Priručnik ribe

Slatkovodne ribe

Aljoa Dupli

PRIRUNIKza inventarizaciju i praenje stanja

Zagreb, 2008.

Nakladnik: Dravni zavod za zatitu prirode Za nakladnika: Davorin Markovi Autor: Aljoa Dupli Ilustracije: Marija Dolenec Fotografije: Aljoa Dupli, Karla Fabrio, Boris Hraovec, Vladimir Hrak, Mario Mihajlik, Perica Mustafi, Anamarija Partl, Vida Posavec Vukeli, Ramona Topi Struno urednitvo: Aljoa Dupli, Vlatka Dumbovi, Duan Jeli, Luka Katui Lektor: Ivan Jindra Recenzija: Boris Hraovec, Zoran Mari, Milorad Mrakovi Grafiko oblikovanje: Ermego d.o.o. Tisak: Denona d.o.o. Naklada: 1000 kom. Fotografija na naslovnici: Koljuka (Gasterosteus aculeatus) (foto P. Mustafi)ISBN 978-953-7169-47-3

CIP zapis dosupan u raunalnom katalogu Nacionalne i sveuiline knjinice u Zagrebu pod brojem 688198.

Umnoavanje i distribucija ove publikacije ili njezinih dijelova nije doputena ni u kojem obliku bez prethodne pisane suglasnosti izdavaa

Sadraj1. Uvod ............................................... 3 Raznolikost riba ...................................... 3 Vanost riba ......................................... 5 Ugroenost slatkovodnih riba . ............................ 6 Alohtone vrste slatkovodnih riba. ......................... 9 2. Metodologija za prikupljanje podataka o ribama ............... 10 Metode........................................... 10 Determinacijske morfoloke znaajke ...................... 13 Tijelo (duine, bona pruga, krni poklopac) ................ 13 Usta............................................. 14 Peraje .............................................. 15 Slatkovodna stanita riba ................................. 18 Slatkovodna stanita riba - tekuice ....................... 18 Zonacija rijeka ...................................... 22 Zona pastrve . ....................................... 22 Zona lipljena....................................... 22 Zona mrene........................................ 23 Zona deverike ....................................... 24 Zona lista .......................................... 24 Slatkovodna stanita riba - stajae kopnene vode............. 25 Slatkovodna stanita riba - povremene vode ................. 27 3. Postupanje s ribama ................................... 29 Fotografiranje riba................................... 30 4. Formulari za biljeenje podataka .......................... 31 Terenski formular za inventarizaciju i praenje stanja riba ....... 34

1

Otrulj Aulopyge huegelii Foto: P. Mustafi

Potona mrena Barbus balcanicus Foto: A. Dupli

2

1. UvodRaznolikost ribaOd .oko .55 .000 .poznatih .ivuih .svojti .kraljenjaka .njih .28 .000 .su .ribe . i . njihova . su . najbrojnija . skupina . . Te . brojke . su . samo . pribline, . nikako . ne .i .konane . .Kako .se .jo .uvijek .godinje .opie .preko .tristo .novih .ivuih .vrsta .riba, .pretpostavlja .se .da .ih .je .ukupno .izmeu .32 .000 .i .40 . 000 . .Ribe .nastanjuju .mora .i .slatke .vode, .a .prilagodile .su .se .i .razliitim . nepovoljnim .uvjetima .ivota, .pa .neke .od .njih .mogu .udisati .zrak .i .odreeno .vrijeme .ivjeti .na .kopnu . .72 .posto .Zemljine .povrine .prekriveno .je . vodom, .a .neto .manje .od .1 .posto .te .povrine .otpada .na .slatke .vode .to . sainjava .samo .0,01 .posto .ukupnog .volumena .vode .na .Zemlji . .Ipak .oko . 40 .posto .vrsta .riba .je .slatkovodno . .Slikovito .prikazano, .to .predstavlja . jednu .riblju .vrstu .na .15 .km3 .slatke .vode .nasuprot .jednoj .ribljoj .vrsti .na . 100 .000 . km3 . morske . vode . . Iz . toga . proizlazi . da . kraljenjaci . nisu . ni . u . jednom .drugom .stanitu .evolucijom .postigli .toliku .raznolikost .kao .ribe .

Slika 1. .Dunavski .i .jadranski .slijev .sa .najvanijim .podrujima .za .ihtiofaunu: .1) .rijeka . Drava, .2) .rijeka .Sava, .3) .rijeka .Zrmanja, .4) .rijeka .Krka, .5) .Cetina, .6) .Neretva .(ue) . .

3

u .slatkim .vodama . .To .oduevljava, .iako .nije .neoekivano .jer .su .rijeni . sljevovi .i .jezera .izoliraniji .od .ijednog .morskog .ili .kopnenog .stanita, .a . ujedno .bogati .razliitim .stanitima .i .mikrostanitima . .Europska .ihtiofauna .ima .546 .autohtonih .vrsta .slatkovodnih .riba .i .33 .alohtone .vrste . . Takva, .razmjerno .mala, .raznolikost .u .Europi .posljedica .je .ledenih .doba . koja .su .se .smjenjivala .u .geolokoj .povijesti .Zemlje . U .slatkim .vodama .Hrvatske .ivi .oko .150 .vrsta .riba .od .kojih .21 .boravi .i .u .boatim .i .u .slanim .vodama . .Bogatstvo .vrstama, .posebno .endemima, .svrstava .Hrvatsku .prema .raznolikosti .ihtiofaune .na .drugo .mjesto . u .Europi . .Vei .broj .slatkovodnih .riba .zabiljeen .je .samo .u .Turskoj . .To . je . uvjetovano . geografskim . poloajem . nae . drave . na . dva . slijeva . (sl . . 1) . .Crnomorski .(dunavski) .slijev .obuhvaa .62 .% .teritorija .Hrvatske, .a . nastanjuje .ga .83 .riblje .vrste, .od .kojih .je .68 .autohtonih, .a .14 .alohtonih . . Jadranski .slijev, .na .samo .38 .% .teritorija, .nastanjuje .ak .86 .vrsta, .74 . autohtonih .i .14 .alohtonih . . Endemi .hrvatske .ihtiofaune .velikim .su .dijelom .povezani .s .osebujnim . krkim .vodotocima, .a .Dalmaciju .treba .izdvojiti .kao .posebnu .regiju . .Ona . je .meu .ihtioloki .najraznolikijim .regijama .u .Europi .i .jedno .je .od .sredita .endemizma .s .44 .endema .Sredozemlja .i .41 .endemom .jadranskoga . slijeva, .od .kojih .13 .ivi .iskljuivo .u .Hrvatskoj .(tab . .1) . .U .dunavskom .slijevu .zabiljeeno .je .devet .endema .od .kojih .su .svijetlica .(Telestes polylepis), .krbavska .gaovica .(Telestes fontinalis) .i .krbavski .pijor .(Delminichtys krbavensis) .endemi .Hrvatske .(tab . .1*) . .Iznimna .raznolikost .ihtiofaune .u . jadranskom .slijevu, .pa .i .postojanje .svijetlice .na .ogranienom .podruju . Male .i .Velike .Kapele .dunavskog .slijeva, .objanjava .se .teorijom .refugija . na .prostoru .dinarskoga .kra ..Tablica 1. .Endemi .Hrvatske .(*endem .dunavskog .slijeva .Hrvatske) .Hrvatsko ime svojte zlousta solinska .mekousna svjetlica* cetinska .ukliva zrmanjski .klen dalmatinska .gaovica krbavska .gaovica* liki .pijor jadovska .gaovica krbavski .pijor* Znanstveno ime svojte Salmothymus obtusirostris krkensis Salmothymus obtusirostris salonitana Telestes polylepis Telestes ukliva Leuciscus zrmanjae Phoxinellus dalmaticus Telestes fontinalis Telestes croaticus Delminichtys jadovensis Delminichtys krbavensis

4

Hrvatsko ime svojte jadovski .vijun cetinski .vijun ilirski .vijun vrgoraka .gobica visovaki .glavoi radoviev .glavoi

Znanstveno ime svojte Cobitis jadovae Cobitis dalmatina Cobitis illyrica Knipowitschia croatica Knipowitschia mrakovcici Knipowitschia radovici

Godine .2005 . .u .rjeici .Norin, .na .podruju .delte .Neretve, .otkrivena . je .i .opisana .nova .vrsta .ribe .za .znanost . .Radoviev .glavoi .(Knipowitschia radovici), .2007 . .godine .ilirski .vijun .(Cobitis illyrica), .a .2008 . .godine . opisana .je .jo .jedna .vrsta, .takoer .roda .Cobitis, .jadovski .vijun .(Cobitis jadovae) (sl . .2) . .Sve .su .otkrivene .na .prostoru .jadranskog .slijeva . .To .dodatno .potvruje .ihtioloku .vrijednost .dalmatinske .regije .

Slika 2. Jadovski .vijun .Cobitis jadovae .(foto .P . .Musafi)

Vanost ribaRibe .su .neizostavan .dio .svekolike .bioloke .raznolikosti .i .jedan .od .najboljih . pokazatelja . stanja . vodenih . ekosustava . . Nezamjenjiva . su . karika . u . hranidbenim . mreama . vodenog . ekosustava, . a . ujedno . poveznica . s . hranidbenim . mreama . kopnenog . ekosustava . . Ljudima . su . ribe . takoer . dragocjene . .Vaan .su .imbenik .u .ekonomiji .mnogih .zemalja .i .predmet . brojnih .meudravnih .sporazuma, .dogovora .i .sporova, .te .danas .osnovni .izvor .ivotinjskih .proteina .za .milijardu .ljudi . .Ribe .su .objekt .mnogih . znanstvenih .istraivanja .vezanih .uz .akvakulturu, .ponaanje, .ekologiju, . fiziologiju, .evoluciju .i .genetiku . .

5

Ugroenost slatkovodnih ribaRibe .su .vrlo .osjetljive .na .degradaciju .stanita, .poput .promjene .brzine . toka, . pregradnje . rijeka, . zagrijavanje . i . intenzivno . iskoritavanje . vode . . Posljednjih .stotinjak .godina .ovjek .je .svojim .intenzivnim .djelovanjem . na .vodena .stanita .uzrokovao .velike .promjene .ihtiofaune, .pa .su .danas . slatkovodne .ribe .jedna .od .najugroenijih .skupina .kraljenjaka . .est .je . vrsta .ve .nestalo .iz .hrvatskih .vodotoka .(jesetra, .sim, .pastruga, .atlantska . jesetra, .moruna .i .gataka .gaovica), .a .69 .ih .je, .prema .kriterijima .IUCN-a . (Svjetska . udruga . za . zatitu . prirode), . pred . izumiranjem . . One . su . podijeljene .u .tri .kategorije .ugroenosti: .kritino .ugroene .(izuzetno .visok . rizik .od .izumiranja), .ugroene .(vrlo .visok .rizik .od .izumiranja) .i .osjetljive . (visok .rizik .od .izumiranja) . .ak .je .91 .vrsta .riba .uvrtena .u .Crvenu .knjigu .slatkovodnih .riba .Hrvatske, .to .ini .60 .% .slatkovodne .ihtiofaune .u . Hrvatskoj . .

Slika 3. . Broj . vrsta . riba . u . rijekam . Savi, . Dravi, . Zrmanji, . Krki, . Cetini . i . Neretvi . (ue) .ukupno, .ugroenih .i .alohtonih

Najvei .negativan .utjecaj .na .riblje .zajednice .u .Hrvatskoj .imaju .unos . alohtonih .vrsta, .regulacije .vodotoka .(sl . .4), .gradnje .brana .i .hidroakumulacija .(sl . .5), .melioracije, .oneienje .i .svaka .druga .degradacija .stanita .(sl . .6) . . Potankosti .o .uzrocima .ugroenosti, .statusu .vrsta .i .potrebnim .mjerama .zatite .slatkovodne .ihtiofaune .u .Hrvatskoj .opisane .su .u .Crvenoj . knjizi .slatkovodnih .riba .Hrvatske . .

6

Slika 4. Kanaliziranje .korita .rijeke .Bednje .(foto: .V . .Hrak)

Slika 5. .Gradnja .brane .na .Dobri, .Lee .(foto .K . .Fabrio)

Slika 6. .Betonizacija .izvora .u .Polju .Jezero

7

Pikur Misgurnus fossilis Foto: P. Mustafi

8

Alohtone vrste slatkovodnih ribaAlohtona . (strana) . vrsta . riba .