Filozofski fakultet

Odsjek za komparativnu književnost i bibliotekarstvo

Kolegij: IP Kultura i prevođenje

doc. dr. Nina Alihodžić-Hadžialić

ass. Adisa Bašić, MA

Problem adaptacije- “Adaptation” Spike Jonze

Esej

Sarajevo, januar 2015

UVOD

Današnje adaptacije su prožimljujuće toliko da čak postoje i filmovi o samom procesu adaptacije.

Takav je i slučaj “Adaptacije” Spike Jonzea koji nije samo adaptacije, već je i o adaptaciji. Ovaj

esej istražuje napetu neodvojivost u konceptu adaptacije i proizvoda i procesa kreiranja i recepcije

što je i dokazano u ovom kreativnom filmu. Još od naslova, ovaj samorefleksirajući film prikazuje

teškoće scenariste Charlieja Kaufmana koji mora adaptirati non-fiction kao da je to zapravo fiction

(izmišljotina, izmišljanje).

U ovom procesu, on postaje glavni lik ovog filma zajedno sa svojim bratom blizancem, odnosno

(obzirom da u stvarnosti nema brata blizanca1) svojim alter egom, ojačavajući metaforu novele i

filma kao blizance koji su rastrzani između umjetničkog filma i blockbustera. Druge nametnute

metafore u prvi plan stavljaju proces pisanja dok tematiziranje scenarija vodi borbu samo sa sobom.

Kradljivac orhideje kojeg piše Susan Orlean, Charlie Kaufman koji piše adaptaciju Kradljivca

orhideje, Charles Darwin koji piše Porijeklo vrsta, McKeejeva Priča koja je protiv korištenja

literarnih uređaja u filmu, i iznad svega svi protagonisti koji izražavaju sve klišee; on sve njih

planira da izbjegne samo da bi ih na kraju paradoksalno sastavio.

1 Ebert, Roger. Great Movie: Adaptation. (18.09.2008.) http://www.rogerebert.com/reviews/great-movie-adaptation-2002 (26.01.2015.)

2

PROBLEM ADAPTACIJE

Adaptacije su centralni i važni problemi u našem savremenom svijetu. U cilju shvatanja prirode

adaptacije, prije svega je potrebno definirati koncept i referirati na evoluciju ove vještine.

Prema značenju u rječniku, riječ “adaptirati” znači prilagođavati, podešavati, preuređivati,

primjenjivati.2 U tom smislu, ova riječ referira na proces kreacije i recepcije, ili stanje nečega što je

adaptirano, ali također referira i na proizvod tog procesa. Fischlin i Fortier pokazuju da je “...Latin

etymological root of the word 'adapt' adaptare, means 'to make fit'.”3 Ove definicije u prvi plan

stavljaju tri glavne ideje:

ideju o objektu, izvoru ili tekstu koji “pati” od modifikacije ili transformacije;

ideju o procesu “činjenja odgovarajućim”;

ideju o proizvodu koji je rezultat tog procesa.

U naučnoj terminologiji, adaptirati znači promijeniti strukturu, funkciju, ili ponašanje na taj način

da vrsta ili individua poboljšava svoje šanse za preživljavanje u određenom okruženju. Ova

definicija je također postala relevantna poslije Darwinovih posmatranja prirodnog svijeta. Ta

posmatranja su iznijela mišljenje da “environment is not monolithic and stable, but a matrix of

possibilities, the outcome of multiple interactions between organisms and within matter.”4

T.S. Eliot u svom eseju iz 1919. Tradicija i individualni talent pokušava promisliti pojmove

originalnosti i vrijednosti, ispitujući “težnju, da dok hvalimo pjesnika, podvlačimo one vidove

njegovog djela u kojima on najmanje podsjeća na bilo kog drugog”. On postavlja pitanje zašto je

originalnost vrednovana preko “ponavljanja” i tvrdi da “nijedan pesnik, nijedan umetnik nema sam

za sebe celovito značenje”. Njegova ideja individualnog talenta jeste da taj talent kreira novi

materijal na površini i temelju književne prošlosti.5

Za Lindu Hutcheon, fenomen adaptacije može se definisati iz tri vidljive perspektive koje su u

međusobnom odnosu:

Prva perspektiva, kao proizvod, adaptacija je obimno premještanje posebnog rada ili radova. Ovo

priznato premještanje ili transkodiranje može obuhvatiti različite medije i žanrove, predstavlja

smjenu posrednika ili žanra ili promjenu sklopa, a samim tim i konteksta.

2 Šta znači. Šta znači ADAPTIRATI? http://staznaci.com/adaptirati (26.01.2015.)3 “...latinski etimološki korijen riječi 'adaptirati', adaptare, znači 'učiniti odgovarajućim'.” Hutcheon, Linda. A Theory

of adaptation. New York: Taylor Francis Group, 2006. str. 44 “...okruženje nije samo monolitno i stabilno, već i matrica mogućnosti, posljedica mnogih interakcija između

organizama i unutar materije.” Sanders, Julie. Adaptation and Appropriation. London, New York: Routledge, 2006. str. 160

5 Eliot, T.S. Tradicija i individualni talent. (02.01.2015.) http://strane.ba/t-s-eliot-tradicija-i-individualni-talenat/ (26.01.2015.)

3

Druga perspektiva, kao proces kreiranja, čin adaptacije uvijek uključuje i (re)interpretaciju i

(re)kreaciju. Ova praksa se također može posmatrati i kao kreativni čin prisvojavanja.

Treća perspektiva, gledana iz perspektive procesa recepcije, adaptacija je vrsta intertekstualnosti.

Mi možemo doživjeti adaptacije kao adaptacije ili palimpseste samo ako imamo prethodno znanje o

tekstu. U ovom smislu, adaptacija je opisana kao produženi intertekstualni angažman sa adaptiranim

radom i oslanja se na čitateljevo znanje o prethodnom tekstu.6

Film “Adaptacija” sačinjava čisti primjer filma koji u prvi plan stavlja stvarni proces adaptacije i

skreće pažnju na svoj lični ugled kao adaptacije na metafikcijski, metafilmski način. Spomenućemo

neke scene iz filma kao primjer.

Priča o borbi Charlieja Kaufmana da adaptira Kradljivca orhideja daje naslov filmu: Adaptacija.

Zapravo, najveća ironija jeste činjenica da glavni lik filma predstavlja nesposobnost, nemogućnost

da adaptira knjigu, ali to je u isto vrijeme, njegova adaptacija. Međutim, kao što je lik Charlieja sam

najavio, to je propala adaptacija. Film je svakako adaptacija u metaforičnom smislu, mješavina

načina pričanja, ne odgovara nijednom tipičnom žanru. Dio dramatičnog efekta koji daje naslov

filma jeste način na koji on postavlja čin adaptacije u centar procesa filmskog stvaralaštva. Također,

postoje i druge napomene u filmu koje čine da naslov filma upućuje na adaptaciju. To prisiljava

individuu da razmišlja o biološkom i književnom smislu riječi- evolucija kao narativni proces i

narativ kao evolucijski proces. Ili, kako Laroche objašnjava Orlean, “Adaptation's profound

process. It means you figure out how to thrive in the world.”7 Ali, Larocheova definicija adaptacije,

koju film odobrava i dramatizuje, je samo početak.

Citirajući Kaufmana u filmu, “Negdje se mora početi, mora se početi ispočetka”: prvo, postojale

su orhideje. Prave orhideje. Onda, postojao je kradljivac orhideja zvani John Laroche. Također

stvaran. Onda, postojala je stvarna novinarka Susan Orlean koja je napisala članak o ovom

stvarnom kradljivcu divljih orhideja. Onda je novinarka Susan Orlean napisala dokumentarnu

novelu o sebi kako piše o kradljivcu orhideja Johnu Larocheu. A onda, stvarnog scenaristu Charlieja

Kaufmana je glavešina produkcije Columbia studios pozvao da adaptira tu novelu. U rukopisu za

ovaj film, on postaje lik s kojim je ugovoren isti zadatak, ali ovdje su ti pokušaji pomiješani sa

iskustvima lika Susan Orlean. Dok se on bori uzaludno da bi sastavio rukopis, Donald, njegov brat

blizanac, potpuno izmišljeni lik, se pojavljuje, također pišući rukopis za triler, na tradicionalni

holivudski način. Imobiliziran blokadom i njegovom snebivljivošću, Charlie moli brata da mu

završi rukopis i intervjuiše pisca. Nakon intervjua, braća osjećaju neku misteriju oko Susan Orlean.

6 Hutcheon, Linda. A Theory of adaptation. New York: Taylor Francis Group, 2006. str. 15-187 “Adaptacija je temeljan proces. To znači da ti razmišljaš kako ćeš napredovati u svijetu.” IMDb. Adaptation:

Quotes. http://www.imdb.com/title/tt0268126/quotes (27.01.2015.)

4

Prate je i otkrivaju da ona i Laroche, pored toga što su u vezi, uzgajaju orhideje s ciljem pravljenja

droge. Uhvaćen kako špijunira ovaj par, Charlie je ulovljen i odveden do močvare kako bi bio

ubijen. Donald se pojavljuje da bi ga spasio, ali je ubijen u saobraćajnoj nesreći. Donald, Charlijev

“alter ego”, je ono čemu Charlie teži, ono što on želi da bude. Onog trenutka kada Charlie postaje

sposoban da prikaže obje strane svoje ličnosti u pisanju, Donald više nije potreban i zato umire.

Ovo je priča filma, u kojem radnja ide daleko izvan onoga što je napisano u knjizi- profil prve

osobe, skoro dokumentarac, o istraživanju Susan Orlean, uključujući i Larochea, njegov život,

mnoge narative i mitove o orhidejama i indijanskom plemenu Seminole iz Floride. Kako bi ispričao

priču, film se vješto pomjera unutar tri vremena: sadašnjost, u kojoj Charlie pokušava sastaviti

rukopis; bliža prošlost, odnosno tri godine ranije, kada Susan Orlean vrši istraživanje za knjigu koju

Charlie pokušava adaptirati, i daleka prošlost kada je Laroche uhvaćen kako krade orhideje.

Kako film otkriva, ta tri vremena postaju scene u rukopisu kojeg Charlie piše. Stoga, pored

povezivanja tri vremena, film završava ispreplijetanjem tri priče: priču scenariste koji teži da

napravi film koji neće zavisiti od ranje, i njegovog brata blizanca koji uspijeva sa klišeiziranim

rukopisom; priču autora dokumentarne novele koji je upetljan sa kradljivcem orhideja; i priču

adaptacije cvijeća, individua, pisaca i na kraju holivudskih konvencija.

Film također prikazuje tri udaljena svijeta: Charlijev svijet u Los Angelesu, Susanin svijet u New

Yorku, i Larocheov svijet na Floridi. Film se kreće između ove tri vizije i onda kreće prema

močvari, gdje se tri svijeta spajaju u klaustrofobičnu i zbunjujuću atmosferu. Tu aligator- kreacija

koja predstavlja impresivan primjer adaptacije u svijetu- ubija Larochea. Kaufman vjerovatno

ukazuje na mračniju stranu priče o prirodnoj selekciji u kojoj je adaptacija više od priče o

promjenljivoj orhideji koja “promišlja kako napredovati u svijetu”. Ne postoji garancija za vrste

koje preživljavaju, bez obzira da li su one savršeno adaptirane svojoj okolini kao orhideje i aligatori

ili individue kao što je Laroche sa svojom opasnom sposobnošću da se adaptira prema bilo čemu što

mu život ponudi. Međutim, u filmu, Charlie se pojavljuje kao jedini preživjeli, uvjeravajući

posmatrača da je priča o adaptaciji zapravo priča o prirodnim pobjednicima. Nasilje na kraju filma

je ironični uređaj unutar Charlijeve lične i umjetničke evolucije- način na koji on održava kritičku

distancu prema holivudskim konvencijama kojima se opirao dok ih je istovremeno pripajao u svoju

umjetnost. Čak i metafora ubistva je evocirana. “Moramo ga ubiti”, kaže Susan Orlean, “prije nego

on ubije moju knjigu.”

Kao što Stam navodi, “Adaptation leaves us with a Florida swamp-like profusion of metaphors

for the adaptational process: novel and adaptation as twins Donald and Charlie, or adaptations as

parasites, as hybrids, or adaptations as evidencing split personalities, or as demonstrating the

interdependence of species and genres. Even bringing out the Darwinian overtones of the word

5

'adaptation' evoking adaptation as means of evolution and survival.”8

Linda Hutcheon se fokusira na očiglednu analogiju adaptacije koja je navedena u filmu uz pomoć

Darwinove teorije evolucije, gdje je genetička adaptacija prikazana kao biološki proces uz pomoć

kojeg je nešto odgovarajuće za datu okolinu. Priče se također razvijaju uz pomoć adaptacije i nisu

nepromjenjive vremenom. Kao biološka adaptacija, kulturološka adaptacija obuhvata migraciju ka

povoljnim uvjetima: priče se adaptiraju onako kako su adaptirane.

Mnoge druge sugestivne metafore u prvi plan stavljaju proces pisanja dok tematiziranje scenarija

vodi borbu sa samim sobom. Kradljivac orhideje kojeg piše Susan Orlean, Charlie Kaufman koji

piše adaptaciju Kradljivca orhideje, Charles Darwin koji piše Porijeklo vrsta, McKeejeva Priča

koja je protiv korištenja literarnih uređaja u filmu, i iznad svega svi protagonisti koji izražavaju sve

klišee; on sve njih planira da izbjegne samo da bi ih na kraju paradoksalno sastavio.

Zadatak adaptiranja je smatran nemogućim još na početku filma, kada se Charlie Kaufman

suočava sa namučenom dilemom: brine se o svojoj odgovornosti kao adaptera prema autoru i knjizi

koju poštuje. Kao što sluti, ono što je uključeno u adaptaciju može biti proces prisvojavanja,

posjedovanja nečije druge priče i pročišćavanja iste, u smislu, kroz nečiji drugi senzibilitet, interese

i talente. Paralelno sa stvarnim Kaufmanom, koji je razvio ozbiljan slučaj piščevog blokiranja,

slomljen jedino onda kada zamišlja ideju tematiziranja scenarija kako vodi borbu sa sobom, Charlie

otkriva da je bez tradicionalnih holivudskih konvencija potpuno izgubljen. Ovaj kontradiktorni

impuls prema zavisnošću i oslobođenju je simbolično prikazan kroz blizance scenariste ili kroz

procjep ličnosti.

8 “'Adaptacija' nas ostavlja sa obiljem metafora nalik močvari za adaptacijski proces: novela i adaptacija kao blizanci Donald i Charlie, ili adaptacije kao paraziti, kao hibridi, ili adaptacije kao očigledni rascjepi ličnosti, ili kao demonstracija međuzavisnosti vrsta i žanrova. Čak i iznošenje darvinskih dodatnih značenja riječi 'adaptacija' priziva adaptaciju kao značenja evolucije i preživljavanja.” Stam, Robert. A Companion to Literature and Film. Oxford: Blackwell, 2004. str. 2

6

ZAKLJUČAK

Prilikom prevođenja literature za film, pričanja priče o orhidejama i Johnu Larocheu u drugom

semiotičkom sistemu, film je adaptiran u tradicionalnom smislu riječi “adaptirati”. Film se također

može čitati i kao prilagođavanje (likova) okolini, kao što se cvijeće prilagođava jedno drugima

preko mutacije, u pokušaju preživljavanja. Ili se može čitati kao promjena koja se dešava u odnosu

na ljude i stvari.

“Adaptacija” započinje kao anti-film, odbacivanje tradicionalnih akcija (trka autima, ljubavne

veze, smrti) koje čine većinu filmova, ali završava prilagođavajući se tim akcijama. Završetak

filma, bez obzira na samoreferirajuću ironiju, na kraju pojačava holivudske formule. Donald umire

samo da bi se apsorbirao u Charlieja koji je konačno sposoban da pripoji u pisanje obje strane svoje

ličnosti. Film je prilagođen jer nije htio umrijeti.

Film se može čitati i kao proces adaptacije, prepisivanja u novoj formi, kao stazu koja je

nelinearna, dvosmjerna, i ponekad, nelogična, što i pristaje postmodernom djelu. Na ovaj način,

“Adaptacija” je bez ikakve sumnje filmska adaptacija, adaptacija koja ne prati tradicionalne modele

Hollywooda, pa čak ni prijedloge teoretičara. Sam proces pokušaja ekraniziranja novele koju je

nemoguće ekranizirati postaje proizvod: film “Adaptacija”.

7

LITERATURA

1. Hutcheon, Linda. A Theory of adaptation. New York: Taylor Francis Group, 2006.

2. LaRocca, David. The Philosophy of Charlie Kaufman. Kentucky: University Press, 2011.

3. Sanders, Julie. Adaptation and Appropriation. London, New York: Routledge, 2006.

4. Stam, Robert. A Companion to Literature and Film. Oxford: Blackwell, 2004.

INTERNETSKE STRANICE:

1. Ebert, Roger. Great Movie: Adaptation. (18.09.2008.)

http://www.rogerebert.com/reviews/great-movie-adaptation-2002 (26.01.2015.)

2. Eliot, T.S. Tradicija i individualni talent. (02.01.2015.) http://strane.ba/t-s-eliot-tradicija-i-

individualni-talenat/ (26.01.2015.)

3. IMDb. Adaptation: Quotes. http://www.imdb.com/title/tt0268126/quotes (27.01.2015.)

4. Šta znači. Šta znači ADAPTIRATI? http://staznaci.com/adaptirati (26.01.2015.)

8