecznapowinnajednak eguywolnegorynku.Politykaspoecznapowinnajednakdydoichagodzeniaizapobieganiadalszemupowikszaniusirnic dydoichagodzeniaizapobieganiadalszemupowikszaniusirnic dydoichagodzeniaizapobieganiadalszemupowikszaniusirnic dydoichagodzeniaizapobieganiadalszemupowikszaniusirnic dydoichagodzeniaizapobieganiadalszemupowikszaniusirnicmidzy ludmi najwyej i najniej ulokowanymi w hierar midzy ludmi najwyej i najniej ulokowanymi w hierar midzy ludmi najwyej i najniej ulokowanymi w hierar midzy ludmi najwyej i najniej ulokowanymi w hierar midzy ludmi najwyej i najniej ulokowanymi w hierarchii ekonomicznej. chii ekonomicznej. chii ekonomicznej. chii ekonomicznej. chii ekonomicznej.IntensywneprzemianyminionejdekadyspowodowaypojawieniesiwPolscenowych problemw spoecznych. Wrd nich bezrobocia, bezdomnoci i biedy, ktre12 Wspczesny kontekst zagroe...w poszczeglnych regionach i gminach Polski maj bardzo zrnicowane nasilenie.Kondycjaekonomicznagminystanowibardzoistotnykontekstdlawspwystpo-waniawieluproblemwspoecznych,midzyinnyminaduywaniasubstancjipsychoaktywnych.Tu jednak warto podkr Tu jednak warto podkr Tu jednak warto podkr Tu jednak warto podkr Tu jednak warto podkreli, e przejty z krajw zachodnich ster eli, e przejty z krajw zachodnich ster eli, e przejty z krajw zachodnich ster eli, e przejty z krajw zachodnich ster eli, e przejty z krajw zachodnich stereotyp koja eotyp koja eotyp koja eotyp koja eotyp koja- -- --rz rz rz rz rzc cc ccy naduywanie substancji (alkohol, narkotyki) z bied i przestpczoci nie y naduywanie substancji (alkohol, narkotyki) z bied i przestpczoci nie y naduywanie substancji (alkohol, narkotyki) z bied i przestpczoci nie y naduywanie substancji (alkohol, narkotyki) z bied i przestpczoci nie y naduywanie substancji (alkohol, narkotyki) z bied i przestpczoci niepasujedopolskiejrzeczywistoci,szczeglniewwczas,gdypatrzymy pasujedopolskiejrzeczywistoci,szczeglniewwczas,gdypatrzymy pasujedopolskiejrzeczywistoci,szczeglniewwczas,gdypatrzymy pasujedopolskiejrzeczywistoci,szczeglniewwczas,gdypatrzymy pasujedopolskiejrzeczywistoci,szczeglniewwczas,gdypatrzymyna na na na nar rr rrozpowszechnienie konsumpcji substancji psychoaktywnych wrd modziey. ozpowszechnienie konsumpcji substancji psychoaktywnych wrd modziey. ozpowszechnienie konsumpcji substancji psychoaktywnych wrd modziey. ozpowszechnienie konsumpcji substancji psychoaktywnych wrd modziey. ozpowszechnienie konsumpcji substancji psychoaktywnych wrd modziey.Zachowaniatakiejakpiciealkoholuieksperymentyznarkotykamipodobnieczstopodejmujemodziezdomwonajniszymstatusieekonomicznymieduka-cyjnym, jak modzie z domw o statusie najwyszym. W przypadku tej drugiej grupyrozpowszechnienie konsumpcji substancji psychoaktywnych bywa nawet wysze.Latadziewidziesitezapocztkowayintensywnyprzepywtakzwanychza-chodnichstylwycia,ktrewistociesprowadzajsidowzorwkonsumpcji.Wanyminstrumentemichpromocjibyaijestreklama.Przedzmianpolityczno--gospodarcz reklama w Polsce bya praktycznie nieznana, tym wikszy mg by jejwpyw na przecitnego konsumenta, ktry potrzebowa czasu, aby nauczy si trak-towasloganyreklamowezdystansem.Reklamaalkoholu,wszczeglnocipiwa,mimo e prawnie zabroniona, wszdzie obecna, podbia mode pokolenie. W krtkimczasie stosunek spoeczestwa do piwa, kojarzonego w reklamach z yciem na luzie,modnymi ubraniami i seksem, zmieni si niemal rewolucyjnie. Piwo, ktre dawniejbyosymbolempijastwawobskurnychbudkachiwkrzakach,staositrwaymelementem modnego stylu ycia.Reklamaiwcidynamicznierosncywzrostpodaylekwwywaryogromnywpyw na wzrost konsumpcji rwnie tych o dziaaniu psychoaktywnym. Rwnolegledo zwikszajcej si poday rosa rola czynnikw zwikszajcych popyt na leki. Samtylko wolny rynek pracy moe by traktowany jako zmienna wpywajca na czstodowiadczaniaprzezludzistresuizwizanychznimtakichdolegliwoci,jak:bez-senno, ble gowy, wzmoona draliwo itp.Od wielu lat obserwujemy tendencj do medykalizacji codziennego ycia. Od wielu lat obserwujemy tendencj do medykalizacji codziennego ycia. Od wielu lat obserwujemy tendencj do medykalizacji codziennego ycia. Od wielu lat obserwujemy tendencj do medykalizacji codziennego ycia. Od wielu lat obserwujemy tendencj do medykalizacji codziennego ycia.Pr Pr Pr Pr Procestenjestopartynaskutecznymlansowaniuwiarywto,enauka ocestenjestopartynaskutecznymlansowaniuwiarywto,enauka ocestenjestopartynaskutecznymlansowaniuwiarywto,enauka ocestenjestopartynaskutecznymlansowaniuwiarywto,enauka ocestenjestopartynaskutecznymlansowaniuwiarywto,enaukaimedycynadysponujodpowiednimipigukaminawszelkiepr imedycynadysponujodpowiednimipigukaminawszelkiepr imedycynadysponujodpowiednimipigukaminawszelkiepr imedycynadysponujodpowiednimipigukaminawszelkiepr imedycynadysponujodpowiednimipigukaminawszelkieproblemy. oblemy. oblemy. oblemy. oblemy.W tym kontekcie wspczesna popular W tym kontekcie wspczesna popular W tym kontekcie wspczesna popular W tym kontekcie wspczesna popular W tym kontekcie wspczesna popularno amfetaminy (pomaga si uczy) no amfetaminy (pomaga si uczy) no amfetaminy (pomaga si uczy) no amfetaminy (pomaga si uczy) no amfetaminy (pomaga si uczy)lub ekstazy (pozwala dugo taczy) moe by w pewnym stopniu wyjania- lub ekstazy (pozwala dugo taczy) moe by w pewnym stopniu wyjania- lub ekstazy (pozwala dugo taczy) moe by w pewnym stopniu wyjania- lub ekstazy (pozwala dugo taczy) moe by w pewnym stopniu wyjania- lub ekstazy (pozwala dugo taczy) moe by w pewnym stopniu wyjania-na jako szczeglny przejaw bar na jako szczeglny przejaw bar na jako szczeglny przejaw bar na jako szczeglny przejaw bar na jako szczeglny przejaw bardziej oglnego zjawiska. dziej oglnego zjawiska. dziej oglnego zjawiska. dziej oglnego zjawiska. dziej oglnego zjawiska.Omawiane tu mechanizmy zwikszajce zarwno poda, jak i popyt na alkohol,leki i narkotyki maj charakter globalny w tym sensie, e s obecne w caym kraju.13 Wspczesny kontekst zagroe...Gminymogjednakistotniernisipodwzgldemnasileniaczynnikwwpy-wajcych na popyt i poda.Popytowi na substancje psychoaktywne, kreowanemu zarwno przez ich produ-centw, jak rwnie media czy popularne zespoy muzyczne, nieatwo przeciwstawiatrakcyjnealternatywy.Zmniejszaniekonsumpcji,acozatymidziezasiguspoecznychizdrowotnychproblemwzwizanychznaduywaniemalkoholu,pa-pierosw,lekwinarkotykw,wymagaspjnejiprzemylanejstrategii.Wpo-przednich dekadach strategii takiej oczekiwano od pastwa.Wspczenie pastwo rozwizywanie coraz liczniejszych problemw deleguje napoziomlokalny.Wlatachdziewidziesitychnastpiyistotnezmianywoglnejpolityce, zarwno wobec legalnych, jak i nielegalnych substancji psychoaktywnych.Kwestianaduywaniaalkoholuprzezlatatraktowanabyajakopowanezagro-enie dla zdrowia i porzdku publicznego. W Polsce lat osiemdziesitych silne byolobbyantyalkoholowe.Uwaaosi,eglobalnypoziomspoyciaalkoholuwkrajuma wpyw nie tylko na liczb alkoholikw, ale i takie zjawiska, jak nadumieralnomczyzn, wydajno pracy, rozpad rodzin i wiele innych.Lata dziewidziesite przyniosy gwatown liberalizacj polityki wobec alkoholuiwzrostjegoglobalnejkonsumpcji.Odmomenturozpoczciareformspoeczno--gospodarczychrosaliczbazwolennikwwolnegorynkualkoholowego.Kwestiaalkoholu pojawiaa si w mediach albo w kontekcie chodnej analizy ekonomicznej,albo afer korupcyjnych, jak na przykad sawna schnapsgate.Alkoholjestuywklegaln.Jegoprodukcjaidystrybucjamoeprzynosiznacznekorzycifinansowe.Odczasuwprowadzeniadopolskiejgospodarkireguwolnegorynkucorazmocniejszeiliczniejszelobbyalkoholoweskuteczniewalczyo prawo do takich samych regu rwnie przy produkcji i dystrybucji alkoholu.Procesyzmierzajcedoliberalizacjipolitykiwobecalkoholuobserwowamonai w innych krajach europejskich. Do wiadomoci publicznej coraz czciej docierajwynikibadanadtym,ealkoholograniczaprawdopodobiestwowystpieniachoroby kreniowej, e piwo zawiera szereg bardzo korzystnych dla zdrowia skad-nikw.Midzynarodowekoncernyalkoholowesnatylepotne,eswstaniewpywa na przyjmowane przez rzdy regulacje prawne dotyczce zasad produkcji,reklamy i dystrybucji.Uwidoczniy si take zmiany priorytetw polityki profilaktycznej. Agendy powo-anedodziaaprofilaktycznychswojezainteresowaniedowyraniezawziydomodziey.Kwestinaduywaniaalkoholuwgrupiedorosychreprezentantwspoeczestwa,ktrejestwzorcemkulturowymdlamodegopokolenia,pomijasimilczeniem. I ta tendencja rwnie nie jest wycznie polsk specyfik.Znamiennezmianypolitykipastwadotycztakelekw,ktrepodobniejakalkohol s w coraz wikszym stopniu traktowane jak kady inny towar. Tu take,14podobniejakwprzypadkuproducentwalkoholu,istotnajestrolamidzynarodo-wegoprzemysufarmaceutycznego,ktrydysponujenatylepotnymirodkami,abymcprzeznaczaogromnesumynaskutecznpromocjtakiegootopogldu:moeszrobicochcesz,jecochcesz,awraziedolegliwocifizycznychczypsy-chicznych wystarczy pokn odpowiedni piguk.Zmianypolitykiwobecnarkomaniiposzywcakiemodmiennymkierunku.Problem narkomanii wybuch w Polsce na pocztku lat osiemdziesitych, kiedy tona fali krtkotrwaej wolnoci sowa dyskutowano sprawy, na ktre wczeniej istniazapiscenzorski.Wtedyzostazdefiniowanyjakoproblemmodziey,ktrauciekaodzakamanegowiatadorosychwwizje,jakiedajenarkotyk.Zwieczeniemwysikwgrupywalczcejoograniczeniezjawiskanarkomaniibyouchwaleniew 1985 roku ustawy o zapobieganiu narkomanii. Podstawowym celem ustawy byoprawneumocowanielecznictwadlanarkomanwiokreleniezasadzapobieganiarozwojowizjawiska.Ustawodawca(jakojedenznielicznychwowymczasienawiecie)nieprzewidywakaraniazaposiadanienarkotykw.Wbrewprognozomprzeciwnikwtakiejregulacjiprawnejfakt,eposiadanienarkotykwniebyopenalizowaneniespowodowawzrosturozpowszechnienianarkomaniiwkolejnychlatach.Daneepidemiologicznewskazywaywyranienapojawieniesitrenduspadkuzjawiska.Wlatachdziewidziesitychnarkomaniazyskaarangpolityczn.KrajeeuropejskieoczekiwayodPolskidostosowaniauregulowaprawnychwtymzakresiedostandardwobowizujcychwtakzwanejKonwencjiWiedeskiej.Powstaosilnelobby,ktretworzyliprzedstawicielewymiarusprawiedliwociiresortuzdrowia,zmierzajcedopenalizacjiposiadaniajakiejkolwiekdawkisubstancjinielegalnej.Narkomaniawdyskusjispoecznejprowadzonejwmediachpojawiaasiwkontekciezorganizowanejprzestpczoci.cieraysiargumentyzwolennikwiprzeciwnikwpenalizacjiposiadania.Wrezultacieobowizujceprzepisyprawnepenalizujposiadaniejakiejkolwiekilocinarkotyku.Prawoniernicuje narkotykw, te same regulacje dotycz heroiny i marihuany.Takwiclatadziewidziesitebyydekadzauwaalnychzmianwpolitycepastwa wobec alkoholu i narkotykw. Poziom kontroli nad produkcj i dystrybucjalkoholu zosta w znacznym stopniu zliberalizowany, podczas gdy regulacje prawnedotyczce narkotykw stay si bardziej represyjne.Krajowe Biuro ds. Przeciwdziaania Narkomanii i Pastwowa Agencja Rozwizy-wania Problemw Alkoholowych s centralnymi agendami publicznymi powoanymidoinspirowania,wspieraniaikoordynowaniadziaazmierzajcychdoogranicza-nia problemw zwizanych z uywaniem narkotykw i alkoholu. Wska specjaliza-cja na problemy alkoholowe i te zwizane z narkotykami, by moe, znajduje swojeuzasadnieniewlecznictwieodwykowym.Trudnojednakznaledobreargumentyna jej zasadno w przypadku dziaa profilaktycznych.Wspczesny kontekst zagroe...15Wskaspecjalizacjanapr Wskaspecjalizacjanapr Wskaspecjalizacjanapr Wskaspecjalizacjanapr Wskaspecjalizacjanaproblemyzwizanezalkoholeminarkomani oblemyzwizanezalkoholeminarkomani oblemyzwizanezalkoholeminarkomani oblemyzwizanezalkoholeminarkomani oblemyzwizanezalkoholeminarkomaniwidoczna jest na poziomach: ustawodawczym, pr widoczna jest na poziomach: ustawodawczym, pr widoczna jest na poziomach: ustawodawczym, pr widoczna jest na poziomach: ustawodawczym, pr widoczna jest na poziomach: ustawodawczym, programw pr ogramw pr ogramw pr ogramw pr ogramw profilaktycznych ofilaktycznych ofilaktycznych ofilaktycznych ofilaktycznychiinstytucjipozarzdowych(corazczciejobecnychwwieluspoeczno- iinstytucjipozarzdowych(corazczciejobecnychwwieluspoeczno- iinstytucjipozarzdowych(corazczciejobecnychwwieluspoeczno- iinstytucjipozarzdowych(corazczciejobecnychwwieluspoeczno- iinstytucjipozarzdowych(corazczciejobecnychwwieluspoeczno-ciach lokalnych). Zdarza si, e tej samej grupie odbior ciach lokalnych). Zdarza si, e tej samej grupie odbior ciach lokalnych). Zdarza si, e tej samej grupie odbior ciach lokalnych). Zdarza si, e tej samej grupie odbior ciach lokalnych). Zdarza si, e tej samej grupie odbiorcw oferuje si dub- cw oferuje si dub- cw oferuje si dub- cw oferuje si dub- cw oferuje si dub-lujcesipr lujcesipr lujcesipr lujcesipr lujcesiprogramy,zktrychjedenr ogramy,zktrychjedenr ogramy,zktrychjedenr ogramy,zktrychjedenr ogramy,zktrychjedenrealizowanyjestpodhasemzapobie- ealizowanyjestpodhasemzapobie- ealizowanyjestpodhasemzapobie- ealizowanyjestpodhasemzapobie- ealizowanyjestpodhasemzapobie-gania narkomanii, a drugi pod hasem ograniczania konsumpcji alkoholu. gania narkomanii, a drugi pod hasem ograniczania konsumpcji alkoholu. gania narkomanii, a drugi pod hasem ograniczania konsumpcji alkoholu. gania narkomanii, a drugi pod hasem ograniczania konsumpcji alkoholu. gania narkomanii, a drugi pod hasem ograniczania konsumpcji alkoholu.Zanimnastpiwikszaintegracjadziaawielkichagendpastwowych,sporszans na bardziej zintegrowane dziaania profilaktyczne maj spoecznoci lokalne.Jednymztrwaychskutkwdynamicznychzmianlatdziewidziesitychjestznacznie wiksza potencjalna swoboda i samodzielno gmin w ksztatowaniu i rea-lizacji lokalnej polityki spoecznej.2. Problemy zwizane z substancjami psychoaktywnymia inne problemy spoeczneLokalny program profilaktyczny skierowany na ograniczanie problemw zwiza-nych z uywaniem substancji psychoaktywnych si rzeczy koncentruje si tylko nawycinku ycia spoecznego. Problemy spoeczne doskwierajce spoecznoci rzadkoograniczajsidonadmiernegopiciaalkoholuczyuywanianarkotykw.Zwykleproblemy zwizane z uywaniem substancji psychoaktywnych stanowi tylko jednzbolczekspoecznoci,niezawszeodczuwanjakonajwiksza.PotwierdzeniadostarczajwynikibadaniaankietowegozrealizowanegoprzezInstytutPsychiatriii Neurologii w 1998 r. na oglnopolskiej prbie mieszkacw w wieku 18 lat i wicej.Nawstpiewywiadurespondencizostalipoproszenioocenwanociwskalimiejscowoci, w ktrej mieszkaj, kadego z podanych 14 problemw spoecznych.Kracepiciostopniowejskalisucejdoocenywyznaczayodpowiedzibardzowany i niewany. Pozostawiono te respondentom moliwo odpowiedzi trudnopowiedzie.Nastpnieproszonoichowybrjednegoproblemu,ichzdaniemnaj-waniejszego. List problemw wraz z wynikami zestawiono w tabeli 1.Jakpokazujdane,naplanpierwszywodczuciachmieszkacwwysuwasikwestiabezrobocia50,2%ocenbardzowanyi22,7%najwaniejszy.Uznanyza najwaniejszy w skali kraju problem przemocy i agresji na ulicach znalaz si natrzecim miejscu. Na drug pozycj wysun si alkoholizm, zajmujcy przy ocenachformuowanych w skali kraju trzecie miejsce. Jako bardzo wany ocenio go 46,6%badanych, za za najwaniejszy uznany zosta przez 15,1%. Trzeba doda, e wynikiteoznaczajodwrcenieobecnejwpoprzednichbadaniachtendencjilokowaniaproblemualkoholizmuwyejwodniesieniudocaegokrajunidowasnejmiejscowoci.Moetooznacza,emieszkacylepiejniwpoprzednichlatachpotrafiidentyfikowatenproblemwswoimotoczeniu,stalisibardziejnaniegowyczuleni. Problem narkomanii zajmuje wyranie dalsze pozycje.Wspczesny kontekst zagroe...16Tabela 1. Ocena wanoci rnych problemw spoecznych w skali lokalnej (odsetki badanych) Problem Bardzo wany Najwaniejszy1) Przestpczogospodarcza13,82,02) Przestpczopospolita26,55,03) Narkomania26,73,04) Zanieczyszczenierodowiska27,04,55) Alkoholizm46,615,16) Kryzys moralny17,11,47) Zy stan zdrowia spoeczestwa27,73,18) Spadek stopy yciowej38,812,49) Sytuacjamieszkaniowa35,05,310) Przemoc w rodzinie28,72,211) Przemoc i agresja na ulicach43,712,712) Picie przez modzie45,19,513) Bezrobocie50,222,714) AIDS19,30,415) Inne problemy 0,6Angaujcsiwprogram,ktregoceleograniczonestylkodojednegozprob-lemw,wdodatku,bymoe,niepostrzeganegojakonajwaniejszy,musimypamita, e nie zawsze spotkamy si z penym zrozumieniem mieszkacw, szcze-glniegdyprogramtenpochoniezbudetuspoecznociznacznerodkiprzezna-czone na polityk spoeczn. Dlatego te warto tak planowa dziaania, aby jeli tomoliwe, ich efekty widoczne byy take w kontekcie innych problemw.Proponowane wyej podejcie znajduje swoje uzasadnienie take w naturze prob-lemwspoecznych.Zarwnonapoziomieindywidualnym,jakiwskalicaejspoecznoci problemy spoeczne wspwystpujc ukadaj si w charakterystycz-newizki.Dlaprzykaduwrddorosychnadmiernemupiciuczstotowarzyszymarginalizacja spoeczna, przestpczo, bieda, zaniedbania w zakresie higieny, die-tyitp.Modzie,ktrazbytczstosigaponapojealkoholowelubmaproblemyz narkotykami, nierzadko przejawia take zaburzenia zachowania, dowiadcza nie-powodze szkolnych, popada w konflikt z prawem.Kontekst innych problemw, wystpowanie ich specyficznych wizek ma istotneznaczenie dla przyjcia odpowiedniej strategii profilaktycznej niekiedy interwencjapodjtawzakresiejakiegoproblemumoepomcwrozwizaniutakeinnychproblemw. Na przykad w jakie spoecznoci do ograniczania problemw alkoho-Wspczesny kontekst zagroe...17lowychmoeprowadziograniczenieproblemubezrobocia.Ograniczaniespoyciaalkoholu lub uywania narkotykw moe zawiera rozwizania, ktre przyczyni site do poprawy sytuacji w zakresie porzdku publicznego.Planujc dziaania pr Planujc dziaania pr Planujc dziaania pr Planujc dziaania pr Planujc dziaania profilaktyczne skier ofilaktyczne skier ofilaktyczne skier ofilaktyczne skier ofilaktyczne skierowane na pr owane na pr owane na pr owane na pr owane na problemy zwizane z uy- oblemy zwizane z uy- oblemy zwizane z uy- oblemy zwizane z uy- oblemy zwizane z uy-waniem substancji psychoaktywnych trzeba mie na uwadze kontekst innych waniem substancji psychoaktywnych trzeba mie na uwadze kontekst innych waniem substancji psychoaktywnych trzeba mie na uwadze kontekst innych waniem substancji psychoaktywnych trzeba mie na uwadze kontekst innych waniem substancji psychoaktywnych trzeba mie na uwadze kontekst innychpr pr pr pr problemw. Nadmier oblemw. Nadmier oblemw. Nadmier oblemw. Nadmier oblemw. Nadmierna koncentracja na jednym zjawisku, bez uwzgldnienia na koncentracja na jednym zjawisku, bez uwzgldnienia na koncentracja na jednym zjawisku, bez uwzgldnienia na koncentracja na jednym zjawisku, bez uwzgldnienia na koncentracja na jednym zjawisku, bez uwzgldnieniainnych, moe r innych, moe r innych, moe r innych, moe r innych, moe rozmija si z oczekiwaniami spoecznymi i uniemoliwia opty ozmija si z oczekiwaniami spoecznymi i uniemoliwia opty ozmija si z oczekiwaniami spoecznymi i uniemoliwia opty ozmija si z oczekiwaniami spoecznymi i uniemoliwia opty ozmija si z oczekiwaniami spoecznymi i uniemoliwia opty- -- --malne wykorzystanie r malne wykorzystanie r malne wykorzystanie r malne wykorzystanie r malne wykorzystanie rodkw i ener odkw i ener odkw i ener odkw i ener odkw i energii spoecznej. gii spoecznej. gii spoecznej. gii spoecznej. gii spoecznej.3. Zagroenia zwizane z uywaniem rnych substancjipsychoaktywnychRwnienaproblemyzwizaneznarkotykaminaleypatrzyszeroko,widziejewkontekcieproblemwpowodowanychprzezuywanieinnychsubstancjipsy-choaktywnych.ZgodniezestanowiskiemwiatowejOrganizacjiZdrowiawszelkiesubstancje psychoaktywne niezalenie od tego, czy legalne, czy nielegalne s gro-ne,patrzcnarzeczzperspektywyzdrowiapublicznego.Wieledziaaprofilaktycz-nych ma podobny charakter, niezalenie od tego, czy chcemy zapobiega narkomaniiczy problemom alkoholowym. Przemawia to za wsplnym ujmowaniem tych kwestii.Jak przekonuj wyniki bada prowadzonych wrd modziey, min czas, kiedynarkotykistanowiydlamodychludzikonkurencyjnymodeluywaniasubstancjipsychoaktywnych.Jeszczewlatachsiedemdziesitychnarkotykimiayswojeideologiczne podoe. Ich uywanie wplecione byo pocztkowo w ideologi hippisow-sk,pniejwinnenurtysubkulturowe.Uywanienarkotykwstanowioformkontestacjiwiatadorosych,symbolemktregobyalkohol.Dlategomodziesigajca po narkotyki programowo odegnywaa si od alkoholu.W latach osiemdziesitych postpowa proces emancypacji narkotykw. Siganopo nie bez ideologicznych uzasadnie, tylko dla ich psychoaktywnych waciwoci.Obecnienarkotykistajsielementemkulturymodzieowej,ktrajudawnozasymilowaa alkohol. Obecnie mamy do czynienia bardziej ze wspwystpowaniemnapojwalkoholowychinarkotykwwindywidualnychizbiorowychwzorachkonsumpcji ni z modelem konkurencji rnych substancji.Wspwystpowaniuuywaniarnychsubstancjilegalnychinielegalnychtowarzyszyinterakcjaproblemwztymzwizanych.Nadmiernepicieinarkotyki,jeliwystpujjednoczenie,wywoujwsumiewicejpowanychproblemw.Obserwujesiteinterakcyjnywpywinnychczynnikw,np.styluyciaczywarunkwyciowych.Osoby,ktredotknjuproblemalkoholowylubstaysiregularnymiuytkownikaminarkotykw,dowiadczajpowanychszkdzdrowot-nych,podlegajteprocesowispoecznejdegradacji.NierzadkotewczeniejszaWspczesny kontekst zagroe...marginalizacja spoeczna ley u podstaw sigania po te substancje. Tworzy to bdnekoo, o ktrym trudno powiedzie, co jest przyczyn, a co skutkiem. Zawsze jednakjego przerwanie wymaga bdzie interwencji zarwno w sferze uywania substancji,jakigeneralniezmianywarunkwycia.Wtakichprzypadkachzwyklepomocwzaprzestaniuuywaniasubstancjibezjednoczesnegowsparciasocjalnegonieprzynositrwaychefektw.Stdkoniecznejestmylenieoproblemienarkomaniiw kontekcie szeroko pojtej polityki spoecznej.Istotnymczynnikiemprzemawiajcymzawsplnymujmowaniemproblematykiwszystkichsubstancjipsychoaktywnychjestteichkompensacyjnycharakter.Modzi ludzie pozbawieni narkotykw czsto w szerszym zakresie sigaj po alkohol.Pozbawienialkoholuwyszukujinnesubstancje,pozwalajceosignstanodu-rzeniaczyoglniejzmieniajcestanpsychiczny.Przemylnowtymzakresiewydaje si niemal nieograniczona.HistoriapocztkwproblemunarkomaniiwPolscedostarczatuwieluprzyka-dw. Jeszcze na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych modzie sigaagwnie po stosunkowo atwo dostpne leki. Ograniczanie dostpu do lekw uywa-nych w celu odurzania si prowadzio do wyszukiwania coraz to nowych specyfikw,zktrychmonabyouzyskasubstancjpsychoaktywn.Finaemtegowycigubyo wypracowanie przez amatorw narkotykw technologii uzyskiwania heroiny zesomy makowej, czyli tak zwanego kompotu.InnegoprzykadudostarczaAnglia,gdzieznacznymwysikiemograniczonodzieciom dostp do klejw uywanych w celu odurzania si, czego efektem byo roz-poczcieprzezniewykorzystywaniadotegoceluznaczniegroniejszegogazuzza-palniczek. Przykady te pokazuj, e kluczem do zrozumienia problemu jest kwestiapopytunasubstancjepsychoaktywne.Apopyttenjestelastyczny,rodzajsub-stancji,chociawany,niewydajesidecydujcy.Ograniczaniedostpudosub-stancjimoebyjedynieczynnikiemwspomagajcym,najistotniejszewydajesiograniczeniepopytu.Iniewystarczytuprzekonamodychludzidoyciabeznarkotykw,trzebatakezadbaoto,abywmiejscenarkotykwniepojawiosinadmiernepiciealkoholu,ktredoprowadzimoedotaksamopowanychszkdzdrowotnych i spoecznych.Literatura zalecana:CzabaaCz.(red),2000,ZdrowiePsychiczne.Zagroeniaipromocja,InstytutPsy-chiatrii i Neurologii, WarszawaFatyga B., Sierosawski J., Zieliski A., Zieliski P., 1999, Alkohol a mode pokoleniePolakw. Alkohol a Zdrowie, PARPA, WarszawaKirschnerH.,KopczyskiJ.,(red)1999,Aktualneproblemyzdrowotne.Zagroeniai szanse, Wydawnictwo IGNIS, WarszawaLoweG.,FoxcroftD.,SibleyD.,2000,Piciemodzieyastyleyciawrodzinie,PARPA, WarszawaJoanna Szymaska, Joanna ZameckaROZDZIA IIPRZEGLD KONCEPCJI I POGLDWNA TEMAT PROFILAKTYKI1. Profilaktyka jako szczeglna procedura dziaaniaProfilaktykajestjednymzesposobwreagowanianarozmaitezjawiskaspo-eczne,ktreocenianesjakoszkodliweiniepodane.Negatywnaocenaskaniadotraktowaniatakichzjawiskwkategoriachzagroeipodejmowaniawysikwwceluicheliminacjilubchobyograniczania.Jestwielerozmaitychprocedurprzeciwdziaaniazagroeniom.Pr Pr Pr Pr Profilaktykarnisiodinnychsposobwprzeciwdziaaniatym,ejest ofilaktykarnisiodinnychsposobwprzeciwdziaaniatym,ejest ofilaktykarnisiodinnychsposobwprzeciwdziaaniatym,ejest ofilaktykarnisiodinnychsposobwprzeciwdziaaniatym,ejest ofilaktykarnisiodinnychsposobwprzeciwdziaaniatym,ejestczynnoci uprzedzajc, e podejmowana jest zanim takie gr czynnoci uprzedzajc, e podejmowana jest zanim takie gr czynnoci uprzedzajc, e podejmowana jest zanim takie gr czynnoci uprzedzajc, e podejmowana jest zanim takie gr czynnoci uprzedzajc, e podejmowana jest zanim takie grone zjawiska one zjawiska one zjawiska one zjawiska one zjawiskasi ujawni lub r si ujawni lub r si ujawni lub r si ujawni lub r si ujawni lub rozprzestrzeni, a ich dolegliwo wymusi dopier ozprzestrzeni, a ich dolegliwo wymusi dopier ozprzestrzeni, a ich dolegliwo wymusi dopier ozprzestrzeni, a ich dolegliwo wymusi dopier ozprzestrzeni, a ich dolegliwo wymusi dopiero zastoso- o zastoso- o zastoso- o zastoso- o zastoso-waniebezpor waniebezpor waniebezpor waniebezpor waniebezporednichr ednichr ednichr ednichr ednichrodkwzaradczych. odkwzaradczych. odkwzaradczych. odkwzaradczych. odkwzaradczych.Istotdziaaprofilaktycznychjestprzeciwdziaaniezagroeniom,ktrychwy-stpienielubspotgowaniewprzyszociwydajesiwysoceprawdopodobne.Pow-szechnie uwaa si, e skuteczna profilaktyka jest optymalnym sposobem hamowa-niarozwojulubograniczaniaskalizjawiskuznanychzaniekorzystneidolegliwespoecznie.Profilaktykapoleganaprzedsiwziciurodkwostronociwobliczuantycypowanych zagroe. Z tego wzgldu jest znacznie bardziej opacalna ni kosz-townedziaaniazaradczekoniecznewsytuacji,gdyzaskakujcowzrastaskalawczeniej nie dostrzeganych lub bagatelizowanych niepodanych zjawisk.Przegldkoncepcjiipogldwnatematprofilaktykirozpoczniemyodprzedsta-wienia, jak jej pojcie rozumiane jest w nauce. Ograniczymy si do omwienia dwchwybranychstanowiskteoretycznych,ktrychpropozycjewydajsiprzydatnez uwagi na interesujce nas zagadnienie profilaktyki spoecznej, a szczeglnie profi-laktyki w zakresie problemw zwizanych z uywaniem i naduywaniem substancjipsychoaktywnych.Profilaktykajestpojciemwykorzystywanymwprakseologii,nauce o sprawnym dziaaniu i w socjotechnice, nauce o procedurze wprowadzaniacelowych zmian spoecznych i praktycznym wykorzystaniu wiedzy socjologicznej.Wprakseologii,nauceosprawnymdziaaniu,analizowanesr Wprakseologii,nauceosprawnymdziaaniu,analizowanesr Wprakseologii,nauceosprawnymdziaaniu,analizowanesr Wprakseologii,nauceosprawnymdziaaniu,analizowanesr Wprakseologii,nauceosprawnymdziaaniu,analizowanesrozmaite ozmaite ozmaite ozmaite ozmaiter rr rrodzajedziaa,jakiemogbypodejmowaneprzezosobylubinstytucje odzajedziaa,jakiemogbypodejmowaneprzezosobylubinstytucje odzajedziaa,jakiemogbypodejmowaneprzezosobylubinstytucje odzajedziaa,jakiemogbypodejmowaneprzezosobylubinstytucje odzajedziaa,jakiemogbypodejmowaneprzezosobylubinstytucjewceluosigniciazamierzonegor wceluosigniciazamierzonegor wceluosigniciazamierzonegor wceluosigniciazamierzonegor wceluosigniciazamierzonegorezultatu. ezultatu. ezultatu. ezultatu. ezultatu.20Wliteraturzetematuosobyiinstytucjepodejmujcedziaaniaokrelanesumownym terminem sprawca. Rozrnia si dziaania permutacyjne, ktrych ce-lem jest uzyskanie zmian obiektu oddziaywa. W ramach tej kategorii wyodrbniasi czynnoci konstrukcyjne i destrukcyjne. Z czynnoci konstrukcyjn mamy doczynieniawtedy,gdyobiektoddziaywazyskujenowcech,azdestrukcyjnwwczas, gdy traci swoj dotychczasow cech.Odmienneefektyuzyskiwanesprzystosowaniudziaaokrelanychmianemperseweracyjnych.Dziaaniaperseweracyjnecharakteryzujsitym,eobiektoddziaywa zachowuje swoje dotychczasowe cechy. W ramach tej kategorii dziaawyrniane s czynnoci konserwacyjne i profilaktyczne.Czynno Czynno Czynno Czynno Czynnokonserwacyjnazmierzadotego,abyobiektoddziaywanie konserwacyjnazmierzadotego,abyobiektoddziaywanie konserwacyjnazmierzadotego,abyobiektoddziaywanie konserwacyjnazmierzadotego,abyobiektoddziaywanie konserwacyjnazmierzadotego,abyobiektoddziaywanieutraciposiadanejcechy,apr utraciposiadanejcechy,apr utraciposiadanejcechy,apr utraciposiadanejcechy,apr utraciposiadanejcechy,aprofilaktycznadotego,abyobiektoddziaywa ofilaktycznadotego,abyobiektoddziaywa ofilaktycznadotego,abyobiektoddziaywa ofilaktycznadotego,abyobiektoddziaywa ofilaktycznadotego,abyobiektoddziaywanie naby cech, ktrych nie posiada przed podjciem dziaania. nie naby cech, ktrych nie posiada przed podjciem dziaania. nie naby cech, ktrych nie posiada przed podjciem dziaania. nie naby cech, ktrych nie posiada przed podjciem dziaania. nie naby cech, ktrych nie posiada przed podjciem dziaania.Nasuwa si pytanie, po co podejmowa dziaanie, w wyniku ktrego nie zachodziadna zmiana. Wydawa by si mogo, e utrzymanie aktualnego stanu rzeczy wy-maga jedynie powstrzymania si od interwencji. Wana jest take refleksja, z jakiegopowodu czyni si wysiki chronice obiekt przed nabywaniem nowych cech. W odpo-wiedzinatepytaniazawierasipodstawowysenspoczynaprofilaktycznych.Zawszepodstawdecyzjiopodjciutegorodzajudziaajestzaoenie,eistniejedueprawdopodobiestwo,iobiektoddziaywapozyskacech,ktrauznawanajest za negatywn.Wpraktycerozrnienienadziaaniaprofilaktyczneikonserwujceniejestpowszechnieuywane.W potocznym znaczeniu ter W potocznym znaczeniu ter W potocznym znaczeniu ter W potocznym znaczeniu ter W potocznym znaczeniu termin pr min pr min pr min pr min profilaktyka odnosi si do dziaa zmie- ofilaktyka odnosi si do dziaa zmie- ofilaktyka odnosi si do dziaa zmie- ofilaktyka odnosi si do dziaa zmie- ofilaktyka odnosi si do dziaa zmie-rzajcychdotego,abyobiektdziaaniazarwnonienabywacechocenia- rzajcychdotego,abyobiektdziaaniazarwnonienabywacechocenia- rzajcychdotego,abyobiektdziaaniazarwnonienabywacechocenia- rzajcychdotego,abyobiektdziaaniazarwnonienabywacechocenia- rzajcychdotego,abyobiektdziaaniazarwnonienabywacechocenia-nychnegatywnie,jakinietracicechocenianychpozytywnie.Zakadym nychnegatywnie,jakinietracicechocenianychpozytywnie.Zakadym nychnegatywnie,jakinietracicechocenianychpozytywnie.Zakadym nychnegatywnie,jakinietracicechocenianychpozytywnie.Zakadym nychnegatywnie,jakinietracicechocenianychpozytywnie.Zakadymrazempodoemdecyzjijestsystemwartociwyznawanyprzezpodejmuj- razempodoemdecyzjijestsystemwartociwyznawanyprzezpodejmuj- razempodoemdecyzjijestsystemwartociwyznawanyprzezpodejmuj- razempodoemdecyzjijestsystemwartociwyznawanyprzezpodejmuj- razempodoemdecyzjijestsystemwartociwyznawanyprzezpodejmuj-cychdziaania. cychdziaania. cychdziaania. cychdziaania. cychdziaania.Wkadymprzypadkupodjciadecyzjiowprowadzeniudziaaniaocharakterzeprofilaktycznymsprawcamusijednoznacznierozstrzygn,cojestobiektemjegodziaania, jaki zestaw aktualnych i potencjalnych cech obiektu uznaje za wartocio-wy i w zwizku z tym podlegajcy ochronie, oraz jakie nowe, prawdopodobne cechyobiektu ocenia jako niekorzystne i dlatego przyjciu takich cech przez obiekt bdziestara si swoim dziaaniem zapobiega.Terminprofilaktykauywanyjestwsocjotechnice,naucepodejmujcejzagadnieniapraktycznegozastosowaniawiedzysocjologicznej.Przegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki21Wsocjotechnicepr Wsocjotechnicepr Wsocjotechnicepr Wsocjotechnicepr Wsocjotechniceproponujesiwpr oponujesiwpr oponujesiwpr oponujesiwpr oponujesiwprowadzaniezmianksztatujcychrzeczy- owadzaniezmianksztatujcychrzeczy- owadzaniezmianksztatujcychrzeczy- owadzaniezmianksztatujcychrzeczy- owadzaniezmianksztatujcychrzeczy-wistospoecznwpodanymkierunkuzapomocodmiennychpr wistospoecznwpodanymkierunkuzapomocodmiennychpr wistospoecznwpodanymkierunkuzapomocodmiennychpr wistospoecznwpodanymkierunkuzapomocodmiennychpr wistospoecznwpodanymkierunkuzapomocodmiennychprocedur ocedur ocedur ocedur oceduroddziaywania. oddziaywania. oddziaywania. oddziaywania. oddziaywania.Wyrniasitrzyrodzajepostpowania:reformujce,projektujceiprofilak-tyczne.Otym,kiedyijakirodzajpostpowaniapowinienbywdroonydecydujeocenaaktualnegoiprzewidywanegostanurzeczy,wieczcaetapwstpnegorozpoznania.Postpowaniereformujcerekomendowanejest,gdydostrzegasipotrzeb zmiany aktualnego stanu rzeczy, a jego negatywnie oceniane elementy sefektem uprzednich, nieskutecznych dziaa zaradczych.Postpowanie projektujcepodejmowane ma by w celu stworzenia takiego stanu rzeczy, ktry jest podany,aktryaktualnienieistnieje.Natomiastpostpowanieprofilaktycznezalecanejestw przypadku, gdy przewidywany kierunek rozwoju aktualnego stanu rzeczy ocenia-nyjestnegatywnie.Postpowanieprofilaktycznemanaceluzapobieganietakimniekorzystnymstanomrzeczy,ktremogdopierozaistniewprzyszoci.Reasu-mujc,wpropozycjisocjotechnikiprofilaktykajestjednzproceduringerowaniawrzeczywistospoeczniwiadomegoksztatowaniarozwojutejrzeczywistociw podanym kierunku.Pr Pr Pr Pr Profilaktyka to zapobieganie zidentyfikowanym i spodziewanym zagr ofilaktyka to zapobieganie zidentyfikowanym i spodziewanym zagr ofilaktyka to zapobieganie zidentyfikowanym i spodziewanym zagr ofilaktyka to zapobieganie zidentyfikowanym i spodziewanym zagr ofilaktyka to zapobieganie zidentyfikowanym i spodziewanym zagroe- oe- oe- oe- oe-niom poprzez przedsiwzicie dziaa majcych na celu niedopuszczenie do niom poprzez przedsiwzicie dziaa majcych na celu niedopuszczenie do niom poprzez przedsiwzicie dziaa majcych na celu niedopuszczenie do niom poprzez przedsiwzicie dziaa majcych na celu niedopuszczenie do niom poprzez przedsiwzicie dziaa majcych na celu niedopuszczenie donegatywnieocenianychprzeksztaceistniejcegostanurzeczy. negatywnieocenianychprzeksztaceistniejcegostanurzeczy. negatywnieocenianychprzeksztaceistniejcegostanurzeczy. negatywnieocenianychprzeksztaceistniejcegostanurzeczy. negatywnieocenianychprzeksztaceistniejcegostanurzeczy.Przypomnijmy,ewprakseologiizalecanejestodwoaniedosystemwwartociiocen,zgodniezktrymisprawcyokrelajpodaneiniepodanecechyobiektw.Podobniewsocjotechnicepojawiasizagadnieniesystemwwartociiocen,napodstawiektrychdokonujesiustale,jakiewizjerzeczywistocispoecznejczytekierunkijejrozwojusniekorzystne,ajakiekorzystne,orazczemuwefekciepostpowaniaprofilaktycznegozapobiega,acoutrwalalubwzmacnia.Nazwanietakichpodanychiniepodanychstanwrzeczyokrelaobszarydziaaniaprofilaktyki.Obokpytaniaczemuzapobiega,stawiasirwniewakiepytanie,jakzapobiega?Cokonkretnierobiijaktorobi,abydziaaniaprofilaktycznemiaysensiprzynosiywymierneefekty?Rnorodnoczynnoci,jakiespeniajoglnewarunkiprzypisanedziaaniomprofilaktycznymjestogromna.Zapobiega mona na wiele r Zapobiega mona na wiele r Zapobiega mona na wiele r Zapobiega mona na wiele r Zapobiega mona na wiele rozmaitych sposobw, ale wrd nich daje si ozmaitych sposobw, ale wrd nich daje si ozmaitych sposobw, ale wrd nich daje si ozmaitych sposobw, ale wrd nich daje si ozmaitych sposobw, ale wrd nich daje siwyrni dwie odrbne kategorie pr wyrni dwie odrbne kategorie pr wyrni dwie odrbne kategorie pr wyrni dwie odrbne kategorie pr wyrni dwie odrbne kategorie procedur ocedur ocedur ocedur ocedur. Pierwsza zaleca dbao o to, aby . Pierwsza zaleca dbao o to, aby . Pierwsza zaleca dbao o to, aby . Pierwsza zaleca dbao o to, aby . Pierwsza zaleca dbao o to, abychwasty nie zaguszyy yta druga o to, aby yto zaguszyo chwasty. chwasty nie zaguszyy yta druga o to, aby yto zaguszyo chwasty. chwasty nie zaguszyy yta druga o to, aby yto zaguszyo chwasty. chwasty nie zaguszyy yta druga o to, aby yto zaguszyo chwasty. chwasty nie zaguszyy yta druga o to, aby yto zaguszyo chwasty.Przegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki22W tak obrazowy sposb okrela swoje stanowisko wobec odmiennych sposobwuprawianiaprofilaktykiautoripropagatorkoncepcjiprofilaktykikreatywnejJerzyKwaniewski.Takprocedurprofilaktykirozumienastpujco:Mwicokreatywnejprofilaktyce,mamynamyliokrelonysystemracjonalnychdziaawzmacniajcychlubpodtrzymujcychrozmaiteprospoecznepostawy,ktrychza-lki powinny by uksztatowane w okresie dorastania, a take system oddziaywaksztatujcychtakiepostawy.Zwolennicyprofilaktykikreatywnejpreferujtzw.pozytywne sposoby i rodki dziaania, za pomoc ktrych chc inicjowa, ksztato-waiwzmacniawaciwepostawy.Przedkadajjenadtzw.negatywnesposobyi rodki dziaania, ktre charakteryzuj profilaktyk defensywn, a ich zastosowaniesuypitnowaniu,blokowaniuiwygaszaniupostawniewaciwych.Profilaktykadefensywnatoodwoywaniesidorozmaitychczynnocidestrukcyjnychwobecprzewidywanych zagroe, w celu ich likwidacji lub osabienia.Natomiastpr Natomiastpr Natomiastpr Natomiastpr Natomiastprofilaktykakr ofilaktykakr ofilaktykakr ofilaktykakr ofilaktykakreatywnatowykorzystywanieczynnociocha- eatywnatowykorzystywanieczynnociocha- eatywnatowykorzystywanieczynnociocha- eatywnatowykorzystywanieczynnociocha- eatywnatowykorzystywanieczynnociocha-rakterzekonstrukcyjnymnakier rakterzekonstrukcyjnymnakier rakterzekonstrukcyjnymnakier rakterzekonstrukcyjnymnakier rakterzekonstrukcyjnymnakierowanychnawspomaganieiaktywizowanie owanychnawspomaganieiaktywizowanie owanychnawspomaganieiaktywizowanie owanychnawspomaganieiaktywizowanie owanychnawspomaganieiaktywizowanietych,ktrzywefekcietakichdziaazpowodzeniemradzsobiezr tych,ktrzywefekcietakichdziaazpowodzeniemradzsobiezr tych,ktrzywefekcietakichdziaazpowodzeniemradzsobiezr tych,ktrzywefekcietakichdziaazpowodzeniemradzsobiezr tych,ktrzywefekcietakichdziaazpowodzeniemradzsobiezrozma- ozma- ozma- ozma- ozma-itymi zagr itymi zagr itymi zagr itymi zagr itymi zagroeniami, jakich nie udao si w caoci wyeliminowa na dr oeniami, jakich nie udao si w caoci wyeliminowa na dr oeniami, jakich nie udao si w caoci wyeliminowa na dr oeniami, jakich nie udao si w caoci wyeliminowa na dr oeniami, jakich nie udao si w caoci wyeliminowa na drodze odze odze odze odzepr pr pr pr profilaktykidefensywnej. ofilaktykidefensywnej. ofilaktykidefensywnej. ofilaktykidefensywnej. ofilaktykidefensywnej.Mona profilaktyk kreatywn i defensywn rozumie jako opcje konkurencyjne.Taktebywaywprzeszociisobecnieczasamipojmowane.Wydajesijednak,ewicejpoytkudlaspoecznoci,narzeczktrejprofilaktykajestrealizowana,przyniesietraktowanietychdwuwersjiprofilaktykijakoopcjiuzupeniajcychsiwzajemnie.Ostatecznadecyzja,ktrytypzabiegwprofilaktycznychstosowa,zaleyodwieluczynnikw,wrdktrychwymienimonam.in.indywidualnepreferencjerealizatorw,szczeglnytypzagroeiichodpornonazabiegieliminujce,czytecharakterwzajemnychrelacjialbostopiezrnicowaniawartociipostawpomidzyosobamidecydujcymioksztacieprofilaktykioraztymi, na rzecz ktrych profilaktyka jest rozwijana.2. Koncepcja profilaktyki w zakresie problemw zwizanychz uywaniem substancji psychoaktywnychProblemy, o ktrych bdzie mowa, to wszelkie dolegliwoci i komplikacje, jakichdowiadczajludziewzwizkuzuywaniemsubstancjipsychoaktywnychprzeznich samych lub przez inne osoby w rny sposb z nimi powizane. Problemy te szrnicowanepodwzgldemskaliiznaczenia.Dotykajrozmaitychkategoriiosb(dzieci,modziey,dorosych,kobiet,mczyzn,uczcychsi,pracujcych,bezro-botnych itp.), uywajcych w rny sposb (sporadyczny, chroniczny) rnego typusubstancjipsychoaktywnych(alkoholu,nikotyny,rodkwodurzajcych,lekwPrzegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki23psychotropowych)ornymstatusieprawnym(substancjenielegalne,substancjelegalne oglnodostpne, substancje legalne o ograniczonym dostpie). Jeszcze inneproblemypojawiajsiwyciutych,ktrzypozostajzosobamiuywajcymilubnaduywajcymitakichsubstancjiwrelacjachnieformalnych(rodzice,dzieci,inniczonkowierodziny,partnerzywzwizku,przyjaciele),abywaeformalnych(np.nauczyciele,pracodawcy).W WW WWymienione tu czynniki sprawiaj, e sfor ymienione tu czynniki sprawiaj, e sfor ymienione tu czynniki sprawiaj, e sfor ymienione tu czynniki sprawiaj, e sfor ymienione tu czynniki sprawiaj, e sformuowanie pr muowanie pr muowanie pr muowanie pr muowanie problemy zwiza- oblemy zwiza- oblemy zwiza- oblemy zwiza- oblemy zwiza-nezuywaniemsubstancjipsychoaktywnychodnosisidowielkiejr nezuywaniemsubstancjipsychoaktywnychodnosisidowielkiejr nezuywaniemsubstancjipsychoaktywnychodnosisidowielkiejr nezuywaniemsubstancjipsychoaktywnychodnosisidowielkiejr nezuywaniemsubstancjipsychoaktywnychodnosisidowielkiejroz- oz- oz- oz- oz-maitoci spraw i kopotw, z jakimi borykaj si rni ludzie i ktr maitoci spraw i kopotw, z jakimi borykaj si rni ludzie i ktr maitoci spraw i kopotw, z jakimi borykaj si rni ludzie i ktr maitoci spraw i kopotw, z jakimi borykaj si rni ludzie i ktr maitoci spraw i kopotw, z jakimi borykaj si rni ludzie i ktre wyma- e wyma- e wyma- e wyma- e wyma-gajspecyficznychr gajspecyficznychr gajspecyficznychr gajspecyficznychr gajspecyficznychrodkwzaradczych. odkwzaradczych. odkwzaradczych. odkwzaradczych. odkwzaradczych.Wdalszejczcirozdziaubdziemyposugiwasitymoglnymsformuowa-niem,pamitajcjakbardzojestpojemneijakie,wspomnianewyej,znaczeniaw sobie zawiera.Wpracachanalizujcychpr Wpracachanalizujcychpr Wpracachanalizujcychpr Wpracachanalizujcychpr Wpracachanalizujcychproblemyzwizanezuywaniemsubstancji oblemyzwizanezuywaniemsubstancji oblemyzwizanezuywaniemsubstancji oblemyzwizanezuywaniemsubstancji oblemyzwizanezuywaniemsubstancjipsychoaktywnych pojcie pr psychoaktywnych pojcie pr psychoaktywnych pojcie pr psychoaktywnych pojcie pr psychoaktywnych pojcie profilaktyka stosowane jest zamiennie z okr ofilaktyka stosowane jest zamiennie z okr ofilaktyka stosowane jest zamiennie z okr ofilaktyka stosowane jest zamiennie z okr ofilaktyka stosowane jest zamiennie z okrele- ele- ele- ele- ele-niami zapobieganie lub pr niami zapobieganie lub pr niami zapobieganie lub pr niami zapobieganie lub pr niami zapobieganie lub prewencja i bywa r ewencja i bywa r ewencja i bywa r ewencja i bywa r ewencja i bywa rozmaicie r ozmaicie r ozmaicie r ozmaicie r ozmaicie rozumiane. ozumiane. ozumiane. ozumiane. ozumiane.atwo zauway, e samo sowo profilaktyka dla rnych osb oznacza rne sprawy.Wliteraturzefachowejdotyczcejsubstancjipsychoaktywnychmoemyspotkatzw. wsk definicj profilaktyki, wedle ktrej jest to zapobieganie uywaniu przez ludzinielegalnychsubstancjipsychoaktywnych.Wtakimujciuprzyjmujesijednoznacznie,euywaniesubstancjipsychoaktywnych(wtymprzypadkunarkotykw)jestcechoceniannegatywnieorazenabycietejniepodanejcechyjestprawdopodobne.Wzwizkuzpowyszymprofilaktycemajpodlegaosoby,ktredotdnieuywaytego rodzaju substancji i w wyniku tego dziaania nadal pozostan abstynentami. Dowskiejdefinicjinawizujnajwczeniejszewersjeprofilaktykiwzakresieuywanianielegalnychsubstancjipsychoaktywnych.Przyjmowanownichkoncepcjnarko-manii jako choroby, i to choroby zakanej, ktra z uwagi na powszechn dostpnonarkotykwwspoeczestwienieuchronniestaniesiprzypadocikadego,ktoniejestprzeciwniejuodporniony.Dziaaniazapobiegawczeograniczaysiwtakimujciudozabiegwedukacyjno-informacyjnychodgrywajcychrolszczepionki.Adresatamitakrozumianejprofilaktykimielibywszyscyczonkowiespoecznocibezwzgldunastopieryzykauzalenienia.Nikskutecznotegotypuzabiegwtumaczonotwierdzeniem,eprawdopodobniejednolitainiezrnicowanaofertaadresowana do wszystkich w rzeczywistoci nie trafiaa do nikogo.Wspczenie spotka mona nieco inne, szersze rozumienie pojcia profilaktyka.W szerszym ujciu zagroeniem, ktremu trzeba zapobiega, jest nie tylko uywaniei naduywanie rozmaitych substancji psychoaktywnych, ale take pewne zachowa-nialubstanyspoeczne,ktresztymzjawiskiempowizane.ToonewaniesPrzegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki24rozpoznawanejakoniepodane,dotkliwe,wymagajce,azarazemuzasadniajcepodjcieakcjizapobiegawczych.Zwolennicytakiegopodejciazwracajuwagnaszeregrozmaitychproblemwpsychicznych,zdrowotnych,prawnych,ekonomicz-nych, spoecznych i innych dowiadczanych przez jednostki sigajce po substancjepsychoaktywne oraz ich otoczenie.Zgodnieztakimr Zgodnieztakimr Zgodnieztakimr Zgodnieztakimr Zgodnieztakimrozumieniempr ozumieniempr ozumieniempr ozumieniempr ozumieniemprofilaktykatozmniejszanieryzykauywania ofilaktykatozmniejszanieryzykauywania ofilaktykatozmniejszanieryzykauywania ofilaktykatozmniejszanieryzykauywania ofilaktykatozmniejszanieryzykauywaniasubstancjipsychoaktywnychorazzwizanychzichuywaniempr substancjipsychoaktywnychorazzwizanychzichuywaniempr substancjipsychoaktywnychorazzwizanychzichuywaniempr substancjipsychoaktywnychorazzwizanychzichuywaniempr substancjipsychoaktywnychorazzwizanychzichuywaniemproblemw oblemw oblemw oblemw oblemwpoprzezniedopuszczaniedoposzerzaniasikrguosb,szczeglnieludzimo poprzezniedopuszczaniedoposzerzaniasikrguosb,szczeglnieludzimo poprzezniedopuszczaniedoposzerzaniasikrguosb,szczeglnieludzimo poprzezniedopuszczaniedoposzerzaniasikrguosb,szczeglnieludzimo poprzezniedopuszczaniedoposzerzaniasikrguosb,szczeglnieludzimo- -- --dych, eksperymentujcych tak z legalnymi, jak i nielegalnymi substancjami. dych, eksperymentujcych tak z legalnymi, jak i nielegalnymi substancjami. dych, eksperymentujcych tak z legalnymi, jak i nielegalnymi substancjami. dych, eksperymentujcych tak z legalnymi, jak i nielegalnymi substancjami. dych, eksperymentujcych tak z legalnymi, jak i nielegalnymi substancjami.Spotkamonajeszczeszerszdefinicj,ktrapodhasemprofilaktykalokujetakezmniejszaniestratzwizanychzuywaniemsubstancjipsychoaktywnychpoprzezograniczanie do minimum potencjalnych szkd, jakich mog doznawa szczeglnie osobymode,uywajcezarwnolegalnych,jakinielegalnychsubstancjipsychoaktywnych.Wtymnajszerszymujciuprofilaktykapojmowanajesttakejakopostpowaniezapobiegajcernorodnymproblemom,ktretowarzyszuywaniusubstancjipsychoaktywnych. Warto w tym miejscu zaznaczy, e na og nie budzi wtpliwociideaprofilaktykirozumianejjakodziaalnonarzeczzmniejszaniaryzykauywania lub naduywania substancji psychoaktywnych. Natomiast teza goszca,e rwnie zmniejszanie strat spowodowanych uywaniem substancji psychoaktyw-nych jest domen profilaktyki wzbudza kontrowersje i nie jest powszechnie podzie-lana. Nie akceptuj jej szczeglnie ci znawcy przedmiotu, dla ktrych podstawowymkryterium skutecznoci dziaa profilaktycznych jest cakowita abstynencja. Wedugnich zmniejszanie szkd zwizanych z uywaniem substancji psychoaktywnych niemacharakteruprofilaktycznego,aconajwyejnaprawczy.Wypadajednakzauwa-y, e dziaania zorientowane na ograniczanie szkd maj profilaktyczny charakterz perspektywy innych ni abstynencja kryteriw. Na przykad funkcjonowanie osbuzalenionychwrolachspoecznychpracownikwlubrodzicwmoeokazasizadowalajce po zastosowaniu substytucyjnej terapii metadonem. Ponadto zabiegi,ktreograniczajszkodyzwizanezuywaniemsubstancjipsychoaktywnych,mona rozwaa jako podjte w celu ochrony caej spoecznoci lub jej segmentw,na przykad wybranych kategorii modziey.Przytoczonedefinicjeprofilaktykiwzakresieproblemwwicychsizuywa-niem substancji psychoaktywnych bazuj przede wszystkim na wskazaniu intencjidziaa, jakimi s zmniejszanie ryzyka uywania substancji psychoaktywnych i/lubzmniejszeniestratzwizanychzuywaniemsubstancjipsychoaktywnych.Takrozumiana profilaktyka staje si elementem trzech podstawowych kierunkw prze-ciwdziaaniaproblemomzwizanymzuywaniemsubstancjipsychoaktywnych:ograniczania poday (supply reduction),ograniczania popytu (drug demand reduction)orazograniczaniaszkd(harmreduction).Zwyczajowozapobieganiewsferzeogra-niczaniapodayokrelasimianemprewencji,podczasgdyterminprofilaktykaodnoszonyjestnajczciejwyczniedosferyograniczaniapopytunasubstancjepsychoaktywnelubtejakwspomnianowyejdosferograniczaniapopytui ograniczania szkd cznie.Przegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki25Trzebapodkreli,eprzeciwdziaanieproblemomzwizanymzuywaniemsub-stancjipsychoaktywnychprzezredukcjpopytujestcelem,ktryprzywiecawielurnym, nawet bardzo represyjnym reakcjom na zjawisko uywania takich substancji.Celtenmonaosigazniechcajcludzidouywaniasubstancjipsychoaktywnychzapomocnajagodniejszychformperswazjiiprzekonywania,aleteprzyuyciusurowych zakazw i sankcji. Profilaktyk spord innych rodkw zaradczych wyr-nia nie cel dziaania, ale szczeglny sposb osigania celu.Wpr Wpr Wpr Wpr Wprofilaktycechodziopodjciedziaauprzedzajcych,ksztatujcych ofilaktycechodziopodjciedziaauprzedzajcych,ksztatujcych ofilaktycechodziopodjciedziaauprzedzajcych,ksztatujcych ofilaktycechodziopodjciedziaauprzedzajcych,ksztatujcych ofilaktycechodziopodjciedziaauprzedzajcych,ksztatujcychspodziewanyr spodziewanyr spodziewanyr spodziewanyr spodziewanyrozwjzjawiskpoprzezwzmacnianieczynnikwchr ozwjzjawiskpoprzezwzmacnianieczynnikwchr ozwjzjawiskpoprzezwzmacnianieczynnikwchr ozwjzjawiskpoprzezwzmacnianieczynnikwchr ozwjzjawiskpoprzezwzmacnianieczynnikwchronicych onicych onicych onicych onicychprzedr przedr przedr przedr przedrozwojempr ozwojempr ozwojempr ozwojempr ozwojemproblemwzwizanychzuywaniemsubstancjipsycho- oblemwzwizanychzuywaniemsubstancjipsycho- oblemwzwizanychzuywaniemsubstancjipsycho- oblemwzwizanychzuywaniemsubstancjipsycho- oblemwzwizanychzuywaniemsubstancjipsycho-aktywnych (pr aktywnych (pr aktywnych (pr aktywnych (pr aktywnych (profilaktyka kr ofilaktyka kr ofilaktyka kr ofilaktyka kr ofilaktyka kreatywna) oraz osabianie czynnikw ryzyka sprzy- eatywna) oraz osabianie czynnikw ryzyka sprzy- eatywna) oraz osabianie czynnikw ryzyka sprzy- eatywna) oraz osabianie czynnikw ryzyka sprzy- eatywna) oraz osabianie czynnikw ryzyka sprzy-jajcych r jajcych r jajcych r jajcych r jajcych rozwojowi tego typu pr ozwojowi tego typu pr ozwojowi tego typu pr ozwojowi tego typu pr ozwojowi tego typu problemw (pr oblemw (pr oblemw (pr oblemw (pr oblemw (profilaktyka defensywna). ofilaktyka defensywna). ofilaktyka defensywna). ofilaktyka defensywna). ofilaktyka defensywna).Wspczenie preferuje si w miejsce wczeniej rozwijanego medycznego podej-ciainterakcyjnymodeldziaa,wktrymuwzgldnianesspecyficznerelacjepomidzyelementami:jednostk(wrazzdowiadczanymiprzezniproblemami),substancjpsychoaktywnirodowiskiemspoecznym.Wzoremdladziaaprofi-laktycznych przestaje by jedynie szczepienie ochronne jednostek, uodparniajceje na zaraenie si bakcylem narkomanii.Wzor Wzor Wzor Wzor Wzorem pr em pr em pr em pr em profilaktyki staje si wspczenie zrnicowane oddziaywanie na ofilaktyki staje si wspczenie zrnicowane oddziaywanie na ofilaktyki staje si wspczenie zrnicowane oddziaywanie na ofilaktyki staje si wspczenie zrnicowane oddziaywanie na ofilaktyki staje si wspczenie zrnicowane oddziaywanie nakonkr konkr konkr konkr konkretnych ludzi, egzystujcych w okr etnych ludzi, egzystujcych w okr etnych ludzi, egzystujcych w okr etnych ludzi, egzystujcych w okr etnych ludzi, egzystujcych w okrelonych r elonych r elonych r elonych r elonych rodowiskach i uwikanych odowiskach i uwikanych odowiskach i uwikanych odowiskach i uwikanych odowiskach i uwikanychwsier wsier wsier wsier wsierozmaitychr ozmaitychr ozmaitychr ozmaitychr ozmaitychrelacjispoecznych,oraztakieksztatowanier elacjispoecznych,oraztakieksztatowanier elacjispoecznych,oraztakieksztatowanier elacjispoecznych,oraztakieksztatowanier elacjispoecznych,oraztakieksztatowanierodowiska odowiska odowiska odowiska odowiskaspoecznego i r spoecznego i r spoecznego i r spoecznego i r spoecznego i relacji midzyludzkich, aby mala popyt na substancje psycho- elacji midzyludzkich, aby mala popyt na substancje psycho- elacji midzyludzkich, aby mala popyt na substancje psycho- elacji midzyludzkich, aby mala popyt na substancje psycho- elacji midzyludzkich, aby mala popyt na substancje psycho-aktywne. aktywne. aktywne. aktywne. aktywne.3. Praktyczne aspekty profilaktyki problemw zwizanychz uywaniem substancji psychoaktywnychZanimzapadniedecyzjawyboruokrelonegostyludziaaprofilaktycznychko-nieczne jest uzgodnienie, jakie postawy i zachowania definiowa jako waciwe, ktrenaleydziaalnociprofilaktycznwzmacnia,ajakiejakoniewaciwe,ktrychrozwj naley tumi. Z bada epidemiologicznych wynika, e wzrasta liczba modychludzi podejmujcych rozmaite zachowania ryzykowne. Tym terminem okrela si rnedziaanianiosceryzykonegatywnychkonsekwencjizarwnodlafizycznegoipsychicznegozdrowiajednostki,jakidlajejotoczeniaspoecznego.Donajpowa-niejszychzachowaryzykownychzaliczasi:palenietytoniu,uywaniealkoholu,uywanieinnychrodkwpsychoaktywnych(narkotykw,rodkwwziewnych,le-kw), przedwczesn aktywno seksualn, zachowania agresywne i przestpcze.Przegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki26Listainnychniepokojcychzachowa,ktrepodejmujmodziwokresiedorastaniajestbardzoduga.Porzucanienaukiszkolnej,ucieczkizdomulubstosowaniernychdziwnychdietdlapoprawieniaswejatrakcyjnocifizycznejtotylkokilkaprzykadwztejlisty.Picie,palenie,odurzaniesinarkotykami,nie-uporzdkowaneycieseksualne,agresjaiprzestpczonaledorepertuaruzachowa wielu ludzi dorosych. Uwaa si, enegatywne konsekwencje zachowaryzykownych u modziey s powaniejsze i wystpuj szybciej ni u osb dorosychz powodu nie zakoczonego jeszcze rozwoju biologicznego, intelektualnego, emocjo-nalnego i spoecznego.Przezwielelatposzczeglnezachowaniaryzykowne(zwaneteczstozachowa-niamiproblemowymilubdysfunkcjonalnymi)traktowanoodrbnie,uwaajc,ekade z nich ma swj specyficzny zestaw przyczyn. Konsekwencj takiego myleniabyawskaspecjalizacjapolegajcanakoncentrowaniusiwycznienajednymwybranym zachowaniu (na piciu albo na paleniu lub na agresji). Podobne podejciemonazaobserwowarwnieobecnie,choniemaononaukowegouzasadnienia,szczeglnie w odniesieniu do dzieci i modziey wchodzcych dopiero w wiek ryzyka.Licznebadaniawykazay,ezachowaniaryzykownenajczciejzesobwsp-wystpuj.Ponadtojednozachowaniepocigazasobinne.Naprzykadpiciealkoholuczyodurzaniesinarkotykamiczstowspwystpujezzachowaniamiagresywnymi, przestpczymi i wczesn aktywnoci seksualn lub je wyzwala.Zachowania ryzykowne mog si rwnie nawzajem zastpowa. Jeeli z jakichwzgldwjednozachowaniejestutrudnionelubniemoliwe,nastolatekmoewtomiejsce wbudowa inne z listy zachowa ryzykownych. Sformuowano stwierdzenie,e zachowania ryzykowne chodz parami. Oznacza to, e inicjacja w zakresie jedne-gozachowaniaryzykownego(np.alkoholowalubseksualna)znaczcozwikszaprawdopodobiestwo wchodzenia w kolejne zachowania ryzykowne.Napytania,dlaczegoipocomodziludziepodejmujzachowaniaryzykowne,odpowiada teoria zachowa problemowych Richarda i Schirley Jessore'w, wyrosazwieloletnichbadanadmodziewwiekudorastania.Zgodnieztteorirnezachowaniaryzykowne(problemowe)majznaczenierozwojowe.Penionepodobnfunkcjwyciujednostki,mogprzynosipodobnekorzyciisuyrealizacjipodobnych celw. Mwic bardziej potocznie, zachowania ryzykowne s sposobamina zaatwienie bardzo wanych spraw yciowych, ktrych modzi nie mog lub niepotrafizaatwiinaczej.Rnezachowaniaproblemoweumoliwiajmodymludziom: zaspokojenienajwaniejszychpotrzebpsychologicznych(mioci,akceptacji,uznania,bezpieczestwa,przynalenoci), realizacjwanychcelwrozwojowych(np.okreleniewasnejtosamoci,uzyskanie niezalenoci od dorosych), poradzeniesobiezprzeywanymitrudnociamiyciowymi(redukcjalkuifrustracji).Przegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki27Jeli mody czowiek czuje, e nie jest kochany w domu, uwaa te, e jest maoatrakcyjny dla rwienikw, moe prbowa poprawi swoj pozycj w grupie, a tymsamymzyskaakceptacj,zapomocpiciaalkoholu,paniaczyteinnychzachowaryzykownych.Zachowaniaproblemoweswicnieprawidowymisposobamiprzystosowaniasi.Jessoreowieskonstruowaliinterakcyjnymodelfunkcjonowaniaczowieka,zgodniezktrymzachowaniejednostkijestwypadkowoddziaywaniakilkugrupczyn-nikw.Czynnikitetkwiwsamejjednostceorazwjejotoczeniuspoecznym.Doczynnikwzewntrznychautorzyzaliczaj:strukturrodziny,wyksztacenie,zawdiwyznanierodzicw,ichsystemprzekonaireligijno,klimatdomowy(kontrolaiwymagania),wpywyrwienikworazwpywymediw.Czynnikiwewntrzneto:systemosobowocidzieckagwnemotywy,osobisteprzekonania(wtymkrytycyzm, samoocena, poczucie kontroli), samokontrola (np. religijno, tolerancjanadewiacj)orazsystemspostrzeganiarodowiska.Wtymostatnimwanejest,wjakisposbdzieckowidzi,oceniaswojrodzinirwienikw(jakodczuwawsparcie i kontrol ze strony rodzicw i rwienikw, jak ocenia aprobat rodzicwi rwienikw dla zachowa dewiacyjnych oraz jak spostrzega wzorce rwienicze).Interakcjarnychgrupczynnikw(wewntrznychizewntrznych)decyduje,czydziecko bdzie si zachowywao prawidowo, zgodnie z normami i oczekiwaniami spo-ecznymi, czy te podejmie zachowania ryzykowne. Niektre cechy jednostki i jej ro-dowiska sprzyjaj powstawaniu zachowa ryzykownych, inne natomiast je hamuj.Czynnikiryzykatocechy,sytuacje,warunkisprzyjajcepowstawaniu Czynnikiryzykatocechy,sytuacje,warunkisprzyjajcepowstawaniu Czynnikiryzykatocechy,sytuacje,warunkisprzyjajcepowstawaniu Czynnikiryzykatocechy,sytuacje,warunkisprzyjajcepowstawaniu Czynnikiryzykatocechy,sytuacje,warunkisprzyjajcepowstawaniuzachowaryzykownych.Czynnikichr zachowaryzykownych.Czynnikichr zachowaryzykownych.Czynnikichr zachowaryzykownych.Czynnikichr zachowaryzykownych.Czynnikichronicetocechy,sytuacje,warunki onicetocechy,sytuacje,warunki onicetocechy,sytuacje,warunki onicetocechy,sytuacje,warunki onicetocechy,sytuacje,warunkizwikszajce odpor zwikszajce odpor zwikszajce odpor zwikszajce odpor zwikszajce odporno na dziaanie czynnikw ryzyka. no na dziaanie czynnikw ryzyka. no na dziaanie czynnikw ryzyka. no na dziaanie czynnikw ryzyka. no na dziaanie czynnikw ryzyka.Zaobserwowano, e efekty oddziaywania czynnikw ryzyka kumuluj si. Ponad-to prawdopodobiestwo pojawienia si zachowa ryzykownych jest tym wiksze, imwicej jest czynnikw ryzyka, im bardziej s one szkodliwe i im duej trwa ich dzia-anie.Celeminterwencjiprofilaktycznychjestoddziaywaniezarwnonaczynnikiryzyka, jak i na czynniki chronice: PROFILAKTYKAEliminacja lub redukcja Wzmacnianieczynnikw ryzyka czynnikw chronicychWarunkiem skutecznej profilaktyki jest skoordynowane dziaanie we wszystkichobszarachfunkcjonowania.Oznaczato,einterwencjeprofilaktycznepowinnybyskierowane na najwaniejsze czynniki ryzyka, tkwice zarwno w samej jednostce,jak i w jej otoczeniu spoecznym.Przegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki28Wpopulacjidorastajcychznajdujsiosobywrnymstopniunaraonenadysfunkcjeiwynikajceznichszkody.Oddawnanapotrzebydiagnozy,terapiiiprofilaktykipodejmowanoprbyoszacowaniastopniaryzyka.Zwyklezakryteriaumoliwiajceokreleniestopniazagroeniadanymproblememprzyjmujesiobecnoinnychproblemw,ichliczborazgboko.Odpowiedniodostopniaryzyka profilaktyka prowadzona jest na trzech poziomach.Profilaktykapierwszorzdowaadresowanajestdogrupyniskiegoryzyka.Dziaa-niamiprewencyjnymiobejmujesiszerokieniezdiagnozowanepopulacje.Profi-laktykapierwszorzdowamadwacelepromocjzdrowegostyluyciaorazop-nienie wieku inicjacji, a przez to zmniejszenie zasigu zachowa ryzykownych.Profilaktykadrugorzdowaadresowanajestdogrupypodwyszonegoryzyka.Celem dziaa jest ograniczenie gbokoci i czasu trwania dysfunkcji, umoliwieniewycofaniasizzachowaryzykownych(np.poradnictworodzinneiindywidualne,socjoterapia).Profilaktyka trzeciorzdowa adresowana jest do grupy wysokiego ryzyka. Ma onana celu przeciwdziaanie pogbianiu si procesu chorobowego i degradacji spoecz-nej oraz umoliwienie powrotu do normalnego ycia w spoeczestwie. Gwnie jestto leczenie, rehabilitacja i resocjalizacja.Im gbszy poziom profilaktyki, tym wiksze s koszta (konieczno zatrudnianiawysoko kwalifikowanych specjalistw, duszy czas trwania) i tym mniejsza skutecz-no.Wprofilaktyce wane jest zachowanie kolejnoci dziaa.Jeelijakaniezdiagno-zowanapopulacjajesthipotetyczniezagroonaepidemi,bezpieczniemoemyzaleca przyjmowanie witamin, dobre odywianie si czy wypoczynek. Nie podaje siwszystkimantybiotykwnawszelkiwypadekalbodlatego,ejednodzieckowgrupiezachorowao.Efektemtakichdziaamgbybyspadekodpornociu zdrowych dzieci i zwikszenie tym samym ryzyka infekcji. Dziaania profilaktyczne(zwaszcza drugo- i trzeciorzdowe) powinny by poprzedzone rzeteln diagnoz.Nakadymztrzechpoziomwdziaaniaprofilaktyczneprowadzonesprzezodpowiednichrealizatorw: wprofilaktycepierwszorzdowejutarasitradycja,erealizatoramiprogramwsprzedewszystkimnauczycielewspieraniprzezpsychologw,aterenemdziaajestgwnieszkoa.Wprzypadkusformuowaniaspjnejlokalnej strategii profilaktycznej szkoa pozostaje wanym, ale jednym z wieluterenwdziaa; wprofilaktycedrugorzdowejrealizatoramidziaasprzedewszystkimpsychologowie(socjoterapeuci,doradcyrodzinni),azajciaprowadzonesnajczciejwporadniachpsychologiczno-pedagogicznychiprofilaktycznych,klubachlubwietlicachsocjoterapeutycznych; w profilaktyce trzeciorzdowej realizatorami programw s lekarze specjalici,psychologowie, psychoterapeuci, rehabilitanci, pracownicy socjalni, specjaliciPrzegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki29zzakresuresocjalizacjiitp.Programytewymagajwsppracymidzyprzed-stawicielamiwieluresortw.Terenemdziaasspecjalistyczneporadnieiorodki,szpitale,zakadykarne,kluby,placwkiwychowawczeiresocja-lizacyjne.Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje si kilka strategii:Strategie(dziaania)informacyjne.Ichcelemjestdostarczenieadekwatnychinformacjinatematskutkwzachowaryzykownychitymsamymumoliwieniedokonywaniaracjonalnegowyboru.Upodstawtejstrategiileyprzekonanie,eludzie,zwaszczamodzi,zachowujsiryzykownie,poniewazbytmaowiedzomechanizmachinastpstwachtakichzachowa.Zakadasi,idostarczenieinformacjioskutkachpaleniatytoniu,piciaalkoholu,odurzaniasinarkotykamiczyaktywnociseksualnejspowodujezmianpostaw,awrezultaciewpynienazmian zachowa. Zazwyczaj s to wykady ilustrowane niekiedy filmami.Strategie(dziaania)edukacyjne.Ichcelemjestpomocwrozwijaniuwanychumiejtnocipsychologicznychispoecznych(umiejtnocinawizywaniakontak-twzludmi,radzeniasobiezestresem,rozwizywaniakonfliktw,opieraniasinaciskomzestronyotoczeniaitp.).Upodstawtychstrategiileyprzekonanie,e ludzie, nawet dysponujcy odpowiedni wiedz, podejmuj zachowania ryzykow-nezpowodubrakuwieluumiejtnociniezbdnychwyciuspoecznym.Deficytwzakresiekompetencjispoecznychuniemoliwiaimbudowaniegbszych,saty-sfakcjonujcych zwizkw z ludmi, powoduje cig frustracj, uniemoliwia odno-szenie sukcesw, np. zawodowych. Szukaj wic chemicznych lub innych podprek,eby przetrwa.Strategiedziaaalternatywnych.Ichcelemjestpomocwzaspokojeniuwanychpotrzeb(np.sukcesu,przynalenoci)orazosiganiesatysfakcjiyciowejprzezstwarzaniemoliwocizaangaowaniasiwdziaalnopozytywn(artystyczn,spoeczn, sportow itp.). U podstaw tych strategii ley zaoenie, e wiele ludzi niemamoliwocizrealizowaniaswejpotrzebyaktywnoci,podniesieniasamoocenypoprzezosiganiesukceswczyterozwojuzainteresowa.Dotyczytozwaszczadzieci i modziey zaniedbanej wychowawczo.Strategie interwencyjne. Celem tych dziaa jest pomoc osobom majcym trudno-ci w identyfikowaniu i rozwizywaniu ich problemw oraz wspieranie w sytuacjachkryzysowych.Strategieinformacyjne,edukacyjneialternatywnestosujesinawszystkichtrzech poziomach profilaktyki. Strategie interwencyjne, jako dziaania gbsze i bar-dziej zindywidualizowane, w zasadzie zastrzeone s dla poziomu drugiego i trzecie-go.Informacjenatematskutkwpicia,odurzaniasinarkotykami,agresjiiryzy-kownejaktywnociseksualnejmonaprzekazywa(stosowniedowieku)zarwnouczniomwszkole,jakialkoholikomczynarkomanom.Treningwzakresieumiejtnocipsychologicznychispoecznychjestprzydatnynakadymstopniuzagroenia. W profilaktyce trzeciorzdowej stosuje si rwnie specyficzne programyPrzegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki30edukacyjne,dostosowanedopotrzebosbuczestniczcych(np.jakybezalkoholualbojakybeznarkotykw).Stwarzaniealternatywjestwanedlawszystkich, niezalenie od stopnia zagroenia.Strategie zmniejszania szkd (harm reduction) przewidziane s gwnie na potrzebyprofilaktykitrzeciorzdowej.Adresatemtychdziaasgrupynajwyszegoryzyka,wobecktrychzawiodawczesnaprofilaktyka,interwencje,terapia,resocjalizacja.Stonarkomaniialkoholicyzdugimstaem,prostytutkiirecydywici,ktrzyzrnychwzgldwniemoglubniechcwycofasizryzykownychzachowa.Czstoyjwtrudnodostpnychgettachistanowiniebezpiecznymargines,wymykajcy si spod kontroli instytucji pastwowych i spoecznych. Z uwagi na zystanzdrowiaosbzgrupnajwyszegoryzykaorazwystpowaniewtychrodo-wiskachtakichzjawiskjakprostytucjaiprzestpczo,profesjonalicipodnoszkoniecznochronieniatychosb,atakespoeczestwaprzedskutkamiichzachowa (np. chronienia mienia zwykych obywateli, zabezpieczenia przed szerze-niemsilicznychchorbzakanych,przedwysokimikosztamileczeniaprzewlek-ych schorze).Eraprofesjonalnychdziaaprofilaktycznychrozpoczasiokoodwudziestulat temu, cho nadal wiedza na temat zachowa ryzykownych jest niewystarczajca.Analizaprzyczynniepowodzewieluwczeniejszychprogramworazwynikilicznychbadapozwalajjednaknawycigniciewieluistotnychwnioskwikon-struowanie coraz lepiej przygotowanych projektw. Nowoczesne programy profilak-tycznestawiajsobiezacelwyposaenieswychodbiorcwnietylkowrzetelnwiedz, ale take w wane umiejtnoci, przy czym wykorzystuje si aktywne metodypracyzgrup.Zazwyczajprogramyzaplanowanesjakocyklspotkawarszta-towych,podczasktrychkrtkiewykadyprzeplatajsizelementamitreninguisytuacjamiumoliwiajcymizdobycienowychdowiadcze.Zaangaowaniuuczestnikwsprzyjastosowaniernorodnychtechnik,jakpsychodrama,rzeba,loteria,dyskusja,burzamzgwitp.Ewolucjprogramwzwizanzezmianamiwsposobiemyleniaoprofilaktycepierwszorzdowejdobrzeobrazujeschematopracowany przez K. Ostaszewskiego znajdujcy si na str. 31.Porwnaniepodstawowychzaoemodelutradycyjnegozzaoeniamimodeluwspczesnego pokazuje nastpujce zmiany: preferowaniewspczeniekreatywnejwersjiprofilaktykipoprzezwybrcelustrategicznegodziaaprofilaktycznych,jakimjestpromocjazdrowiainacisknaksztatowanieuodbiorcwprogramwprofilaktycznychsystemuwartoci,waciwych postaw i umiejtnoci uatwiajcych im dbao o zdrowie; odchodzenieodkoncepcjiprofilaktykiograniczajcejsidosporadycznychakcjiprzekazywaniawiedzyozgubnychskutkachpiciaalkoholu,paleniapa-pierosw lub uywania narkotykw i przesunicie w kierunku podejcia inter-akcyjnego,uwzgldniajcegoszerokiespektrumuwarunkowauywaniasubstancjipsychoaktywnych,zaplanowanegoirealizowanegosystematyczniedla okrelonych kategorii odbiorcw;Przegld koncepcji i pogldw na temat profilaktyki31MODEL TRADYCYJNY MODEL WSPCZESNYCELZwalczanie patologii Promocja zdrowiaPODSTAWOWE ZAOENIAUwiadomienie skutkw uywania Siganie do przyczyn uywaniarodkw uzaleniajcych rodkw uzaleniajcychSPODZIEWANE EFEKTYWiedza o skutkach uywania rodkw Umiejtno odmawianiauzaleniajcych i negatywna postawa Poczucie wartociwobec ich uywania Uporzdkowanie systemu wartociUmiejtnoci spoeczneWiedza o uzalenieniachOsobiste zaangaowanieFORMA ODDZIAYWAJednostronny przekaz i bierny odbir Dialog i aktywne uczestnictwoCZAS I ZAKRES ODDZIAYWASporadyczne akcje wrd nastolatkw Systematyczne dziaania wrddzieci i modzieyREALIZATORZYPrelegenci i specjalici Nauczyciele i liderzy modzieowiRODZAJ SUBSTANCJIAlkohol lub papierosy, lub narkotyki Wszystkie rodki uzaleniajceKONTROLA EFEKTWNie wymagana Wymagana poszukiwanie nowych rodkw oddziaywa profilaktycznych w formie dialoguizachcaniadoaktywnegouczestnictwaodbiorcwprogramwprofilaktycz-nych, wzbudzanie ich osobistego zaangaowania; poszerzeniekrgurealizatorwdziaa,ktremajcharakterprofilaktyczny,oosobywpywajcenawychowanieiksztaceniedzieciimodziey(m.in.nauczycieli,rwienikw); uczynienie z oceny przebiegu i rezultatw podjtych dziaa staego i niezbd-nego elementu kadego programu profilaktycznego.W zakoczeniu prezentacji wybranych koncepcji i pogldw na temat profilaktykiwartoprzypomnie,edziaaniaprofilaktycznekierowanedookrelonychgrupskorzystne dla caej spoecznoci. Ograniczaj rozwj negatywnie ocenianych zjawiskipozwalajoszczdzienergiirodki,ktrebdkoniecznewtedy,gdywprzy-padkuzaniechaniaprofilaktykinegatywnezjawiskaprzyjmostrzejsz,bardziejdolegliwform.Odpowiedniaprofilaktykamoechronispoeczestwoprzedponoszeniem wysokich kosztw dziaa naprawczych.Przegld koncepcji i pogldw na temat profilaktykiLiteratura zalecana:CoieJ.D.iin.,1996,Profilaktyka:teorieibadania.Ramyteoretyczneiwybranewytycznenarodowegoprogramubadawczego,NowinyPsychologicznenr2Ga Z. B., 1993, Profilaktyka uzalenie, WSiP, WarszawaGaZ.B.,1997,Profilaktykawszkole,w:Zapobieganieuzalenieniomuczniw,CMPP-P, WarszawaHawkinsJ.D.,1994,Podrcznikewaluacjiprogramwprofilaktycznych,IPN,PTP,Warszawa-OlsztynKazdinA.,1996,Zdrowiepsychicznemodzieywokresiedorastania.Programyprofilaktyczne i lecznicze, Nowiny Psychologiczne nr 2Kwaniewski J., 1979, Profilaktyka spoeczna: zwizki ze stylami polityki spoecznejoraz implikacje dla nauki, w: Prace IPSiR UW, tom 3, Zachowania dewiacyjnei kierunki oddziaywaniaMalinowskaM.,1989,Pierwsze:niestraszy,Problemyzagroeniamodzieyuzalenieniem, nr 3, COMP, WarszawaMlickiM.K.,1987,Procesyidentyfikacjiproblemwspoecznych,w:Socjologiaproblemw spoecznych. Teorie i rzeczywisto, Ossolineum, WrocawOstaszewskiK.,1996,Tradycyjneiwspczesneprogramyprofilaktykiuzalenie,Serwis Informacyjny Narkomania nr 5Pogrecki A., 1962, Charakterystyka nauk praktycznych,PWN,WarszawaPszczoowskiT.,1978,Maaencyklopediaprakseologiiiteoriiorganizacji,ZakadNarodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo, WrocawGrayna witkiewiczROZDZIA IIIPROFILAKTYKAW SPOECZNOCIACH LOKALNYCH1. WprowadzenieW dyskusjach i literaturze na temat profilaktyki bardzo czsto pojawia si sowoprogram.Mianemprogramwokrelanesnarodoweplanyzapobieganianaduy-waniusubstancjipsychoaktywnych,dziaaniapodejmowanewokrelonychregionachczyspoecznociach.Mianemprogramuobdarzasizarwnozintegro-wane,kompleksowedziaaniawprowadzanewszkole,jakteobejmujcezaledwiekilkagodzinlekcyjnychakcjeedukacyjne.Przezpojcieprogramrozumiesiniekiedymetodyoddziaywa,jaknaprzykadznanyprogramSpjrzinaczejczyProgramdomowychdetektyww.Zakadymrazempojcieprogramrozumianejestodmiennie,alejestuywaneprawidowo.Wikszobowiemwymienionychpowyejdziaajestopartanajakimplaniezamierzonychczynnoci,atojestsownikowa definicja pojcia program.Problem w tym, e nazywanie tym samym terminem bardzo rnych pod wzgl-dem obszaru oddziaywa i stopnia kompleksowoci dziaa profilaktycznych moebyprzyczynnieporozumie.Dlaichunikniciaposugujemysiwtymtekciena przemian gwnie takimi terminami jak gminna strategia profilaktyczna i gmin-napolitykawobecsubstancjipsychoaktywnych,majcnamyliskoordynowanedziaaniawielulokalnychinstytucjiidziaaczy.Trudnojestjednakcakowiciezrezygnowazterminuprogram.Jestonpoprostubardzozrczny,dodatkowow literaturze tematu jest uywany powszechnie.2. Co to jest spoeczno lokalnaPojciespoecznolokalna,chobardzoczstowspczenieprzywoywane,rwniewkontekciedziaaprofilaktycznych,niemajednoznacznejdefinicji.Mimoto,lokalnedziaaniadotyczcerozwizywaniawieludokuczliwychkwestiiycia codziennego promuje si jako bardziej skuteczne, bo ich lokalni twrcy i rea-lizatorzy lepiej znaj rzeczywiste uwarunkowania i przejawy tych problemw.Dziaaniem lokalnym okrelimy zarwno wysiki mieszkacw niewielkiego osiedlamieszkaniowego zmierzajce do stworzenia placu zabaw dla dzieci, jak i uchwalonyprzez rad gminy projekt oddania do dyspozycji modziey wikszej liczby obiektwsportowych.Takwicpojciespoecznolokalnajestbardzopojemneimoeby34uywanerwniedobrzewodniesieniudomaegoosiedlamieszkaniowego,jaki gminy, a nawet duego miasta.Abywyczerpapotencjalnpojemnopojciaspoecznolokalna,wartowspomnie,eniekiedyodnosisionodogrupspoecznych,ktrychnieczywsplnotaterytorialna.Itakspoecznocilokalnnazywanispracownicytegosamegozakadupracy,nawetjeliichmiejscazamieszkaniasodsiebieznacznieoddalone. Pojciem tym mona te okrela grupy wykonujce razem inne wsplnedziaania: uczniw tej samej klasy, uczestnikw obozu sportowego itp.Tutajuywajcterminuspoecznolokalnamamynamylimieszkacwmiasta,gminylubosiedla.Nakadymztychpoziomwistniejemoliwomobili-zacji i wspdziaania mieszkacw w celu tworzenia warunkw ograniczajcych lubzapobiegajcychzjawiskomszczeglniezagraajcym.Tenajmniejszespoecznocicharakteryzujenietylkofizyczna,aleispoecznablisko mieszkacw. Tam szansa, e ludzie borykaj si z podobnymi problemamiimajpodobnypoziomdeterminacjidoichrozwizywaniajestnajwiksza.Wnaj-mniejszychspoecznociachprawdopodobiestwowyrazistegokonfliktuinteresw,ktry niekiedy uniemoliwia uzgodnienie okrelonych rozwiza, rwnie jest rela-tywniemae.Duajestnatomiastszansanaautentycznezaangaowaniewuzgod-nione dziaania wikszoci mieszkacw.Osiedlowa (lokalna) mobilizacja moe si przejawia w takich dziaaniach, jak naprzykadnocnepatroleparkingwsamochodowych,urzdzanieplacwzabawdladzieciczysamopomocssiedzkawprzyprowadzaniuiodprowadzaniudziecizeszkoy.Wymieniamtutylkoteprzejawydziaanajmniejszychspoecznoci,ktreswPolscestosunkowonajbardziejrozpowszechnione.Ichwachlarzmoebyznacznie szerszy, zaley bowiem wycznie od ludzkiej inwencji i chci do dziaania.Skrajnieodmiennymtypemspoecznocilokalnejjestmiasto.Nawetjelitylkokilkudziesiciotysiczne,niesposbwyobrazisobiedebatynajakikolwiektemat,wktrejfizycznieibezporedniowszyscymieszkacymiastamogwziudzia.Wpraktycedecyzjeodnoniedoplanowanychdziaaswicpodejmowaneprzezlokalnewadze,ktrejelirzetelnietraktujswojeobowizkiwobecwyborcw,wproponowanychrozwizaniachstarajsiuwzgldniainteresyiproblemyr-nych grup spoecznych.Imwikszaspoeczno,tymwikszarozmaitoniekiedysprzecznychzesobinteresw,bardziejrozbudowanabiurokracjaiwkonsekwencjiduszyprocespodejmowania decyzji. Niewtpliw zalet duych spoecznoci jest to, e dysponujzwykleznaczniewikszymizasobamifinansowyminitenajmniejsze,mogtekreowa lokalne przepisy i zarzdzenia obowizujce wszystkich mieszkacw.Mae spoecznoci, charakteryzujce si bliskimi wizami nieformalnymi, na ognie dysponuj wystarczajcymi rodkami finansowymi i zasobami profesjonalistw.Maespoecznociniemoguchwalaprzepisw,powoywaiutrzymywawy-Profilaktyka w spoecznociach lokalnych35specjalizowanych agend ani wprowadza ogranicze, na przykad dotyczcych licz-bypunktwsprzedayalkoholu,czyobligatoryjnychprogramwedukacyjnychnaterenie szk.W WW WWydajesi,ewwarunkachpolskichoptymalnymobszar ydajesi,ewwarunkachpolskichoptymalnymobszar ydajesi,ewwarunkachpolskichoptymalnymobszar ydajesi,ewwarunkachpolskichoptymalnymobszar ydajesi,ewwarunkachpolskichoptymalnymobszaremdla emdla emdla emdla emdlawypracowywaniaiwdraaniadziaapr wypracowywaniaiwdraaniadziaapr wypracowywaniaiwdraaniadziaapr wypracowywaniaiwdraaniadziaapr wypracowywaniaiwdraaniadziaaprofilaktycznychczydziaatypu ofilaktycznychczydziaatypu ofilaktycznychczydziaatypu ofilaktycznychczydziaatypu ofilaktycznychczydziaatypuograniczaniaszkdzwizanychznaduywaniemsubstancjipsychoaktyw- ograniczaniaszkdzwizanychznaduywaniemsubstancjipsychoaktyw- ograniczaniaszkdzwizanychznaduywaniemsubstancjipsychoaktyw- ograniczaniaszkdzwizanychznaduywaniemsubstancjipsychoaktyw- ograniczaniaszkdzwizanychznaduywaniemsubstancjipsychoaktyw-nychjestpoziomgminy.Poziomgminymoebydefiniowanyjakotak nychjestpoziomgminy.Poziomgminymoebydefiniowanyjakotak nychjestpoziomgminy.Poziomgminymoebydefiniowanyjakotak nychjestpoziomgminy.Poziomgminymoebydefiniowanyjakotak nychjestpoziomgminy.Poziomgminymoebydefiniowanyjakotakzwany zoty r zwany zoty r zwany zoty r zwany zoty r zwany zoty rodek pomidzy pozbawionym niefor odek pomidzy pozbawionym niefor odek pomidzy pozbawionym niefor odek pomidzy pozbawionym niefor odek pomidzy pozbawionym nieformalnych wizw spoecz- malnych wizw spoecz- malnych wizw spoecz- malnych wizw spoecz- malnych wizw spoecz-nychpoziomemduegomiastaaspoeczniebliskim,aleubogimwzasoby nychpoziomemduegomiastaaspoeczniebliskim,aleubogimwzasoby nychpoziomemduegomiastaaspoeczniebliskim,aleubogimwzasoby nychpoziomemduegomiastaaspoeczniebliskim,aleubogimwzasoby nychpoziomemduegomiastaaspoeczniebliskim,aleubogimwzasobyfinansowe i kadr finansowe i kadr finansowe i kadr finansowe i kadr finansowe i kadrowe poziomem osiedla mieszkaniowego. Ideaem, do ktr owe poziomem osiedla mieszkaniowego. Ideaem, do ktr owe poziomem osiedla mieszkaniowego. Ideaem, do ktr owe poziomem osiedla mieszkaniowego. Ideaem, do ktr owe poziomem osiedla mieszkaniowego. Ideaem, do ktre- e- e- e- e-go warto dy, byyby takie gminne strategie pr go warto dy, byyby takie gminne strategie pr go warto dy, byyby takie gminne strategie pr go warto dy, byyby takie gminne strategie pr go warto dy, byyby takie gminne strategie profilaktyczne, ktr ofilaktyczne, ktr ofilaktyczne, ktr ofilaktyczne, ktr ofilaktyczne, ktre wyzwa- e wyzwa- e wyzwa- e wyzwa- e wyzwa-laybydodatkowedziaanianapoziomietychnajmniejszychspoecznoci laybydodatkowedziaanianapoziomietychnajmniejszychspoecznoci laybydodatkowedziaanianapoziomietychnajmniejszychspoecznoci laybydodatkowedziaanianapoziomietychnajmniejszychspoecznoci laybydodatkowedziaanianapoziomietychnajmniejszychspoecznocilokalnych. lokalnych. lokalnych. lokalnych. lokalnych.3. Krtka historia lokalnych programw profilaktycznychTradycja lokalnych dziaa profilaktycznych jest w Europie bardzo duga i sigawiekuXIX.CzstospontaniczneinicjatywylokalnewizanezzapobieganiemnarkomaniiinaduywaniualkoholupojawiaysiwStanachZjednoczonychiwEuropiewlatach1970-1980.Jednakdoszybkodziaaniaopartejedynienaentuzjazmieamatorwzaczybudziwtpliwoci.Brakodpowiednichkwalifi-kacji lokalnych dziaaczy nie tylko nie gwarantowa skutecznoci dziaa, ale wizasizniemaymryzykiemstosowaniapodej,ktrezamiastpoprawyprzynoszpogorszeniesytuacji.Dziaaniaentuzjastwczstobyyreakcjemocjonalnnabudzce oburzenie czy osd moralny zachowania.Impulsywne reakcje niekiedy zamiast oczekiwanej poprawy sytuacji wywoywaydodatkoweproblemy.Naprzykadzamkniciewszystkichpubw,wktrychzdarzaysiawanturywywoywaneprzeznietrzewych,moespowodowapogor-szeniesiwarunkwbezpieczestwawszystkichmieszkacw.Nadmierniepijcyprzenios si do parkw i na skwery i te stan si miejscami agresji, ktrej ofiaramimogbyprzypadkowiludzie.Bymoelepszympomysembyybyodpowiedniezmianyorganizacyjneiprzeszkoleniepersonelupubw,jakpostpowaznietrze-wym klientem.Obserwowanenegatywneubocznekonsekwencjespontanicznychdziaaamatorwspowodowaycorazczstszegosy,elokalnedziaaniaprofilaktycz-nepowinnybyprojektowaneirealizowanewycznieprzezprofesjonalistw.Wodpowiedzinatowyzwanienastaaeradziaaprofesjonalnych,zasilanychcentralnymiimidzynarodowymifunduszami,ktrebyybardzoprecyzyjnieewaluowane.Profilaktyka w spoecznociach lokalnych36Czstozchwilzakoczeniazewntrzniefinansowanegoprogramuekipareali-zatorw opuszczaa spoeczno. Spoeczno taka z powodu braku rodkw finan-sowychimoliwocikadrowychniekontynuowaadziaaprofilaktycznych.Brakkontynuacjibywabrzemiennywnegatywneskutki.Psychologiaspoecznajedno-znacznie dowioda, e tworzenie na krtki okres iluzji kontrolowania otoczenia spo-ecznego przynosi wicej szkody ni powstrzymanie si od jakichkolwiek dziaa.Obecnywspoecznocikrtkotrwaydesantprofilaktycznyprzyuyciupro-fesjonalnych technik promocji powodowa, e problem stawa si widoczny i wany,angaowapienidzeiwysokiejklasyspecjalistwwkrtkotrwaedziaania,bypostosunkowokrtkimczasieprzeniesidoinnejspoecznoci.Wlicznychprzy-padkach wraz z ekip profesjonalistw znikay same dziaania. Na og spoecznocinie miay odpowiednich rodkw na ich kontynuacj. Im lepiej udao si rozbudzizapotrzebowaniespoecznenadziaaniazapobiegawcze,tymwikszspoecznfrustracj wywoywao ich gwatowne zakoczenie.Oczywicieniewszystkieprogramyztegonurtukoczyysicakowiciewrazzodejciemzewntrznychwykonawcwiodpywemzewntrznychfunduszy.Jestsporo przykadw takich, ktrych istotnym elementem byo podnoszenie kwalifikacjilokalnychprofesjonalistw,itakich,ktrychintegralnymelementembyadbaoo przetrwanie oparte na lokalnych rodkach finansowych. Takie programy bywaykontynuowanenawetkilkalatpoodejciuzewntrznychrealizatorw,zwyklejednak w znacznie okrojonym zakresie.W WW WWe wspczesnych lokalnych dziaaniach pr e wspczesnych lokalnych dziaaniach pr e wspczesnych lokalnych dziaaniach pr e wspczesnych lokalnych dziaaniach pr e wspczesnych lokalnych dziaaniach profilaktycznych poszukuje si ofilaktycznych poszukuje si ofilaktycznych poszukuje si ofilaktycznych poszukuje si ofilaktycznych poszukuje sikonsensu, ktry racjonalizowaby r konsensu, ktry racjonalizowaby r konsensu, ktry racjonalizowaby r konsensu, ktry racjonalizowaby r konsensu, ktry racjonalizowaby rol amatorw oraz lokalnych i zewntrz- ol amatorw oraz lokalnych i zewntrz- ol amatorw oraz lokalnych i zewntrz- ol amatorw oraz lokalnych i zewntrz- ol amatorw oraz lokalnych i zewntrz-nych pr nych pr nych pr nych pr nych profesjonalistw w konstruowaniu i dugoter ofesjonalistw w konstruowaniu i dugoter o