K. Godłowski, J. Kozłowski, Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1983

J. Gąssowski, Kultura pradziejowa na ziemiach polskich. Zarys, Warszawa 1985.

Kozłowski J. K., Kaczanowski P., Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998.

Wykład I:

Zagadnienia wstępne

I. Historia a archeologia

Zabytki archeologiczne są szczególnymi źródłami. Są to materialne ślady ludzkiej

działalności zachowane w postaci kopalnych reliktów. Archeologia zajmuje się

• odkrywaniem,

• opisywaniem,

• klasyfikowaniem

• i interpretacją tych zabytków.

Archeologia jest więc dyscypliną historyczną, wnoszącą istotny wkład do znajomości

różnych okresów dziejów, której specyfika polega na charakterze badanych źródeł.

Szczególne znaczenie posiada archeologia dla badań nad okresami, z których nie są znane

źródła pisane, dla których źródła archeologiczne są jedynymi przekazami historycznymi. Dzieje tych czasów

są przedmiotem badań prahistorii - dyscypliny historycznej, która opierając się na źródłach archeologicznych

i na ich analizie dokonywanej przez archeologię odtwarza najbardziej istotne elementy procesu

historycznego. Należą do nich prawie wszystkie dziedziny kultury pierwotnych społeczeństw (łącznie z

elementami kultury duchowej i społecznej), gospodarcze podstawy ich rozwoju oraz pewne fakty z dziedziny

historii politycznej.

Początki znajomości pisma i własnej rachuby czasu nie były synchroniczne na różnych

terytoriach: kraje śródziemnomorskie oraz Bliski Wschód weszły w orbitę historii opartej na źródłach

pisanych znacznie wcześniej niż kraje środkowej i północnej Europy. Istnienie wzajemnych kontaktów

między tymi obszarami sprawiało, że poważną pomocą w odtworzeniu historii terenów, z których znamy

jedynie źródła archeologiczne, były fakty zarejestrowane w źródłach pisanych na innych terenach oraz

ustalona tam chronologia. Okresy te nazywamy protohistorycznymi, a dziedzinę archeologii badającą je —

archeologią protohistoryczną.

Istniały ponadto okresy, w których źródła pisane były stosunkowo skromne, a całokształt

szeregu dziedzin życia oświetlały nam prawie wyłącznie źródła archeologiczne, (np. dzieje starożytne

społeczeństw śródziemnomorskich, badane przez archeologię śródziemnomorską lub dzieje

wczesnośredniowiecznych społeczeństw zamieszkujących ziemie polskie, badane przez archeologię

wczesnośredniowieczną). Także dla późniejszych jeszcze czasów archeologia odgrywa poważną rolę w

poznaniu niektórych wybranych dziedzin życia, badanych przez tzw. archeologię historyczną.

Na obszarze Bliskiego Wschodu najdawniejsze źródła pisane sięgają jeszcze 28 stulecia

p.n.e. Najstarsze przekazy pisane dotyczące ziem polskich pojawiają się w historiografii rzymskiej schyłku

pierwszego wieku p.n.e. Odtworzenie historii starożytnej ziem polskich w okresach poprzedzających

pojawienie się pierwszych kontaktów z krajami nadśródziemnomorskimi — w których znano już pismo i

własną rachubę czasu — jest więc wyłączną domeną prahistorii. Wobec szczupłości źródeł pisanych

dotyczących naszych terenów także w czasach późniejszych, aż do połowy XIII w., tj. do końca okresu

wczesnego średniowiecza, archeologia odgrywa poważną rolę w badaniu przeszłości ziem polskich.

II. Typy źródeł archeologicznych

Materiał źródłowy, którym rozporządza archeologia dzielimy na dwa rodzaje:

1. Źródła nieruchome - obiekty takie, jak grodziska, kurhany i kopce ziemne, ślady konstrukcji

kamiennych itp., widoczne niekiedy na powierzchni ziemi; najczęściej są ukryte w ziemi i

wydobywane dopiero w czasie robót ziemnych lub systematycznych prac wykopaliskowych; są

to różnego rodzaju ślady budowli w postaci jam wykopywanych w ziemi, słupów, groby

wkopywane w ziemię, ślady działalności produkcyjnej w rodzaju pieców, pracowni, kopalń i in.

Źródła nieruchome dzielimy na:

• obiekty osadnicze – w tej grupie wyróżniamy:

- Jaskinie i nawisy skalne, formy naturalne, zasiedlane przez człowieka w różnych epokach,

niekiedy przystosowane do potrzeb mieszkalnych przez budowę osłon.

- Ślady osad złożonych z jam wykopywanych w ziemi pod budowle typu ziemiankowego lub

półziemiankowego, ewentualnie osad z budowlami naziemnymi, zachowanymi w postaci dołów po słupach,

Wspierających konstrukcje naziemne. Konstrukcje mieszkalne były też wykonywane z kamienia

(fundamenty, ściany). W osadach takich mogą też występować podobne budowle o funkcji już nie

mieszkalnej, lecz gospodarczej (jamy zasobowe, spichlerze, jamy odpadkowe).

- Siady fortyfikacji w postaci wałów ziemnych, drewnianych lub kamiennych, fos i murów.

Fortyfikacje te mogą otaczać poszczególne osady (mówimy wówczas o osadach obronnych lub grodach)

albo całe obszary.

- Drogi, ulice, mosty, groble, których ślady mogą występować w obrębie osad lub wzdłuż

pewnych szlaków komunikacyjnych.

- Siady pracowni wytwarzających narzędzia kamienne, pieców do wytopu metali, pracowni

hutniczych, ceramicznych wraz z piecami do wypału naczyń, wędzarni ryb, smołami itp.

- Siady orki na polach, zachowane najczęściej pod nasypami kurhanów lub innymi

konstrukcjami, w postaci bruzd. Niekiedy zachowane są całe systemy pól wraz z ich granicami.

- Miejsca kultowe zachowane w postaci śladów drewnianych lub kamiennych świątyń,

kręgów kamiennych, posągów lub innych przedmiotów kultu. Przedmiotem kultu w czasach

prahistorycznych mogły też być pewne naturalne utwory, jak skały lub wzniesienia o specjalnym kształcie.

Często związane są z nimi miejsca składania ofiar bóstwom.

• Grobowce

- Groby szkieletowe i ciałopalne — w zależności od zwyczajów pogrzebowych

nakazujących palenie ciała lub składanie zmarłego nie-spalonego do grobu. Groby ciałopalne dzielimy

jeszcze na groby popielnicowe (szczątki zmarłego zostały złożone do naczynia-urny), jamowe (szczątki

zmarłego wraz ze szczątkami stosu, na którym został spalony, składano bezpośrednio do jamy grobowej) i

warstwowe (w których szczątki zmarłego były rozproszone na większej przestrzeni, pokryte lub nie nasypem

grobowym).

- Groby płaskie i kurhanowe — w zależności od istnienia lub braku nasypu ziemnego,

pokrywającego miejsce pochówku.

-Groby z obstawami kamiennymi lub innymi konstrukcjami wyróżniającymi miejsce

złożenia szczątków zmarłego lub bez nich. Groby otaczane kamieniami, pokrywane konstrukcją kamienną

naziemną (np. groby dolmenowe) lub groby w skrzyniach kamiennych — nazywamy grobami

megalitycznymi.

2. Źródła ruchome –przedmioty występujące w zespołach zwartych (osadniczych lub grobowych)

bądź też oddzielnie, w formie znalezisk luźnych.

Ważną rolę w analizie źródeł ruchomych są następujące zagadnienia:

• surowiec, z którego zostały one wykonane (możemy podzielić na wykonane z kamienia, gliny,

metalu - miedzi, brązu, żelaza, złota, srebra itp. – z drewna, kości i rogu, innych surowców

pochodzenia organicznego) – badając surowiec posługujemy się metodami eksperymentalnymi,

lub też korzystamy z doświadczeń nauk technicznych badających współczesne procesy

technologiczne (np. badania metalograficzne i chemiczne).

• sposób i forma wykonania - zajmuje się tym specjalna gałąź archeologii zwana typologią -

klasyfikuje i badanie rozwoju zabytków archeologicznych.

• funkcja spełniania przez prahistorycznych użytkowników – ustalamy ją metodą eksperymentalną

lub metodą komparatywną (porównawczą), przez nawiązanie pewnych zabytków

archeologicznych do podobnych wytworów użytkowanych jeszcze dziś przez współczesne

społeczeństwa pierwotne.

Podział zabytków archeologicznych pod względem surowca stał się podstawą wydzielenia

trzech epok prahistorii, a mianowicie:

• epoki kamienia,

• brązu

• żelaza

Podział ten, aktualny do dziś, został wprowadzony jeszcze w pierwszej połowie wieku XIX

przez duńskiego badacza J. Ch. Thomsena.

Pod względem funkcji zabytki archeologiczne dzielimy na:

a) narzędzia pracy,

b) sprzęt domowy i gospodarski,

c) szczątki pożywienia,

d) naczynia gliniane, drewniane, metalowe i in.,

e) broń,

f) części stroju, ozdoby i przedmioty zbytku,

g) środki komunikacji,

h) przedmioty kultu.

Szczególną grupą znalezisk zwartych są skarby – są to nagromadzenia przedmiotów przed-

stawiających dużą wartość dla ich właściciela, powstałe w następujących okolicznościach:

a) jako miejsce ukrycia cennych przedmiotów nagromadzonych przez właściciela i

przechowywanych celem ich zabezpieczenia przed niebezpieczeństwem grabieży, wojny itp.,

b) jako miejsce ukrycia przedmiotów przewożonych przez kupców na trasach handlowych,

czyli tzw. skarby kupieckie,

c) jako dary składane w miejscach kultowych (ofiary bóstwom), czyli tzw. skarby wotywne.

III. Metody badań archeologicznych

1. Wykrywanie i eksploracja (badania) stanowisk archeologicznych

Dziś archeolog rozporządza znacznie doskonalszymi metodami poszukiwawczymi; przede

wszystkim nastąpił rozwój metod służących do wykrywania obiektów nieruchomych (zarówno osadniczych,

jak i grobowych), bez konieczności dokonywania sondażowych prac wykopaliskowych. Służy do tego:

a) Fotografia lotnicza pozwalająca na wykrycie niewidocznych z ziemi drobnych form

rzeźby powierzchni (będących np. zatartymi przez orkę śladami wałów lub kopców ziemnych); fotografia

lotnicza pozwala też na obserwację zmian barwy gleby czy zmian w kolorze i nasileniu roślinności,

będących przeważnie wynikiem istnienia na tym terenie zasypanych próchnicą jam i rowów.

b) Metoda elektrooporowa- Pomiar różnic w oporze elektrycznym, jaki stawia nienaruszona

warstwa ziemi w porównaniu z ziemią poruszoną przez człowieka i ewentualnie śladami wzniesionych przez

niego konstrukcji. Metoda ta pozwala identyfikować, bez konieczności rozkopywania terenu, ślady

zachowanych pod ziemią jam i rowów oraz konstrukcji z kamienia, cegły lub wypalonej gliny.

c) Pomiar anomalii pola magnetycznego, wywoływanych istnieniem pewnych obiektów

utworzonych z wypalonej gliny (piece, paleniska, warstwy zniszczenia osad powstałe skutkiem pożarów

itp.), bądź też śladów obróbki i wytopu żelaza.

d) Metoda fosfatowa - polega na pomiarze zawartości związków fosforu w glebie,

wzrastającej na miejscach starożytnego osadnictwa; pomaga ustalić zasięgu osad prahistorycznych.

e) Metody wykopaliskowa, która pozwala w pełni poznać charakter obiektów nieruchomych

oraz wydobyć ukryte w ziemi zabytki ruchome. Przedmiotem wykopalisk są układy obiektów nieruchomych

i przedmiotów ruchomych znajdujące się pod ziemią w sedymentacji antropogenicznych lub przyrodniczych,

które w archeologii określa się mianem warstw kulturowych. Są to przeważnie ślady jednokrotnego pobytu

grup ludzkich na danym miejscu. Wyróżniamy też stanowiska wielowarstwowe, powstałe w wyniku

wielokrotnego zasiedlenia tego samego miejsca, składające się z szeregu warstw kulturowych.

2. Datowanie zabytków archeologicznych

Pierwszym etapem datacji jest ustalenie tzw. chronologii względnej, czyli kolejności

chronologicznej poszczególnych warstw osadniczych. Jest to podstawą do datowania tych znalezisk w

ramach naszego systemu rachuby czasu, czyli ustalenia chronologii absolutnej. Wyróżniamy następujące

metody pozwalające ustalić chronologię względną:

a) Metoda stratygraficzna – możliwa do zastosowania na stanowiskach o wielu warstwach

kulturowych; opiera się na założeniu, że warstwy zalegające niżej są starsze, zaś warstwy wyżej zalegające

są młodsze.

b) Metoda kartograficzna lub zonograficzna – bada zasięg przestrzenny pewnych

przedmiotów

c) Metoda znalezisk zwartych - przyjmująca, że wytwory współwystępujące ze sobą w tego

typu zespołach (głównie grobach i skarbach) o układzie niezaburzonym są sobie współczesne

d) Metoda stratygrafii horyzontalnej – zwarte zespoły, szczególnie grabowe na

cmentarzyska, układają się często w różnowiekowych strefach, których badanie pozwala na grupowanie

zespołów chronologicznie bliskich. Kolejne następstwo tych stref jest podstawą chronologii względnej. Jest

to tzw. metoda stratygrafii horyzontalnej.

e) Metoda kolagenowa i fluorowa - polegają na ustalaniu względnego wieku kości na

podstawie stopniowo zachodzących w nich zmian chemicznych Wyróżniamy następujące metody

pozwalające ustalić chronologię absolutną:

a) Metoda historyczna (zwana te ż metodą importów) - opiera się na badaniu tzw importów z

terenów, w których pojawiła się własna rachuba czasu lub źródła pisane. Wymaga to oczywiście dobrego

opracowania chronologii przedmiotów importowanych na obszarach macierzystych, co jest jednak znacznie

ułatwione przez występowanie ich w obiektach dobrze datowanych (np. groby, których wiek określają

monety lub napisy). Metodą tą nie możemy jednak sięgnąć dalej wstecz poza 26-28 stulecie p.n.e.

b) Metody zapożyczone z nauk przyrodniczych - opierają się na cyklicznym charakterze

zmian klimatycznych, których wzajemne następstwo (okresy chłodne i ciepłe) jest określone w jednostkach

czasowych. Odtwarzając metodami geologicznymi, paleozoologicznymi lub paleobotanicznymi klimat, jaki

panował w czasie pobytu człowieka na danym terenie możemy, przez nawiązanie do cyklu zmian

klimatycznych, określić wiek odpowiednich znalezisk archeologicznych.

c) Metody opierające się na rozpadzie substancji radioaktywnych:

- metoda C14: okres połowicznego rozpadu jest stosunkowo] krótki, (ok. 5500 lat) - tzw. kalibracja

możliwa jest w przedziale czasowym: od 1840 n. e. do 4750 lat radiowęglowych p.n.e.

- Dla okresów wcześniejszych (powyżej 50000 lat) stosujemy datowanie oparte na rozpadzie i

przemianach innych izotopów, takich jak tor (230Th), i uran (234/288U), argon i potas (40Ą, 40K).

d) paleomagnetyczna metoda datowania absolutnego - polega ona na odtworzeniu krzywej

zmian pola magnetycznego, deklinacji i inklinacji (na podstawie datowanych próbek), a następnie

rzutowania na tę krzywą parametrów określonych dla poszczególnych próbek, których wiek pragniemy

oznaczyć. Dla metody tej najlepszym materiałem są nieruchome wypalone struktury gliniane (np. piece), z

których możemy pobierać zorientowane w stosunku do współczesnego pola magnetycznego ziemi próbki

gliny, zachowującej w trakcie wypalania parametry dawnego pola magnetycznego.

3. Metody rekonstrukcji stosunków kulturowych, gospodarczych l społecznych. Metoda etniczna w

archeologii

Podstawowym etapem analizy archeologicznej jest klasyfikacja zabytków ruchomych, dzięki

czemu możliwe jest wydzielenie grup przedmiotów podobnych ze względu na określony układ cech

surowcowych, technologicznych, morfologicznych lub ornamentacyjnych; grupy te nazywam typami.

Zespoły zabytków (tj. inwentarze domów, grobów, jam itp.) użytkowanych w tym samymi czasie przez

określone grupy ludzkie, charakteryzujące się podobnym zestawem typów zabytków określamy jako kultury

archeologiczne.

Kultury dzielą się z kolei na jednostki węższe, charakteryzujące siej jeszcze większym

zestawem podobnych typów wytworów.

IV. Rozwój archeologii ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich

Początki zainteresowań zamierzchłą przeszłością na ziemiach polskich sięgają jeszcze wieku

XV, kiedy Jan Długosz podał wzmiankę o odkryciu w Nochowie i Łęknie na terenie Wielkopolski. Od wieku

siedemnastego zaczęto właściwie interpretować znaleziska archeologiczne, czego dowodem są obserwacje

Jana Jonstona, urodzonego w Szamotułach, który w roku 1661 trafnie określił znaleziska naczyń, jako

wyposażenie grobów prahistorycznych.

Początki naukowego zainteresowania zabytkami archeologicznymi w Polsce:

Zorian Dołęga Chodakowski (pseudonim Adama Czarnookiego) - przedstawił pierwszy

program badań starożytności prasłowiańskich na terenie Polski i reszty Słowiańszczyzny.

J. Lelewel, który w swej rozprawie na temat nauk pomocniczych historii, opublikowanej w

1822 r., wyznaczył właściwe miejsce archeologii w całokształcie nauk historycznych

W dziewiętnastym wieku zostały położone podstawy periodyzacji czasów prehistorycznych,

której głównym kryterium jest surowiec do produkcji podstawowych narzędzi pracy. Periodyzacja ta, zwana

systemem trzech epok (kamienia, brązu i żelaza), została wprowadzona w 1826 r. przez duńskiego badacza J.

Ch. Thomsena.

Zasadnicze znaczenie miały w tym zakresie prace francuskich archeologów G. de Mortillet,

J. Boucher de Perthes i E. Larteta; udowodnili oni wielką starożytność społeczeństwa ludzkiego, -którego

początki sięgały jeszcze czasów przeddyluwialnych.

V. Periodyzacja prahistorii

1. Kryteria periodyzacji prahistorii

• surowiec do wyrobu narzędzi (trzy epoki: kamienia, brązu i żelaza), stosunki

gospodarcze (np. wprowadzenie rolnictwa i hodowli jest podstawowym kryterium podziału

epoki kamienia, pozwalającym na wyróżnienie okresu neolitu od okresu paleolitu, w którym

dominowała gospodarka zbieracko-łowiecka),

• zmiany stosunków społecznych (np. okres wędrówek ludów),

• wydarzenia polityczne (np. okres wpływów kultury prowincjonalno-rzymskiej),

• przemiany ustrojowe.

2. Epoki prahistorii ziem polskich

a) Epoka kamienia; dzielimy ją na:

• okres starszy (inaczej zwany paleolitem - na ziemiach polskich obejmuje okres od ok. 250-

180 tyś. lat do ok. 8000 lat p.n.e); jest odpowiednikiem ostatniej epoki geologicznej —

plejstocenu (epoki lodowej), trwającej od 1,87 miliona lat temu do 11500 lat temu, czyli do

początków holocenu, w którym panował klimat zbliżony do współczesnego;

• środkowy (mezolit) – jego początek nastąpił wraz ze nastaniem starszej części holocenu i

trwał do 4 tysiąclecia przed Chr.; kończy on ostatecznie rozwój społeczeństw opartych na

gospodarce zbieracko-łowieckiej. Rozpoczyna się- wówczas okres gospodarki wytwórczej

— rolnictwa i hodowli zwierząt;

• młodszy (zwany też neolitem) - na ziemiach polskich rozpoczyna się w końcu 6 tyś. p.n.e.,

trwa do przełomu wieku XX i XIX p.n.e.; pojawia się wówczas na naszych ziemiach

umiejętność wytwarzania naczyń glinianych oraz gładzenia narzędzi kamiennych; epokę tę

dzielimy na:

• neolit właściwy (ok. 5200-3700 lat p.n.e.)

• neeolit (ok. 3700-1900 lat p.n.e.) - charakteryzuje się występowaniem, obok podstawowych

ciągle wyrobów kamiennych, także wyrobów z pierwszego metalu — miedzi.

Granice chronologiczne poszczególnych okresów dotyczą przede wszystkim Polski

południowej. W Polsce północnej należy się liczyć z pewnym opóźnieniem poszczególnych cezur

chronologicznych

b) Epoka brązu (1900 lat p.n.e. – ok. 700 lat p.n.e) – następuje zróżnicowanie majątkowe związane z

bogaceniem się starszyzny plemiennej

c) Epoka żelaza; dzielimy ją na:

• wczesny okres epoki żelaza (700-400 p.n.e.), zwany też okresem halsztackim (od ośrodków

metalurgii i wydobycia soli znanych w okolicach Hallstatt w Austrii),

• okres przedrzymski (400 p.n.e. do początków n.e.,), zwany też lateńskim (od miejscowości

La Tène w Szwajcarii); z którym wiąże się , ekspansja Celtów w Europie

• okres rzymski (od początków n.e. do ok. 375 r. n.e.), zwany okresem wpływów kultury

prowincjonalno-rzymskiej, przypadający na czasy rozwoju Imperium Rzymskiego aż do

jego schyłku

• okres wędrówek ludów, zapoczątkowany najazdem Hunów (375 r. n.e.), w ujęciu różnych

autorów obejmujący czasy do końca VI lub VII wieku n.e.,

• okres wczesnośredniowieczny, począwszy od VII w., w praktyce nawet od początku VI w. aż

do połowy wieku XIII.

Periodyzacja prahistorii ziem polskich:

Chronolo

gia

O

kr

es

y

ge

ol

og

ic

zn

e

E

poki

prah

ist.

Okresy Gos

podarka

Gł.

surowce

Typ

antropologiczny

VI/VII w. H

ol

oc

en

E

pok

a

żela

za

Wczes

ne

średniowiecze

Wy

twórcza:

rolniczo -

hodowlana

c

era

mi

ka

ż

elazo

Homo

sapiens sapiens

375 po

Ch.

Wędró

wka ludów

Pocz. n.

e.

rzymsk

i

późny

Lateńs

ki środkowy

400 p.

Ch.

700 p.

Ch.

Przedr

zymski

(wczesny)

E

pok

a

brąz

u

V b

rąz

IV

III

II

19000

p.Ch.

I

3700 p.

Ch.

E

pok

a

kam

ienn

a

Eneolit m

iedź

5200 p.

Ch.

Neolit

7900 lat

radiowęglowych

p. Ch.

Mezoli

t

zbi

eracko-

łowiecka

kam

ień

12000 P

lej

st

oc

en

Paleoli

t schyłkowy

40000 Paleoli

t górny

90000

Paleoli

t środkowy

neandert

alczyk

Paleoli

t dolny

pitekantr

op

Wykład II i III:

Epoka kamienia

I. Paleolit

1. Środowisko geograficzne i chronologia paleolitu

W okresie plejstocenu (1,87 mln – 11500 lat temu) nastąpiło ochłodzenie klimatu i pokrycie

dużej części północnej półkuli lodowcami kontynentalnymi. Okresy rozprzestrzenienia lodowców i

ochłodzenia klimatu nazywamy glacjałami, zaś okresy całkowitego zaniku lodowców kontynentalnych

interglacjałami. W obrębie glacjałów można wyróżnić chłodne stadiały i nieco cieplejsze interstadiały.

Wyróżniamy cztery okresy glacjalne, przedzielone okresami interglacjalnymi:

a) zlodowacenie (glacjał) szczecińskie lub Günz (nazwy zlodowaceń alpejskich pochodzą od

rzek, po które sięgały lodowce alpejskie) - od ok. 800 tys._lat do ok. 590 tyś. lat;

b) interglacjał Günz -Mindel od ok. 590-530 tys. lat;

c) zlodowacenie południowopolskie lub krakowskie, zwane też w Alpach mindelskim - od

ok. 530 do 430 tyś. lat (sięgało do Karpat i Sudetów);

d) interglacjał Mindel-Riss (zwany też wielkim, ze względu na długi okres trwania) – od ok.

430 – 240 tys. lat;

e) zlodowacenie środkowopolskie (sięgnęło do pasma Wyżyn i głębokim jeziorem wtargnęło

w Bramę Morawską), zwane też w Alpach risskim - ok. 240-120 tys. lat;

f) interglacjał Riss-Würm zwany tej eemskim (120-90 tys. lat);

g) zlodowacenie ostatnie zwane bałtyckim (Vistulian), odpowiadające zlodowaceniu Würm

w Alpach - od ok. 90 tys. lat do schyłku plejstocenu, tj. do ok. 8 tys. lat p.n.e. W obrębie tego zlodowacenia

można wyróżnić następujące okresy:

• od 90 do 75 tys. lat — okres pierwszych słabych wahnięć chłodnych przedzielonych

okresami cieplejszymi;

• od 75 do 44 tys. lat — pierwsza transgresja lądolodu sięgająca maksymalnie południowych

wybrzeży Bałtyku (w Polsce po okolice Tczewa); okres ten jest zwany wczesnym

(pierwszym) pleniglacjałem ostatniego zlodowacenia;

• od 44 do 20 tys. lat — okres interpleniglacjalny, na terenie Polski w zasadzie dość chłodny,

arktyczny, z kilkoma epizodami cieplejszymi;

• od 20 tys. do 12 tys. lat — drugi pleniglacjał związany z maksymalną transgresją lądolodu

oraz ze szczególnie suchym i chłodnym klimatem; Maksymalna transgresja lądolodu sięga

wówczas do Wielkopolski (tzw. stadiał brandenburski = Leszna), by następnie wycofywać

się stopniowo, czego dowodem są moreny stadiału frankfurckiego (= poznańskiego) i

pomorskiego; od 12 do 8 tys. lat p.n.e. — okres późnego glacjału, charakteryzujący się

wycofaniem lodowców z ziem polskich na obszar dzisiejszego Bałtyku, a następnie

południowej Skandynawii; Niż Europejski został znów otwarty dla osadnictwa

prahistorycznego; na ziemiach polskich okres nadal chłodny z dwoma epizodami

cieplejszymi (interstadiały: Bölling w 11 tyś. i Alleröd w 10 tyś. p.n.e.).

Od ok. 8 tys. lat p.n.e. zaczyna się holocen, charakteryzujący się współczesnymi warunkami

klimatycznymi, tundra i stepotundra zostają zastąpione przez zbiorowiska leśne.

Na terenie Polski nie ma stanowisk archeologicznych wyprzedzających schyłek

przedostatniego, wielkiego interglacjału (ok. 250--230 tyś. lat temu). Są nieliczne stanowiska z okresu

przedostatniego zlodowacenia (zniszczenie ewentualnych śladów pobytu człowieka sprzed zlodowacenie

południowopolskie). W okresie przedostatniego zlodowacenia ziemie polskie były dostępne dla osadnictwa

też wyłącznie w okresie, kiedy lodowce wycofywały się dalej na północ, a więc w interstadiałach.

W górnym plejstocenie, szczególnie podczas ostatniego zlodowacenia rozwijały się

specyficzne gatunki dużych ssaków: mamut, nosorożec włochaty, a także renifer, suhak, wielkie ssaki

jaskiniowe (niedźwiedź, lew, hiena).

II. Typy antropologiczne epoki kamienia

1. Australopitecus

Z okresu schyłkowego pliocenu znamy z obszaru Afryki Południowej i Wschodniej szczątki

gatunku nazwanego australopitekiem. W ich obozowiskach datowanych na ponad 3 mln lat znaleziono

pierwsze, najprymitywniejsze narzędzia wytwarzane z otoczaków kamiennych. Cechy charakterystyczne

australopiteków:

• postawa wyprostowana,

• wzrost ok. 150 cm,

• pojemność mózgu ok. 450-600 cm3,

• przypominał szympansa,

• chód dwunożny,

• uzębienie zbliżone do człowieka współczesnego

2. Pitekantropus

Pojawił się ok. 600000 lat temu. Znaleziska kostnych szczątków tego gatunku pochodzą z

Azji Południowo-Wschodniej, Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej oraz z Europy. Cechy

charakterystyczne:

• pojemność czaszki (słabo wysklepiona, czoło płaskie, pochylone ku tyłowi, silnie

rozwinięte wały nadoczodołowe, żuchwa masywna) ok. 900-1200 cm3.

Ich rozwój trwał do ok. 120000 lat wstecz.

3. Homo sapiens neardertalensis

Nazwa pochodzi od miejsca, gdzie dokonano pierwszego odkrycia jego szczątków kostnych

w 1856 r. w jaskini Feldhofer w dolinie rzeki Meander. Jest zaliczany do gatunku Homo. Cechy

charakterystyczne:

• średni wzrost (nawet do 180 cm),

• nieco pochylony ku przodowi,

• niskie sklepienie czaszki,

• potężne jeszcze łuki nadoczodołowe,

• niski, szeroki nos i wystająca szczęka.

Stworzył kulturę datowaną na środkowy paleolit.

4. Homo sapiens sapiens

Pojawił się ok. 60000 lat temu (znaleziska szczątków człowieka współczesnego w

towarzystwie zabytków datowanych na ten okres m. in. w Palestynie i we Francji). Masowe występowanie

człowieka współczesnego następuje dopiero pomiędzy 38000 a 30000 rokiem p.n.e. (wtedy ostatecznie

zanika człowiek neandertalski). Cechy charakterystyczne:

• silne wysklepienie czaszki,

• zanik łuków nadoczodołowych,

• dolna szczęka jest zaopatrzona w charakterystyczny podbródek.

• pojemność czaszki 1100 – 1700 cm3.

W okresie paleolitu górnego stworzył kulturę, różniącą się od kultury środkowego paleolitu.

Już w tym okresie obserwujemy dość wyraźne zróżnicowanie typu fizycznego Homo sapiens sapiens.

Wyróżnia się trzy rasy człowieka górnego paleolitu:

• rasa kromaniońska (nazwana od stanowiska Cro-Magnon we Francji), z którą wiąże się

także specyficzne znaleziska morawskie, zaliczane do typu przedmosteckiego (od

stanowiska Predmosti koło Prerova na Morawach),

• rasa grimaldzka (od stanowisk w skałach Grimaldi na granicy Francji i Włoch koło

Mentony), zbliżona do rasy negroidalnej;

• rasa szanseladzka (od stanowiska Raymonden — Chancelade), pojawiająca się przy końcu

górnego paleolitu, zbliżona cechami do dzisiejszych mieszkańców północne j Eurazji i

Ameryki.

III. Początki kultury ludzkiej

a) Kultura narządzi otoczakowych

Najstarsze narzędzia kamienne odkryto łącznie ze szczątkami kostnymi australopiteków w

Afryce Środkowo-Wschodniej, w dolinie rzeki Omo na granicy Etiopii i Kenii. Wykonane były przez odbicie

kilku odłupków na obwodzie otoczaka kamiennego. Ich wiek określono metodą argonowo-potasową na

ponad 3 miliony lat. Prawie tak samo starożytne ślady tej kultury odkryto na śródziemnomorskim wybrzeżu

Francji w jaskini Vallonet koło Mentony oraz w dolinie rzeki Tet, także na południu Francji. W okresie

wczesnego plejstocenu, poprzedzającego jeszcze rozprzestrzenienie lodowców kontynentalnych, człowiek

pierwotny wytwarzający narzędzia otoczakowe docierał także do środkowej Europy. Siady kultury

otoczakowe j datowane metodą paleomagnetyczną na ponad 650000 lat znamy też z terenu Czechosłowacji

(w okolicach Brnai Pragi). Duże obozowiska z narzędziami otoczakowymi, datowane na ok. 420000 lat temu

odkryto na Węgrzech

Australopiteki posługiwali się niewątpliwie także narzędziami drewnianymi i zdobywali

pożywienie drogą zbierania płodów roślinnych oraz polowań na zwierzęta (antylopy i inne większe

zwierzęta w Afryce). Do polowań używano także miotanych kamieni, tzw. bolas, które specjalnie obrabiano

nadając im kształt wielościanów Do rozbijania czaszek zwierzęcych używano prawdopodobnie kości.

Odkrycia na Węgrzech wskazują, że twórcy młodszej kultury otoczakowej w Europie znali już ogień..

b) Kultury pięściakowe - szelska (abwilska) i aszelska

Nazwy pochodzi od stanowisk archeologicznych w Chelles i Abbeville w północnej Francji

oraz od miejscowości St. Acheul nad Sommą w północnej Francji.

Narzędzia otoczakowe były staranniej obrabiane po obu stronach, a kształt bardziej

wydłużony, kończasty. W ten sposób powstały nowe narzędzia - zwane pięściakami.

Kultury pięściakowe rozwinęły się na terenie dużej części Starego Świata (poza Azją

Wschodnią) w okresie pomiędzy 800000 a 120000 lat. Ich twórcami byli przede wszystkim przedstawiciele

pitekantropów. Równocześnie z wprowadzeniem pięściaków zaczęto produkowanie narzędzi z odłupków.

Służyły one przede wszystkim do przeróbki skór i drzewa, podczas gdy pięściaki były narzędziami

uniwersalnymi, znajdującymi zastosowanie m. in. do zbierania i wykopywania z ziemi pędów i korzeni

roślin.

W zależności od zasobów danych terenów rozwijała się albo gospodarka o przewadze

zbieractwa, albo łowiectwa. Na terenach nadmorskich obfitujących w małże rozwijają się kultury

uprawiające zbieractwo, których inwentarz charakteryzuje duża ilość pięściaków. Natomiast na terenach,

gdzie przeważa łowiectwo rozwija się zespół z przewagą narzędzi odłupkowyćh.

Stanowiska kultury aszelskiej z licznymi narzędziami pięściakowymi występują przede

wszystkim w Europie Zachodniej (głównie Francja, Hiszpania i Włochy) oraz w Europie Wschodniej

(wybrzeża Morza Czarnego). Natomiast teren Europy Środkowej jest raczej domeną kultur produkujących

narzędzia z odłupków, które spotykamy licznie na terenie Niemiec (szczególnie z okresu przedostatniego

glacjału) oraz Czechosłowacji. Na terenie Niemiec znaleziono najbliższe naszemu terenowi szczątki kostne

pitekantropa (Mauer koło Heidelbergu).

IV. Paleolit dolny i środkowy na ziemiach polskich

1. Najstarsze ślady działalności człowieka w dolnym i środkowym paleolicie

Najstarsze znaleziska archeologiczne na ziemiach polskich pochodzą ze schyłku

przedostatniego interglacjału oraz z okresu przedostatniego zlodowacenia. W epizodach cieplejszych

podczas tego zlodowacenia dotarły na nasze ziemie grupy ludności dolnopaleolitycznej, pokrewnej ludności

wytwarzającej narzędzia odłupkowe, znane z terenu Niemiec. Ślady obozowisk tych grup ludzkich, niestety

poważnie zniszczonych przez nasunięcia przedostatniego zlodowacenia, odkryto w Raciborzu-Studziennej,

Bieńkowicach i kilku innych miejscowościach na terenie .Górnego Śląska. Ludność ta stosowała bardzo

prymitywną technikę produkcji odłupków krzemiennych, które przerabiano na narzędzia skrobiące i tnące.

Znaleziono ślady ognisk, świadczące o umiejętności niecenia ognia. Pojedyncze pięściaki kultury aszelskiej

znane są też z terenu Śląska.

Pod koniec przedostatniego zlodowacenia pojawiają się pierwsi mieszkańcy w jaskiniach

Jury Krakowsko-Wieluńskiej. Ślady takich obozowisk odkryto w najniższych warstwach Jaskini

Nietoperzowej w Jerzmanowicach, woj. Małopolskie (w okolicach Olkusza) oraz w Piekarach pod

Krakowem. Ludność ta znała wyżej rozwiniętą technikę łupania krzemienia, polegającą na umiejętności

przygotowywania rdzenia, celem uzyskania odłupków o określonym, najbardziej pożądanych kształtów.

Technikę tę nazywamy lewaluaską (od stanowiska Levallois na przedmieściach Paryża).

W okresie ostatniego interglacjału (Riss-Würm) pojawiają się na naszym terenie grupy

ludności środkowopaleolitycznej. Ślady pobytu odkryto w jaskini Dziadowa Skała koło Skarżyc, niedaleko

Częstochowy, w Jaskini Okiennik koło Piaseczna, także niedaleko Częstochowy i w Jaskini Nietoperzowej).

Jaskinie te były użytkowane jako okresowe schroniska łowieckie. Istniała ciągłość procesu zasiedlenia

naszych ziem w ostatnim interglacjale.

Bardziej trwałe obozowisko z tego okresu odkryto na stanowisku w Krakowie przy ul.

Królowej Jadwigi (Kraków-Zwierzyniec). Występował tam piec gliniany typu kopułkowego, służący do

wędzenia mięsa. Na tym stanowisku występowała rozwinięta technika lewaluaskiej.

2. Kultura prądnicka

Rozwinęła się w początkach ostatniego zlodowacenia, w okresie od 90000 do 70000 lat

p.n.e. (od końca ostatniego interglacjału, aż do pierwszego głównego ochłodzenia podczas ostatniego

zlodowacenia). Nazwa pochodzi od rzeki Prądnik, nad którą skupiona jest większość stanowisk tej kultury.

Kultura ta należy do wielkiej grupy środko-wopaleolitycznych kultur mustierskich (od miejsc. Le Moustier,

dep. Dordogne, Francja). Charakteryzuje się formami narzędzi zbliżonymi do pięściaków, które są związane

z tradycją kultury aszelskiej. Przewodnią formą kultury prądnickiej jest obustronnie obrobiony nóż z ostrym

wierzchołkiem, który służył do cięcia skór i innych materiałów. Występują też liczne zgrzebła oraz pięściaki.

Kultura prądnicka jest reprezentowana zarówno na stanowiskach otwartych (np. na Wawelu w Krakowie),

jak i w jaskiniach (jaskinia Okiennik, Jaskinia Ciemna w Ojcowie, schronisko Wylotne w Sąspowie.

3. Kultura szarencka

Nazwa pochodzi od departamentu Charente we Francji. Znana jest z Jaskini Raj koło Kielc.

Pokrewna jest środkowodunajskiej grupie tej jednostki . Jej najbardziej charakterystycznymi narzędziami są

zgrzebła, często ze specjalnymi, wysokimi retuszami. Wyrazem kontaktów z obszarami naddunajskimi w

tym okresie jest pojawienie się wyrobów z krzemienia pochodzącego z okolic Zawichostu w stanowiskach

środkowopaleolitycznych na Węgrzech (koło Miskolca).

4. Kultury schyłku pierwszego pleniglacjału

Ślady osadnictwa tego okresu (ok. 42 tys. lat p.n.e.) odkryto na stanowisku Kraków-

Zwierzyniec Kultura ta charakteryzuje się występowaniem liściowatych grotów oszczepów, której

początków można upatrywać w basenie środkowego Dunaju i na północnych Bałkanach. Analogiczne

wyroby datowane na ok. 41 tys. lat p.n.e. odkryto na Morawach (Brno-Bohunice).

V. Kultury górnego paleolitu Polski

Przejście od paleolitu środkowego do górnego możemy śledzić jedynie poza terenami Polski,

szczególnie w Europie Zachodniej oraz w krajach śródziemnomorskich i na Bliskim Wschodzie. Kultura

górnego paleolitu jest związana z człowiekiem współczesnym — Homo sapiens sapiens. Był on twórcą

trzech kultur pojawiających się w okresie pomiędzy 36000-29000 lat p.n.e. na naszych ziemiach.

1. Kultura oryniacka

Nazwa pochodzi od stanowiska Aurignac, (dep. Lot-et-Garonne, Francja). Jej pierwsze ślady

(40 tysiąclecie p.n.e.), odkryto na Bliskinr Wschodzie (Jabrud koło Palmyry w Syrii), oraz na Bałkanach

(jaskinia Bacho Kiro w Bułgarii). Kultura ta rozwinęła się na Morawach i stąd rozpowszechniła się w całej

prawie Europie. Cechy charakterystyczne:

• kościanne groty oszczepów

• specyficzne narzędzia kamienne, wykonywane z wiórów, takich jak drapacze wysokiej formy,

noże wiórowe,

• ludność zamieszkiwała zarówno w jaskiniach (np. Jaskinia Mamutowa w Wierzchowiu, woj.

Małopolskie, jak i na stanowiskach .otwartych (Kraków-Zwierzyniec, Kraków-Sowiniec).

Ciekawą odmianę kultury oryniackiej odkryto w Górze Puławskiej (niedaleko Radomia, pod

Kozienicami), gdzie występowały obozowiska z kilkoma szałasami i ogniskami. Znaleziono przy nich liczne

drobne wiórki, obubocznie retuszowane, które służyły jako zbiorniki ostrzy składanych z drewnianej oprawy

i kamiennych zbrojników, ewentualnie jako groty strzał.

2. Kultura jerzmanowicka

Nazwa pochodzi od stanowisk, w Jaskini Nietoperzowej-w Jerzmanowicach, woj.

małopolskie, niedaleko Olkusza. Kultura ta pochodzi najprawdopodobniej z terenu zachodniej części Niżu

Europejskiego, skąd się przemieszczała stopniowo na wschód. Cechy charakterystyczne:

• kamienne groty oszczepów o formie liściowatej, wykonywane przede wszystkim z

wiórów kamiennych.

Kultura jerzmanowicka jest nam znana przede wszystkim ze stanowisk jaskiniowych, które

miały charakter schronisk łowieckich. Najstarsza warstwa kultury jerzmanowickiej w Jaskini Nietoperzowej

jest datowana metodą radiowęgla na ok. 36000 lat p.n.e. Na terenie Polski przetrwała prawdopodobnie do

początku ostatniego okresu zimnego (tj. do ok. 20000 lat p.n.e.), po czym jej ludność wyemigrowała na teren

Niżu Rosyjskiego, gdzie spotykamy ją w okolicach Kostienek nad Donem.

3. Kultura szelecka

Nazwa pochodzi od stanowiska w jaskini Szeleta koło Miszkolca na Węgrzech. Cechy

charakterystyczne:

• groty oszczepów w kształcie liścia laurowego

• narzędzia przypominające obiekty kultury mustierskiej (np. zgrzebła, narzędzia

zębate) oraz oryniackiej, co wskazuje na kontakty grup ludności tych dwu kultur.

Kultura szelecka na naszych ziemiach rozwija się pomiędzy 35 i 30 tysiącleciem na terenie

Górnego Śląska (np. Dzierżysław) i w Małopolsce (np. Kraków-Zwierzyniec).

4. Kultura szatelperońska

Nazwa pochodzi od miejscowości Chatelperron, dep. Allier, weFrancji.

Charakteryzuje się:

• ostrzami wiórowymi z łukowatą zatępioną krawędzią, tzw. tylcem.

Tradycje ostrzy rylcowych spotykamy w Europie w okresie od okresu pomiędzy 26-:21 —

tysiącleciami p. n. e. Wiążą się one z kulturami graweckimi (od stanowiska La Gravette, we Francja),

których wschodnia prowincja obejmuje tereny Austrii, Czech, Słowacji i Rosji. Charakteryzują się:

bardzo wyspecjalizowanym inwentarzem narzędzi kościanych i kamiennych,

• rozwiniętą plastyką figuralną,

• umiejętnością wypalania masy ceramicznej

• gładzenia narzędzi kamiennych

Na naszych ziemiach znamy przedstawicieli tych kultur, przybyłych z terenu Czechosłowacji

przez przełęcze karpackie (np. obozowiska w Krakowie, przy ul. Spadzistej, z ciekawymi budowlami

szałasowymi konstruowanymi przy użyciu kości mamutów z braku drzewa na obszarze plejstoceńskiej

stepotundry), lub z terenu dorzecza Dniestru (np. w Krakowie-Przegorzałach oraz w Jaskini Mamutowej).

5. Kultura magdaleńska

Ostatni okres chłodny spowodował ograniczenie osadnictwa paleolitycznego na naszych

ziemiach pomiędzy 19 i 13 tysiącleciem p.n.e. Dopiero w 13 tysiącleciu p.n.e. pojawiają się grupy ludności

przybyłej z Europy Zachodniej, należące do kultury magdaleńskiej (od stanowiska La Madeleine, we

Francja). Najstarsza w Polsce faza .tej kultury, sięgająca być może jeszcze 13 tysiąclecia p.n.e., występuje w

Jaskini Maszyckiej w Maszycach, woj. Małopolskie (okolice Olkusza). Stwierdzono tam bogaty inwentarz

wyrobów kościanych, głównie kościanych grotów oszczepów. Ludność tej kultury zdobiła swe narzędzia

motywami geometrycznymi: są to jedne z najstarszych na ziemiach polskich zabytków sztuki.

6. Kultura hamburska

Równolegle do kultury magdaleńskiej występują na obszarze zachodniej Polski ślady kultury

hamburskiej, datowanej od 13 tysiąclecia p.n.e., docierającej przez obszar Niżu Europejskiego. Stanowiska

tej kultury odkryte w Linach i Olbrachcicach są najbardziej wschodnimi stanowiskami tej kultury w Europie.

Kultura hamburska reprezentuje najwcześniejsze grupy ludzkie docierające na obszar Niżu i wykształcające

specyficzny typ adaptacji do warunków panujących u schyłku plejstocenu na Niżu Europejskim.

VI. Kultury schyłkowego paleolitu Polski

1. Warunki natutalne

W 12 tysiącleciu p.n.e. rozpoczyna się ostateczne cofanie się lądolodu z Niżu Europejskiego

związana z jego wytapianiem. Bałtyk zostaje uwolniony od lodów staje się znów morzem, połączonym z

Morzem Północnym. Na obszarze Niżu łowcy reniferów, szczególnie w chłodniejszych okresach zwanych

dryasowymi. Nasilenie ruchów migracyjnych następowałow cieplejszej oscylacji Alleröd w ciągu 10

tysiąclecia p.n.e.

2. Egzemplifikacja kultur z 10 tysiąclecia przed Chr.

a) Kultury ostrzy tylcowych

Związane genetycznie z młodszymi kulturami magdaleńskimi, dostosowane do leśnego

środowiska.

Na naszym obszarze pojawiły się należące do tej grupy tzw. kultury Federmesser (nazwa

pochodzi od niemieckiego terminu oznaczającego rodzaj noża z łukowato zatępionym tylcem),

reprezentowane przez tzw. grupę tarnowską (od stanowiska Tarnowa w Wielkopolsce). Ludność tych kultur

jest powiązana z zachodnią częścią Niżu. Część tych ugrupowań przeniknęła też z południa przez Karpaty (o

czym świadczą stanowiska w Pieninach oraz wyroby z surowców kamiennych importowanych z południa).

b) Kultury ostrzy trzoneczkowatych

Typowe dla środowiska tundrowego.

Do grupy tych kultur należy kultura lyngbijska(od stanowiska Nørre Lyngby w Danii).

Ludność tej kultury przybyła na ziemie polskie w interstadiale Alleröd z północno-zachodniej części Niżu.

3. Egzemplifikacja kultur z 9 tysiąclecia przed Chr.

W najmłodszym okresie chłodnym (9 tys. p.n.e.) na ziemiach polskich pojawiły się dwie

grupy łowców reniferów:

a) Ludność kultury ahrensburskiej.

Nazwa pochodzi od stanowiska Ahrensburg koło Hamburga). Zasiedlili oni zachodnie

obszary.

b) Ludność kultury świderskiej.

Nazwa pochodzi od stanowiska Świdry Wielkie koło Warszawy. Zasiedlili oni wschodnie

obszary.

W kulturach tych występują ostrza trzoneczkowate, będące przede wszystkim grotami strzał.

Nastąpiło upowszechnienie łuku i udoskonalenie techniki łowieckiej, zwiększenie efektywności łowów, a

także specjalizacja w łowach na mniejsze zwierzęta. Oprócz grotów strzał w stanowiskach mazowszańskich

występują rylce, drapacze i inne narzędzia.

Ludność schyłkowopaleolityczna zamieszkuje przede wszystkim na piaszczystych, niskich

terasach rzek lub w sąsiedztwie innych zbiorników wodnych. Ludność ta rozpoczęła systematyczną

eksploatację surowców mineralnych - krzemienie z Gór Świętokrzyskich, krzemienie jurajskie z okolic

Krakowa oraz barwniki mineralne (hematyt) z okolic Skarżyska-Kamiennej. Surowce te były eksportowane

daleko poza granice ziem polskich.

VII. Gospodarka, stosunki społeczne i kultura duchowa w paleolicie na ziemiach polskich

1. Gospodarka

Podstawą gospodarczą było i zbieractwo (miało przewagę w najwcześniejszych okresach) i

łowiectwo (zdobywało przewagę w póxniejszych okresach). Następuje stopniowe doskonalenie broni

myśliwskiej:

• bolasa (istniały już w kulturach otoczkowych),

• oszczep – pojawił się w środkowym paleolicie,

• łuk,

• miotacze oszczepów – pojawiły się w górnym paleolicie.

Polowano na wielkie ssaki. Istniała specjalizacja poszczególnych grup ludności w

polowaniach na określone gatunki zwierząt:

• W paleolicie środkowym i na początku górnego występują grupy ludności wyspecjalizowane w

polowaniach na niedźwiedzie jaskiniowe. Na ziemiach polskich polowano na nie w początkach

górnego paleolitu (stanowiska na Dolnym Śląsku w okolicach Złotoryi, w jaskiniach na górze

Połom)

• Później grupy ludności wyspecjalizowane w polowaniach na mamuty, konie, bizony, renifery. Na

ziemiach polskich z późnego paleolitu pochodzą stanowiska z Góry Bronisławy w Krakowie,

gdzie znaleziono szczątki mamutów.

2. Osadnictwo

W paleolicie górnym na stepowych obszarach Europy Środkowej występowały duże stada

mamutów. Zakładano tu wielosezonowe osady na jednym miejscu. Powstają wówczas budowle mieszkalne

konstruowane z drzewa lub kości oraz skór zwierzęcych (dwa szałasy paleolityczne odkryte w Krakowie na

Górze Bronisławy – wykorzystano części szkieletów ponad 40 mamutów). Osadnictwo wiązało się z

warunkami klimatycznymi:

• W okresach stadialnych (arktycznych) na ziemiach polskich miało charakter peryferyczny

(krótkotrwałe wyprawy z obszarów zakarpackich).

• W okresach interstadialnych (cieplejszych) południowa część Polski była obszarem

przejściowym pomiędzy sferą kulturową charakterystyczną dla wysoczyzn i dla Niżu

Europejskiego.

W paleolicie nie ma ciągłości zaludnienia, takiej jaka występowała np. w basenie

naddunajskim czy w basenie środkowego Dniestru.

Na terenach Polski - w okolicach Krakowa, na terenie Wyżyny Krakowsko-Wieluńskie, w

Górach Świętokrzyskich, na Śląsku Górnym – występowały złoża surowców krzemiennych (nie było ich w

Czechosłowacji, na Węgrzech i w Austrii). Surowce polskie eksportowano. Od wczesnej fazy górnego

paleolitu na ziemiach polskich istniały wyspecjalizowane pracownie krzemieniarskie.

3. Organizacja społeczna

a) W paleolicie górnym i środkowym

Stanowiska zamieszkiwały w nich grupy złożone z 15-20 osobników. Społeczności te

związane były więzami rodowymi. Więzi rodowe oparte były na linii matki (matrylinearność) - duża rola

kobiety (znaleziska figurek przedstawiających postacie kobiece - na terenie Czech, Słowacji i Rosji).

b) Paleolit schyłkowy

Podstawową jednostką jest pojedyncza rodzina złożona z 4-6 osób. Świadczą o tym znacznie

mniejsze niż w górnym paleolicie rozmiary osad i poszczególnych szałasów mieszkalnych. Coraz większą

rolę odgrywa mężczyzna, zanikają występujące dawniej dowody roli kobiety.

4. Wierzenia

Początki pojawiają się w paleolicie środkowym - rozwija się malowanie ciała (znaleziska

barwików mineralnych i rozcieraczy do barwików w stanowiskach mustierskich — m. in. w Jaskini Raj pod

Kielcami) oraz zwyczaj chowania zmarłych (pochówki neandertalczyków stwierdzono na terenie Francji,

Rosji i na Bliskim Wschodzie).

W paleolicie górnym rozwija się skomplikowany system wierzeń i magii związanych z

płodnością i powstawaniem życia w przyrodzie. Przejawiał się on w przedstawieniach organów seksualnych

na ścianach jaskiń Europy Zachodniej oraz powiązanych z .nimi wyobrażeń zwierzęcych (zasadnicza treść

sztuki skalnej zachodnioeuropejskiej). Pojawiają się też elementy magii myśliwskiej mającej na celu

zapewnienie rozmnażania zwierzyny łownej oraz powodzenia w łowach (przedmioty ruchome, plastyka

figuralna). Na ziemiach polskich pierwsze zabytki sztuki pojawiają się w stanowiskach późnej fazy górnego

paleolitu, np. w Jaskini Mamutowej, gdzie pojedyncze ozdoby kościane (płytki i wisiorki) wystąpiły razem z

zabytkami kultury „wschodniograweckiej”. Najbogatsze zabytki sztuki górnopaleolitycznej odkryto w

Jaskini Maszyckiej, m. im. przedmioty bogato zdobione ornamentyką geometryczną, bądź stylizowanymi

przedstawieniami organów seksualnych.

VIII. Mezolit na ziemiach polskich

1. Zmiany klimatyczne

Na przełomie 9 i 8 tysiąclecia p.n.e. na ziemiach polskich następuje utrwalenie warunków

klimatycznych zbliżonych do współczesnych. Zaczyna się okres holocenu (jego najstarszy odcinek zwany

preborealnym).

2. Migracje ludności

Ludności schyłkowopaleolityczna (ludność późnej kultury świderskiej) przemieszcza się na

północ w poszukiwaniu stad reniferów. Epigoni kultury świderskiej zapoczątkują kulturę kundajską na

terenie Estonii.

Na ziemie polskie w 8 tysiącleciu p.n.e. przybywa nowa ludność z terenu północno-

zachodniej części Niżu Europejskiego. Przedmiotem polowań ludności mezolitycznej są zwierzęta żyjące we

wczesnoholoceńskich lasach:jelenie, sarny, dziki. Wzrasta rola rybołówstwa. Ludność mezolityczna

zamieszkuje piaszczyste wydmy i niskie terasy rzek.

3. Narzędzia

• Wyroby kościanne i rogowe: harpuny (zaopatrywane w kamienne zbrojniki małych wymiarów),

ostrza .oszczepów, ościenie do polowań na ryby, haczyki do wędek itp.

• Wyroby drewniane: łodzie-dłubanki oraz wiosła.

• Wyroby krzemienne (ulegają zmniejszeniu, czyli mikirolityzacji): zbrojniki umieszczane jako

wkładki w oprawach kościanych (kształty geometryczne),

• Inne narzędzia kamienne (występują rzadziej) — drapacze i skrobacze; nielicznie na ziemiach

polskich występują prototypy siekier— ciosaki kamienne, służące do ścinania i obróbki drewna.

4. Kultury mezozoiczne na ziemiach polskich

a) Kultura komornicka

Nazwa pochodzi od miejscowości Komornica, koło Nowego Dworu. Jej przedstawiciele

przybyli na teren Polski prawdopodobnie z zachodu (powiązani z tzw. kulturą Duvensee na Wybrzeżach

Morza Północnego i w zachodniej części basenu Morza Bałtyckiego). Charakterystyka:

• Cechy schyłkowopaleolityczne - noże i ostrza tylcowe wykonywane na wiórach krzemiennych,

zbliżone też do podobnych narzędzi j znanych z późnej kultury magdaleńskiej.

• Stanowisk na wydmach i piaszczystych terasach rzek.

Kultura komornicka przetrwała na naszym terenie do 6 tysiąclecia p.n.e. Dalsze jej losy nie

są jeszcze znane.

b) Kultura janisławicka

Nazwa pochodzi od Janisławic koło Skierniewic, gdzie znaleziono grób ze szkieletem,

bogato wyposażony w narzędzia krzemienne (trójkątne zbrojniki i ostrza strzał), surowiec krzemienny oraz

narzędzia rogowe i kościane, a także w ozdoby z kła dzika Pojawiła się na przełomie 7 i 6 tysiąclecia p.n.e.

Ludność ta przybyła z północnego wschodu, prawdopodobnie z terenu Litwy. Należała do typu

laponoidalnego. Kultura janisławicka rozwinęła się na terenie środkowo-wschodniej Polski. Przetrwała aż do

schyłku mezolitu. Być może epigoni tej ludności żyli jeszcze współcześnie z ludnością neolityczną.

c) Kultura chojnicko - pieńkowska

Istniała na terenie Polski północno-zachodniej. Uwidaczniała wpływ mezolitycznych

społeczeństw charakterystycznych dla zachodniej części basenu Morza Bałtyckiego, wyspecjalizowanych w

łowiectwie ryb i innych zwierząt morskich (m. in. fok) – wyraźne związki z kulturą maglemoską (od

stanowiska Maglemose na wyspie Zeelendii),

d) Kultura kundajska

Była kontynuacją schyłkowopaleolitycznej kultury świderskiej. Jej przedstawiciele przybyli

z terenu Niżu Rosyjskiego. Ludność ta chowała swoich zmarłych w grobach, posypując ich ochrą

(czerwonym barwikiem), co miało znaczenie kultowe, było symbolem życia.

e) Kultura Narwa

Jej relikty zachowały się w północno-wschodniej Polsce. Były to przedmioty ceramiczne

datowane na okres pierwszej połowy 4 tysiąclecia p.n.e., występujące w obozowiskami łowców i zbieraczy.

Jest to ceramika typowa dla strefy leśnej północno-wschodniej Europy. Centrum tej kultury znajdowało się

na terenie Litwy. Genezy tej ceramiki można się dopatrywać w prądzie kulturowym wychodzącym z granicy

strefy lasu i lasostepu wschodniej Europy, gdzie występuje tzw. kultura dnieprodoniecka, sięgająca

początkami 4, a może i 5 tysiąclecia p.n.e. Wpływ tej kultury przejawia się w powstaniu jeszcze innego typu

ceramiki, związanej z grupami zbieracko-łowieckiml wschodniej części Polski, mianowicie tzw. ceramiki

typu sokołóweckiego (od miejsc. Sokołówek, koło Ostrołęki). Oba typy ceramiki nie wiążą się z głównym

prądem kulturowym, który ze strefy bałkańsko-dunajskiej przynosi na nasze ziemie znajomość wytwarzania

naczyń glinianych i gospodarki rolniczo-hodowlanej.

Wykład IV:

Neolit

I. Początki neolitu i pojawienie się rolnictwa i hodowli na ziemiach polskich

1. Neolit preceramiczny

Głównym kryterium wyróżnienia epoki neolitu jest typ gospodarki wytwórczej, obejmującej

uprawę roślin i hodowlę zwierząt. Na terenie Bliskiego Wschodu, Anatolu i Bałkanów wprowadzenie

nowych dziedzin gospodarki wyprzedziło pojawienie się ceramiki i kamiennych narzędzi gładzonych. Na

tych terenach neolit właściwy był poprzedzony okresem tzw. neolitu preceramicznego, który rozpoczął się na

Bliskim Wschodzie jeszcze w 11 tysiącleciu p.n.e., w Anatolii — w 8 tysiącleciu, na Bałkanach natomiast w

7 tysiącleciu p.n.e. Z południa nowe typy gospodarki ulegają rozprzestrzenieniu do basenu środkowego

Dunaju, skąd — już równocześnie z początkami ceramiki — docierają w 5 tysiącleciu na nasze ziemie wraz

z ludnością tzw. kultury ceramiki wstęgowej rytej

2. Główne ośrodki początkowego neolitu

a) Północno-wschodnia Afryka (pogranicze Egiptu i Sudanu)

Kilkanaście tysięcy lat temu rozpoczęto intensywne zbieractwo ziaren dziko rosnących traw,

a następnie ich celowe wysiewanie i uprawę głównie jęczmienia. Na tym obszarze wcześnie rozpoczęto też

udomowienie bydła. Ośrodek ten nie odegrał jednak roli w pojawieniu się gospodarki wytwórczej w

Europie.

b) Bliski Wschód

Na wyżynnych obszarach Iraku i Syrii, dokonano jeszcze w 11 tysiącleciu p.n.e.

udomowiono owcę i kozę i zaczęto uprawiać pszenicę. Osiągnięcia te zostały przeniesione do Europy przez

Anatolię i Bałkany.

3. Rośliny uprawne

W południowej Europie: pszenica, jeszcze dwie odmiany jęczmienia, proso oraz owies,

który był wówczas tylko chwastem. Nad środkowym. Dunajem oraz na ziemiach polskich stwierdzono także

żyto już we wczesnym neolicie, niewątpliwie selektywnie wysiewane (być może żyto stało się rośliną

uprawną w okresie ekspansji rolników naddunajskich na północ i na zachód). We wczesnym neolicie zaczęto

uprawę grochu, soczewicy i lnu. W początkach uprawy roślin. przeważała uprawa typu ogrodowego,

Głównym narzędziem – motyka, później pojawia się radło zaprzężone w woły (potwierdzają to dopiero

eneolityczne przedstawienia figuralne).

4. Zwierzęta hodowlane

Na Bliskim Wschodzie w 10-9 .tysiącleciach p.n.e. pojawiają kości udomowionej kozy,

owcy, a prawdopodobnie też świni i psa.

Na terenie środkowej Europy we wczesnym neolicie – krowy oraz (w mniejszym zakresie)

kozy, owcy i świnie. Na północy (strefa leśna) na drugie miejsce wysuwają się kości świni, a także zmniejsza

się udział kości owcy i kozy (upodobnienie struktury hodowlanej do miejscowych .populacji leśnych).

5. Najważniejsze ośrodki wczesnoneolityczne w Europie

• Basen środkowego Dunaju (tereny Węgier, Słowacji i Moraw) – stąd wywodzą się pierwsi

rolnicy i hodowcy przynoszący na ziemie polskie znajomość ceramiki (zasiedlili tereny lessowe

małopolski i Górnego Śląska).

• Na terenie Europy Północnej - na podłożu mezolitycznych kultur północnej części Niemiec i

Danii powstał krąg w 4 tysiącleciu p. n. e. północny kultur neolitycznych.

• Na ziemiach polskich w młodszej części neolitu powstały najwcześniejsze zespoły kręgu

północnego w postaci tzw. kultury pucharów lejkowatych.

• Tereny Europy Północno-Wschodniej – w późniejszych okresach neolitu i w epoce brązu, pod

wpływem Południa, nastąpi przyswojenie zdobyczy gospodarki neolitycznej. Na ziemiach

polskich społeczeństwa tych kultur zaliczamy do kręgu północno-wschodniego

reprezentowanego przez kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej.

• Na terenie Europy Zachodniej wytworzył się też odrębny krąg kultur neolitycznych, pozostający

częściowo pod wpływem kultur bałkańsko-dunajskich. Krąg zachodnioeuropejski nie odegrał

większej roli w neolicie ziem polskich. Jego wpływy pojawiają się dopiero w eneolicie (kultura

Michelsberg, kultura pucharów dzwonowatych).

• Nad Dnieprem i Bohem stosunkowo wcześnie powstał krąg starych neolitycznych cywilizacji

nadczarnomorskich – oddziałujący na nasze ziemie we wczesnym neolicie (kultura bugo-

dniestrowska) oraz w eneolicie (kultura trypolska).

II. Cykl kultur naddunajskich -*

W okresie neolitu i eneolitu szczególnie południowa część Polski była obszarem migracji

(przez Bramę Morawską oraz przełęcze Karpat i Sudetów) ludności związanej z kulturami, rozwijającymi się

w basenie środkowego i częściowo dolnego Dunaju.

1. Kultura ceramiki wstęgowej rytej

Nazwa pochodzi od kulistej formy naczyń glinianych zdobionych ornamentem rytym w

postaci wstęg spiralnych i innych wątków geometrycznych. Kultura ta rozwinęła się przede wszystkim na

terenie Moraw i zachodniej Słowacji. W połowie 5 tysiąclecia p.n.e. przedstawiciele tej kultury pojawili się

na urodzajnych glebach lessowych południowej Polski. Charakterystyka:

• Osady: zakładane na brzegach dolin rzecznych; składały się z domów o ścianach

konstruowanych ze słupów drewnianych, na planie prostokątnym lub lekko trapezowatym (ich

długość do 30 m, szerokość ok. 4-6); domy te odkryto w Olszanicy i Nowej Hucie pod

Krakowem oraz w Kormanicach pod Przemyślem.

• Rolnictwo - uprawa zbóż (pszenicy, jęczmienia oraz żyta.

• Hodowla: bydło, trzoda chlewna, owce i kozy (na stanowiskach tej kultury kości zwierząt

dzikich stanowią zaledwie 4-14% wszystkich szczątków kostnych - Myślistwo odgrywało więc

znikomą rolę)

W drugiej połowie 5 tysiąclecia kultura ceramiki wstęgowej rytej dotarła na obszar Niżu

Polskiego (w dolinach Wisły, Warty i Odry).

2. Krąg kultur lendzielskich

Nazwa pochodzi od stanowiska w miejscowości Lengyel koło Koposvaru na Węgrzech). Na

ziemiach polskich pojawiła się w pierwszej polewie 4 tysiąclecia p.n.e. Wyróżniamy kilka odmian

należących do tego kręgu:

a) W Polsce zachodniej (dorzecze Odry) występuje bezpośrednia kontynuacja kultury ceramiki

wstęgowej w postaci tzw.ceramiki kutej (nazwanej od charakterystycznego ornamentu wykonywanego

zębatym narzędziem lub radełkiem). Jej centrum znajdowało się na terenie Czech, stąd też liczne kontakty z

tym obszarem.

b) Na obszarze Małopolski i częściowo w całym dorzeczu Wisły występuje ceramika malowana

czerwoną i czarną farbą. W tych samych zespołach zaliczanych do tzw. grupy samborzeckiej występują też

charakterystyczne naczynia gruszkowate lub dwustożkowe, zdobione ornamentem kłutym Istniały związki z

kulturami kręgu lendzielskiego w dorzeczu Cisy, skąd importowano obsydian (szkło wulkaniczne) surowiec

przydatny do wyrobu narzędzi.

c) Grupa Malicka – powstała pod wpływem ośrodka nadcisańskiego; nazwa pochodzi od stanowiska

w Malicach, koło Sandomierza. Występują:

• ceramika z biało malowanym ornamentem,

• naczyń na nóżkach,

• naczyń wanienkowate, miski i amfory nawiązuje do zdobionej guzkami ceramiki nadcisańskiej.

d) Przedstawiciele niemalowanej ceramiki lendzielskiej

W drugiej połowie 4 tysiąclecia p.n.e. w kulturach kręgu lendzielskiego zanika ornamentyka

malowana. Występuje wówczas tzw. niemalowana ceramika lendzielska, trwająca prawdopodobnie do

pierwszej połowy 3 tysiąclecia p.n.e., a więc do okresu eneolitu. Na ziemiach polskich występuje:

• na Śląsku Górnym - grupa ocieka (od stanowiska w Raciborzu-Ocicach),

• grupa modlnicka (od stanowiska w Modlnicy koło Krakowa),

• grupa brzeskokujawska (od osady w Brześciu Kujawskim).

Grupy te charakteryzują się:

• Naczynia na pustej nóżce, amorki i misy, zdobionych jedynie plastycznymi guzkami.

• Osady są bardzo rozległe, duże domy naziemne zbudowane na planie trapezowatym oraz

ziemianki o planie owalnym.

• Gospodarka hodowlana oraz uprawa roślin.

• Terenami eksploatowanymi przez gospodarkę tego okresu są już nie tylko dna dolin rzecznych,

ale także niektóre brzeżne partie wysoczyzn.

• Zmarłych chowano na. cmentarzyskach położonych w bliskim sąsiedztwie osad. Groby

szkieletowe; zmarłych składano w pozycji skurczonej i wyposażano w ceramikę oraz narzędzia

kamienne.

• pierwsze wyroby miedziane w postaci ozdób (głównie zawieszek i tarczek), wykonywanych z

miedzi importowanej, prawdopodobnie z terenu Siedmiogrodu.

e) Grupy kultury polgarskiej

Nazwa pochodzi od cmentarzyska w miejscowości Tiszapolgar na Węgrzech. Na ziemie

polskie ludność tego kręgu przybywa w pierwszej połowie 3 tysiąclecia p.n.e. Pod wpływem tego ośrodka

rozwija się w Polsce następujące grupy:

• lubelsko-wołyńskiej (charakteryzuje się ceramiką biało malowaną)

• grupa jordanowska (od stanowiska w Jordanowie koło Dzierżoniowa),

• grupa wyciąsko-złotnicka (od stanowisk w Wyciążu i Złotnikachkoło Proszowic).

Cechy charakterystyczne tych grup:

• Oddziaływania nadcisańskie - w postaci naczyń amforowatych ze zwężającą się ku górze

szyjką oraz dwoma uszkami przy otworze (niektóre z tych naczyń o szczególnie wysokiej szyi są

zwane „miecznikami”).

• Osady złożone z budowli ziemiankowych.

• Cmentarzyska-zakładano w bliskości osad. Składały się z kilkunastu grobów kryjących

pochówki szkieletowe, bogato wyposażone w ceramikę, broń i ozdoby

• Wymiana towarowa: z terenami zakarpackimi (występowanie wyrobów miedzianych sztyletów,

toporów i ozdób) oraz z dorzeczem Dniestru (skąd przywożono surowiec krzemienny doskonałej

jakości. Z okolic Krakowa eksportowano już wówczas sól.

f) Kultura ceramiki promienistej (zwana też badeńską)

Powstała w II połowie 3 tysiąclecia p.n.e. w z basenie Dunaju, na terenie Moraw, Słowacji

zachodniej i Węgier północnych. Jednym z jej ośrodków był obszar Górnego Śląska, a może też i Małopolski

(zasięg ograniczony - lessy górnośląskie oraz okolice Krakowa).

Charakterystyka:

• ceramika z ornamentem w postaci pionowych lub ukośnych żłobkowań na powierzchni naczyń.

• Osady liczące po kilkaset obiektów ziemiankowych.

• Bardzo mało odkryto dotychczas grobów tej kultury.

• Gospodarka podobna jak w okresach poprzednich, rolniczo-hodowlana, przy czym następują

wyraźne przesunięcia w kierunku zwiększenia roli hodowli, szczególnie trzody chlewnej.

III. Kultura pucharów lejkowatych

W drugiej połowie 4 tysiąclecia-p.n.e. na ziemiach polskich pojawiły się elementy

kulturowe nie mające jednak związku z naddunajskim Południem. Była to kultura pucharów lejkowatych.

Nazwana pochodzi od charakterystycznej formy naczynia, z brzuściem baniastym i szeroko rozchy-lonym

kołnierzem. Kultura ta powstała na terenie północnej części Niemiec i Danii, na podłożu miejscowych,

półosiadłych kultur mezolitycznych, których ludność zajmowała się zbieraniem małż. Niektórzy

przypuszczają jednak, że jej kolebką były Kujawy (powstała na podłożu kultur wstęgowych). Pierwsza fala

ludności kultur pucharów lejkowatych rozpowszechniła się szeroko po Europie Środkowej, sięgając Niemiec

południowych, Czech i Moraw. Faza ta nazywa się u nas fazą sarnowską (od stanowiska w miejscowości

Sarnowo koło Włocławka). Następnie doszło do zróżnicowania tej kultury na szereg grup terytorialnych.

Teren Polski wyróżniamy grupę wschodnią (tereny Niżu) oraz grupę południową (Małopolska i Śląsk).

1. Grupa wschodnia

Rozwijała się do połowy 3 tysiąclecia p.n.e. Charakterystyka:

• Przewaga gospodarki hodowlanej, przy dość znacznej roli łowiectwa i rybołówstwa (30%-50%

kości zwierząt dzikich w osadach tej grupy). Osadnictwo: na glebach lekkich, w bliskości

dolin rzecznych. Budowle naziemne o lekkiej konstrukcji słupowej, bądź ziemianki.

• Pochówki: grobowe konstrukcji kamiennej, tzw. megality w .postaci dolmenów lub grobów

korytarzowych. Tzw. grobowce kujawskie (na Kujawach i ziemi pyrzyckiej) pokryte wielkimi

trójkątnymi lub trapezowatymi nasypami ziemi, od 60-430 m długości. Wewnątrz w obstawie

kamiennej, wzmocnionej niekiedy konstrukcją drewnianą, znajdował się zbiorowy pochówek

szkieletowy.

2. Grupa południowa

Charakterystyka:

Gospodarka - dynamizm rozwojowy – większą rolę odgrywa uprawa roślin, głównie zbóż;

pojawia się po raz pierwszy sprzężajna uprawa roli, tj. miejsce kopaczki zajmuje radło ciągnione przez

zwierzęta (figurki gliniane przedstawiające woły w zaprzęgu Zasiewy na większych areałach. Większą niż na

północy Polski rolę odgrywa hodowla zwierząt, głównie bydła rogatego.

Osadnictwo - duże osady (np. Ćmielów koło Opatowa, Gródek Nadbużny koło

Hrubieszowa) zakładane na wzniesieniach (terenem eksploatacji gospodarczej tego okresu stają się nie tylko

doliny rzeczne, ale również duże partie wysoczyzn).

Kopalnie krzemienia w regionie Gór Świętokrzyskich (Krzemionki Opatowskie), oraz. nad

środkową Wisłą (Sieciechów koło Zawichosta). Krzemień przerabiano na siekiery oraz wióry służące do

dalszej produkcji narzędzi.

Elementów obrządku megalitycznego, w postaci kamiennych obstaw grobów, bądź nawet

grobów pod nasypami, podobnych do grobowców kujawskich.

IV. Kultura amfor kulistych

Jej reprezentanci pojawili się na terenie Niżu oraz na Śląsku i w części małopolski w

połowie 3 tysiąclecia p.n.e. Kultura ta powstała w dorzeczu środkowej i dolnej Łaby. Nazwa pochodzi ód

typowej formy naczynia o brzuścu kulistym i krótkiej cylindrycznej szyjce

Cechy charakterystyczne:

• Pochówki: cmentarzyska, złożone z kilku do kilkunastu grobów, często w postaci kamiennej

skrzyni; groby wkopywane niekiedy w nasypach dawniejszych grobowców lub pokrywane

nasypem kurhanowym.

• Gospodarka: głównie hodowla. (duża ilość kości zwierząt). Struktura hodowlana - kozy i owce

odgrywają bardzo małą rolę, podstawową rolę odgrywała hodowla bydła rogatego i trzody.

Dużą rolę odgrywało zbieractwo i łowiectwo

• Osadnictwo: na terenach pokrytych wówczas lasem, zakładano osady i obozowiska.

• Istniał zwyczaj pochówku zwierząt (najstarszy w Europie rytualny pochówek konia pochodzi z

Potyr koło Płońska).

• występują już pewne elementy gospodarki pasterskiej, koczowniczej. Wiąże się z tym także

wprowadzenie po raz pierwszy hodowli konia leśnego

V. Kultury północno-wschodnie

Występowały na terenie Europy Północno-Wschodniej Utworzone zostały przez

autochtoniczne plemiona rozwinięte na miejscowym podłożu mezolitycznym, które w dalszym ciągu

uprawiają gospodarkę zbieracko-łowiecką i rybołówstwo. W Polsce występowały na terenie Mazur – były to

autochtoniczne grupy ludności związane z kręgiem kultury tzw. ceramiki dołkowo-grzebykowejk (od

charakterystycznej formy ornamentu naczyń, wykonywanych za pomocą dołków palcowych lub odcisku

grzebienia).

Na terenie północno-wschodnie j Polski wpływy kultury Narwa z terenu Litwy i Łotwy.

W okresie 3 tysiąclecia p.n.e. na obszar Niżu Polskiego przybywają myśliwi-koczownicy z

zachodniej Białorusi i Ukrainy oraz z obszaru wschodnio-bałtyckiego. Ślady tych kultur to przeważnie

obozowiska krótkotrwałe na terenach piaszczystych, bez śladów stałych budowli mieszkalnych. Ludność ta

posługiwała się naczyniami bardzo prymitywnymi z dnem szpiczastym oraz narzędziami kamiennymi

(grociki strzał i ciosła -rodzaj narzędzi służących specjalnie do obróbki drewna).

VI. Krąg kultur z ceramiką sznurową

W połowie 3 tysiąclecia p.n.e. na ziemie polskie napływa ludność wytwarzająca ceramikę

zdobioną odciskiem sznura. Na przełomie 3 i 2 tysiąclecia p.n.e., ludność ta opanowała dużą część Europy,

zajmując cały obszar Niżu Europejskiego od Renu aż po Ukrainę, oraz od Morza Bałtyckiego aż po masywy

górskie środkowej Europy włącznie. Jej geneza jest złożona i nie wyjaśniona (Europa Środkowa? stepy

nadczarnomorskie?). Wyróżnić można dwie fazy w rozwoju tej migracji:

• Najpierw na dużej części maksymalnego zasięgu pojawili się tzw. przedstawiciele kultury

toporów bojowych. Byli to przedstawiciele tzw. paneuropejskiego horyzontu ceramiki

sznurowej. Cechą charakterystyczną było posługiwanie się specyficznymi toporami kamiennymi

kształtu łódkowatego Na terenie Polski zespoły wczesnej kultury ceramiki sznurowej występują

prawie na całym Niżu, na Śląsku oraz w Małopolsce.

• Drugi etap – to różnicowanie się tej kultury prowadzące nawet do powstania odrębnych kultur z

ceramiką sznurową. Proces ten dokonywał się na podłożu innych kultur lokalnych, które w

momencie pojawienia się ceramiki sznurowej występowały w różnych częściach Polski, jak np.

kultury amfor kulistych. Nosiciele „toporów bojowych reprezentowali zapewne niewielką

ilościowo grupę najeźdźców. Rozpływali się oni w środowisku lokalnym. Na terenie Polski

możemy wyróżnić: tereny zachodnie, gdzie w dorzeczu Odry (szczególnie środkowej i dolnej)

powstanie grupa nadodrzańska, oraz tereny Polski południowej, gdzie formuje się grupa

krakowsko-sandomierska, lubaczowska i in.; na wybrzeżu wschodniobałtyckim (głównie w

rejonie Zalewu Wiślanego i Kurońskiego) tzw. kultura rzucewska (nazwana od miejscowości

Rzucewo, koło Pucka), która przyjmuje wiele oddziaływań kultury ceramiki dołkowo-

grzebykowej. Ludność tej kultury zamieszkiwała na wybrzeżu morskim i zajmowała się głównie

rozwiniętym rybołówstwem oraz połowem foki grenlandzkiej. Hodowla i uprawa roli odgrywały

mniejszą rolę.

Kulturą lokalną, powstałą także na podłożu wczesnego horyzontu ceramiki sznurowej, była

tzw. kultura złocka (nazwana od miejsc. Złotakoło Sandomierza), w której genezie ważną rolę odgrywała

także kultura amfor kulistych. Występuje na terenach lessowych, w związku z czym rolnictwo odgrywało

dość poważną rolę w je j, gospodarce.

Charakterystyka kultury ceramiki sznurowej:

• Poza południowymi obszarami jej zasięgu brak rozległych osad (przeważnie stosunkowo

krótkotrwałe obozowiska, złożone głównie z naziemnych szałasów, rzadziej ziemianek.

• Pochówek: poza kulturą złocką nie znamy wielkich cmentarzysk tej kultury (takich jak np. na

terenie Czech). Duże znaczenie do kultu zmarłych - zróżnicowany typ obrządku grzebalnego, w

którym reprezentowane są groby płaskie i groby pod kurhanami, groby w obstawach

kamiennych, groby katakumbowe (zwane też niszowymi, występujące w grupie krakowskiej i

kulturze złockiej), groby, w których chowano zmarłych w obrębie drewnianych konstrukcji w

rodzaju domów lub palisad i in.

• Gospodarka: przewaga nomadycznego pasterstwa (brak lub skromne ślady osad, duża ilość broni

kamiennej, znajomość konia, formy kurhanów). Na południowym i zachodnim zasięgu istniała

gospodarka rolna (występowanie osad zakładanych na wysoczyznach, ślady orki w postaci

zachowanych bruzd pod kurhanami ceramiki sznurowej, występowanie doskonałych sierpów

krzemiennych).

W pierwszej połowie 2 tysiąclecia p.n.e., następuje ujednolicenie pewnych terytoriów, na

których rozwijają się nowe formy zachowujące tradycje „sznurowe”. Przykładem jest występująca wokół

Karpat tzw. grupa (lub kultura) Chłopice-Vesele (nazwana od stanowisk w Chłopicach, koło Jarosławia i

Vesele k. Nitry na Słowacji). Charakterystyczne cechy: rozwój gospodarki pasterskiej, zanik osad,

występowanie głównie materiałów grobowych oraz liczne kontakty z Południem (import wyrobów

miedzianych głównie szczególnie ozdób i sztyletów).

VII. Kultura pucharów dzwonowatych

Powstała w 3 tysiącleciu p.n.e. na wschodnim wybrzeżu Półwyspu Pirenejskiego, na podłożu

kultury almeryjskiej. Nazwa pochodzi od charakterystycznej formy naczynia w kształcie odwróconego

dzwonu W ciągu kilku stuleci, kultura ta dokonuje ekspansji, najprawdopodobniej etnicznej, na bardzo

rozległym obszarze obejmującym prawie całą zachodnią i dużą część środkowej Europy. W 19-18 stuleciu

p.n.e. dociera także do ziem polskich (Górny Śląsk i Małopolska).

Ekspansja związana była z typem gospodarki pasterskiej i koczownictwem (brak stałych

osad, znajomość konia, duża ilość uzbrojenia, którego podstawową częścią był łuk). Na naszym terenie

kultura pucharów dzwonowatych jest znana przede wszystkim z cmentarzysk złożonych z kilku grobów

szkieletowych płaskich, w których zmarłych wyposażano w ceramikę i broń.

Przedstawiciele tej kultury zostali zasymilowani przez miejscowe podłoże etniczne.

VIII. Gospodarka i stosunki społeczne w neolicie

1. Przeżytki gospodarki zbieracko - łowieckiej

2. Model gospodarki rolniczo - hodowlanej

Występował we wczesnym neolicie w społeczeństwach rolniczych z pewnym udziałem

hodowli. Rozwijał się w dwóch etapach:

Intensywna - kopieniacza uprawę roli, na małych terenach uprawnych w dolinach rzecznych.

Wprowadzono już wówczas gospodarkę wypaleniskową

Gospodarka sprzężajna związana ze znajomością radła ciągniętego przez woły. Terenem

uprawy stają się pola położone na wysoczyźnie, uzyskane także przez wypalanie lasów.

3. Pasterstwo koczownicze

Powstaje pod koniec eneolitu. Następuje udomowienie konia. Rozwijają się nowe formy

organizacji społecznej.

4. Górnictwo

W neolicie powstają zagłębia górnicze: krzemieniarskie na terenie Gór Świętokrzyskich i

Jury Krakowsko- Wieluńskie j, które zaopatrują w surówce krzemienne do wyrobu podstawowych narzędzi

pracy nie tylko ziemie polskie, ale również Słowację, Morawy i inne tereny.

Eksploatacja krzemienia następowała także w dorzeczu Dniestru, na zachodniej Białorusi i

na wyspie Rugii. Na obszar Polski docierał z tych obszarów także surowiec do wykonywania narzędzi.

5. Miedź.

W eneolicie podstawową role zaczynają odgrywać ośrodki wytwarzające miedź na terenie

Siedmiogrodu, południowej części Niemiec i Czech oraz na Kaukazie. Z tych ośrodków importowano do

Polski wyroby miedziane.. Na naszych ziemiach brak jest śladów miejscowego wydobycia rud miedzi, a

jedynie ślady przeróbki miedzi bazującej na surowcu importowanym.

6. Handel

Oparty był na wymianie towarowej. Nie jest wykluczone, że podstawowym ekwiwalentem u

schyłku neolitu staje się bydło. Ludność zamieszkująca ziemie polskie utrzymywała stosunki handlowe

nawet z odległymi obszarami - ze Wschodnią częścią basenu Morza Śródziemnego (paciorki wykonywane z

muszel Spondylus oraz z marmurów).

7. Organizacja społeczna

We wczesnym okresie podstawową jednostką, zamieszkującą we wspólnej osadzie złożonej

z kilku domów, był ród liczący od 20 do 130 osób. Składał się on z kilku „wielkich rodzin”,

zamieszkujących wspólnie w jednej chacie, dzielących się jednak na kilka rodzin podstawowych. Ród

zamieszkiwał wieś i prowadził gospodarkę na terenie o pow. około kilkudziesięciu km2.

Ewolucja rodu przebiegała w kierunku wspólnoty, w której większą rolę odgrywały więzi

terytorialne. Podstawową jednostką staje się rodzina patriarchalna, na której czele stali patriarchowie. Domy

stają się mniejsze. Znikają wielkie chaty, w których zamieszkiwały ,,wielkie rodziny”. W miarę rozwoju

demograficznego powstawały osady filialne lub obozowiska sezonowe. pozostające ze sobą w relacji.

8. Wierzenia

Wierzenia w życie pozagrobowe poświadczone są licznymi darami grobowymi spotykanymi

prawie we wszystkich kulturach neolitycznych. Przeważał obrządek grzebalny szkieletowy. Często

krępowano zwłoki (wiara w możliwość powrotu zmarłych po śmierci) Istniał w neolicie zwyczaj

masakrowania zwłok.

Pod koniec eneolitu sporadycznie pojawia się zwyczaj palenia zwłok (wpływ krajów

bałkańskich i Anatolii).

U naddunajskich społeczeństw rolniczo-hodowlanych rozpowszechniony był kultem Bogini

– Matki, patronki płodności i urodzajów (figurki gliniane lub kościane przedstawiające kobietę z

wyeksponowanymi elementami seksualnymi)

W kulturach północno-zachodniej i półndcno-wschodniej Europy rozpowszechniony był kult

sił przyrody (ofiary składane na wybrzeżach jezior, przez wrzucanie do wody lub do bagna różnego rodzaju

ozdób, naczyń czy nawet składanie ofiar z ludzi - „skarby wotywne” znaleziono w różnych miejscach na

Niżu, np. w Wielkopolsce i na Mazurach; były one związane albo z kulturą pucharów lejkowatych, albo z

kulturami ceramiki dołkowo-grzebykowej.

Istniał też kult zwierząt hodowanych (np. w kulturze amfor kulistych lub w kulturach z

ceramiką sznurową -.przejawem tego kultu były groby zwierząt lub wspólne groby zwierząt i ludzi).

IX. Stosunki etniczne w neolicie. Problem Indoeuropejczyków

1. Problemy metodologiczne

Badania lingwistyczne umożliwiają rekonstrukcję wzajemnych powiązania w przeszłości

poszczególnych grup językowych i w sposób retrospektywny odtworzyć proces rozwoju i zróżnicowania się

języków. Metoda ta w większości przypadków nie pozwala jednak ustalić ram chronologicznych, w których

dokonywały się opisywane wydarzenia.

Archeologia pozwala osadzić poszczególne kultury archeologiczne w ramach

chronologicznych , ale w nielicznych tylko wypadkach potrafi określić ich stosunek do grup etnicznych.

Trudno też prześledzić ciągłość rozwoju kolejnych kultur od czasów najdawniejszych do pojawienia się

źródeł pisanych.

2. Kultury przedindoeuropejskie

Języki przedindoeuropejskie zachowały się dziś jedynie szczątkowo, np. w postaci języków

ugrofińskich w Europie Wschodniej i języka baskijskiego na zachodzie Europy. Wiele kultur

archeologicznych w neolicie należy przypisywać przedindoeuropejskim zespołom językowym. W przypadku

kultury ceramiki dołkowo-grzebykowej (obserwujemy na terenach Europy Północno – Wschodniej ciągłość

rozwoju kultury aż do pierwszego tysiąclecia n.e., kiedy znamy tam już, na podstawie źródeł historycznych)

możemy powiązać ją z przedstawicielami ludów ugrofińskich. Dla innych zespołów kulturowych istnieje

poważna trudność określenia przynależności etnicznej, ponieważ nie możemy tak łatwo prześledzić ich

powiązań z późniejszymi kulturami.

3. Język Praindoeuropejski

W okresie wspólnoty ludów indoirańskich i indoeuropejskich powstał zasób słów

niezbędnych dla oznaczenia zwierząt hodowlanych (bydło, owce, konie) oraz na oznaczenie elementów

środowiska geograficznego stepowego ze słabo zróżnicowaną rzeźbą terenu. Praindoeuropejczycy byli więc

prawdopodobnie pasterzami-koczownikami, żyjących na równinnych terenach stepowych, najczęściej

utożsamianych ze stepami nadczarnomorskimi.

4. Język praeuropejski

Posiada zasób słów związanych z rolnictwem oraz słownictwo na oznaczenie obszarów

leśnych dobrze nawodnionych. Został wyodrębniony po odłączeniu się języków indoirańskich oraz

hetyckiego i armeńskiego. Przodkowie ludów europejskich mogli więc zamieszkiwać tereny leśnej strefy

Niżu Europejskiego (niewątpliwie na zachód od Dniepru, ponieważ dalej ku wschodowi strefę tę

zamieszkiwali Praugrofinowie).

Wyodrębnienie się ludów indoirańskich oraz Hetytów1 w świetle źródeł pisanych nastąpiło

przed połową 3 tysiąclecia p.n.e. Wspólnota ludów praeuropejskich przypadać też będzie w tym świetle nie

później niż w drugiej połowie 3 tysiąclecia. Przodków Greków (w postaci mówiących i piszących w tym

samym języku przedstawicieli kultury kreteńskiej) pojawili się na przełom 3 i 2 tysiąclecia p.n.e.

5. Kultury archeologiczne indoeuropejczyków

Dawniej przyjmowano, że odpowiednikiem zespołu praindoeuropejskiego była ludność

kultury ceramiki sznurowej. Pogląd ten wynikał z umieszczenia praojczyzny tej kultury na stepach

nadczarnomorskich. Dziś hipoteza ta całkowicie upada, ponieważ ludy stepowe, należące do tak zwanej

kuItury grobów jamowo-katakumbowych, żyjące na przełomie 4 i 3 tysiąclecia na stepach

nadczarnomorskich, nie były przodkami ludów kultur ceramiki sznurowej, charakterystycznych dla Europy

Środkowej. W połowie 3 tysiąclecia p.n.e. nastąpiła ekspansja ludów kultury ceramiki sznurowej do Europy

Środkowej. Nie jest wykluczone, że proces ten pozostawał w jakimś związku z indoeuropeizacją Europy,

Obecnie łączy z zespołem praindoeuropejskim niektóre kultury wczesnego neolitu (np. kultury „wstęgowe”).

Ludność kultury ceramiki wstęgowej była związana z kulturami epoki brązu, które mają już

niewątpliwie charakter indoeuropejski. Ze względów chronologicznych (rozprzestrzenienie tej kultury

przypada na przełom- 3 i 2 tysiąclecia p.n.e.) możemy kulturę ceramiki sznurowej uważać za odpowiednik

jednej z różnicujących się już grup językowych praeuropejskich.

Dalszy rozwój zróżnicowania języków indoeuropejskich na terenie Europy przypada na 2

tysiąclecie p.n.e., - wyodrębniają się języki południowe, zachodnie i północnoeuropejskie, a następnie

1 O czasie przybycia Hetytów na Półwysep Anatolijski brak jednoznacznych danych. Trudno też ustalić, skąd oni przybyli, chociaż relikty językowe wskazują, że przeszli przez Kaukaz. Druga hipoteza wskazuje na Hellespont jako obszar, przez który przybyli na Półwysep Anatolijski. Używali języka należącego do rodziny języków indoeuropejskich. Nazywa się go językiem nesyckim - od anatolijskiego miasta Nesa. Obszary, które objęli w swe posiadanie Hetyci zamieszkałe były przez ludność autochtoniczną, do której należało kilka grup etnicznych, posługujących się różnymi językami. Ludy wschodniej Anatolii przed przybyciem Hetytów posługiwały się językiem chatyckim. Na początku III tys. powstały tu prawdopodobnie najstarsze ośrodki miejskie. Język chatycki w ciągu II tys. stopniowo zanikał. Ludność południowo - zachodniej Anatolii posługiwała się językiem luwijskim należącym do rodziny indoeuropejskiej. Ludność ta posługiwała się luwijskim pismem obrazkowym. Hetyci początkowo przejęli tę formę pisma. W północnej Anatolii używany był język palajski, spokrewniony z językiem luwijskim i językiem, którym posługiwali się Hetyci. Świadczy to o pokrewieństwie etnicznym autochtonów i Hetytów. Autochtoni górowali nad przybyszami umiejętnościami gospodarczymi, poziomem rozwoju organizacji społecznej i kulturą. Przodownictwo polityczne Hetytów stało się bezsporne dopiero w pocz. XVII w.

Relikty cywilizacji hetyckiej odkryto na terenie królewskiej rezydencji w Hattusa (dziś Bogazköy), 150 km na wschód od Ankary. Znaleziono tam mury miejskie opatrzone basztami i 5 bramami, archiwa z tekstami pisanymi pismem klinowym. Hetyckie pismo klinowe, zapożyczone z Mezopotamii odczytał Czech B. Hrozny w 1917 r. (początek hetytologii). Trudność sprawia natomiast odczytanie obrazkowego pisma luwijskiego, tzw. hetyckiego pisma hieroglificznego (ustalono, że imiona władców w odróżnieniu od pisma egipskiego i akadyjskiego - pisane były wyłącznie ideograficznie). Na terenie Bogazköy odnaleziono archiwum z tekstami staroasyryjskimi, co pozwala wysunąć hipotezę, że Kanesz (jeden z najważniejszych ośrodków handlowych Anatolii położony nad rzeką Kizył Irmak) na pocz. II tys. był asyryjską kolonią, a władza królów z Assur rozciągała się aż po Anatolię.

germańskie i bałtosłowiańskie.

Wykład V: Wczesna epoka brązu

I. Periodyzacja epoki brązu

1. Periodyzacja epoki brązu na Bliskim Wschodzie, Anatolii i w Grecji

• Na Bliskim Wschodzie (Iran, Syria, Palestyną) miedź zaczęto używać na przełom 5 i 4

tysiąclecia p.n.e (była zanieczyszczona naturalnymi domieszkami - bizmutem, antymonem,

srebrem, niklem lub żelazem – co dawało jej twardość). Później pojawił się właściwy brąz,

tj. stop miedzi i cyny. Na obszarze tym i w Anatolii wcześnie zaczęto używać stopu miedzi i

arsenu, także łatwego w odlewaniu i dość twardego.

• Na Kaukazie i w basenie Morza Egejskiego w 3 tysiącleciu p.n.e. powstały ośrodki

metalurgiczne (miedź, złoto, później brąz). Na przełomie 3 i 2 tysiąclecia p.n.e.

oddziaływały one na Europę Środkową i Wschodnią.

• Kultura: minojska (kreteńska), cykladzka i helladzka – powstały w 3 tysiącleciu p.n.e. (w

Europie środkowej był wówczas eneolit). Można dokonać podziału epoki brązu w tym

rejonie na następujące etapy:

o Wczesna epoka brązu: 3000 – 2000 p. n. e.

o Okres środkowy: 2000 (1900) do 1600 (1400) lat p.n.e. (zakończył się kryzysem

spowodowanym trzęsieniami ziemi ok. roku 1580 p.n.e.

o Okres późny: II poł. 2 tysiąclecia p.n.e. - w XIII/ /XII w. p.n.e. (upadek ośrodków

miejskich związany z ekspansją tzw. ludów morskich i znacznymi migracjami w

basenie Morza Śródziemnego).

o okres kultury submykeńskiej w XI w.

o początek tzw. okresu protogeometrycznego (1100-900 p.n.e.), - początek klasycznej

cywilizacji greckiej.

2. Periodyzacja epoki brązu na ziemiach polskich

• początek epoki brązu ok. roku 1800 p.n.e. (wyroby miedziane występują z naturalnymi

domieszkami cyny);

• upowszechnienie właściwego brązu - ok. 1500 roku p.n.e.;

• koniec epoki brązu i pojawienie się żelaza - początek VII wieku p.n.e.

II. Wpływ głównych ośrodków na rozwój epoki brązu w Europie środkowej

1. Anatolia i Bałkany

• Przybycie do Anatolii Perotohetytów i indoeuropejskich najeźdźców w XXIV w. p. n. e.

(zniszczenie II warstwy w osadzie Troja-Hissarlik, pochodzącej z wczesnej epoki brązu)

spowodowało odcięcie drogi, którą napływała miedź anatolijska do Europy i w konsekwencji

doprowadziło do wzmożonej produkcji miedzi Europy Środkowej – rozwój ośrodka przemysłu

metalurgicznego na terenie Transylwanii. V~"~~~~;—

• Ruchy etniczne na pograniczu Anatolii i Bałkanów, w okresie środkowohelladzkim (pomiędzy

rokiem 1900 i 1700 p.n.e.) spowodowały migrację z terenu Anatolii na Bałkany i dalej jeszcze na

północ (VI osada Troi-Hissarliku) i powstanie nowej anatolijsko-bałkańskiej wspólnoty

kulturowej, silnie oddziałującej na całą środkową Europę (wpływy kulturowe związane z

handlem oraz migracje etniczne, powodujące zwiększenie udziału składnika

śródziemnomorskiego w strukturze antropologicznej populacji żyjących w basenie środkowego

Dunaju).

2. Kaukaz

W 3 tysiącleciu p.n.e. rozwijała się kultura w tym rejonie kultura kuro-arakska (od rzeki

Kura i Araks) obejmująca kraje zakaukaskie i pograniczne części Iranu i Anatolii. Charakteryzowała się:

• wysoko rozwiniętą metalurgię opartą na miejscowych złożach;

• wielkimi ośrodkami osadniczymi z budowlami kamiennymi oraz konstrukcjami z suszonej na

słońcu cegły, wznoszonymi m. in. w obrębie ośrodków kultowych;

• gospodarką rolną (uprawa pszenicy i jęczmienia).

Wpływy kaukaskie na przełomie 3 i 2 tysiąclecia p.n.e. objęły prawie cały basen Morza

Śródziemnego oraz Europę środkową (zagadkowa jest droga przenikania do środkowej Europy: przez

Anatolię i Bałkany, czy też przez stepy na północ od Morza Czarnego).

III. Gospodarka i społeczeństwo wczesnej epoki brązu

1. Rozwój górnictwa i metarulgii

Utrzymywała się nadal gospodarka rolniczo-hodowlana jako główna podstawa utrzymania

ludności. Nowym elementem jest wprowadzenie metalurgii brązu.

Dwa najczęściej spotykane metody odlewnicze:

• dwudzielne formy wykonywane z kamienia, w których był wyrzeźbiony negatyw przedmiotu,

który zamierzano wykonać (rozpowszechniony w początkowej fazie);

• odlewy na wosk tracony - wzory przedmiotów wykonywano z wosku, oblepiano go gliną i

wypełniano roztopionym metalem- wosk wytapiał się, a całe wnętrze formy zajmował metal

(metoda stosowana u schyłku wczesnej epoki brązu).

Główne ośrodki metalurgiczne:

• sasko-turyński: przedmioty pochodzące z tego ośrodka łatwo rozpoznać dzięki

charakterystycznym domieszkom, których pierwotny wytwórca nie umiał usuwać; najstarsze

wyroby pochodzące z tego ośrodka nie przekraczały 3% zawartości cyny, w środkowej epoce

brązu pojawiają się wyroby zawierające do 10% cyny.

• ośrodek transylwański (siedmiogrodzki) – istniał już w okresie eneolitu; Czechy (złoża

miedzi w Górach Kruszcowych) – szczególny rozwój w środkowej epoce brązu);

• ośrodek wschodnioalpejski i słowacki.

Złoża rud metali drążono w poziomych korytarzach od stromego stoku w głąb góry.

Oprócz używanych nadal narzędzi kamiennych pojawiły się nowe – wykonane z metali,

ułatwiające obróbkę surowców organicznych. Pojawiła się nowa broń – miecze.

2. Handel

Dużą rolę odgrywał handel międzyplemienny. Przedmiotem handlu były: brąz, złoto i srebro.

Stopniowym wprowadzano brązowe półwytwory i bryły surowca jako powszechny ekwiwalent.

Szlaki handlowe:

Bliski Wschód i Anatolia - sprowadzano paciorki ze szkła i fajansu a sprzedawano bursztyn

3. Społeczeństwo

Podstawową formą organizacji społecznej były rody (złożone z pojedynczych rodzin),

powiązane w związki rodowe i plemiona. Następuje zróżnicowanie majątkowe. Największe nadwyżki

posiadali grupy wyspecjalizowanych odlewców-brązowników. Pojawiają się bogato wyposażone grobowce.

Następował też wzrost zamożności starszyzny plemiennej. Zachodzą także zmiany w zwyczajach

pogrzebowych - upowszechnianie się obrządku ciałopalnego (prawdopodobnie pod wpływem anatolijsko-

bałkańskim

IV. Kultury wczesnej epoki brązu w Polsce

Podłożem rozwoju kultur epoki brązu na ziemiach polskich były wcześniejsze kultury

ceramiki sznurowej.

1. Grupa Chłopice-Vesele

Powstała na przełomie eneolitu i epoki brązu na terenie Małopolski i Górnego Śląska na

podłożu ceramiki sznurowej.

Kultura materialna:

• Ceramika zdobiona odciskanymi sznurami, charakterystyczny jest uchaty kubek, często

zdobiony odciskami .sznurami

• Wyroby krzemieniarskie: trójkątne grociki do strzał, noże i sierpy krzemienne

• Przedmioty importowane z miedzi: zausznice w kształcie liścia wierzbowego, wyroby ze złota.

Typ osadnictwa: Osady zakładano na terenach wydmowych. Brak bardziej rozwiniętych

form budownictwa mieszkalnego.

Pochówek: typu szkieletowego, groby płaskie, zmarłych składano do jam prostokątnych o

zaokrąglonych narożach.

2. Kultura mierzanowicka

Rozwinęła się na podłożu grupy Chłopice-Vesele. Nazwa pochodzi od

miejscowości Mierzanowice, koło Tarnobrzega). Rozwinęła się w dorzeczu górnej Wisły, na

lessowych wyżynach miechowskiej i sandomierskiej.

Typ gospodarki: hodowla i w mniejszym stopniu rolnictwo.

Osadnictwo: duże osiedla zakładane na wzniesieniach, niekiedy otoczone głębokim rowem

(np. Iwanowice koło Krakowa).

Pochówek: Cmentarzyska w sąsiedztwie osad, o znacznych rozmiarach, (nawet 300

pochówków); zwłoki składano do jam grobowych, niekiedy w trumnach drewnianych lub owinięte w maty

bądź plecionki.

Kultura materialna:

• Ceramika – wykazuje tradycje „sznurowe” i wpływy południowe z Kotliny Karpackiej.

• Broń – wykonana głównie z krzemienia (np. dwustronnie obrabiane sierpy i groty).

• Nieliczne wyroby brązowe - ozdoby, m.in. zausznice charakterystyczne dla I okresu epoki brązu

w Kotlinie Karpackiej

3. Kultura strzyżowska

Spokrewniona jest z kulturą mierzanowicką. Nazwa pochodzi od miejscowości Strzyżów

koło Zamościa. Rozwinęła się we wschodniej części Wyżyny Lubelskiej, sięgając aż po Wołyń. Wyraźnie

tradycje „sznurowe” (w ceramice).

Kultura materialna:

• Produkcja krzemieniarska (sierpy i groty oszczepów)

• Wyroby z kości i rogów.

• Wyroby miedziane (niezbyt liczne)- zausznice i bransolety.

4. Kultura unietycka

Rozwinęła się na zachód od basenu środkowego Dunaju i na południowy zachód od kręgu

kultur rozwiniętych na podłożu „sznurowym” (Czechy, Morawy i południowo-zachodnia Słowacja,

Wschodnie Niemcy i Polska -Śląsk, Wielkopolska (obecność dużych ośrodków metalurgicznych w

Czechach, Saksonii i Turyngii). Przemysł brązowniczy – produkcja broni (sztylety i tzw. berła sztyletowe,

narzędzi (siekierki, przeważnie płaskie z lekko jedynie podniesionymi brzegami ułatwiającymi osadzenie

drewnianej rękojeści) oraz ozdoby (naszyjniki, naramienniki, bransolety, nagolenniki i szpile (bardzo

charakterystyczne dla kultury unietyckiej).

W Polsce powstała odmiana tej kultury - tzw. kultura marszowicka (od miejsc. Marszowice

koło Wrocławia) - pomiędzy Bystrzycą, Oławą i Odrą.Był to rdzenny obszar formowania się kultury

unietyckiej.

• Pochówek:. groby szkieletowe płaskie oraz pod kurhany (często jadro nasypu stanowiło

nagromadzenie wielkich bloków kamiennych, kryjące samą komorę grobową). Groby

wyposażone bardzo nierównomiernie. W kurhanach odkrytych w Łękach Małych koło Leszna

stwierdzono obecność kilku pochówków pod jednym nasypem (w centralnym miejscu

pochowano mężczyznę, obok szczątki kobiety.

• Typ gospodarki: hodowla krów, koni, świń i owiec. Uprawa jęczmienia i pszenicy.

• Osadnictwo: mała znajomość osad. (na terenie Czech liczniej)

Na peryferiach kultury unietyckiej, szczególnie w północno-zachodniej Wielkopolsce i na

ziemi lubuskiej powstała na podłożu kultury ceramiki sznurowej tzw. kultura grobsko-śmiardowska (nazwa

pochodzi od cmentarzyska w Grobi koło Poznania)oraz kultura iwieńska (nazwa pochodzi od cmentarzyska

w Iwnie koło Bydgoszczy). Ta ostatnia wykazuje podobieństwo do kultur sznurowych oraz kultury pucharów

dzwonowatych. Dużą rolę odgrywała w niej hodowla bydła (wielkich zagród dla bydła rogatego i świń, a

także koni - w Biskupinie o powierzchni ok. 39 arów). Ludność zajmowała się także myślistwem. Obie

kultury przetrwały aż do końca jej rozwoju, t j. do połowy XVI wieku p.n.e.

5. Zespół kultur mogiłowych

U schyłku I i w początkach II okresu epoki brązu (1500 lat p. n. e. następują w Europie

Środkowej następujące zmiany:

• Załamanie kultura unietycka i wielu grup występujących w basenie środkowego Dunaju.

• Zniszczenie lub wyludnienie dużych osad zamieszkiwane przez społeczeństwa rolnicze.

• Pojawiają się ślady zupełnie odmiennego zespołu kulturowego, znanego głównie ze znalezisk

grobowych, przede wszystkim grobów pod nasypami kurhanowymi, stąd określanego jako

zespół kultur mogiłowych. Dokonało się to na drodze ekspansji etnicznej (prawdopodobnie z

zachodniej części Europy Środkowej; ludność dotychczasowa zepchnięta została na południe).

Kultura materialna:

• Ceramiki - naczynia z guzami powstałe pod wpływem południowym.

• Narzędzia wykonywane niemal wyłącznie z brązu (sztylety, pierwsze w Polsce brązowe groty

oszczepów, czekany, groty do strzał, w schyłkowej fazie – miecze, metalowe ozdoby, np. szpile

brązowe, bransolety oraz naramienniki). Część tych przedmiotów importowano z Węgier,

Słowacji, Czech, Saksonii i Turyngii.

Typ gospodarki: wzrost znaczenia pasterstwa.

Osadnictwo: osady na glebach lekkich, często na wydmach, przewaga obozowisk nad

stałymi osiedlami.

Pochówki: Zmarłych chowano niespalonych w grobach pokrywanych nasypami

kurhanowymi, niekiedy z konstrukcjami kamiennymi wyposażano głównie w ozdoby metalowe. Groby

wyposażano w ozdoby metalowe.

Kultura przedłużycka rozwija się aż do XIII wieku p.n.e. Na jej podłożu rozwinął się zachodni odłam

kultury łużyckiej.

6. Zespół kultur Trzciniec – Komarów - Sośnica

Powstał na wschód od zespołu kultur mogiłowych (na szerokim terytorium od środkowej

Warty i górnej Wisły aż do środkowego Dniepru) na gruncie tradycji lokalnych, wywodzących się z tradycji

kultur z ceramiką sznurową.

Kultura trzciniecka:

• Ceramika: charakterystyczna ornamentyką guzowatą.

• Gospodarka: mniejsze znaczenie rolnictwa a większe pasterstwa.

• Osadnictwo: na terenach otwartych, piaszczystych. Przewaga niewielkich obozowisk nad

dużymi osadami.

• Pochówek: Obrzędy szkieletowe, groby płaskie lub z nasypami kurhanowymi.

• Narzędzia brązowe, liczne sztylety z rękojeścią z materiału organicznego. Wyroby brązowe

pochodzą z ośrodków zakarpackich.

Kultura trzciniecka rozwijała się do XIII w.

Wykład VI:

Ziemie polskie w środkowej i późnej epoce brązu

I. Powstanie kultur pól popielnicowych.

1. Ruchy migracyjne na obszarze wschodniośródziemnomorskim i anatolijskim.

• Pomiędzy 1300 a 1200 r. p. n. e. na obszarze wschodniośródziemnomorski (poza Cyprem)

nastąpił upadek ośrodków władzy politycznej związanych z cywilizacją mykeńską

spowodowany wędrówką Dorów.

• W Anatolii następowały migracje tzw. ludów morskich na Bliskim Wschodzie.

• W środkowej i zachodniej Europy następuje unifikacja i wykształcenie własnych ośrodków

produkcji metalurgicznej oraz władzy politycznej związana z dyfuzją nowych wierzeń i

zwyczajów pogrzebowych, polegających na paleniu zwłok (pochówek w grobach płaskich,

popielnicowych lub jamowych, bez-popielnicowych).

2. Zasięg geograficzny kultur pól popielnicowych

• Basen środkowego Dunaju ( kultura pilińska w południowej Słowacji i północnych Węgrzech),

• tereny Czech, Moraw, Polski i wschodnich Niemiec (z kulturą łużycką), południowe Niemcy (z

kulturą południowoniemiecką), Austria, Morawy i Węgry (z kulturą środkowodunajską),

zachodnie Niemcy (z kulturą dolnoreńską),

• część Francji i Hiszpanii (kultura francusko-katalońską),.

• Południowo – wschodnie obszary Anglii,

• Północne Włochy.

3. Charakterystyka kultur pól popielnicowych

• Nowe wierzenia i ciałopalny obrządek grzebalnego. Kultury pól popielnicowych objęły obszar

zróżnicowany pod względem warunków naturalnych i zamieszkujących go lokalnych grup

ludności (kultury mogiłowe, kompleks trzciniecki, tzw. kultury nordyjskie z północno-

zachodniej części Niżu Europejskiego). Nie odpowiadały one jednej wspólnocie etnicznej

(językowej). Czynnikiem unifikującym były nowe wierzenia.

• Przejście do osiadłego trybu życia.

• Zwiększenie się roli rolnictwa:

systemy pól przemiennie uprawianych, wzrost rola żyta, udoskonalenie radła.

hodowla owiec (pozyskanie wełny - wzrost produkcji tekstylnej i powstanie

nowych technik tkackich)

• Stałe systemy osadnicze z ufortyfikowanymi ośrodkami władzy politycznej,

• Wzrost znaczenia lokalnych ośrodków produkcji metalurgicznej na terenie Czech, wschodnich

Niemiec oraz w strefie przy alpejskiej. Wymiana handlowa prowadzona przez te ośrodki

spełniała rolę unifikującą kulturę materialną..

4. Zróżnicowanie pod względem rozwoju kulturowo-gospodarczego i organizacji społecznej

• Obszar Słowacji, Węgier i Austrii już we wczesnej fazie kultur pól popielnicowych – wysoki

poziom rozwoju: bogate pochówki, często przykrywanych kurhanami, wyposażane w broń, a

nawet zbroje brązowe. Obszar południowych Niemiec i Szwajcarii – wysoki poziom

rozwoju: osady obronne budowano na wyniosłościach terenu – zaopatrzone potężnymi

fortyfikacjami drewniano-ziemnymi; na brzegach jezior zakładano tzw. osady palafitowe, na

wbitych w podmokły grunt palach. Wśród znalezisk z tych osad występują dobrze zachowane

przedmioty wykonane z surowców organicznych, m.in. z drewna. Na terenie tym założono też

ważny ośrodek metalurgiczny wykorzystujący alpejskie złoża miedzi.

• Ośrodki w zachodniej i środkowej części basenu Morza Śródziemnego - schyłku epoki brązu

(1000-700 lat p. n. e.) wykazują dużą dynamikę rozwojową pod wpływem kolonizacji fenickiej.

• Wschodnia część basenu karpackiego - zachowała wiele elementów związanych z kulturami

wczesnej epoki brązu. Pod koniec epoki brązu na tereny te napływa pierwsza ekspansja

stepowych ludów nadczarnomorskich, - Kimmerów (ekspansja ta następowała na znacznym

obszarze środkowej Europy, docierając nawet do zachodniej Europy i ogarniając prawie cały

krąg kultur pól popielnicowych - wyroby pochodzenia nadczarnomorskiego oraz ślady

zniszczeń).

II. Kultura łużycka w epoce brązu

1. Zasięg terytorialny

Kultura łużycka była odmianą kultury pól popielnicowych ukształtowaną na terenie ziem

polskich. Rozwinęła się w dorzeczu Wisły i Odry, na terenie północnych Czech, Saksonii, Łużyc i

Brandenburgii.

2. Cechy charakterystyczne i typowe oraz przejawy zróżnicowania

• Obrządek grzebalny: płaskie ciałopalne groby popielnicowe.

• Gospodarka rolniczo-hodowlana.

• Budownictwo drewniane.

• Struktura osadnicza.

• Ceramika - technologia i ornamentyka geometryczna(formy ulegały zmiennym modom i miały

charakter ściśle regionalny).

• Przejawy lokalnego zróżnicowania w zakresie szczegółów obrządku grzebalnego, formy naczyń,

pewne typy ozdób brązowych itp.

3. Geneza

Kultura łużycka powstała ok. 1300 lat p. n. e. na gruncie kultur mogiłowych (przede

wszystkim kultury przedłużyckiej) oraz kultury trzcinieckiej. Prz

Podział kultury łużyckiej:

• terytorium zachodnie (podłożu mogiłowym)

• terytorium wschodnie (na podłożu trzcinieckim).

Impuls prowadzący do powstania kultury łużyckiej wywodził się z terenu zachodniej

Słowacji i Moraw, z kręgu tamtejszych kultur mogiłowych. Istotną rolę odegrała kultura pilińska (stosowano

ciałopalenie).

Kultury łużyckiej nie można też uważać za odpowiednik zwartej jednostki etniczno-

politycznej.

4. Grupy należące do kultury łużyckiej

a) Grupa śląska

Obejmowała całe górne dorzecze Odry oraz północne Czechy. Największe cmentarzysko

odkryto w Kietrzu koło Głubczyc. Badania pozwoliły wyodrębnić sześć faz rozwojowych, z których cztery

przypadają na epokę brązu, dwie zaś na wczesną epokę żelaza (podstawą periodyzacji jest ewolucja ceramiki

- od naczyń wazowatych, poprzez wieloboczne, tzw. guzowate, ostroprofilowane, aż do łagodnie

profilowanych naczyń o czarnej błyszczącej powierzchni ze schyłku epoki brązu). W pierwszej i drugiej

fazie występują też bardzo oryginalne pochówki z pozostałościami drewnianej trumny zawierającej

przepalone kości. Powrót konstrukcji drewnianych nastąpił we wczesnej epoce żelaza (faza piąta rozwoju

cmentarzyska), wraz z grobami w drewnianych komorach.

Grupa śląska oddziaływała prawdopodobnie na formowanie się innych grup lokalnych w

środkowej epoce brązu.

b) Grupa sasko-łużycka

Powstała pod wpływem grupy śląskiej i osiągnęła szczyt rozwoju w młodszym okresie epoki

brązu.

c) grupa górnośląsko - małopolska

Powstała w wyniku przesunięcia ludności ze Śląska. Charakteryzowało współwystępowanie

obrządku ciałopalnego i szkieletowego (birytualizm).

d) Grupa brandenbursko-lubuska

Powstała w wyniku północnej ekspansji grupy sasko-łużyckiej. Obejmowała północno-

zachodnią część Wielkopolski i ziemię lubuską. Charakteryzowała się specyficznym kształtem

dwustożkowych naczyń (tzw. styl uradzki).

e) Grupa zachodniopomorska kultury łużyckiej

Posiadała własny ośrodek metalurgii wzorowanej na formach skandynawskich i duńskich

(tzw. nordyjskich). Charakteryzowała się grobami kurhanowymi, szczególnie bogato wyposażonymi w

wyroby brązowe.

f) Grupa wschodnia kultury łużyckiej.

Obejmowała obszar- od dorzecza środkowej Warty, aż do dorzecza Bugu, a nawet do

zachodniej części Wołynia.

g) grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej

Zajmowała południowy wschód Polski, szczególnie dorzecze Sanu i Wisłoki. Różniła się od

grupy wschodniej większym udziałem wpływów zakarpackich.

h) Grupy kaszubska (wschodniopomorska) i warmińsko-mazurska

Powstały w młodszej epoce brązu w rejonach północno-wschodniej Polski. i tworzenie

peryferycznych grup, takich jak.

5. Dwie fazy rozwojowe kultury łużyckiej

a) Środkowa epoka brązu

Wiele grup, głównie zachodnich, posługuje się tzw. ceramiką guzową (naczynia zaopatrzone

w wypychane od wnętrza wypukłości-guzy na największej wydętości brzuśca).

b) Późna epoka brązu

Występuje ceramika ostroprofilowana (dwustożkowe formy naczyń), naczynia zdobione

ukośnym kanelowaniem oraz specyficzne typy mieczy, szpil i fibul brązowych. Następuje wzrost liczby

ludności oraz kolonizację obszarów dotychczas nie zasiedlonych lub rzadko penetrowanych (nie tylko

obszaru Niżu Polskiego i wyżyn lessowych, ale przede wszystkim Pogórza Karpackiego). Pojawiają się

pierwsze łużyckich osady obronne lub grody (w południowej i południowo-zachodniej Polsce). Wiązało się

to z najazdami na teren Kotliny Karpackiej ludów nadczarnomorskich, Kimmerów. Ich najazdy na

miejscowe kultury dorzecza Cisy (np. kulturę Gava), spowodowały dalsze przesunięcia ludności oraz

niepokoje polityczne. Na tych terenach odnajdujemy liczne części uzbrojenia i rzędu końskiego pochodzenia

wschodnioeuropejskiego.

6. Gospodarka

Rolnictwo: Uprawy zboża (głównie odmiany pszenicy, proso i jęczmień), i nowych gatunków: jak

żyto, owies, orkisz, lepiej przystosowane do uprawy w gorszych warunkach glebowych. Wiązało się to z

rozszerzaniem areału upraw na tereny mniej urodzajne, głównie gleby piaszczyste na Niżu Polskim i gleby

terenów podgórskich. Oprócz zbóż uprawiano mak, len, rzepik, rzepę oleistą i inne rośliny o znaczeniu

przemysłowym. Prowadzono gospodarkę wypaleniskowa i orkę sprzężajna. Posługiwano się sierpami z

brązu, ale (szczególnie w południowo-wschodniej Polsce) nadal używano sierpy krzemienne.

Hodowla: Nie miała charakteru wyspecjalizowanego; polegała na przyzagrodowym wypasie bydła

rogatego, świń, owiec i kóz, a także koni.

Produkcja soli: U schyłku epoki brązu powstały ważne ośrodki na terenie zachodniej Małopolski

(rejon Wieliczki i Bochni) oraz na Kujawach (okolice Inowrocławia). Sól pozyskiwano z solanki, którą

odparowywano, podobnie jak w neolicie, w specjalnych naczyniach - brykietarkach.

Metalurgia: Uzbrojenia i niektóre narzędzia brązowe importowano z ośrodków siedmiogrodzkich, z

południowej Słowacji, wschodnich Alp oraz wschodniej Turyngii. Na północy Polski spotykamy importy z

nordyjskich ośrodków skandynawskich. Większość wyrobów brązowych (przede wszystkim ozdób) była

jednak produkowana na miejscu. W niektórych grupach istniały warsztaty przetapiające importowane

wyroby (np. uszkodzone na nowe). Posługiwano się formami kamiennymi lub tzw. odlewem na tracony

wosk. Lokalne wydobycie rud miedzi było możliwe tylko na Dolnym Śląsku (warsztaty metalurgiczne w

okolicach Legnicy i Złotoryi). Na ozdoby wydobywano i przerabiano też ołów (grupa górnośląsko-

małopolska, w okolicach Olkusza). Wyroby ze złota importowano ze Słowacji lub Siedmiogrodu.

7. Osadnictwo: W końcowej fazie epoki brązu powstawały grody, którym przypisywano też rolę

refugiów dla stad bydła (brak zabudowy wewnątrz fortyfikacji). Prawdopodobne jednak grody te pełniły

funkcje centrów plemiennych, miejsc spotkań, wymiany towarów, odprawiania obrzędów, a także schronień

w czasie niepokojów i wojen dla ludności zamieszkującej sąsiednie osady otwarte.

Podstawowym typem osadnictwa były niewielkie osady wiejskie, złożone z kilku lub

najwyżej kilkunastu domów, przeważnie prostokątnych, słupowych (podstawowym elementem

konstrukcyjnym ścian i nośnym dla dachu były wbijane w ziemię na głębokość kilkudziesięciu centymetrów

słupy). Budowano też domy o konstrukcji zrębowej2 (niektóre fortyfikacje i obudowy grobów, szczególnie z

późnej fazy kultury łużyckiej). Konstrukcje drewniane znamy z grodów wielkopolskich, pochodzących z

epoki żelaza.

8. Struktura społeczna

Podstawową jednostką były pojedyncze rodziny, które łączyły się w rody złożone z ok. 100-

150 osób, zamieszkujące powierzchnię ok. 20-30 km2. Rody wiązały się w luźną formę organizacji

terytorialnej - plemiona złożone z 30-40 rodów.

Struktura wiekowa (na postawie badań prowadzonych na cmentarzyskach): dominacja trzech

grup:

• dzieci do 6 miesięcy,

• osobników młodocianych w wieku 15-20 lat

• dojrzałych -25-35 lat.

Średnia wieku wynosiła ok. 20 lat (duża śmiertelność dzieci).

Ludność była słabo zróżnicowana pod względem pozycji społecznej i majątku (w

porównaniu z ludnością kultur mogiłowych) - brak pochówków szczególnie bogato wyposażonych (tylko na

niektórych cmentarzyskach występują grupy grobów bogatszych).Rejestrujemy jednak obecność szczególnie

cennych skarbów z młodszej epoki brązu – następuje więc akumulacja dóbr, zapewne przez przywódców

grup lub plemion. Brak natomiast odrębnej grupy osób spełniających funkcje kultowe lub obrzędowe (w

niektórych grobach występują figurki ludzkie i instrumenty muzyczne, ale nie jest to dostatecznym

argumentem potwierdzającym zinstytucjonalizowane formy obrzędowości). Z całego obszaru kultury

łużyckiej nie znamy ani jednego obiektu typu świątynnego lub kultowego. Znamy jedynie pewną symbolikę

pojawiającą się w ornamentach ceramiki, które mogą wiązać się z kultem solarnym (m.in. przedstawienia

ptaków), ale odnieść je należy dopiero do wczesnego okresu epoki żelaza.

9. Treści wierzeń

Należy wiązać ją ze sferą życia pośmiertnego i różnymi aspektami rytuału grzebalnego niż z

mitologią, kosmologią lub innymi formami systemów religijnych. Brak dowodów na instytucjonalizację tego

typu wierzeń i ceremoniałów. Zmiany w tym kierunku nastąpiły dopiero na początku epoki żelaza.

III. Stosunki etniczne na ziemiach polskich w epoce brązu

1. Twórcy kultury helladzkiej i egejskiej

Twórców kultur helladzkiej i egejskiej z XVI w. p. n. e. z pewnością uznać możemy jako

przodków historycznych Greków. Opieramy się na odczytaniu minojskiego pisma linearnego B3 i na tradycji

2 Budowano je z równych belek drewnianych układanych poziomo jedna na drugiej. Na rogach budynku belki dzięki odpowiednim nacięciom zahaczały się jedna o drugą i wychodziły poza naroża tworząc charakterystyczne zręby.

3 Pismo linearne B - pismo kreteńskie odczytane przez angielskich uczonych Michaela Ventrisa i Johna Chadwicka w 1953. W przeciwieństwie do linearnego pisma A najprawdopodobniej służyło do zapisywania języka greckiego w jego przedklasycznej fazie rozwoju. Powstało jako modyfikacja pisma linearnego A w trakcie podbojów dokonywanych przez Kreteńczyków, celem stworzenia sprawnej administracji na terenach wasalnych władców i podbitych miast. Zawiera około 90 znaków: sylabicznych (samogłoski i sylaby otwarte) i niewielką ilość ideogramów. Gliniane tabliczki pokryte inskrypcjami w tym piśmie znaleziono m.in w Tebach, Mykenach i w Pylos.

greckiej sięgającej czasów helladzkiej epoki brązu.

2. Indoeuropejczycy

Na początku XX w. odtworzyli genealogię języków indoeuropejskich, umieszczając kolebkę

posługujących się nimi ludów na obszarach wielkiego stepu z pogranicza Europy i Azji. Z tego obszaru

wyruszały kolejne migracje w kierunku Europy i Azji Południowej. W tym czasie kulturę ceramiki

sznurowej wywodzono ze stepowych kultur wschodnioeuropejskich, była dla ówczesnych badaczy idealnym

odpowiednikiem praeuropejskiej wspólnoty językowej. Brak jest jednak powiązań pomiędzy kręgiem

kultury ceramiki sznurowej a anatolijsko-egejskimi ludami epoki brązu. Było to argumentem przeciwko

łączeniu pierwszych Indoeuropejczyków z kulturą ceramiki sznurowej. Collin Renfrew w Archaeology and

Lctngiitige: the puzzle oj Indo-European origins (1987) wykazał, że pierwszymi indoeuropejczykami była

grupa pierwszych ludów rolniczo-hodowlanych, związana z wczesnym neolitem bałkańsko-dunajskim.

Prawdopodobne substrat indoeuropejski istniał już w Europie na długo przed pojawieniem się pierwszych,

znanych ze źródeł pisanych, ludów posługujących się językami tej grupy lingwistycznej.

3. Prasłowianie

Józef Kostrzewski: Od mezolitu do okresu wędrówek ludów – postawił tezę o ciągłości

zaludnienia ziem polskich od epoki brązu do wczesnego średniowiecza. Ludność kultury łużyckiej miałaby

stanowić element prasłowiański.

Aleksander Gandawski: Zagadnieniach ciągłości osadniczej, kulturowej i etnicznej w

międzyrzeczu Odry i Dniepru od II okresu epoki brązu do VI/Vll w. n.e. – skorygował hipotezę

Kostrzewskiego - Prasłowianie pojawili się jeszcze wcześniej, w okresie istnienia kultury trzcinieckiej

Witold Hensel: Prahistoria ziem polskich - wspólnota bałtosłowiańska w dorzeczach

Dniepru i Wisły mogła wyodrębniła się jeszcze wcześniej, w okresie kultur z ceramiką sznurową. Wspólnota

prasłowiańska byłaby odpowiednikiem kultury trzcinieckiej i wschodniego odłamu kultury łużyckiej.

Zachodnia część kultury łużyckiej mogła być niesłowiańska, ulegając slawizacji dopiero w późnej epoce

brązu (ok. 1000 lat przed Ch.).

Powyższe tezy posiadają jednak słabość: trudno udowodnić ciągłość zasiedlenia ziem

polskich od neolitu lub wczesnej epoki brązu do wczesnego średniowiecza.

Kazimierz Godłowski: geografia etniczna Europy w epoce brązu była znacznie bardziej

skomplikowana wskutek istnienia ludów, których języków nie znamy ani z przekazów pisanych, ani ze

współczesnej mapy językowej Europy. Mogły to być zarówno ludy preindoeuropejskie, jak również grupy

indoeuro-pejskie o mało wyraźnej metryce lingwistycznej i historycznej (np. wspomniani w źródłach

antycznych i toponomastyce Wenetowie, występujący zarówno w basenie śródziemnomorskim, jak i na Niżu

Europejskim).

Wykład VII:

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

I. Rewolucja technologiczna – pojawienie się żelaza jako podstawowego surowca

1. Chronologia i geografia

• IV tysiącleciu p. n. e. - pierwsze, pojedyncze wyroby wykonywane były z żelaza

meteorytowego.

• W XV i XIV w. p. n. e. - używanie żelaza na większą skalę na terenie państwa Hetytów i

państwa Mitanni, na obszarze Anatolii i dzisiejszej Armenii.

• Koniec II tysiąclecia p. n. e., po upadku państwa hetyckiego (ok. 1180 r. przed Ch.), znajomość

produkcji żelaza dotarła przez Palestynę do Egiptu, a poprzez Mezopotamię do Iranu.

• Ok. XII w. p. n. e. opanowano produkcję żelaza w Grecji, a stamtąd - na przełomie XI i X w. p.

n. e. – przeniknęła ona Italii.

• Z terenu Półwyspu Bałkańskiego i centrów cywilizacji śródziemnomorskiej nowe zdobycze

technologiczne przeniknęły na obszary zachodniej i środkowej Europy, z Kaukazu zaś - na stepy

nadczarnomorskie. W środkowej Europy przedmioty żelazne pojawiają się w epoce brązu,

najczęściej w jej schyłkowej fazie.

• Na przełomie II i l tysiąclecia p. n. e. powstały lokalne ośrodki produkcji żelaza w

Siedmiogrodzie i w Banacie.

2. Walory techniczne nowego surowca i jego pozyskiwanie

• Lepsze (w porównaniu z brązem) właściwości jako surowca do wyrobu narzędzi i broni.

• Dostępności złóż: rudy spotykane były znacznie częściej niż metali kolorowych.

Produkcja:

Kawałki rudy rozdrabniano i przepłukiwano, oddzielając piasek, glinę lub muł, a następnie

poddawano prażeniu w celu oddzielenia niepożądanych domieszek, np. siarki. Produkcja dokonywała się w

piecach, nazywanych dymarkami, bądź też w ogniskach. Jako paliwa używano węgla drzewnego. Proces

redukcji tlenków żelaza odbywał się w temperaturze sięgającej ok. 1300 °C, nie uzyskiwano więc żelaza w

postaci ciekłej. Produktem obróbki rudy były łupki metalicznego żelaza, połączonego z żużlem i węglem

drzewnym. Dalsza obróbka polegała na przekuwaniu podgrzanej łupki w celu oddzielenia od żelaza

rozmaitych zanieczyszczeń.

3. Rodzaje ród żelaza

• Różne odmiany limonitu (występuje na powierzchni), zawiera od ok. 30 do 50% żelaza. Jest

głównym składnikiem rud darniowych (występują na rozległych obszarach środkowej północnej

Europy).

• Syderyt i hematyt - pozyskiwano je w miejscach naturalnych wychodni lub w specjalnie

wykopanych, niewielkich zagłębieniach; znacznie rzadziej eksploatowano je metodami

górniczymi, drążąc ukośne lub pionowe szyby.

• Rudy błotne, tj. zalegające na terenach podmokłych. Złoża tego typu, mimo niezbyt wysokiej

zawartości żelaza, eksploatowane były w środkowej i wschodniej Europie aż do XIX w. po Chr.

II. Periodyzacja epoki żelaza na ziemiach polskich

1. Ok. połowy VIII – V w. p. n. e. okres halsztacki (na ziemiach polskich do ok. 400 r. p. n.

e.).

a) od ok. połowy VIII w. p. n. e. do końca VII w. p. n. e. - okres halsztacki C4 (koniec okresu

halsztackiego C dla ziem polskich nastąpił ok. 550 r.).

b) VI i V stulecie – okres halsztacki D.

4 Oznaczenia „Hallstatt C” i „Hallstatt D” przyjęto z systemu periodyzacji opracowanego na podstawie materiałów ze strefy naddunajskiej. Wyróżnione na tych terenach wcześniejsze odcinki chronologiczne: „Hallstatt A” i „Hallstatt B” odpowiadają okresowi trwającemu od młodszej części III okresu epoki brązu po koniec V okresu tej epoki, a więc czasom od przełomu XIII i XII stulecia do drugiej połowy VIII w.

2. Od V w. p. n. e. (dla ziem polskich od 400 r. p. n. e.) do I w. n. e. - okres przedrzymski

(nazywany też lateńskim).

3. Od I w. n. e. do 375 r. – okres rzymski.

4. Od 375 r. n. e. do drugiej poł VI w. – okres wędrówek ludów.

III. Oddziaływanie kultur świata śródziemnomorskiego.

1. Wielka kolonizacja grecka

Rozpoczęła się w VIII w. p. n. e.:

• Od drugiej połowy VIII w. p. n.. kolonie greckie w południowej Italii i na Sycylii, m.in. ok. 750

r. p. n. e. powstały miasta greckie nad Zatoką Neapolitańską, a w ciągu drugiej połowy VIII

stulecia p. n. e. - Naxos i Syrakuzy na Sycylii.

• Ok. 600 r. p. n. e. na terenie dzisiejszej Marsylii założono Massalię.

• Od połowy VII w. p. n. e. - rozwój miast greckich założonych na wybrzeżach Morza Czarnego,

np. Histrii w Dobrudży i Olbii przy ujściu Bohu.

Wpływy greckie uwidoczniły się w kulturze Traków (teren dzisiejszej Bułgarii), oraz w

kulturze Etrusków (środkowa Italia).

2. Kultura Etrusków

Wpływy Etrusków: między rzekami Arno i Tybrem. Ich cywilizacja charakteryzowała się

wpływami greckimi oraz bliskowschodnimi. W VI w. p. n. e. – rozkwit tej cywilizacji. W V w. p. n. e. –

upadek państw etruskich spowodowany podbojami Rzymu

3. Kultura fenicka i kartagińska

Obszar Półwyspu Iberyjskiego znajdował się pod wpływem oddziaływania miast fenickich

(od początków I tysiąclecia p. n. e.). Później zastąpiły je wpływy kartagińskie.

4. Pierwsze przekazy źródłowe o barbaricum

a) Odysea Homera (pieśń XI)

dotyczy sytuacji istniejącej w VI w. p. n. e.

b) tzw. Periplos Massalski

powstały przed 530 r. przed Ch. opis podróży żeglarzy greckich z kolonii na terenie Marsylii wzdłuż

wybrzeży; zawiera m.in. pierwsze informacje o Wyspach Brytyjskich. Periplos nie zachował się. Znamy

tylko fragmenty z poematu Festusa Rufusa Avienusa Wybrzeże morskie (Ora maritima; z 2 pół. IV w. p. C.).

c) Hekataiosa z Miletu Obejście Ziemi (Ges periodos, VI/V w. p. n. e.) – zachowały się fragmenty

d) Dzieje (Historiae) Herodota z Halikarnasu (V w. p. n. e.)

opis tzw. Scytii, tj. terenów położonych na północ od Morza Czarnego i zamieszkanych przez

plemiona scytyjskie oraz inne ludy.

IV. Kultura halsztacka

1. Przyczyny załamania się kultur pól popielnicowych

W VIII stulecia p. n. e. na obszarach zajmowanych przez różne grupy należące do

kompleksu kultur pól popielnicowych powstała jako kultura halsztacka. Przyczyny tych przemian:

a) Najazdy ludów stepowych doprowadziły do załamania się istniejących struktur społeczno-

gospodarczych (Homer w Odysei wspomina o Kimmerach, ale w owych procesach mogły również brać

udział inne ludy strefy stepowej, charakteryzujące się nomadycznym trybem życia i modelem gospodarki).

Ludność ta napływała na obszar Europy przez południową Francję aż na teren Półwyspu Iberyjskiego

(Pliniusz Starszy w dziele pt. Historia naturalna - Historia Naturalia w I w. n. e. wspomina o

zamieszkujących tereny dzisiejszej Hiszpanii Celtach, Iberach i Fenicjanach, a także Persach - nie chodzi o

mieszkańców Persji, lecz o lud o podobnych cechach, np noszący strój typowy dla stepowych nomadów -

spodnie i przewiązany pasem kaftan, nazywany w starożytności „perskim”, „indyjskim” lub „scytyjskim”).

b) Wpływy przenikające ze świata śródziemnomorskiego (kontakty z koloniami greckimi,

zwłaszcza Massalią, i ośrodkami greckimi położonymi u ujścia Rodanu, jak i powiązania z Italią poprzez

kultury Este i Melaun).

2. Zasięg geograficzny kultury halsztackiej

Obszary - od wschodniej Francji na zachodzie po dorzecze środkowego Dunaju na

wschodzie i wybrzeża Adriatyku na południowym wschodzie i dorzecze Łaby, a zwłaszcza Odry na północy.

W obrębie kultury halsztackiej wyróżniamy trzy prowincje:

• zachodniohalsztacką (tereny wschodniej Francji, dorzecza górnego i środkowego Renu oraz

górnego Dunaju),

• wschodniohalsztacką (obszary położone nad środkowym Dunajem),

• południowo-wschodnio-halsztacką (obszary dorzecza Drawy i Sawy).

3. Szlaki handlowe

a) szlak bursztynowy łączący tereny wschodnioalpejskie oraz ziemie położone nad

środkowym Dunajem przez Bramę Morawską z dorzeczem Odry i wybrzeżami Bałtyku.

b) szlak biegnący znad górnego Dunaju wzdłuż Soławy i Łaby aż do ujścia tej rzeki i

wybrzeża Morza Północnego.

c) szlaki wiodące przez przełęcze alpejskie łączące północną Italię i obszary

zachodniohalsztackie.

4. Przemiany społeczno – gospodarcze

Rozwój produkcji rzemieślniczej - garncarstwa, przede wszystkim jednak obróbki metali:

brązu i żelaza.

Ceramika posiada cechy interregionalne: zwyczaj malowania naczyń - na ogół czerwoną

farbą na czarnym tle. Naczynia poddawano grafitowaniu. Stosowano geometryczne motywy zdobnicze; we

wschodniej części kultur kręgu halsztackiego spotykamy wątki antropo- i zoomorficzne, a także zdobienie

plastyczne, polegające np. na umieszczaniu na krawędzi naczyń stylizowanych głów zwierzęcych. Bogactwo

ornamentów plastycznych obserwuje się zwłaszcza w kulturze południowo-wschodnio-halsztackiej. Na

terenach tych obserwujemy wpływ wzornictwa etruskiego.

Prowadzono na wielką skalę eksploatacja złóż soli. Najbardziej znaną jest kopalnia soli w

Hallstatt w Austrii (nad Jeziorem Halsztackim, w Alpach Salzburskich). Sól kamienną wydobywano drążąc

szyby sięgające ponad 300 m głębokości, których łączna długość przekracza 3700 m. Odnaleziono w

doskonałym stanie wiele przedmiotów: drewniane narzędzia (młoty, łopaty, styliska siekier), skórzane worki

usztywniane drewnianymi prętami, służące do wynoszenia urobku, łuczywa, części odzienia, skórzane

czapki i rękawice, resztki tkanin, a nawet pęczki ziół o właściwościach leczniczych..

Następuje wyodrębnienie się arystokracji rodowej lub plemiennej (bogato wyposażone

pochówki, umieszczane niekiedy na wozach w komorach drewnianych z usypanym nad nimi wielkim

kurhanem, z drogocennymi przedmiotami pochodzącymi z kręgu kultury greckiej lub etruskiej oraz

budowane wówczas grody - siedziby władców)

5. Osadnictwo

Najbardziej znanym grodem jest gród Heuneburg w Talhof koło Sigmaringen nad górnym

Dunajem (południowa Wirtembergia). Wzorowano się na fortyfikacjach istniejących w kręgu świata

śródziemnomorskiego. Przemawia za tym konstrukcja muru z suszonej cegły, wzniesionego na podmurówce

z głazów wapiennych (posiadał wysokość 3 - 4 m, a na jednym z jego odcinków rozmieszczono regularnie

co 10 m prostokątne bastiony). Do grodu prowadziły bramy, których wrota osadzone były w kamiennych

łożyskach. W obrębie fortyfikacji znajdowała się regularnie rozmieszczona zabudowa. Brakuje jednak

zabudowy, którą uznać by można za siedzibę lokalnego władcy.

Niedaleko grodu odkryto zgrupowanie 10 wielkich kurhanów, kryjących zapewne szczątki

przedstawicieli dynastii „książąt”. Oprócz arystokracji istniała także warstwa zamożnych wojowników.

6. Pochówki

Stosowano kremację zwłok oraz inhumację (cmentarzyska birytualne występują w kulturze

halsztackiej powszechnie; niekiedy w jednym grobie znajdują się szczątki dwóch osób -jednej spalonej,

drugiej zaś pochowanej bez kremacji). Groby nierzadko nakrywane były nasypami ziemnymi. Pochówki

najbogatszej grupy zawierały przedmioty luksusowe pochodzenia południowoeuropejskiego, kratery i czary

czarnofigurowe, amfory gliniane i naczynia brązowe, kawałki czerwonych korali oraz tkaniny.

Przykładem grobu książęcego jest grób odkryty w Hochdorf (z ok. połowy VI w. po Ch.), w

dorzeczu środkowego Neckaru; zmarły spoczywał na unikatowej, wykonanej z brązu, bogato zdobionej

sofie. Obok niej znajdował się czterokołowy wóz, na którym złożono m.in. złote i brązowe naczynia.

Skromniej wyposażano groby wojowników (broń – włócznie, łuki, długie, brązowe lub żelazne miecze,

często z bogato zdobionymi rękojeściami; w młodszej fazie okresu halsztackiego rozpowszechniły się

krótkie miecze, a raczej sztylety)

W skład inwentarzy grobowych wchodziły także naczynia - brązowe wiadra tzw. situle,

czerpaki, znacznie częściej jednak naczynia gliniane oraz narzędzia - płaskie siekierki, noże o sierpikowatym

ostrzu i sierpy.

W Hallstatt odkryto oprócz kopalni soli wielkie, liczące pierwotnie ok. 2000 grobów,

birytualne cmentarzysko zwracające uwagę zróżnicowaną formą grobów i pochówków (częściowo spalone

zwłoki, umieszczanie w jamach grobowych zdekompletowanych ciał). Wśród odkopanych ok. 1300

pochówków w przybliżeniu czwartą ich część stanowią bogato wyposażone groby wojowników,

wyposażonych w miejscowe wyroby oraz importy z Italii i terenu kultury południowo-wschodnio—

halsztackiej.

V. Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza

1. Grupa śląska

Obszar:

środkowy Śląsk, południowa część Górnego Śląska, część Wielkopolski aż po dolną Wartę, a także

północne Morawy i część Czech.

Wpływ prowincji wschodniohalsztackiej:

Wymiana handlowa (przez grupę śląską wiódł szlak bursztynowy) - halsztackie wyroby

brązowe i żelazne, m.in. miecze, siekierki z bocznymi występami, brązowe naczynia, zapinki i klamry do

pasa. Rozwój handlu wpłynął na wyodrębnienie się arystokracji czy też starszyzny rodowej (bogate

pochówki, na jakie natrafiono m.in. w Gorszewicach koło Poznania, we Wrocławiu-Księżu Małym, a także

na wielkim cmentarzysku w Kietrzu, na Wyżynie Głubczyckiej).

W produkcji ceramiki - formy naczyń, sposoby dekorowania powierzchni technikami

grafitowania i wyświecania oraz w ornamenty (na bazie wzornictwa halsztackiego wykształcił się lokalny

styl polegający na malowaniu naczyń, charakterystyczny przede wszystkim dla obszaru środkowego Śląska.

W okresie halsztackim nie stwierdzono na ziemiach polskich rodzimej produkcja żelaza lub

też nie była ona rozwinięta w takim stopniu, aby mogła odgrywać istotną rolę.

Na początku okresu halsztackiego D (ok. połowy VI w. przed Chr.), nastąpiło gwałtowne

załamanie się rozwoju grupy śląskiej, spowodowane najazdami scytyjskimi.

2. Najazdy Scytów

Na przełomie VIII i VII w. przed Chr. Scytowie zajęli tereny Przedkaukazia, a w VII w.

przed Chr. Obszary nadczarnomorskie.

Herodot w Dziejach informujące m.in. o:

• podziale ich na Scytów królewskich, Scytów koczowników, Scytów rolników i Scytów oraczy,

• przebiegu wyprawy perskiej pod wodzą Dariusza I przeciw Scytom ok. 513 r. przed Chr. (Dzieje

IV, 17-22, 83-141).

Najwięcej informacji o Scytach dostarczyły podkurhanowe grobowce arystokracji

scytyjskiej - olbrzymie konstrukcje wznoszone w końcu V i na początku IV w. przed Chr. Nasypy kurhanów

sięgały w czasach nowożytnych ponad 20 m wysokości, a ilość użytej do ich usypania ziemi szacuje się w

niektórych przypadkach na ok. 75 tyś. m. Pod nasypem znajdowała się komora grobowa kryjąca szczątki

zmarłego oraz zazwyczaj bardzo bogate wyposażenie, w którego skład wchodziły m.in. arcydzieła sztuki

jubilerskiej powstałe w pracowniach miast z północnych wybrzeży Morza Czarnego, produkujących na

zamówienie arystokracji scytyjskiej.

Wyprawy łupieżcze Scytów:

• W VII w. przed Chr. sięgały Egiptu;

• W V i IV w. przed Chr. - na tereny położone na południe od dolnego Dunaju (wojny z państwem

macedońskim).

• Na początku wieku VI przed Chr. do Kotliny Karpackiej (zniszczenie osadnictwa i zakłócenie w

rozwoju kultury wschodniohalsztackiej). Z Kotliny Karpackiej poprzez Bramę Morawską,

oddziały Scytów podejmowały wyprawy na obszary zajęte przez zachodnie grupy kultury

łużyckie (kierunek ekspansji: Wyżyna Głubczycka, tereny położone na lewym brzegu Odry,

Dolne Łużyce).

• Na osady grupy chełmińskiej kultury łużyckiej (Scytyjskie grociki strzał znaleziono na

zniszczonym grodzisku w Kamieńcu).

• Na grupę górnośląsko-małopolską kultury łużyckiej - na teren Wyżyny Krakowsko-

Częstochowskiej: W odkrytym w Rzędkowicach koło Zawiercia schronisku skalnym natrafiono

na brązowe i rogowe grociki z uszkodzonymi w wyniku uderzania strzał w skały końcami (grupa

ludzi szukająca tam schronienia była ostrzeliwana z łuków przez scytyjskich najeźdźców)

W IV w. przed Chr. Sarmaci zaczęli przenikać na tereny scytyjskie położone na zachód od

Donu. W ciągu II w. przed Chr. opanowali stepy nadczarnomorskie, zepchnęli Scytów na Krym oraz na

obszary położone nad dolnym Dniestrem i Dunajem. W ten sposób położyli kres potędze Scytów.

3. Grupa wschodniowielkopolska

Przejęła od ludności grupy śląskiej handel bursztynem, dzięki czemu zaczęła się

dynamicznie rozwijać.

Cechy charakterystyczne:

Ceramika:

- zdobiona za pomocą inkrustacji wykonanej białą masą;

- nowe motywy zdobnicze, antropo- i zoo-morficzne, obok wcześniej rozpowszechnionych

wątków geometrycznych (niekiedy niewielkie scenki figuralne, np. schematycznie przedstawiony obraz

polowania na jelenie przez konnych i pieszych myśliwych).

Rozwój sieci osad obronnych:

-Ujawniał wpływ cywilizacji greckiej, docierający poprzez środowisko kultury halsztackiej.

- Grody wznoszono na miejscach dogodnych do obrony: na wyspach jezior lub na

otoczonych wodą cyplach, a w przypadku obszarów górzystych - na wzniesieniach terenu.

- Obronne osiedla znane są jednak tylko z zachodniej części obszaru zajmowanego przez

kulturę łużycką, brak ich natomiast na terenach, gdzie wcześniej istniała kultura trzciniecka.

Typowym przykładem budownictwa grodowego jest Biskupin, zbudowany na ówcześnie

istniejącej wyspie Jeziora Biskupińskiego. Powstał on w okresie halsztackim D (badania

dendrochronologiczne wskazują jednak wcześniejszą datę - lata trzydzieste VIII w. przed Chr., a dokładnie –

na przełom 738 i 737 r. przed Chr.)

Obwarowania:

• Droga do grodu, wyłożona drewnem, wytyczona przy obwałowaniach w ten sposób, aby

przybysze zmierzający ku bramie zwróceni byli prawym bokiem ku stojącym na fortyfikacjach

obrońcom osiedla (napastnicy, trzymając w lewej ręce tarcze, mieli utrudnioną możliwość osłony

przed pociskami)

• Wały o szerokości 3-4 m skonstruowane z kilku ciągów izbic, czyli skrzyń z drewna dębowego,

wzniesionych w konstrukcji zrębowej, wypełnionych ziemią i kamieniami; wysokość - 6 m.

• Falochron o szerokości od 2 do ponad 9 m, zbudowany z kilkunastu tysięcy pali drewnianych,

wbitych ukośnie w brzegi wyspy.

• Brama (jedyna), zamykana dębowymi wrotami, nad którą wznosiła się zapewne wieża

nadbramna.

Zabudowa wewnątrz grodu:

• Niewielki plac przed bramą

• Ponad 100 domów zbudowanych zostało wzdłuż 11 wymoszczonych drewnem ulic, o szerokości

2,5-2,8 m, które łączyła biegnąca pod wałami ulica okrężna.

Konstrukcja domów:

• Powierzchnia od ok. 72 do 86 m2.

• Zbudowano je za pomocą techniki sumikowo-łątkowej: ściany skonstruowane były z poziomo

ułożonych belek (sumików), których końce umocowano w żłobkach pionowo stojących pali

(łątek).

• Wewnątrz 2 – 3 pomieszczenia: przedsionka, izby głównej i mniejszego pomieszczenia, zapewne

komory sypialnej. Podłogę tworzyła warstwa bierwion, w większej izbie znajdowało się

wyłożone kamieniami palenisko.

• Wejścia do domów, połączonych ze sobą ścianami szczytowymi, umieszczone były od południa

w dłuższych ścianach.

• Poza domostwami istniały również niezbyt liczne i znacznie mniejsze czworokątne budynki

gospodarcze o powierzchni do 11 m2.

Gród w Biskupinie zajmował powierzchnię ok. 1,3 ha. Mieszkało w nim od 1000 do 1200

osób. Na budowę zużyto od 6 do 8 tyś. m3 drewna. Podobne grody odnaleziono w Smuszowie (nieco inne

rozplanowanie: obok ulicy okrężnej, biegnącej pod wałami, przez środek grodu poprowadzono główną ulicę,

szerokości 5 m) oraz w Izdebnie (także ulica okrężna jak w Biskupinie).

4. Grupa górnośląsko-małopolska i tarnobrzeska

Cechą charakterystyczną grupy górnośląsko – małopolskiej był birytualizm (wpływy

halsztackie, aczkolwiek groby szkieletowe znane były już z młodszego okresu epoki brązu)

Grupa tarnobrzeska (zajmująca dorzecza Sanu i Wisłoki oraz tereny położone nad Wisłą, w

rejonie ujścia do niej obu wspomnianych rzek) - przeważają pochówki popielnicowe, nakrywane często

misami. Grupa ta odznacza się wyraźnymi powiązaniami z kulturą scytyjską (używanie trójgraniastych

grocików strzał, kolczyków gwoździowatych oraz pewne podobieństwa w inwentarzu ceramicznym).

5 Grupa pomorska (wschodniopomorska lub wejherowsko-krotoszyńska)

Przyczyny przemian społeczno – gospodarczych u schyłku okresu halsztackiego:

• Struktury osadnicze (koncentracja znacznych grupy ludności) zbyt duże w stosunku do

wydolności środowiska oraz do możliwości eksploatacyjnych ówczesnych struktur

gospodarczych.

• Pogorszenie się sytuacji klimatycznej i warunków ekologicznych - u schyłku Hallstattu C nastał

- wilgotniejszy i chłodniejszy niż poprzedni - okres subatlantycki.

• W północnej Europie zmiany w sposobach uprawy ziemi – porzucanie gleb ciężkich i zakładaniu

pól na terenach piaszczystych – konsekwencją tego reorganizacja sieci osadniczej.

• Najazdy scytyjskie.

W tych warunkach naturalnych bardziej skuteczny okazał się model gospodarczo-społeczny,

który związany był z kulturą pomorską. Zaletami nowego modelu okazały się bardziej rozproszone struktury

osadnicze, tworzone przez mobilne, niewielkie grupy ludności, a także rolnictwo bazujące na lekkich,

położonych wyżej i bardziej suchych glebach.

Geneza kultury pomorskiej:

Wywodzi się z grupy kaszubskiej kultury łużyckiej, istniejącej na terenie Pomorza

Gdańskiego do schyłku epoki brązu. W początkach epoki żelaza grupa kaszubska przekształciła się w

jednostkę określaną jako grupa (lub faza) wielkowiejska (nazwa pochodzi od stanowiska odkrytego we

Władysławowie-Wielkiej Wsi). Zmiany dotyczyły m.in. odejścia od zwyczaju umieszczania pochówków pod

nasypami kurhanów i powstania ciałopalnych, zwykle ą charakterystyczną tej grupy było posługiwanie się

urnami domkowymi - wykonane z gliny realistyczne modele budynków (posługiwano się nimi w kulturze

urn domkowych na obszarze północnym środkowych Niemiec oraz w środkowej Italii). Na gruncie grupy

wielkowiejskiej w ciągu okresu halsztackiego D na terenie Pomorza Wschodniego wykształciła się nowa

jednostka - kultura pomorska.

Charakterystyczne cechy związane z pochówkiem:

• Konstrukcja grobów z płyt lub głazów kamiennych w kształcie prostokątnej skrzyni, z dnem

wyłożonym kamieniami, w której umieszczano często szereg popielnic (nawet do 30).

Kulturę pomorską nazywano też kulturą grobów skrzynkowych. Groby zbiorowe

przykrywano nasypem kurhanowym lub (częście) umieszczano na cmentarzyskach płaskich

(prawdopodobnie prochy zmarłych przechowywano najpierw były w popielnicach przez

dłuższy czas w innym miejscu, a następnie składane razem do grobu).

• Zwyczaj zdobienia popielnic rysami twarzy (kulturę pomorską nazywano dlatego kulturą urn

twarzowych), umieszczanymi w górnych częściach gruszkowatych naczyń o baniastym

brzuścu i dość wysokiej szyi, charakteryzujących się czarną, wygładzoną powierzchnią.

(genezę urn twarzowych należy łączyć z wpływami etruskimi. Znane są bowiem ze

środkowej Italii, datowane z VIII-VI w. przed Chr., popielnice z wyobrażeniami twarzy, tzw.

kanopy. Urny zdobiono czasami naszyjniki lub napierśnikami. W wymodelowanych

„uszach” urn twarzowych umieszczano kolczyki z nanizanymi na nie bursztynowymi

paciorkami. Zwyczaj zdobienia popielnic wyobrażeniami twarzy ludzkiej zaniknął w ciągu

IV w. przed Chr.

• Wyposażenia grobów – raczej ubogie: szpile, niekiedy zapinki i przybory toaletowe

(brzytwy i szczypczyki) oraz narzędzia (noże, szydła i igły), bardzo rzadko natomiast broń.

Pomysł chowania szczątków zmarłych w tak zdobionych naczyniach, podobnie jak zwyczaj

używania urn domkowych, przeniknął na teren środkowej Europy zapewne dzięki intensywnym kontaktom

handlowym, wynikającym przede wszystkim z popytu na bursztyn.

Ceramika:

zdobienie naczyń za pomocą białej inkrustacji (wpływ grupy wschodniowielkopolskiej

kultury łużyckiej) oraz występowanie wykonanych techniką rycia przedstawień figuralnych, tworzących

czasami sceny narracyjne.

Osadnictwo i zabudowa:

Nie budowano grodzisk; niewielkie otwarte osady z domami o konstrukcji słupowej.

Struktura upraw:

pszenica, jęczmień oraz żyto.

Rozwój terytorialny kultury pomorskiej:

obszary środkowego Pomorza; w schyłkowej fazie okresu halsztackiego północna i

środkowa Wielkopolska, potem jej południowa część i Dolny Śląsk, a także Kujawy, ziemia chełmińska i

znaczna część Mazowsza, północna część Górnego Śląska, większość obszarów Małopolski, a także Wołyń i

Polesie.

Kultura pomorska zajmująca wschodnią część ziem polskich posiada swoiste cechy

pozwalające na wyróżnienie z niej odrębnej jednostki kulturowej, nazywanej kulturą grobów kloszowych

(nazwa od zwyczaju nakrywania popielnic dużym naczyniem, odwróconym do góry dnem, o

charakterystycznie chropowaconym brzuścu - na Mazowszu i w Małopolsce).

6. Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

Powstała w okresie halsztackim D na Warmii, Mazurach oraz Sambii, czyli na obszarach

zajętych częściowo pod koniec epoki brązu przez grupę warmińsko-mazurską kultury łużyckiej.

Osadnictwo:

• osady obronne, niekiedy na jeziorach, na sztucznych wyspach utworzonych z zatopionych

pni (pnie układano warstwami i umacniano za pomocą pali wbijanych w dno jeziora -.takie

wysepki, zwykle prostokątne, o powierzchni do 3 arów, mogły pomieścić zaledwie kilka

domostw;

• istniały także osady otwarte.

Pochówek:

Całopalenie, szczątki umieszczano w popielnicach, w grobach budowanych niekiedy z płyt

kamiennych i nakrywanych nasypem kurhanu.

Gospodarka:

- niewielki stopień rozwoju produkcji rzemieślniczej

- na dużą skalę używano przedmiotów wykonanych z kości i z kamienia, przedmioty z

metali importowano;

- podstawą gospodarki hodowla, mniejszą rolę odgrywało rolnictwo.

- uzupełnieniem gospodarki wytwórczej - rybołówstwo oraz zbieractwo i łowiectwo.

Wykład VIII i IX:

Barbarzyńska Europa w okresie dominacji celtyckiej

I. Ludy Europy barbarzyńskiej

1. Celtowie

a) Pochodzenie i pierwotna lokalizacja

W VI i w pierwszej połowie V stulecia przed Chr. Celtowie (zwani przez Rzymian Galami, przez

Greków zaś niekiedy Galatami) zamieszkiwali tereny zajęte przez kulturę zachodniohalsztacką (od

wschodniej Francji do Górnej Austrii). Należeli do grupy spokrewnionej z plemionami italskimi i

wenetyjskimi (odłam ludów zachodnioindoeuropejskich).

Celtowie wytworzyli własny model kulturowy, oparty na wzorcach antycznych. Wpływy ich kultury

sięgały na tereny środkowej i północnej Europy, przyczyniły się do zaniku istniejących tam kultur o

tradycjach wywodzących się z wczesnej epoki żelaza i do wytworzenia się na ich podłożu na przełomie III i

II stulecia przed Chr. nowych jakości kulturowych, nawiązujących silnie do modelu celtyckiego.

b) Najstarsze źródła pisane o Celtach

• Hekataios z Miletu- Obejście Ziemi (VI w. Przed Chr.) pisze o Celtach

zamieszkujących tereny położone na północ od siedzib Ligurów, których osadnictwo

obejmowało obszary północno-zachodniej Italii i południowej Francji. Wymienia

celtyckie „miasto” o nazwie Nyrax.

• Herodot - Dzieje lokalizuje siedziby Celtów nad górnym Dunajem. Wspomina

miasto Pyrene (obecnie identyfikuje się tą miejscowość z pasmem Pirenejów, jeśli

tak byłobu w istocie, to Celtowie w V w. przed Chr. zamieszkiwali Półwysep

Iberyujski). Pisze też, że Keltowie mają swe siedziby za Słupami Heraklesa i

sąsiadują z Kynesjami, mieszkającymi na najbardziej wysuniętych na zachód

rubieżach Europy.

c) Ekspansja terytorialna plemion celtyckich

• W ciągu V w. Przed Chr. Celtowie dotarli na Wyspy Brytyjskie .

• Na przełomie V i IV stulecia przed Chr. rozpoczęła się ekspansja w kierunku

wschodnim i południowym. Tytus Liwiusz w Dziejach Rzymu od założenia miasta

(Ab urbe condita, V, 34) pisze o królu plemienia Biturygów - Ambigacie, który

wysłał z Galii do Italii część swego ludu pod wodzą Bellovesa, inną zaś pod

dowództwem Segovesa - do Lasu Hercyńskiego (bliżej nie określone tereny środ-

kowej Europy).

• Na początku IV w. Przed Chr. opanowali oni dorzecze środkowego i dolnego Padu

(Galia Przedalpejska). W 390 r. przed Chr (być może nieco później - pod koniec lat

osiemdziesiątych IV stulecia przed Chr.) zdobyli Rzym, a nawet ich wyprawy

dotarły do południowych części Półwyspu Apenińskiego.

Ok. połowy IV w. Przed Chr. uderzyli oni na plemiona północnoiliryjskie (ich osadnictwo

obejmowało w tym czasie tereny Czech, Moraw, Dolnej Austrii, części Węgier, a nieco później także

Siedmiogród).

W III stuleciu przed Chr. ekspansja Celtów sięga na Bałkany i dociera nawet do Grecji:

• W latach 279-277 przed Chr. najazdy plemion celtyckich na Trację (utworzyli

istniejące przez ponad pół wieku, państwo ze stolicą w Tylis). Najazdy Celtów

zagroziły świątyni w Delfach, a część z oddziałów celtyckich przedostała się na

teren centralnej Anatolii, gdzie na mocy decyzji Antiocha I Sotera zostali osiedleni w

270 r. przed Chr. nad środkowym biegiem rzeki Halys (państwowość ta została

zniszczona przez Rzymian dopiero w 25 r. przed Chr., ale język Celtów przetrwał na

tych terenach aż do IV w. Po Chr.).

d) Rywalizacja z Rzymem

• Od końca pierwszej połowy IV w. przed Ch. wojownicy celtyccy służyli w wojskach zaciężnych

państw hellenistycznych, np. w latach 369/368 przed Chr. jako najemnicy w armii Dionizjusza z

Syrakuz.

• Zwycięstwo Rzymian w bitwie pod Telamonem (225 r. przed Chr.) – brały w niej udział

plemiona celtyckie Italii oraz zamieszkujące tereny nadreńskie, m.in. plemiona belgijskie.

• W czasie II wojny punickiej (218-201 r. przed Ch.) Celtowie byli sojusznikami Hannibala.

• Ok. 190 r. przed Chr. - Rzym zakończył podbój Galii Przedalpejskiej (część plemion celtyckich

przeniosła się na tereny alpejskie – w czasach Oktawiana Augusta zostały ostatecznie pokonane).

• Ekspansja rzymska na teren Półwyspu Iberyjskiego po zakończeniu II wojny punickiej

Republika Rzymska – zdobycie w 133 r. przed Chr. ważnego ośrodka Celtyberów - oppidum w

Numancji (133 r. przed Ch.).

• W drugiej połowie II stulecia przed Chr. Rzymianie opanowali tereny południowofrancuskie (w

118 r. przed Chr. utworzono nową prowincję - Galię Narbońską, czyli Zaalpejską, obejmującą

Prowansję i Langwedocję).

• W końcu III w. przed Chr. nastąpił upadek „państwa” Celtów w Tracji.

• W II stuleciu przed Chr. zaniknęło osadnictwo celtyckie w Siedmiogrodzie. W drugiej połowie I

stulecia przed Chr. Celtowie ulegał dalszym podbojom Rzymu oraz wypierani byli przez

plemiona germańskie, które zajęły obszary położone na północ od górnego i środkowego

Dunaju.

• Dwie wyprawy Cezara do Wielkiej Brytanii (w 55 i 54 r. przed Chr.), zajętej ostatecznie przez

Klaudiusza (43 r. przed Chr.).

Oktawian August oparł granice państwa rzymskiego o linię Renu i Dunaju. W I w. przed Chr.

osadnictwo celtyckie zachowało się na terenie środkowej Europy (nieliczne plemiona celtyckie na północ od

środkowego Dunaju, np. Kotynowie w północnej Słowacji, oraz Anartowie na terenie dzisiejszej Ukrainy

Zakarpackiej i wschodniej części Słowacji)

2. Trakowie i Getowie

Trakowie – zamieszkiwali tereny dzisiejszej Bułgarii (sąsiadowali z państwem macedońskim

i koloniami greckimi na zachodnich wybrzeżach Morza Czarnego). Pod koniec VI i w pierwszych

dziesięcioleciach V w. Przed Chr. część tych obszarów znalazła się pod kontrolą perską, a w III stuleciu

przed Chr. pod panowaniem Celtów. Kultura Traków rozwijała się aż do czasów podboju ich przez Rzymian,

w czasach Klaudiusza (46 r. po Chr.).

Plemiona geto-dackie - zamieszkiwały obszary na północ od siedzib Traków - na północ od dolnego

biegu Dunaju (Herodot nazywa ich Getami). W drugiej połowie IV stulecia przed Chr. Getowie prowadzili

wojny z państwem macedońskim Aleksandra Wielkiego, ulegając jego przewadze. Pod koniec IV w. przed

Chr.. powstał silny związek plemion geto-dackich pod przywództwem Dromichaitesa, którego państwo, ze

stolicą Helis, zajmowało obszar Niziny Wołoskiej i prowadziło wojny z trackim państwem Lizymacha.

3. Dakowie

Zajmowali Siedmiogród. Według Pompejusza Trogusa (Historiae Philippicae - ok. 200 r. przed

Chr.), byli potomkami Getów. W okresie panowania Burebisty (70-60 do 44 r. przed Chr) – szczyt ich potęgi.

Dakowie pokonali wówczas plemiona celtyckie zamieszkujące obszary nad środkowym Dunajem i

zniszczyli część miast greckich na wybrzeżu Morza Czarnego (m.in. Olbię i Tyras). Po śmierci Burebisty

jego państwo uległo rozbiciu na liczne „księstwa”. Ponowny wzrost potęgi Daków nastąpił pod koniec I w.

po Chr., w czasach panowania Decebala, i trwał do podboju Dacji przez Trajana (98-117 r.) w latach 101-106

po Chr.

4. Ilirowie

Zajmowali tereny północno-zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego, po dorzecze Sawy,

prawdopodobnie także wschodnią Italię, na północy zaś po środkowy Dunaj. Od końca III w. przed Chr.

plemiona te podbijane były stopniowo przez Rzym. Ostatnim zrywem Ilirów było powstanie plemion

panońskich stłumione w 9 r. po Chr. przez Oktawiana Augusta.

5. Bastarnowie (Peucynowie)

W końcu III w. zamieszkiwali tereny południowo-wschodniej Europy. Przywędrowali na te obszary z

dorzecza Łaby. Grecy zaliczali ich celtyckich, Rzymianie - do germańskich. W II w. przed Chr. Grecy nie

znali nazwy „Germanie”, dlatego mianem Celtów mogli nazywać ludność przybyłą z głębi Europy. Według

innych poglądów, plemiona Bastarnów miały cechy celtycko—germańskie (z czasem następował wzrost

elementów germańskich)

Około 230 r. przed Chr. Bastarnowie pojawili się nad dolnym Dunajem, wszczynając zbrojne

konflikty, m.in. z Getami. Współdziałały z nimi inne plemiona, określane w inskrypcji jako „Galaci”.

6. Cymbrowie i Teutnowie

Plemiona Cymbrów, pochodzące z Półwyspu Jutlandzkiego, rozpoczęły ok. 120 r. przed Chr.

wędrówkę na południe. Poprzez kraj celtyckiego plemienia Bojów (obszar Czech), skierowali się oni ku

terenom wschodnioalpejskim, gdzie w 113 r. przed Chr. pokonali rzymskie legiony pod Noreją (Neumarkt) i

stamtąd, poprzez górne dorzecze Dunaju i Renu, dotarli do Galii. W trakcie ich wędrówki dołączyli do nich

celtyccy zapewne Teutonowie, a także Ambronowie i Harudowie. Po starciach zbrojnych z Rzymianami w

109 r. przed Chr. nad Rodanem i w 105 r. przed Chr. koło Arausio (Orange) część najeźdźców skierowała się

ku Akwitanii i przekroczyła Pireneje, docierając prawdopodobnie do dolnego biegu Ebro. W 102 r. przed

Chr. wojska rzymskie pod wodzą konsula Gajusza Mariusza pokonały Teutonów i Ambronów w Prowansji

pod Aquae Sextiae (Aix-en-Provence), a w 101 r. przed Chr. pod Vercellae (w górnym biegu Padu) klęskę

ponieśli Cymbrowie.

7. Germanie

Pierwsza wzmianka o Germanach znajduje się w pismach Posejdoniosa z Apamei (I w. przed Chr.),

który nazywał tak plemiona zamieszkujące strefę nadreńską. Rzymianie zetknęli się z Germanami w czasach

Juliusza Cezara (68-44 r. przed Chr.). W końcu lat siedemdziesiątych I w. przed Chr. germańskie plemiona

Swebów pod wodzą Ariowista przekroczyły Ren i opanowały znaczną część Galii. Po klęsce zadanej im

przez Rzymian w 58 r. przed Chr. pod Miluzą, Cezar rozpoczął podbój Galii zakończony w 51 r. przed Chr.

(Commentarii rerum gestarum belli Galilei)

.

II. Rozwój kultury plemion celtyckich

1. Periodyzacja okresu lateńskiego

W V w. przed Chr. na gruncie kultury zachodniohalsztackiej ukształtował się w środowisku

arystokracji plemiennej, nowy styl, określany jako wczesnolateński.

Nazwa pochodzi od znaleziska (prawdopodobnie o charakterze wotywnym), w miejscowości La

Tène (Szwajcaria). Na ziemiach polskich okres lateński (nazywany też okresem przedrzymskim) trwał przez

cztery ostatnie stulecia przed Chr.

Podstawą periodyzacyjną okresu lateńskiego są badania studiów niemieckiego badacza Paula

Reineckego z 1902 r. Podzielił on okres lateński na cztery podokresy, oznaczone jako La Tène A, B, C i D.

Dalsze badania wyodrębniły krótsze stadia chronologiczne (np. La Tène Al, Bl, B2 itd.).

Według tych ustaleń okres lateński dla kultury plemion celtyckich dzielimy na następujące stadia:

• Połowa V w . przed Chr – I poł. IV w. przed Chr.: La Tène A;

• Połowa IV w. przed Chr – połowa III w. przed Chr.: La Tène B;

• Połowa III w. przed Chr. – koniec II w. przed Chr.: La Tène C;

• Koniec II w. przed Chr. – początek I w. po Chr.: La Tène D.

Pamiętać należy, że granica pomiędzy schyłkiem Hallstattu D i początkiem okresu lateńskiego jest

płynna: styl wczesnolateński rozwijał się na podłożu stylu późnohalsztsackiego. Na niektórych obszarach

miało miejsce współistnienie stylów schyłkowohalsztackiego i wczesnolateńskiego.

2. Kultura lateńska w stadium La Tène A

Styl wczesnolateński kształtował się przede wszystkim w środowisku arystokracji plemiennej.

Inwentarze grobowe przedstawicieli tej warstwy wskazują, że znalezione w nich przedmioty rodzimej

produkcji pochodziły z jednego, wyspecjalizowanego warsztatu, produkującego ozdoby dla określonych

odbiorców, reprezentujących ową warstwę arystokracji.

a) Charakterystyka stylu wczesnolateńskiego:

• Wyraźne znamiona tradycji halsztackiej.

• Elementy wywodzące się ze sztuki greckiej i etruskiej (a zapewne także scytyjskiej) - stosowanie

motywów zoomorficznych (prawdopodobnie wpływ Etrusków).

• Ornamentyka w postaci palmet, spirali, wątków antropomorficznych, a także różnorodne

elementy zdobnictwa plastycznego.

• Wysoki poziom techniczny wyrobów wczesnolateńskiego rzemiosła - używanie technik

inkrustacji, platerowania czy techniki ażuru, precyzja ornamentyki osiągana m.in. dzięki

posługiwaniu się cyrklami.

• Asymetrię ornamentyki oraz bogactwo wątków zdobniczych pokrywających niekiedy całą

powierzchnię wyrobu.

• Częstym motywem zdobniczym było wyobrażenie ludzkiej głowy, występujące także w

następnych stadiach rozwoju kultury lateńskiej (odcięta ludzka głowa, której przypisywano

pewną siłę magiczną, odgrywała istotną rolę w wierzeniach Celtów).

• Bogate pochówki, głównie szkieletowe, umieszczane w drewnianych komorach i przykrywanych

kurhanem (nie wszędzie - kurhanów nie usypywano na terenie Szampanii, gdzie komory

grobowe wykuwano często w kredowych skałach.

• Ciała przedstawicieli arystokracji umieszczano na wozach dwukołowych (wpływy strefy

śródziemnomorskiej).

• Wyposażenia grobów w przedmioty importowane (obserwujemy zmniejszenie się wyrobów

greckich na korzyść etruskich szlak wiodący wzdłuż Rodanu, którym docierały wyroby z kolonii

greckich, stracił swoje poprzednie znaczenie, ustępując miejsca drodze biegnącej przez przełęcze

alpejskie, łączącej Italię z obszarami północnymi): wazy greckie z malowanymi czerwoną farbą

postaciami - tzw. wazy czerwonofigurowe, etruskie naczynia brązowe - miski i czarki oraz

charakterystyczne dla tego okresu dzbany z dziobowatym wylewem; militaria, m.in. brązowe

hełmy (spotykane w Szmpanii, a rzadko występujące na innych terenach).

• Na terenie północnej Szwajcarii i południowych Niemiec brak jest pochówków książęcych,

występują tu groby płaskie, szkieletowe.

2. Kultura lateńska w stadium La Tène B

W schyłkowym okresie La Tène A przypada początek wielkiej ekspansji celtyckiej. Wraz z nią

dokonały się przemiany społeczne, o czym świadczy zmniejszenie się ilości bogato wyposażonych grobów

arystokracji plemiennej. Występują natomiast duże na ogół, szkieletowe cmentarzyska, spotykane na

obszarze od wschodniej Francji po Kotlinę Karpacką. Charakterystyczną cechą tych pochówków jest

standartyzacja wyposażenia. Zmiany społeczne mogły nastąpić m.in. pod wpływem kontaktów ze światem

śródziemnomorskim i stanowić odbicie procesów społecznych zachodzących w Grecji i w Rzymie,

polegających na próbach ograniczenia roli tamtejszej arystokracji.

Standaryzacja widoczna jest także w stylistyce, określanej jako tzw. styl waldalgesheimski:

• uproszczona ornamentyka,

• częstsze motywy roślinne,

• zamiłowanie do zdobnictwa plastycznego.

Uzbrojenie:

• włócznia,

• długie miecze obosieczne umieszczane w metalowych, często bogato zdobionych pochwach,

noszonych na pasach z metalowych ogniw połączonych rzemieniami,

• duża tarcza w kształcie wydłużonego owalu lub zbliżonym do prostokąta zakrywająca prawie

całe ciało wojownika,

• hełmy (spotykane bardzo rzadko),

• kolczugi (według źródeł pisanych zostały przejęte od Celtów przez Rzymian).

3. Kultura lateńska stadium La Tène C

a) Styl plastyczny

W przypadku form bardziej rozwiniętych - nazywany jest stylem barokowym. Formami

przewodnimi są zapinki o konstrukcji środkowolateńskiej. Pojawiają się w tym okresie szklane bransolety i

paciorki.

b) Pochówki

We wschodniej części obszarów zasiedlonych przez Celtów pochówki szkieletowe zastępowane były

przez groby ciałopalne. Na niektórych terenach (m.in. w Szwajcarii) nadal stosowano inhumację, zauważa

się jednak w takich przypadkach wyraźne zubożenie wyposażenia grobowego.

Wprowadzeniu ciałopalenia upowszechnia się zwyczaj rytualnego niszczenia darów grobowych (np.

mieczy), polegający na ich gięciu lub łamaniu (wpływy greckie, aczkolwiek podobne praktyki stosowane

były przez Greków w znacznie wcześniejszym okresie).

W późnej fazie okresu środkowolateńskiego (La Tène C2): na znacznych obszarach zajętych przez

kulturę lateńską, zwłaszcza w środkowej Europie, stwierdzono całkowity zanik cmentarzysk.

Prawdopodobnie Celtowie zaczęli stosować typy pochówków naziemnych, pozbawione wyposażenia

(potwierdzają to badania oppidum w Bibracte - mieszkańcy przechowywali urny z prochami zmarłych w

swych domach).

c) Oppida

W okresie La Tène C2 i La Tène D1 Celtowie budują oppidy - wielkich osady obronne, będące

ośrodkami rzemiosł, handlu, a także pełniących zazwyczaj rolę centrów życia politycznego, siedzib lokalnej

administracji, a w niektórych przypadkach mieszczących ośrodki kultu

Najwięcej tego typu obiektów stwierdzono w zachodniej części obszaru zajętego przez kulturę

lateńską. W samej Galii istniało ok. 200 oppidów, mniej jest ich natomiast na wschodnich terenach

osadnictwa celtyckiego. Rozmiary oppidów – bardzo zróżnicowane:

• w Grabenstetten w Wirtembergii - o powierzchni 1400 ha i obwodzie ok. 30 km;

• oppidum w Kelheim koło Ratyzbony – pow. ok. 600 ha,

• w Manching koło Ingolstadt, nad górnym Dunajem - 380 ha.

• znacznie mniejsze osady obronne, niekiedy o powierzchni wynoszącej zaledwie ok.

25 ha.

Fortyfikacje: zbudowanymi z kamieni, drewna i ziemi, które tworzyły niekiedy skomplikowane

systemy obronne składające się z kilku linii wałów.

Cezar w Wojnie galijskiej (VII, 23) opisał tzw. mur galijski - „murus gallicus”:

• drewniany szkielet o konstrukcji izbicowej, łączonej wielkimi żelaznymi gwoździa-

mi, konstrukcje tę wypełniano ziemią i kamieniami.

• Lico stanowił mur układany z dużych, nie spojonych głazów, umocniony belkami

wystającymi z drewnianej części wału.

Inny typ konstrukcji obwałowań stosowany był przez plemiona wschodnioceltyckie:

• kamienne lico umacniano rzędami słupów i poziomymi kotwami.

W obrębie niektórych oppidów funkcjonowały oddzielne „dzielnice”, w których prowadzono

produkcję rzemieślniczą- garncarską, szklarską, metalurgiczną. Niekiedy wyodrębniano też dodatkowo

ufortyfikowaną część oppidum, gdzie znajdowało się centrum władzy lub też miejsce kultu (np. w

miejscowości Zavist koło Pragi).

Oppida powstawały pod wpływem impulsów ze strefy śródziemnomorskiej, m.in.

południowoitalskiej. Celtowie wnieśli jednak własne rozwiązania konstrukcyjne - system bramny.

Najbardziej znane oppida:

• Bibracte, Alesja (wojska Celtów pod wodzą Wercyngetoryksa uległy Cezarowi);

• w Manching i Kelheim w Bawarii;

• Norea (Magda-lensberg) i Oberleiserberg – w Austrii;

• Stradonice, Zavist, Hrazany – w Czechach;

• Bratysławę-Hrad oraz Devin na Słowacji.

4. Mennictwo

Celtowie zaczęli wybijać własne monety około poł III w. przed Chr. Początkowo naśladowali srebrne

tetra-drachmy macedońskie Filipa II Macedońskiego złote statery Aleksandra Wielkiego, rozpowszechnione

wśród plemion celtyckich w zachodniej Europie. Od początku II w. przed Chr – rozwój mennictwa według

własnych wzorów:

• tzw. statery muszlowe - okazy miseczkowate.

• wprowadzano stemple z wyobrażeniami charakterystycznymi dla rodzimej sztuki,

• zwiększono liczbę nominałów, w tym także udział monety zdawkowej,

• napisy w alfabecie łacińskim, zawierające nazwy plemion, częściej jednak imiona władców (w

Galii np. seria monet z imieniem Wercyngetoryksa, na obszarach środkowodunajskich

stosunkowo często spotykamy monety z napisami BIATEC i NONNOS.

5. Produkcja rzemieślnicza i metarulgiczna

• Produkcję naczyń glinianych toczonych na kole garncarskim - cienkościenne naczynia,

malowane czerwoną i białą farbą.

• Produkcji żelaza – ośrodki produkcji hutniczej, opartej na eksploatacji lokalnych złóż rud,

zarówno darniowych, jak i wysokoprocentowych: w Noricum, w Siegerlandzie na terenie

Nadrenii oraz w środkowej Francji

• Rozwój technik kowalskich - stosowano nawęglanie i technologię polegającą na skuwaniu

przedmiotów z różnorodnego żelaza, miękkiego i twardego (m.in. tak wytwarzano głownie

mieczy).

• Zwiększenie typów wyrabianych narzędzi żelaznych - sierpy z równoważną rękojeścią, tj. z

rękojeścią odgiętą pod kątem prostym, półkoski, radlice żniwiarki dwukołowe (w zachodniej

Europie), poświadczone na płaskorzeźbach galorzymskich z Trewiru, Reims, Buzenol i Arles

(wspomina o nich Pliniusz w Historii naturalnej).

• Obróbka metali kolorowych, głównie brązu, z którego wykonywano przede wszystkim ozdoby i

części stroju.

• Produkcja szkła, z którego wytwarzali paciorki i bransolety.

• Wytwarzanie emalii.

5. Handel

Szlak bursztynowy: z ważnego centrum handlowego – Akwilei (powstała w 181 r. przed Chr.), na

północ, do wschodniej strefy środkowej Europy. Odkryto składy brył tego surowca we Wrocławiu-

Partynicach zawierał ok. 1500 kg bursztynu) i w oppidum w Starym Hradisku na Morawach.

Na terenach celtyckich powstawały faktorie kupców rzymskich - w oppidum w Norei

(Magdalensbergu) w Karyntii, niedaleko Klagenfurtu, w obrębie celtyckiego „królestwa” noryckiego

(regnum Noricum).

6. Pismo.

Umiejętność tę posiadły wąskie grupy społeczne wąskie grupy społeczne (druidzi uważali, że nie

wolno tego, czego się uczą, przekazywać na piśmie). Cezar wspomina o istnieniu archiwum plemienia

Helwetów – dokumenty sporządzone w alfabecie greckim. Celtowie znali także łacinę; w strefie

przyalpejskiej posługiwali się alfabetem północnoetruskim, natomiast plemiona celtyberyjskie - iberyjskim.

Znajomość pisma poświadczają także znaleziska kościanych rylców (stilusów), służących do zapisywania

krótkich tekstów na pokrytych woskiem tabliczkach. Fragment takiej tabliczki wraz z rylcami odkryto w

oppidum w Stradonicach (Czechy).

7. Społeczeństwo. Druidzi

Juliusz Cezar wyróżnia następujące grupy społeczne: driudes, eqves, plebs. Na czele plemienia stał

król.

Druidzi tworzyli zamkniętą kastę kapłanów - swoistą warstwę inteligencji celtyckiej, powiązaną z

arystokracją rodową. Główne ośrodki, w których przekazywano tajemną wiedzę znajdowały się w Anglii.

Szkolono tam w zakresie: wróżbiarstwa, odprawiania obrzędów religijnych, leczenia, układania kalendarzy

(w oparciu o pewne obserwacje astronomiczne), obowiązujących norm prawnych, a także tworzenia epickich

utworów. W zachodniej strefie osadnictwa celtyckiego druidzi tworzyli ponadplemienną organizację, biorąc

aktywny udział w życiu politycznym Celtów. Ich znaczenie uległo osłabieniu w okresie powstawania

pierwszych struktur o charakterze protopaństwowym.

7. Religia

Wierzenia Celtów nie tworzyły systemu jednolitego. Mitologia jest zawiła i zróżnicowana

(odmienność wyobrażeń panteonu bóstw u poszczególnych plemion). Miejscem praktyk kultowych były

kamienne świątynie (w południowej Francji) lub otoczone rowami i wałami ziemnymi czworokątne obiekty

o bokach, których długość wynosiła do 80 m (rzadziej jeszcze dłuższych) - na terenach południowych

Niemiec, Szwajcarii, części Francji, a także Czech. W ich obrębie znaj duj ą się doły ofiarne lub głębokie

studnie o ofiarnym charakterze, prócz tego ślady po słupach i nielicznych budynkach o bliżej nieokreślonej

funkcji.

Celtowie posiadali bardzo okrutne praktyki religijne Celtów, m.in. składanie ofiar z ludzi. Oprócz

tego składano ofiary wotywne z cennych przedmiotów, np. łupów wojennych. Z miejscami praktyk

religijnych wiąże się rzeźby kamienne, których znaleziska nie są zbyt liczne. Część z nich pełniła rolę steli

nagrobnych. Do najbardziej znanych należą bogato zdobiona kamienna kolumna w stylu waldalgesheimskim

znaleziona w Pfalzfeld w Nadrenii oraz głowa boga lub herosa celtyckiego z miejscowości Mšecke

Žehrovice w Czechach, z charakterystycznym dla Celtów naszyjnikiem - torquesem.

8. Plemiona celtyckie

• Na terenach środkowoeuropejskich czołową rolę odgrywali:

• Bojowie (Czechy),

• Kotynowie (w zachodniej części Słowacji)

• Tauryskowie (na terenie Noricum),

• Wolkowie-Tektosagowie (zapewne obszary położone na północ od górnego biegu Dunaju).

W okresie rozwoju oppidów plemiona te stały już na progu utworzenia rozwiniętej organizacji

państwowej. Uformowanie jej uniemożliwiła z jednej strony ekspansja rzymska, z drugiej zaś napór

Germanów.

III. Celtowie na ziemiach polskich

Na początku IV w. przed Chr. większość ziem polskich zajmowana była nadal przez kultury

reprezentujące tradycje okresu halsztackiego: pomorską (zachodnia część naszych ziem), oraz przez jej

wschodni odłam - kulturę grobów kloszowych. Na Śląsku oraz później w Małopolsce rozwinęło się

osadnictwo celtyckie.

1. Osadnictwo celtyckie na Dolnym Śląsku

W początkach IV stulecia przed Chr., w okresie La Tène Bl, powstała w okolicach Wrocławia

enklawa kultury lateńskiej, która przetrwała tam do początków II w. przed Chr. Osadnictwo to zajęło obszar

na lewym brzegu Odry, ograniczony od wschodu Oławą, od zachodu Bystrzycą, ku południowi zaś sięgający

góry Ślęży. Wiązać je należy z okresem wielkiej ekspansji Celtów, wspomnianej przez Tytusa Liwiusza

(Dzieje Rzymu od założenia miasta V, 34), która na początku IV w. przed Chr. objęła znaczne obszary

środkowej Europy.

Podwrocławskie skupienie osadnictwa celtyckiego wykazuje powiązania z kulturą lateńską z terenu

Czech

a) Pochówki

Znaleziska grobowe - blisko 30 stanowisk:

• płaskie cmentarzyska szkieletowe, na ogół niewielkie (najwyżej nieco ponad 20 pochówków) -

zmarłych układano w pozycji wyprostowanej, w jamach zorientowanych najczęściej na linii

północ-południe, przeważnie głową ku północy.

• groby podwójne (bardzo rzadkie), kryjące szczątki mężczyzny i kobiety,

• pochówki umieszczane w drewnianych trumnach (także rzadkie)

Wyposażenie: W grobach męskich – broń (miecz, jednen lub dwa groty włóczni oraz tarcza), żelazne

pasy, części stroju i ozdoby (pojedyncze na ogół zapinki i bransolety) oraz naczynia gliniane.

W grobach kobiet - większa liczba zapinek (nawet do 4 egzemplarzy) oraz innych ozdób (naszyjniki,

nagolenniki, bransolety z żelaza i brązu)

W niektórych grobach natrafiono na kości zwierząt, głównie świń.

W młodszej fazie (La Tène Cl) pojawiają się pojedyncze groby ciałopalne, popielnicowe i jamowe.

b) Osady

Osiedla w Radłowicach koło Oławy i w Kurzątkowicach.

c) Skarby

Z Brzezinki Średzkiej pochodzi skarb składający się z ok. 30 złotych monet wybitych w czeskich

mennicach Bojów.

Część monet znalezionych w enklawie podwrocławskiej należy zapewne do lokalnych emisji,

związanych być może z najmłodszą fazą osadnictwa celtyckiego na tym terenie.

d) Rzeźby kamienne w rejonie góry Ślęży

Odkryto pięć obiektów znajdujących się na stokach lub u podnóża góry:

• niedźwiedź,

• dzika (niewielkie, wykonane z brązu figurki dzika charakterystyczne są dla sztuki i wierzeń

Celtów na całym prawie obszarze zajętym przez kulturę lateńską)

• tzw. „panna z rybą” (podobieństwa kompozycyjne do zachodnioeuropejskich rzeźb z kręgu

kultury lateńskiej, wyobrażenie ryby odgrywało pewną rolę w świecie wierzeń),

• „mnich”

• „grzyb”.

Wszystkie oznaczone są znakiem ukośnego krzyża, przypominającym literę „X” (symbol kultowy).

Figury zostały wykonane na miejscu. Za celtyckim pochodzeniem rzeźb przemawiają przede wszystkim

analogie do przedstawień dzików z terenu Półwyspu Iberyjskiego...

Na Ślęży istniał ośrodek kultowy Celtów zamieszkujących omawiane tereny.

Na początku II stulecia przed Chr. zasiedlony przez Celtów obszar między Odrą, Bystrzycą i Oławą

został zajęty przez ludność kultury przeworskiej.

2. Osadnictwo celtyckie na Górnym Śląsku

Objęło w IV stuleciu przed Chr. południową część Górnego Śląska (tereny Wyżyny Głubczyckiej).

Ze względu na podobieństwa widoczne w ceramice, a także na pojawienie się pochówków ciałopalnych

przypuszcza się, że Celtowie przywędrowali na te tereny z Moraw. Najstarsze zespoły pochodzą z okresu La

Tène Bl. Są to materiały grobowe. Największą liczbę grobów lateńskich odkryto na wielkim cmentarzysku

kultury łużyckiej w Kietrzu. Są wśród nich pochówki szkieletowe, tworzące osobną grupę, oraz groby

ciałopalne, w stosunku do których wysuwa się przypuszczenia, że mogą kryć szczątki zlatenizowanych

przedstawicieli ludności z późnych faz rozwoju kultury łużyckiej, którzy weszli w kontakt ze środowiskiem

kultury celtyckiej. W jednym z grobówznaleziono lateńskie naczynie wykonane na kole garncarskim oraz

ceramikę łużycką.

Na terenie Wyżyny Głubczyckiej osadnictwo celtyckie poświadczone jest znaleziskami pozostałości

po osadach: w Roszowickim Lesie, w Nowej Cerekwi (założone na wyniosłym wzgórzu dawniej uważano,

że było to oppidum; nowsze badania nie potwierdziły jednak tego przypuszczenia). Osada w Nowej Cerekwi

została założona zapewne w okresie La Tène Cl i była zasiedlona do przełomu okresów La Tène C i D.

Schyłek jej użytkowania przypadł więc na koniec II stulecia przed Chr., kiedy nastąpił zanik osadnictwa

celtyckiego na całym obszarze Wyżyny Głubczyckiej w związeku z wędrówką Cymbrów z Półwyspu

Jutlandzkiego na południe.

3. Kultura tyniecka (celto-przeworska grupa kulturowa)

Osadnictwo celtyckie objęło tereny Małopolski - nad górną Wisłą (od okolic Krakowa po Nidę i

Rabę) oraz obszar nad górnym Sanem.

Enklawa osadnictwa celtyckiego w zachodniej Małopolsce charakteryzuje się, w młodszych fazach

swego rozwoju, współwystępowaniem elementów typowych dla kultury Celtów z materiałami

charakterystycznymi dla kultury przeworskiej. Z tego względu określana była jako tzw. celto-przeworska

grupa kulturowa.

W zachodniej Małopolsce najstarsze ślady pobytu Celtów datowane są od początku III w. przed Chr.

(okres La Tène B2). Z młodszego okresu (La Tène Cl) datowane są bogato wyposażone groby wojowników

celtyckich odkryte w Iwanowicach. Brak materiałów grobowych w obrębie osadnictwa grupy tynieckiej,

poświadczonego przez gęstą sieć znalezisk osadowych, należy łączyć z panującymi wówczas zwyczajami

pogrzebowymi Celtów, które przejęła ludność kultury przeworskiej.

Ze znalezisk osadowych grupy tynieckiej wydzielić można trzy grupy, właściwe trzem fazom

chronologicznym i stadiom jej rozwoju:

• Osady Pełczyska, Kraków-Wyciąże, Kraków-Pleszów, Dalewice - charakteryzuje się

występowaniem wyłącznie ceramiki typowej dla kultury lateńskiej (naczynia wykonane z gliny z

dużą domieszką grafitu, sprowadzanego zapewne z terenu Czech).

• Druga grupa, odpowiadająca fazie zaczynającej się od początku II w. przed Chr -

współwystępowaqnie ręcznie lepionych naczyń o formach i technologii charakterystycznych dla

wczesnej ceramiki kultury przeworskiej oraz materiały celtyckie - ceramika robiona na kole, tzw.

„siwa”, wykonana z ilastej gliny, i ceramika grafitowa. W niektórych osadach grupy tynieckiej

odkrywane są obiekty zawierające prawie wyłącznie materiały charakterystyczne dla kultury

przeworskiej. Prawdopodobnie na omawianym terenie istniała pewna mozaika osadnictwa

tworzonego przez Celtów, nosicieli kultury przeworskiej i grupy o mieszanym, lateńsko-

przeworskim charakterze.

• Trzecia faza - ostatnie stulecie przed Chr - zmniejszył się jej zasięg na skutek napływu na

północną część zajmowanego przez nią obszaru nowej fali ludności kultury przeworskiej, która

pozostała w pewnej izolacji do przedstawicieli grupy tynieckiej.

Ośrodek małopolski posiadał własną produkcję garncarską (odkrycie pieców kopułowych służących

do wypalania naczyń: Kraków-Wyciąże, Podłęże) oraz produkcję żelaza (piece w osadach w Krakowie-

Wyciążu i Krakowie-Krzesławicach). Istniało także lokalne mennictwo (monet odkryte w Gorzowie koło

Oświęcimia). Lokalne emisje (datowane w przybliżeniu z połowy I w. przed Chr. ) należały do grupy monet

naśladujących późne emisje staterów muszlowych

Schyłek rozwoju grupy tynieckiej należy wiązać z najstarszym stadium kształtowania się na tych

terenach stylu wczesnorzymskiego, tj. z początkiem I w. po Chr., gdy na poprzednio zajmowanym przez nią

terenie pojawiło się osadnictwo kultury przeworskiej, a miejscami - na prawym brzegu Wisły - kultury

puchowskiej. Tradycje celtyckie, widoczne m.in. w zwyczajach pogrzebowych, istniały nadal w tym nowym

środowisku w okresie wczesnorzymskim.

Osadnictwo celtyckie nad górnym Sanem poświadczają znaleziska ceramiki i przedmiotów

metalowych charakterystycznych dla kultury lateń-skiej, przede wszystkim z rejonu Przemyśla, oraz

pozostałości osad w Pakoszówce i Sanoku-Białej Górze. Tę enklawę osadnictwa celtyckiego datować należy

z III-II w. przed Chr. Jej powstanie łączone jest z migracją ludności celtyckiej z obszarów położonych nad

górną Cisą.

Z młodszymi fazami rozwoju grupy tynieckiej należy synchronizować osadnictwo kultury

puchowskiej w Kotlinie Sądeckiej oraz w Kotlinie Żywieckiej, którego rozwój przypadał na okresy La Tène

C2 i D l. Kultura ta napływała na wymienione tereny z zachodniej, górskiej części Słowacji, a jej nosicielem

była ludność utożsamiana z celtyckim plemieniem Kotynów. Osadnictwo puchowskie poświadczone jest

przez znaleziska osadowe, brak natomiast materiałów grobowych. W zachodniej Małopolsce rozwijało się

ono także w okresie wczesnorzymskim, co zapewne związane było z napływem nowej fali ludności kultury

puchowskiej przybywającej z południa, z terenu Słowacji.

Obecność ludności celtyckiej na Kujawach poświadczają monety i inne zabytki metalowe, a także

ceramika robiona na kole. Są to ślady pobytu Celtów na tym, co wynikało zapewne z faktu przebiegania

przez Kujawy szlaku bursztynowego.

IV. Jednostki kulturowe na ziemiach polskich w młodszym okresie przedrzymskim

1. Kultury istniejące na ziemiach polskich w młodszym okresie przedrzymskim

Na przełomie III i II stulecia a.C. na ziemiach polskich w miejsce istniejącej poprzednio kultury

pomorskiej i jej wschodniego odłamu - kultury grobów kloszowych, powstały nowe kultury:

• przeworska,

• oksywska,

• kultura kurhanów zachodniobałtyjskich (północno-wschodnia Polska),

• niewielkie grupy kultury Jastorf (zachodnia część ziem polskich):

o nadodrzańska (na terenie Pomorza Zachodniego)

o gubińska (na części Dolnego Śląska i Łużyc).

• kultura zarubiniecka (w dorzeczu górnego Bugu i na części Polesia).

2. Pojęcie „europejskie Barbaricum”

Całą zlatenizowaną strefę, obejmującą wiele różnych kultur, określić należy mianem „europejskiego

Barbaricum”.

Termin ten jest powszechnie używany dopiero w odniesieniu do okresu wpływów rzymskich

(obszary położone poza granicami Cesarstwa, w zachodniej, środkowej i północnej Europie, czyli tam, gdzie

w pierwszych wiekach przed Chr. doszło do wykształcenia na skutek oddziaływań rzymskich nowego

modelu kulturowego).

Termin „europejskie Barbaricum” oznacza strefy położone poza granicami znacznie wyżej

rozwiniętej kultury celtyckiej w I w. przed Chr. m.in. w czasach ekspansji Cymbrów, walk plemion

germańskich pod wodzą Ariowista oraz podbojów Oktawiana Augusta, doszło już do kontaktów owej

barbarzyńskiej strefy z cywilizacją rzymską.

3. Periodyzacja okresu późnolateńskiego

Józef Kostrzewski wyróżnił trzy fazy: wczesną, środkową i późną, oznaczane odpowiednio jako

fazy: Al, A2 i A3 młodszego okresu przedrzymskiego (podstawą ich wyodrębnienia były odmienne typy

zapinek o konstrukcji środkowo- i późnolateńskiej; Józef Kostrzewskiego wyróżnił aż 15 typów. Kryterium

periodyzacji stanowią także różne formy klamer do pasa oraz umb, czyli metalowych okuć umieszczanych

na zewnętrznej powierzchni tarcz. Przyjmując te kryteria wyróżnia się następujące okresy:

• Faza A l: od schyłku III w. przed Chr. (lub od przełomu III i II w. a.C.) do pierwszych

dziesięcioleci drugiej połowy II stulecia przed Chr. (zaczyna się w okresie La Téne Cl i obejmuje

większą część okresu La Téne C2).

• Faza A2: od pierwszych dziesięcioleci II poł. II w. przed Chr. do końca I poł I w. przed Chr.

(schyłek okresu La Téne C2 - początek La Téne Dl).

• Faza A3: koniec I poł. I w. przed Chr do przełomu tysiącleci (na terenach położonych dalej na

północ należy się liczyć z dłuższym okresem przeżywania się stylu późnolateńskiego - do

pierwszych dziesięcioleci I w. po Chr.).

4. Kultura przeworska

Powstała na początku młodszego okresu przedrzymskiego i trwała do schyłku wczesnej fazy okresu

wędrówek ludów (istniała przez ponad sześć stuleci, od przełomu III i II w. przed Chr. do pierwszej połowy

V stulecia po Chr.

a) Nazwa

• Od miasta Przeworsk (w nieodległej od niego miejscowości Gać odkryto cmentarzysko, które,

jako pierwsza nekropola tej jednostki kulturowej, doczekało się pełniejszego opisu w publikacji

Karola Hadaczka z 1909 r.).

• W XIX w. w literaturze niemieckiej określano ją jako „kulturę wandalską”,

• W literaturze polskiej używano w XIX w. terminu „kultura wenedzka”, akcentując jej związek ze

znanymi ze źródeł pisanych plemionami Wenetów (Wenedów).

• Ze względu na dominującą formę grobów występujących na obszarze kultur przeworskiej i

oksywskiej (nazwa pochodzi od cmentarzyska w Oksywiu koło Gdyni), oba te obszary włączane

były w obręb wspólnej jednostki - kultury grobów jamowych, dzielącej się na grupę przeworska

i grupę oksywską (od początku I w. po Chr. w miejsce kultury oksywskiej powstała bowiem

nowa jednostka - kultura wielbarska).

b) Powstanie kultury przeworskiej

Proces powstania kultury przeworskiej, jak i geneza spokrewnionej z nią kultury oksywskiej nie

zostały w pełni wyjaśnione. Obie te jednostki wykształciły się na bazie wcześniej istniejących kultur

pomorskiej i grobów kloszowych. O wzajemnych powiązaniach obu tych kręgów kulturowych świadczy

podobieństwo w rozmieszczeniu osadnictwa. Różnice zaznaczaj ą się jednak w charakterze struktur

mikroosadniczych:

Osady kultury przeworskiej zakładane były w większości przypadków na terenach położonych niżej

niż osiedla pomorsko-kloszowe, co wiązało się ze zmianami klimatycznymi i zapewne z różnicami w

systemach gospodarki.

Poza wpływami Celtów na powstanie kultury przeworskiej wpływ miała destabilizacja stosunków

gospodarczo-społecznych, spowodowaną ruchami migracyjnymi ludności wywodzącej się z obszarów

położonych w dorzeczu Łaby: wędrówki plemion Bastarnów i Skirów, którzy w drugiej połowie III w. przed

Chr. pojawili się na obszarach nadczarnomorskich (migracje te zbiegły się w czasie z powstaniem na terenie

Mołdawii kultury Poieneşti-Łukaszewka, wykazującej silne powiązania z jastorfskim kręgiem kulturowym).

c) Zasięg terytorialny

Obszar powstania kultury przeworskiej:

tereny środkowego Śląska i Dolnego Śląska, południowo-zachodniej Wielkopolski, Kujaw oraz

części Mazowsza.

W powstaniu kultury przeworskiej szczególną rolę mogło odegrać włączenie w jej obręb części

środkowego Śląska, zajętego uprzednio przez osadnictwo celtyckie (możliwość trwania na terenie

podwrocławskim osadnictwa celtyckiego jeszcze wówczas, gdy w północnej części Dolnego Śląska pojawiły

się najwcześniejsze zespoły kultury przeworskiej). W fazie Al obok osadnictwa kultury przeworskiej istniały

obszary zajęte przez ludność reprezentującą nadal pomorsko-kloszowy model kulturowy (cmentarzyska z

grobami obu zespołów kulturowych)

W młodszym okresie przedrzymskim kultura przeworską zajmowała tereny:

środkowego Śląska i Dolnego Śląska, północno-zachodniej części Górnego Śląska, Wielkopolski,

Kujaw, środkowej Polski, a także znaczne części Mazowsza i Podlasia oraz część Małopolski.

U schyłku lat siedemdziesiątych I w. przed Chr. nastąpiło wyludnienie obszarów w dorzeczu Odry i

zmniejszenie gęstości osadnictwa w dorzeczu Łaby. Zmianom tym towarzyszył koniec kultury lateńskiej

doby oppidów na terenie Czech, Moraw i południowych Niemiec. Zanikowi temu towarzyszyło pojawienie

się znalezisk nawiązujących do kultury kręgu jastorfskiego. Zmiany te spowodowane były migracjami w

kierunku Galii swebskich plemion germańskich pod wodzą Ariowista. Prawdopodobnie w tych migracjach

oraz w wypieraniu świata celtyckiego przez ludy germańskie brały udział także grupy ludności kultury

przeworskiej.

W młodszym okresie przed-rzymskim istniały enklawy osadnictwa przeworskiego na terenach

odległych od jej rdzennego obszaru:

• na terenie środkowych Niemiec, w rejonie ujścia Soławy do Łaby,

• na obszarach na zachód od środkowej i dolnej Soławy (w fazach A l i A2),

• w tym samym czasie w Nadrenii, w Wetterau,

• zabytki charakterystyczne dla kultury przeworskiej pojawiły się w północnej części Półwyspu

Jutlandzkiego (w fazie A2),

• cmentarzyska w dorzeczu Wkry i Orzyca, gdzie wykształciła się tzw. grupa nidzicka (w fazie

A3),

• skupienia osadnicze kultury przeworskiej nad górnym Bugiem i lewobrzeżnymi dopływami

górnego Dniestru (późna faza młodszego okresu przerzymskiego).

d) Zwyczaje pogrzebowe

W młodszym okresie przedrzymskim stosowano przede wszystkim obrządek ciałopalny (groby

szkieletowe występują bardzo rzadko - ciała zmarłych umieszczano na ogół w pozycji skurczonej, na boku).

Początkowo wśród pochówków ciałopalnych przeważały groby jamowe. W późnej fazie młodszego okresu

przedrzymskiego - wzrost liczby grobów popielnicowych, obsypanych resztkami stosu. Bardzo rzadko

występują natomiast tzw. groby popielnicowe czyste, tj. takie, w których naczynie z kośćmi, resztkami stosu

i darami grobowymi umieszczano w jamie nie zawierającej żadnych pozostałości kremacji.

Wyposażanie grobów kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim miało charakter

bardzo zróżnicowany. W przypadku pochówków ciałopalnych stosowano zwyczaj przepalania na stosie

wszystkich darów, przy czym niektóre z nich, zwłaszcza te większe, były ponadto gięte lub łamane. W

późnej fazie młodszego okresu przedrzymskiego - wzrost ilości przedmiotów wchodzących w skład

wyposażenia grobowego.

Dla pochówków męskich typowe jest:

• Broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie i dwuczęściowe klamerek do pasa;

dla pochówków kobiecych:

• zapinki, klamry, przęśliki i noże sierpikowate.

W grobach ludności kultury przeworskiej często spotykamy broń:

• mała liczba broni pociskowej, np. oszczepów (prawdopodobnie walczono w bliskim kontakcie z

przeciwnikiem),

• częściej spotykanym elementem uzbrojenia są groty włóczni o zróżnicowanych kształtach -

początkowo na ogół szerokie, w późniejszym okresie częściej smukłe (u schyłku młodszego

okresu przedrzymskiego zaczęto używać oszczepów z grotami zaopatrzonymi w zadziory);

• długi, obosieczny miecz noszony w żelaznej, rzadziej brązowej pochwie.

• miecze jedno-siecznych - broń charakterystycznej dla strefy nadbałtyckiej.

• tarcze.

Darami grobowymi były też narzędzia:

• Noże(np. tzw. nożyki sierpikowate, są charakterystyczne dla pochówków kobiecych).

• zestawy narzędzi, np. kowalskich (młotki, pilniki, kowadełka, obcęgi i tłoczki) – występują

rzadko.

• przybory toaletowe - nożyce, które, jak się przypuszcza, posiadały pewne znaczenie magiczne,

oraz półksiężycowate brzytwy i szczypczyki.

• szydła, igły, gliniane przęśliki, czasem kamienne osełki.

e) Ceramika

Wyróżnić można dwie zasadnicze grupy:

• naczynia wykonane starannie, cienkościenne, często zdobione, o zróżnicowanych kształtach i o

wygładzonych, najczęściej czarnych powierzchniach. Pełniły one rolę tzw. ceramiki stołowej, a

jako cenniejsze i ozdobniejsze częściej wchodziły w skład inwentarzy grobowych.

• naczynia mniej starannie wykonane, grubo-ścienne, o prostszych formach, tzw. ceramika

kuchenna, znana przede wszystkim ze stanowisk osadowych.

f) Handel

Kontakty handlowe ze strefą południowoeuropejską: poprzez środowisko kultury lateńskiej przede

wszystkim importy z Italii i z obszarów położonych na północ od wybrzeży Adriatyku.

Kontakty z południem Europy przebiegały szlakiem bursztynowym, prowadzącym z Akwilei na

północ, na ziemiach polskich początkowo przez Śląsk, następnie zaś przez środkową Polskę.

Od fazy A2, nasiliły się kontakty handlowe z południową Europą za pośrednictwem kultury

puchowskiej i grupy tynieckiej - tą drogą docierały głównie wyroby wschodnioalpejskie.

Od fazy A3 liczniej napływały na tereny kultury przeworskiej naczynia brązowe, pochodzące

głównie z Italii: dzbany, situle, misy, cylindryczne wiaderka. Wśród importów wymienić należy także

niektóre typy używanych wówczas zapinek i militaria, których listę uzupełniają ozdobne, ażurowe pochwy

mieczy wykonane w technice opus inter-rasile.

Ożywione kontakty ludności kultury przeworskiej opierały się nie tylko na pośrednictwie w handlu

bursztynem, ale także na prowadzeniu przez nią wyspecjalizowanej produkcji rzemieślniczej m.in. hutniczej

i kowalskiej.

5. Kultura oksywska

a) Zasięg terytorialny

Powstała na podłożu kultury pomorskiej na początku młodszego okresu przedrzymskiego na terenie

Pomorza Nadwiślańskiego. Rozwijała się do początku I stulecia po Chr. W fazie A3 nastąpiła jej ekspansja

na tereny środkowego i zachodniego Pomorza.

b) Zwyczaje pogrzebowe

Ciałopalny obrządek pogrzebowy. Dominują groby jamowe. Występują też groby popielnicowe,

obsypane resztkami stosu. Spotykamy także pochówki popielnicowe czyste, m.in. takie, w których funkcje

popielnicy pełnił pojemnik wykonany z materiału organicznego. Cechą charakterystyczną dla niektórych

cmentarzysk było umieszczanie nad grobami stel kamiennych z głazów noszących niekiedy ślady obróbki;

spotykamy także bruki kamienne, układane nad grobami.

W schyłkowej fazie rozwoju zaczęto w bardzo ograniczonym zakresie stosować inhumację.

Wyposażenia grobów:

• ozdoby, części stroju, broń i narzędzia,

Stosowano zwyczaj przepalania i rytualnego niszczenia tych darów.

Zestawy broni w inwentarzach grobowych:

• miecze jednosieczne,

• groty oszczepów z zadziorami (w schyłkowej fazie rozwoju kultury oksywskiej),

• faliście powycinane i ornamentowane groty włóczni.

6. Grupa nadodrzańska

Kultura Jastorf wywodzi się z lokalnych tradycji późnohalsztackich. Źródła pisane z początku I w. po

Chr. lokalizują na terenach zajmowanych przez kulturę Jastorf ludy swebskie. Identyfikuje się ludność

niektórych najmłodszych grup kręgu jastorfskiego z określonymi plemionami, m.in. z Longobardami

zamieszkującymi tereny nad dolną Łabą.

W obrębie kultury Jastorf wyróżniane są grupy lokalne:

• w północno-wschodniej Dolnej Saksonii,

• południowej Meklemburgii,

• północno-wschodniej Meklemburgii,

• północno-zachodniej Brandenburgii.

Wpływy jastorfskie sięgały dalej ku południowi na obszar środkowych Niemiec, północnych Czech,

a ku południowemu wschodowi - Mołdawii i Besarabii.

W młodszym okresie przedrzymskim w kulturze Jastorf dominował zwyczaj chowania spalonych

szczątków zmarłych w popielnicach, niekiedy nakrywanych misami lub płaskimi kamieniami. Spotyka się

też skupiska spalonych kości, umieszczonych pierwotnie w pojemniku z materiału organicznego. W schył-

kowej fazie młodszego okresu przedrzymskiego coraz częściej wyposażano groby zmarłych mężczyzn w

broń.

Ludność kultury kręgu jastorfskiego składała ofiary swoim bóstwom, zatapiając dary w wodach

jezior lub w bagnach (naczynia gliniane i drewniane, niekiedy ze śladami resztek pożywienia, rzadziej

przedmioty metalowe). Na istnienie miejsc kultu wskazuj ą ponadto inne znaleziska. Są to ślady ognisk

palonych na bagnach, pomosty drewniane, wysokie drewniane figury przedstawiające postacie mężczyzny i

kobiety.

Z terenów zajętych przez krąg jastorfski lub pozostających pod jego wpływami, a także z sąsiednich

obszarów Półwyspu Jutlandzkiego, pochodzą znajdowane w bagnach dobrze zachowane ludzkie szczątki.

Niekiedy stan tych zwłok wskazuje na gwałtowną śmierć, np. przez powieszenie lub uduszenie, a więc

przypuszcza się, że mogą to być ciała ofiar składanych bóstwom bądź też skazańców uśmiercanych za

popełnione przestępstwa (Tacyt informuje w końcu I w. po Chr., że mieszkańcy Barbaricum „zdrajców i

zbiegów wieszają na drzewach, tchórzów, gnuśników i wszeteczników topią w błocie i bagnie, a z wierzchu

chrust narzucają - Germania 12)

Kontakty handlowe z południem Europy: importy metalowych naczyń italskich oraz naczyń

produkowanych w celtyckich warsztatach rzemieślniczych, zapewne w Recji.

Na ziemiach polskich istniały dwie grupy wywodzące się z kultury Jastorf: grupa nadodrzańska i

gubińska.

a) Zasięg terytorialny

Była lokalną grupą kultury Jastorf. Istniała w fazie A1 i częściowo A2. Zajmowała obszar Pomorza

Zachodniego: od dolnej Odry na zachodzie, po Parsętę na wschodzie i po Wartę oraz Noteć na południu.

Powstała na początku okresu przedrzymskiego w wyniku przejęcia przez tamtejszą ludność,

związaną z kulturą pomorską, jastorfskiego modelu kulturowego. Proces ten mógł się łączyć z

przesunięciami w kierunku wschodnim pewnych grup ludności kultury Jastorf z jej macierzystych terenów,

tj. z dorzecza Łaby.

b) Zwyczaje pogrzebowe

Stosowano wyłącznie ciałopalenie. W młodszym okresie przedrzymskim najliczniejsze były groby

popielnicowe, obsypane resztkami stosu, niekiedy nakrywane misą, a także groby jamowe, uznawane za

świadectwo powiązań z kręgiem przeworsko-oksywskim. Nad grobami często umieszczano kamienne stele

lub ułożone z kamieni bruki.

Inwentarze są na ogół ubogie - wyposażano jedynie groby kobiece (nieliczne ozdoby i części stroju,

na ogół wykonywane z brązu). Nie spotykamy natomiast w grobach broni i narzędzi.

Wyjątkowe znalezisko odkryto w Brzeźniku - grób z początku młodszego okresu przedrzymskiego,

w którym znaleziono części czterokołowego wozu (wpływ kręgu kultury lateńskiej).

7. Grupa gubińska

Istniała w młodszym okresie przedrzymskim na północny zachód od Głogowa, w dolnym biegu

Nysy Łużyckiej i głównie na lewym brzegu Odry (dwa lokalne skupienia osadnicze). Była odmianą kultury

Jastorf. Rozwinęła się częściowo na terenie zajmowanym poprzednio przez kulturę pomorską.

Najczęściej spotykane groby to pochówki popielnicowe, nakrywane misą, niekiedy kamieniem.

Wyposażenie ich składało się na ogół z zestawu przedmiotów spotykanych w pochówkach grupy

nadodrzańskiej.

Skupienie stanowisk grupy gubińskiej nad Odrą w rejonie Głogowa graniczy bezpośrednio od

wschodu ze strefą osadnictwa kultury przeworskiej, a niektóre stanowiska zaliczane do obu tych jednostek

dzieli odległość zaledwie dwóch kilometrów. Wzajemne powiązania są jednak niewielkie i ograniczają się

tylko do przejęcia przez ludność grupy gubińskiej cech stylistycznych właściwych ceramice kultury

przeworskiej. Jest to zupełnie nietypowy przykład istnienia w obrębie jednego, zwartego skupienia

osadniczego dwu różnych jednostek kulturowych, a zapewne także i etnicznych, których terenów zasiedlenia

nie przedziela np. rzeka lub strefa pustki, bądź też silnie rozrzedzonego osadnictwa.

Zanik grupy gubińskiej nastąpił najpewniej w ciągu fazy A2 młodszego okresu przedrzymskiego i

wiąże się go z ekspansją plemion zamieszkujących niektóre tereny środkowej Europy w kierunku zachodnim

i południowym, na obszary celtyckie.

8. Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

Zasięg terytorialny:

od dolnego biegu Wisły na zachodzie po dolny bieg Niemna na wschodzie.

W jej obrębie wyróżnia się trzy grupy:

• zachodniomazurską,

• wschodniomazurską

• sambijską.

Oddziaływania prądu latenizacji były niewielkie i zaznaczyły się wyraźniej tylko na terenie Sambii,

co wiąże się z kontaktami handlowymi tamtejszej ludności, opartymi na sprzedaży bursztynu występującego

w dużych ilościach na Półwyspie Sambijskim.

Stwierdza się osłabienie osadnictwa w grupie zachodniomazurskiej i jednoczesny wzrost liczby

stanowisk w rejonie Wielkich Jezior Mazurskich, gdzie u schyłku młodszego okresu przedrzymskiego

założone zostały płaskie cmentarzyska z ciałopalnymi grobami, wyposażonymi w broń i ozdoby. Zmiany te

interpretowane są jako wynik wpływów środowiska kultury przeworskiej.

Wykład X i XI:

Zarys historii Cesarstwa Rzymskiego i ludów europejskiego Barbaricum

I. Podboje rzymskie na obszarach naddunajskich

Armia rzymska, składająca się z legionów, rekrutowanych spośród obywateli rzymskich, liczyła (w

czasach Oktawiana Augusta) ok. 150 tyś. ludzi. Oprócz legionów Rzym dysponował oddziałami

posiłkowymi (tzw. auxilia), złożonych z mieszkańców prowincji. Łącznie armia rzymska w czasach

Oktawiana Augusta liczyła ok. 300 tyś. żołnierzy. Na jej czele stali w tym czasie pasierbowie Oktawiana

Augusta - Druzus i późniejszy cesarz Tyberiusz.

• W 16 r. przed Chr. Rzymianie zakończyli podbój Hiszpanii i terenów zachodnioalpejskich.

Rozpoczęto walkę z mieszkańcami wschodnich Alp, podporządkowując Cesarstwu tzw. regnum

Norici. Po zakończeniu tych podbojów utworzono na tych terenach prowincję Noricum.

• W 15 r. przed Chr. opanowano tereny na północ od centralnej części Alp i sięgających po Dunaj -

powstała tu prowincja Recja. Następnie przyłączono obszary położone dalej na wschód, na

prawym brzegu środkowego i dolnego biegu Dunaju (Dalmacja).

• W latach 12-10 przed Chr. podbito Panonię.

• W latach 29-28 r. przed Chr. rozpoczęto podbój obszarów na prawym brzegu Dunaju, a przed 15

r. po Chr.. utworzono na nich nową prowincję - Mezję, podzieloną następnie, prawdopodobnie w

czasach Domicjana (81-96 r.), na dwie części: Mezję Górną (Moesia Superior) i Mezję Dolną

(Moesia Inferior). Obszary te były przyczułkami, skąd wojska rzymskie w I w. po Chr.

ingerowały w sprawy państwa bosporańskiego na Krymie; w II w. Rzymianie posiadali

garnizony w innych punktach położonych na północnych wybrzeżach Morza Czarnego, m.in. w

Olbii.

U schyłku I stulecia przed Chr. północna granica państwa rzymskiego biegła wzdłuż Dunaju.

II. Walki Rzymian z plemionami germańskimi

Działania te wymierzone były przeciwko plemionom germańskim, zamieszkującym obszary nad

Renem oraz w dorzeczu Wezery, a częściowo także i Łaby.

Najazdu Sugambrów i Tenkterów w 16 r. przed Chr. spustoszył ziemie położone na lewym brzegu

Renu, na północny zachód od Akwizgranu. Po jego odparciu rozpoczęto przygotowania do ofensywy

skierowanej przeciw plemionom germańskim, zamieszkującym obszary między Renem a Łabą:

• W latach 12-9 przed Chr. oddziały rzymskie pod wodzą Druzusa dotarły do Łaby;

wzdłuż rzeki Lippe założono kilka obozów wojskowych - m.in. w Haltern, Oberaden

i Anreppen.

• W 9 r. po Chr. armia rzymska pod wodzą namiestnika Germanii Publiusza

Kwintyliusza Warusa (liczyła ponad 20 tyś. żołnierzy) została doszczętnie rozbita

przez wojska germańskie dowodzone przez Arminiusza - wodza plemienia

Cherusków w Lesie Teutoburskim (w Kalkriese koło Osnabrück).

Rzymianie po tej klęsce wycofali się poza linię Renu i od tej pory jego środkowy i dolny bieg

stanowił granicę dzielącą państwo rzymskie od zachodniej strefy Barbaricum.

III. Państwo Markomanów

W wyniku ekspansji Rzymian germańscy Markomanowie porzucili swe siedziby nad górnym Renem

i na początku ostatniego dziesięciolecia przed Chr. (w 9 r. przed Chr.) przenieśli się na teren Kotliny

Czeskiej, gdzie powstało ich silne państwo rządzone przez Marboda (Maroboduusa). Według historyków

rzymskich (Wellejusz Paterkulus, Historia rzymska II, 108) obejmowało ono dorzecze Łaby (plemiona

swebskie - Semnonów i Longobardów), południową część ziem polskich (plemię Lugiów). Markomanowie

dysponowali armią liczącą ponoć 70 tyś. pieszych wojowników i 4 tyś. jeźdźców. Stanowili siłę zdolną

zagrozić prowincjom Cesarstwa.

Rzymianie od 6 r. po Chr. przygotowywali się do ofensywy od południa, znad Dunaju, oraz z

zachodu, znad górnego Renu. Te plany udaremniło powstanie plemion panońskich, stłumione przez Rzymian

dopiero po trzech latach walk, w 9 r. po Chr.

Znaczenia Markomanów zmalało poi wojnie z Cheruskami dowodzonymi przez Arminiusza (17 r. po

Chr.). W 19 r. po Chr. nastąpił upadek Marboda i osłabienie markomańskiego państwa. Zwiększyło się

znaczenie plemienia germańskiego - Kwadów, zajmujących tereny południowych Moraw i południowo-

zachodniej Słowacji (należeli do grupy plemion swebskich, pod naciskiem ofensywy wojsk rzymskich

porzucili w 9 r. przed Chr. swoje siedziby nad dolnym Menem i wraz z Markomanami podjął wędrówkę do

środkowej Europy). Wzrost znaczenia Kwadów przypada na czasy panowania ich władcy Wanniusza.

IV. Kampania Germanika i podbój Wielkiej Brytanii

Za czasów Tyberiusza (14-37 r.) podjęto działania wojenne skierowane przeciwko Cheruskom i

innym plemionom, które brały udział w bitwie w Lesie Teutoburskim – zwycięska wyprawy pod wodzą

Germanika (w 15-16 r.). Po tej wyprawie wojska rzymskie wycofały się za Ren. (Rzymianie dotarli do

miejsca bitwy w Lesie Teutoburskim, pochowano szczątki poległych żołnierzy armii Warusa).

Za Klaudiusza podbito część Wielkiej Brytanii (43 r.). Za dynastii Flawiuszów (69-96 r.) do 84 r.

północna granica rzymskiej Brytanii sięgnęła linii rzek Solway-Tyne.

W czasach Hadriana (117-138 r.) rozbudowano i ulepszono fortyfikację limesu lub zbudowano nowe

umocnienia, powstał m.in. tzw. wał Hadriana - fortyfikacja o długości blisko 120 km, oddzielająca Brytanię

od nie podbitej przez legiony rzymskie górzystej Kaledonii.

V. Zakończenie podbojów między górnym biegiem Dunaju a Renem

Powstanie Batawów pod wodzą Juliusza Cywilisa (w 69-70 r.) na obszarach nadreńskich -

przyłączyły się do niego inne plemiona germańskie osiadłe nad Renem oraz niektóre ludy

wschodniogalijskie, m.in. Trewerowie.

W latach 82-83 Domicjan toczył walki z Chattami - plemieniem zajmującym tereny na północ od

Menu, między rzekami Lahn i Fuldą; następstwem tego był podbój obszarów między górnym biegiem

Dunaju a Renem (tzw. Agri Decumates).

Rozpoczęto budowę limesu - początkowo dość prostych fortyfikacji o długości ok. 550 km, które

były z czasem rozbudowywane i umacniane. Lądowy odcinek granicy Agri Decumates nosił nazwę limesu

górnogermańsko-retyckiego, oddzielał od południowo-zachodnich części Barbaricum dwie prowincje -

Górną Germanię oraz część Recji. Obozy wojskowe rozlokowane w pobliżu limesu, powstające obok nich

osiedla o charakterze cywilnym, a z czasem także miasta rzymskie, stawały się ośrodkami, które, m.in. na

drodze wymiany handlowej, umożliwiały rozwój kontaktów z mieszkańcami Barbaricum.

VI. Przyłączenie Dacji

Zagrożenie na linii Dunaju:

• najazdy sarmackiego plemienia Roksolanów (68-70 r.),

• najazd na Mezję Daków (85-89 r.) - pod wodzą Decebala stworzyli silne państwo na

terenie Siedmiogrodu, ze stolicą w Sarmizegetusie; Decebal korzystał z wzorców

rzymskich (Kasjusz Dion w Historii rzymskiej pisze o warunkach pokoju zawartego

przez Rzymian z Dakami w 89 r.: Rzymianie mieli dostarczyć Dakom „specjalistów

od spraw wojny i pokoju”.

Wojny Trajana (98-117 r.) prowadzone w latach 101-106 doprowadziły do upadku państwa Daków, a

na jego terenie utworzono nową prowincję - Dację (106 r.).

VII. Polityka cesarstwa wobec państw Barbaricum

Podsycanie konfliktów

między Markomanami a Hermundurami i Chattami lub też między Markomanami Marboda i

Cheruskami Arminiusza.

System państw kilenckich:

Były zależne od Rzymu (stopień zależności zróżnicowany), zobowiązane do pewnych świadczeń na

rzecz Cesarstwa. Przykładem takiego państwa było państwo Kwadów (na lewym brzegu środkowego biegu

Dunaju, w południowych Morawach i przyległej do nich południowej części Słowacji) - w 213 r. król

Kwadów Gabiamarus, oskarżony przez swych poddanych, został stracony z rozkazu cesarza Karakalli (212-

217 r.) (Kasjusz Dion, Historia rzymska LXXVII, 20, 3).

Kontakty polityczne między prowincjami Cesarstwa a przylimesową strefą Barbaricum sprzyjały

rozwojowi wymiany handlowej (Pliniusz w Historia naturalna pisze o Germanach przywożących bursztyn

do Panonii, a Tacyt w Germanii o Hermundurach handlujących na terenie Recji).

Od początku II w. Rzymianie w strefie przylimesowej zakładali tzw. stacje (odkryte na północ od

Dunaju: w Dolnej Austrii, południowych Morawach i południowo-zachodniej Słowacji). Ich zabudowa

wzniesiona została na wzór rzymski, przy użyciu rzymskich materiałów. Wznoszono je w miejscach

wyraźnie dominujących w terenie (funkcja militarna). Obecność oddziałów rzymskich poświadczona jest w

tych miejscach jednoznacznie tylko w okresie walk prowadzonych przez Rzymian na obszarach położonych

poza granicami ich państwa w czasie wojen markomańskich (166-180 r.). Budowano je zapewne w innych,

nie militarnych celach, związanych z działalnością gospodarczą i kontrolą polityczną tych przygranicznych

terenów. Mogły one spełniać pewną rolę w zaopatrywaniu licznych rzymskich oddziałów wojskowych,

stacjonujących nad środkowym Dunajem.

Wyroby rzymskie przenikały do Barbaricum jako dary przekazywane elitom barbarzyńskim.

W 92 r. Domicjan, prowadząc walki nad środkowym Dunajem z Markomanami, Kwadami i

sarmackimi Jazygami, sprzymierzył się z Lugiami, którzy mieszkali na terenie ziem polskich, i przesłał im,

jak podaje Kasjusz Dion, symboliczne w istocie posiłki w postaci stuosobowego oddziału jeźdźców (byłby to

jedyny znany przypadek obecności rzymskich wojsk na ziemiach polskich).

VIII. Wojny markomańskie (166 – 180)

Bezpośrednio przed wybuchem wojen w głębi środkowoeuropejskiego Barbaricum nastąpiły ruchy

migracyjne w kierunku południowym (pocz. drugiej połowy II w.) – potwierdzają to badania archeologiczne

z terenu Polski.

W wojnach markomańskich udział wzięły plemiona zajmujące obszary na lewym brzegu

środkowego biegu Dunaju:

Markomanowie, Kwadowie i sarmaccy Jazygowie, Longobardami (mieszkający wówczas nad dolną

Łabą, a więc stosunkowo daleko od biegu Dunaju), Hermundurowie, Burowie, Obiowie, Naristowie,

Kotynowie.

Pierwsza faza wojen:

wojska barbarzyńskie dotarły do Akwilei i Opitergium (dzisiejszego Oderzo koło Wenecji), które

zostało wówczas doszczętnie zniszczone. Najbardziej ucierpiały przygraniczne prowincje Cesarstwa -

Panonia, Noricum, częściowo także Recja.

Druga faza:

• mobilizacja sił rzymskich,

• przeniesienie działania wojenne na lewy brzeg Dunaju (odkrycie rzymskich obozów

marszowych w południowo-zachodniej Słowacji, w południowych Morawach oraz w Dolnej

Austrii, jak też inskrypcja wyryta na skale w Laugaricio - dzisiejszym Trenczynie nad Wagiem -

informująca, że na przełomie 179 i 180 r. przezimował tam oddział rzymski (vexillatio),

dowodzony przez M. Valeriusa Maximianusa, legata II legionu Adiutrix, stacjonującego

wówczas w Aquincum - mieście znajdującym się na terenie dzisiejszego Budapesztu.

Zakończenie wojen:

bezpośrednio po śmierci Marka Aureliusza (161-180 r.) pokojem zawartym przez Kommodusa (l80-

192 r.).

Konsekwencje wojen:

• przybliżenia kultury rzymskiej szerokim masom ludności Barbaricum,

• zwiększenie popytu na wyroby produkowane w granicach Cesarstwa,

• rozwój wymiany handlowej.

• do niewoli Kwadów, Jazygów i innych plemion biorących udział w wojnach z

Rzymem dostawali się liczni mieszkańcy rzymskich prowincji (według Kasjusza

Diona, na mocy układów pokojowych zawartych w czasie wojen markomańskich

Kwadowie mieli zwrócić 50 tyś., a Jazygowie ponad 100 tyś. wziętych do niewoli

Rzymian); być może w niektórych przypadkach ludność tę wykorzystywano w

wyspecjalizowanej produkcji rzemieślniczej lub innej działalności, nie znanej

dotychczas bliżej mieszkańcom Barbaricum.

IX. Wojny z plemionami barbarzyńskimi w III w. po Chr.

W 188 r. rozpoczęły się nad środkowym Dunajem kolejne walki, wznowione następnie w latach 196-

203 i 214-215. W III w. - konsolidacja plemion germańskich w zachodnich strefach Barbaricum; powstały

wielkie związki plemienne

Alamanów, Franków i Sasów.

1. Walki a Alamanami

Z Alamanami już Karakalla musiał w 213 r. podjąć walkę; wówczas też ich nazwa pojawiła się po

raz pierwszy w źródłach pisanych. Utożsamiać ich należy z plemionami swebskimi z dorzecza Łaby.

Wskazuje na to określenie Jutungów, jednego z odłamów Alamanów, jako Semnonów, a więc ludu

należącego do plemion swebskich, który miał na początku okresu rzymskiego swoje siedziby w dorzeczu

Haweli.

Wielkie najazdy Alamanów, rozpoczęte w latach 234-235, powtarzały się kilkakrotnie, m.in. za

rządów Filipa Araba (244-249 r.) i Galiena (253-268 r.), a następnie Aureliana (270-275 r.) i Probusa (276-

282 r.).

Walki te Obejmowały obszary:

Agri Decumates, Recję, Galię, a także północną Italię.

Konsekwencje:

• spustoszenie wielkich obszarów Cesarstwa,

• utrata przez Rzym Agri Decumates na początku drugiej połowy III w.

Zagrożenie granicy nadreńskiej ze strony Alamanów pojawiło się ponownie w połowie IV stulecia.

2. Najazdy Franków, Jazygów i plemion swebskich

W początku drugiej połowy III w. germańscy Frankowie rozpoczęli najazdy do Galii. Docierali aż na

teren Hiszpanii.

Nad środkowym Dunajem walki prowadzili sarmaccy Jazygowie i plemiona swebskie.

3. Walki z Gotami i Gepidami

Na początku III stulecia na terenach nadczarnomorskich pojawiły się, wywodzące się ze

Skandynawii, plemiona gockie (należeli do tzw. ludów wschodnio-germańskich). Nieco później przybyli na

te tereny spokrewnieni z Gotami Gepidowie. Trasa tych ludów ze Skandynawii na południe wiodła przez

ziemie polskie.

Najazdy Gotów i sprzymierzonych z nimi plemion na tereny położone na południe od dolnego biegu

Dunaju rozpoczęły się w 238 r., a ich nasilenie przypadło na lata 248-251. Według relacji gockiego historyka

Jordanesa (VI w.) armia gocka, która w 250 r. pod wodzą Kniwy przekroczyła granicę Cesarstwa, liczyła 70

tyś. ludzi. Pod Abrittus (dzisiejszy Razgrad w północno-wschodniej Bułgarii) Rzymianie ponieśli klęskę,

zginął dowodzący rzymskimi wojskami cesarz Decjusza (251 r.). W 257 r. Goci i współdziałających z nimi

plemiona spustoszyły Bałkany, Grecję. Wojska Herulów zniszczyły Ateny. Rzymianie wycofali swoje

wojska z Dacji. W końcu lat pięćdziesiątych III w. nastąpiła migracja z tej prowincji ludności cywilnej. W

271 r. prowincja ta została przez Rzymian definitywnie opuszczona.

Plemiona gockie, a w większym stopniu inne ludy (Boranowie, Herulowie, Peucynowie,

Gepidowie), podejmowały wyprawy morskie:

• do wschodnich wybrzeży Morza Czarnego,

• do nadmorskich miast Azji Mniejszej,

• na tereny położonych w głębi Anatolii,

• do Grecji, aż po Peloponez.

W 269 r. Goci ponieśli dotkliwą klęskę pod Naissus (dzisiejszy Nisz), która na pewien czas położyła

kres zagrożeniu prowincji nad dolnym Dunajem.

4. Archeologiczne ślady najazdów barbarzyńskich odkryte na terenie Barbaricum

Na obszarze środkowych Niemiec, w Turyngii, odkryto pochodzące z drugiej połowy III stulecia

bogate pochówki - groby „książęce” (importy, m.in. złote monety wybite w mennicach galijskich -

„książęta” pozyskali je dzięki służbie swych oddziałów w wojsku uzurpatorów galijskich na początku

drugiej połowy III stulecia - Postumusa i jego następców). Prawdopodobnie znalezione w tych grobach

importy rzymskie trafiły do Barbaricum w wyniku wspomnianych wypraw Alamanów.

W Neupotz i w Hagenbach nad górnym Renem, w dawnym korycie tej rzeki odkryto przedmioty

(znajdowały się w łodzi, która zatonęła podczas przeprawy przez rzekę) wskazujące, że były to łupy

zrabowane, m.in. na terenach położonych daleko od limesu, aż w południowej Akwitanii.

Wojny z III w. spowodowały regres w wymianie handlowej. Zniszczono na terenach prowincji

rzymskich ośrodki produkcji wyrobów sprzedawanych poza granice Cesarstwa, np. naczyń ceramicznych,

zdobionych dekoracją reliefową, określanych jako terra sigillata, które napływały w dużej ilości na obszary

środkowoeuropejskiego Barbaricum aż do pierwszych dziesięcioleci III w.

X. Walki Rzymu z plemionami barbarzyńskimi w IV w.

Okres stabilizacji w czasach panowania Dioklecjana (284-305 r.).

W czasach Konstantyna Wielkiego (306-337 r.):

• najazdy Franków (nad dolnym Renem) i Alamanów (nad górnym Renem)

• Wojny z plemionami sarmackimi i gockimi nad środkowym i dolnym Dunajem

W latach czterdziestych i pięćdziesiątych IV w.:

• w 352 r wielka wyprawa Alamanów pod wodzą Chnodomara na Galię; Konstancjusz II (337-361

r.) zadal im w 357 r. wielką klęskę pod Argentoratum (Strasburgiem).

• Najazdy na Galię Franków.

• Najazdy Sasów nad dolnym Renem; wyprawy morskie, łupiąc wybrzeża Galii i Brytanii.

• Walki Konstancjusza II w 358 r. z plemionami swebskimi i Sarmatami nad środkowym Dunajem

kontynuowane w czasach panowania Walentyniana I (364-375 r.); jego rządy przyniosły okres

pewnej stabilizacji.

Walentynian I:

• Pobił Alamanów w latach 366-368

• Odparł najazdy Kwadów i Sarmatów (370-371 r.) - założone zostały obozy

wojskowe w kraju Kwadów.

• w 378 r. walki z Sarmatami nad środkowodunajskim odcinkiem limesu.

Od 376 r. (osiedlenie się Wizygotów, a wkrótce potem znacznej części Ostrogotów w granicach

państwa rzymskiego) - zasadnicza zmiana układu sił u wschodnioeuropejskich granic Cesarstwa. W końcu

IV w. pojawił się nowy, bardzo groźny przeciwnik - Hunowie, a po upadku ich potęgi w 455 r. stałym

zagrożeniem w ostatnich dziesięcioleciach historii Cesarstwa Zachodniorzymskiego stały się liczne plemiona

wschodniogermańskie.

XI. Barbaryzacja armii rzymskiej:

W ciągu dwu pierwszych stuleci po Chr. Rzym uzupełniał swoje siły zbrojne o kontyngenty

„barbarzyńskich” żołnierzy, włączanych pod rzymskie dowództwo na zasadzie:

• układów pokojowych narzucanych przez Rzym pokonanym plemionom,

• poprzez rekrutację oddziałów spośród grup ludności osadzanej w granicach Cesarstwa.

Jeden z punktów układu pokojowego, zawartego w 180 r. z Markomanami i Kwadami, nakazywał

tym ostatnim dostarczyć Rzymowi 13 tyś. żołnierzy (w drugiej połowie II w. granicy Górnej Germanii, o

długości ok. 320 km, strzegło niewiele ponad 20 tyś. żołnierzy legionów i oddziałów pomocniczych).

Trudności z uzupełnianiem stanu liczebnego armii Cesarstwa stały się przyczyną korzystania w

coraz to większym stopniu z żołnierzy barbarzyńskich plemion, osiadłych na terenie państwa rzymskiego.

Byli to:

• jeńcy (dediticii),

• plemiona lub też inne większe grupy ludności podlegające zwierzchnictwu rzymskiej

administracji (foederati),

• sprzymierzeńcy (socii) - ludy formalnie niezależne, praktycznie jednak podporządkowane

Cesarstwu,

• grupy osadzane przede wszystkim jako ludność rolnicza z obowiązkiem służby wojskowej (laeti)

• pojedyncze osoby albo grupy, dobrowolnie przybyłe na tereny prowincji i służące w armii

rzymskiej (gentiles).

Politykę tę prowadził Rzym od czasów Oktawiana Augusta. Na większą skalę stosowano ją od

czasów panowania Probusa. W IV stuleciu na ziemiach Cesarstwa znalazły swoje siedziby wielkie rzesze

Germanów i Sarmatów (Alanów), wówczas polityka powyższa miała szersze zastosowanie.

W okresie późnego Cesarstwa znaczną rolę odegrały formacje zaciężne, składające się z ludności

plemion mieszkających poza rzymskimi granicami. Od końca IV w. armia rzymska składała się w znacznym

stopniu z wojsk obcych.

Oficerowie „barbarzyńscy” nie zawsze stali na czele formacji składających się z żołnierzy tej samej

przynależności plemiennej, co ich dowódca (np. Frank o imieniu Bauto - dowódca oddziałów złożonych z

Hunów i Alanów, sformowanych gdzieś na terenie Panonii i walczących m.in. w Recji, w obronie granicy

Cesarstwa przed najazdem Jutungów w 383 r.).

XII. Okres wędrówki ludów

1. Hunowie

Pochodzenie:

Identyfikuje się ich z ludem Xiongu (Hsiang-nu). Źródła chińskie z I tysiąclecia przed Chr.

informują, że zamieszkiwali tereny wschodniej Mongolii i Mongolii Wewnętrznej, skąd w III w. przed Chr.

dokonywał najazdów na Chiny.

W 375 r. Hunowie przekroczyli Wołgę i uderzyli na państwo ostrogockie Hermanaryka, zajmując

tereny stepów nadczarnomorskich. Ostrogoci dostali się po 375 r. pod panowanie Hunów. Wizygoci osiedlił

się za zgodą władz rzymskich w granicach Cesarstwa.

Na początku V stulecia Hunowie wraz z podległymi im plemionami zajęli teren Kotliny Karpackiej.

Stamtąd ich wpływy kulturowe i polityczne sięgały daleko na północ, po południową część ziem polskich.

Według Priskosa z Panion (Historia) władza Attyli miała sięgać aż po „wyspy na Oceanie”, tj. po Morze

Bałtyckie; Jordanes natomiast wspomina o uzależnieniu od Attyli „królestw Scytii i Germanii” (Getica 257).

2. Najazdy Wizygotów

Wizygotów rozpoczęli wojnę: w 378 r. pod Adrianopolem (Edirne) armia rzymska, a dowodzący nią

cesarz Walens (364-378 r.) poległ. Wizygoci, na podstawie zawartego w 382 r. traktatu (foedus), pozostali w

obrębie granic państwa rzymskiego, tworząc podwaliny własnej państwowości.

Po opuszczeniu Bałkan pod wodzą Alaryka skierowali się ku Italii:

• 24 sierpnia 410 r. zajęli Rzym,

• dotarli do południowej Italii,

• po śmierci Alaryka wyruszyli na północ, przez Galię do Hiszpanii,

• po bitwie pod Vouillé, w pobliżu Poitiers w 507 r. nastąpił upadek ich państwa (z siedzibą w

Tuluzie).

3. Najazdy plemion barbarzyńskich w początkach V wieku

Ekspansja Hunów nad środkowym Dunajem spowodowała przekroczenie w 405-406 r. granic

Cesarstwa przez ludy zajmujące tereny na północ od środkowego Dunaju:

• Gotów - podążających pod wodzą Radagaisa (Radagaista) w kierunku Italii,

• Wandalów,

• plemion swebskich,

• Alanów (na zachód, w końcu 406 r. przekroczyli Ren i przedostali się przez Galię w 409 r. do

Hiszpanii).

W Hiszpanii powstały tymczasowe państwa barbarzyński:

Plemiona swebskie - na terenie Galicji (Galicia) - istniało do końca VI w.,

Alanowie i Wandalowie natomiast - w centralnej części Półwyspu Iberyjskiego.

Wandalowie zniechęceni walkami z Wizygotami przenieśli się pod wodzą Gejzeryka (Genzeryka) w

429 r. do północnej Afryce, skąd podejmowali wyprawy na Italię, m.in. łupiąc w 455 r. Rzym. Afrykańskie

państwo Wandalów zniszczone zostało w latach trzydziestych VI w. przez wojska bizantyjskie Justyniana

(527-565 r.), dowodzone przez Belizariusza.

4. Upadek potęgi Hunów

Cesarstwo Wschodniorzymskie płaciło Hunom wysoki dorocznego trybutu. Cesarstwo

Zachodniorzymskie (rządzone przez Aecjusz), wykorzystywało oddziały huńskie do odpierania Wizygotów i

Burgundów (zajmowali wówczas tereny nad górnym Renem).

W 451 r. armia rzymska (złożona z oddziałów wizygockich, Franków, Burgundów, Sasów i Alanów)

w bitwie na Polach Katalaunijskich nad Marną pokonała wojska Hunów (złożone z Ostrogotów i Gepidów) i

zmusiła ich do wycofania się na wschód..

W 453 r. zmarł Attyla i wkrótce nastąpił upadek jego państwa. Ostateczna ich klęska nast5ąpiła po

bitwie nad rzeką Nedao w Panonii (454 lub 455 r.) - ujarzmione ludy pod przywództwem Gepidów

rozgromiły huńskie oddziały.

5. Koniec cesarstwa zachodnio-rzymskiego powstanie państwa Ostrogotów Teodoryka

Od śmierci Aecjusza do upadku Cesarstwa na Zachodzie, tj. w ciągu 22 lat, tron zajmowało

dziesięciu cesarzy. Ostatnim ze wspomnianych wyżej dziesięciu cesarzy był Romulus, nieletni syn

naczelnego wodza — Orestesa, obdarzony purpurą na żądanie ojca w 475 r. Rządy w imieniu syna

sprawował sam Orestes. Zasięg jego władzy tylko na północy przekraczał granice Italii, sięgając Dunaju.

Armia, którą dowodził Orestes, składała się w ogromnej większości z Germanów. Była ona

zakwaterowana w Ligurii, gdzie korzystała z ius hospitalitatis u tamtejszej ludności. Ten stan rzeczy budził

niezadowolenie wojsk, które za przykładem „sprzymierzeńców” wizygockich i burgundzkich trzecią część

gruntów uprawnych chciały uzyskać na własność. Mogłoby to jednak nastąpić tylko kosztem miejscowych

latyfundystów, a na to Orestes, nie chcąc zrażać do siebie senatu, nie mógł się zdecydować.

Jego odmowa stała się przyczyną buntu wojska, które pod wodzą Odoakra opanowało władzę,

pozbawiając życia Orestesa (476). Wprawdzie oszczędzono wyniesionego przezeń na tron Romulusa, ale

został on usunięty w cień. Odoaker stał na czele oddziałów złożonych ze Skirów, Rugiów i Herulów, odsunął

od władzy młodocianego Romulusa Augustusa (475-476 r.). Zwycięskie wojska zgodnie z tradycją

germańską obwołały Odoakra królem (rex), tzn. wodzem. Tytuł króla nadawano zazwyczaj wodzowi

określonego ludu. Wojska natomiast dowodzone przez Odoakra stanowiły zbieraninę złożoną z przed-

stawicieli różnych plemion. W tych warunkach trudno więc było wzorem Wizygotów czy Burgundów

tworzyć półpaństwo barbarzyńskie. Odoaker myśląc o samodzielności i nie chcąc rządzić za pośrednictwem

mianowanego przez siebie cesarza, nawiązał rokowania z Konstantynopolem. Proponował uznanie

zwierzchnictwa cesarza Wschodu nad Italią za cenę przyznania sobie jej namiestnictwa. Warunki Odoakra

zostały przyjęte w 480 r. , wobec czego odesłał on insygnia cesarskie Romulusa do Konstantynopola i

oświadczył, że Cesarstwo Rzymskie posiada odtąd jednego tylko władcą, rezydującego nad Bosforem.

Teodoryk (zmarł w roku 526) wychował się jako zakładnik w Konstantynopolu i byt tam

obsypywany przez cesarza znacznymi zaszczytami, sam zaś lud stykał się z rzeczywistością rzymską w

czasie swego pobytu w prowincjach naddunajskich, gdzie Ostrogoci osiedlali się, teoretycznie w charakterze

sprzymierzeńców, poczynając od roku 455.

Teodoryk po opanowaniu Italii zachowywał tolerancję wobec katolików i pełne szacunku kontakty z

papiestwem. Konflikt, który od roku 484 poróżnił Kościół bizantyjski z Kościołem łacińskim (w związku

Akacjuszem) umocnił pozycję Teodoryka na płaszczyźnie politycznej. Kiedy jedność Rzymu i

Konstantynopola została przywrócona (w roku 519), część rzymskiej arystokracji, ujawniała sympatie wobec

cesarza Wschodu. Tym należy tłumaczyć niełaskę (od roku 523), a potem skazanie na śmierć (w roku 524)

wielkiego filozofa Boecjusza, który w roku 522 pełnił u króla Teodoryka funkcję zwierzchnika wszystkich

urzędów. Papież Jan I musiał umrzeć w roku 526 w więzieniu, do którego wtrącił go król Teodoryk. Po jego

śmierci nastąpił całkowity spokój. Kasjodor objął sukcesję po Boecjuszu w charakterze zwierzchnika

urzędów — w latach 533—538 zajmował najwyższy urząd - prefekturę prerorium.

Po śmierci Teodoryka w 526 r. nastąpił upadek jego państwa - działania armii bizantyjskiej -

najpierw pod wodzą Belizariusza, a następnie Narzesa (552 r.) przywróciło w Italii wpływy bizantyjskie.

Na dworze Teodoryka powstały:

• O pochodzeniu i dziejach Gotów (De origine actibusqite Gothorum -czyli Historia Gotów)

-autorstwa Kasjodora,

• Getica, czyli O pochodzeniu i dziejach Gotów (De origine actibusque Getarum; nazywana też

Historią gocką) Jordanesa.

6. Sytuacja w Europie środkowej po upadku Hunów

• We wschodniej części Kotliny Karpackiej – dominują Gepidowie,

• W Panonii zaś plemiona ostrogockie, które jako sojusznicy (foederati) Cesarstwa Wschodnio-

rzymskiego utworzyli swoje krótkotrwałe królestwo nad Sawą i Drawą.

• Nad Dunajem w Dolnej Austrii - do 488 r. istniało państwo Rugiów (pochodzili z Norwegii,

skąd przywędrowali na południowe wybrzeża Bałtyku, a następnie udali się dalej na południe,

wchodząc w skład państwa Attyli), rozbite przez wojska Odoakra.

• Po rozbiciu Rugiów obszary ich państwa zostały zasiedlone przez Longobardów (pochodzili z

dorzecza Łaby).

• W południowej Słowacji - plemiona Swebów.

• W północno-wschodnią część Kotliny Karpackiej – Sarmaci

W 565 r. państwo Gepidów zostało zniszczone przez Longobardów oraz przybyłych z terenu Azji

Awarów, którzy po opuszczeniu przez Longobardów w 568 r. Panonii i ich przeniesieniu się do Italii stali się

dominującą siłą polityczną w Kotlinie Karpackiej. Przyjmuje się, że osiedlenie Awarów w Kotlinie

Karpackiej jest cezurą kończącą okres wędrówek ludów.

XIII. Barbaricum w świetle źródełhistorycznych

1. Źródła pisane na temat plemion germańskich

• Strabon (zm. 24 r. po Chr.)- Geografia (Geographiká hypomnemata - 21 r. po Chr.).

• Pomponiusz Mela - Geografia opisowa (De chorographia)- pierwsza połowa I w. po Chr.

• Pliniusz Starszy (zm. 79 r. po Chr.)- Historia naturalna – opracowanie o charakterze

encyklopedycznym.

• Korneliusz Tacyt: Roczniki (Annales) i Dzieje (Historiae) - czasy panowania dynastii julijsko-

klaudyjskiej (Annales) i okres od panowania Galby do Domicjana, tj. lata 69-96 (Historiae).

Szczególne miejsce (biorąc pod uwagę Barbaricum) zajmuje, pochodzące z 98 r. dzieło pt. De

origine et situ Germanorum, nazywane w skrócie Germanią (Tacyt wykorzystał dane zawarte w

nie zachowanej pracy Pliniusza Starszego Bellorum Germaniae libri XX, napisanej ok. 40 lat

wcześniej):

• Rozdziały 1-27: wiadomości o zwyczajach, religii, ustroju i stosunkach społecznych,

uzbrojeniu, sposobach walki oraz gospodarce, jak i pewne dane o szczegółach życia codziennego

ówczesnych mieszkańców terenów położonych na wschód od Renu i na północ od górnego i

środkowego biegu Dunaju;

• rozdziały 28-47: opis rozmieszczenia ludów na obszarze zachodnio-i środkowoeuropejskiego

Barbaricum, dane o ich siedzibach, a ponadto w niektórych przypadkach informuje o panujących

między nimi stosunkach oraz o pewnych charakterystycznych cechach tych ludów.

• Klaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii - Geografia (Geographike hyphegesis) - ok. połowy II w. po

Chr. - opis całego znanego autorowi świata; wykazy długości i szerokości geograficznych

znanych mu miejscowości, gór i rzek, a także siedzib różnych ludów. Ptolemeusz opierał się na

starszych źródłach, m.in. na pracy greckiego geografa Marinosa z Tyru. Nie zachowały się mapy

sporządzone przez Ptolemeusza; znamy je tylko częściowo z kopii sporządzonych w

średniowieczu.

• Kasjusz Dion (zm. Po 229 r. po Chr.) - Historia rzymska (Romaike historia) - dzieje państwa

rzymskiego do 229 r. po Ch. (znaczna jego część nie zachowała się, a zaginione partie możemy

jedynie fragmentarycznie odtworzyć na podstawie późniejszych wyciągów dokonanych przez

historyków bizantyjskich).

• Historia Augusta (lub Scriptores Historiae Augustae) - zbiór biografii cesarzy rzymskich od

Hadriana do Numeriana, powstały w V w. - uzupełnia ono wiedzę o historii II i III stulecia, w

tym także o wydarzeniach, w których brały udział plemiona zamieszkujące środkowoeuropejskie

Barbaricum.

• Mapa imperium rzymskiego, opracowana przez Marka Wipsaniusza Agryppę z 12 r. przed Ch.,

znana jedynie ze wzmianek Pliniusza.

• Wellejusz Paterkulus - Historia rzymska (Historia Romana) - opracowana i wydana w czasach

Tyberiusza.

• Mapa nosząca nazwę Tabula Peutingeriana, znana z jej średniowiecznych przerysów

(pochodząca z końca II lub z początku III w.).

• Ammian Marcellin - Dzieje (Rerum gestarum libriXXXI), podstawowe źródło dla historii lat 353-

378 (wiadomości o polityce Walentyniana I w strefie środkowodunajskiej oraz informacje

geograficzne o tych terenach, a także informacje dotyczące zwyczajów niektórych ludów, np.

Hunów).

• Priskos z Panion (historyk bizantyjski) - Histori. Autor był sekretarzem poselstwa

bizantyjskiego, gościł w 449 r. na dworze Attyli. Dzieło zawiera m.in. opis siedziby władcy

huńskiego i panujących tam obyczajów.

• Prokopiusz z Cezarei - Historia wojen - informujące o powrotnej wędrówce Herulów ze strefy

środkowodunajskiej do skandynawskiej ojczyzny w 512 r. i wskazujące jednoznacznie, że

obszary położone na północ od zachodnich Karpat zajęte były wówczas przez plemiona

słowiańskie.

• Jordanes - Getica (w poł. VI w. na dworze ostrogockim Teodoryka w Rawennie).

• Paweł Diakon - Historia Longobardów (Historia Longobardorum) – pochodzi z VIII w. .

Rzymianie posiadali informacje o odległych od limesu strefach Barbaricum także dzięki podróżom:

• w 5 r. po Chr. flota rzymska opłynęła Jutlandię, docierając do Cieśnin Duńskich, a być może

jeszcze dalej, do zachodnich akwenów Bałtyku.

• Pliniusz w Historii naturalnej (XXXVII, 3, 45) informuje, że w czasach Nerona (54-68 r.) z

Carnuntum wyruszyła nad Bałtyk ekspedycja po bursztyn bałtycki, którą dowodził rzymski

ekwita - „eques Romanus”.

Informacje dotyczące obszarów w głębi Barbaricum docierać mogły także za sprawą poselstw

przybywających na teren Cesarstwa (np. poselstwo Semnonów do Domicjana w 91 lub 92 r.)

2. Sytuacja etniczna w zachodniej i śrdkowoeuropejskiej strefie Barbaricum według Tacyta

W strefie zachodniej Barbaricum:

• Ingweonowie - tereny przy wybrzeżach Morza Północnego,

• Hermionowie - obszary w głębi lądu,

• Istweonowie.

W strefie nadreńskiej:

• Batawowie (inicjatorzy powstania plemion germańskich i wschodnio-galijskich w 69 r.) –

delta Renu,

• Fryzowie – na północny – wschód do Batawów,

• Chaukowie - nad dolną Wezerą,

• Angriwariowie i Chazuariowie - między rzekami Ems i Wezerą,

• Cheruskowie - nad środkową Wezerą,

• Chattowie - między rzekami Lahn, Fuldą i Menem.

Według Tacyta większą część Germanii zajmowali Swebowie podzielone na osobne szczepy:

• plemię Semnonów - w dorzeczu Haweli,

• Longobardowie - nad dolną Łabą,

Hermundurowie - środkowe Niemiecy po

Dunaj

• Naristowie, Markomanowie i Kwadowie – sąsiadowali z Hermundurami,

• Osowie (posługują się językiem panońskim), Marsygnowie, Kotynowie (posługują

się językiem celtyckim) i Burowie - z „krajem Markomanów i Kwadów od tyłu

graniczą” (Germania 42).

XIV. Opis ludów zamieszkujących ziemie polskie w źródłach antycznych

1. Lugiowie

a) Główne przekazy w źródłach antycznych:

• Strabon - Geographika VII, 1: po raz pierwszy używa nazwy „Lugiowie”, informuje , że

podlegali oni zwierzchnictwu markomańskiego państwa Marboda.

• Tacyt w Annales (III, 29) pisze, że w czasach Klaudiusza, ok. roku 50 „niezliczone mnóstwo

Lugiów przyczyniło się do upadku kwadzkiego państwa Wanniusza.

• Kasjusz Dion w Historia rzymska (LXVII, 5,2) pisał, że w latach 91 i 92 Lugiowie, prowadząc

wojnę ze Swebami, zwrócili się do Domicjana z prośbą o posiłki.

• Paweł Orozjusz w Historiarum adversus paganos libri VII z początku V w., wspomina władcę

Cymbrów o imieniu Lugius (prawdopodobnie imię to przejęte zostało od nazwy Lugiów, gdy

Cymbrowie, jeszcze pod koniec II w. przed Chr. w swej wędrówce z Jutlandii na południe, w

pierwszym etapie na tereny wschodnioalpejskie, przesuwali się przez obszar środkowej Europy).

b) Związek lugijski

Lugiów należy utożsamiać z ludnością kultury przeworskiej.

Tacyt wymienia pięć plemion lugijskich, określając je jako „civitates”:

• Hariowie (byli bardzo dzicy, wojownicy mieli zwyczaj malowania ciał, posługiwali się czarnymi

tarczami),

• Helwekonowie,

• Manimowie,

• Helizjowie,

• Nahanarwalowie (na ich terenach znajdowało się miejsce kultu, święty gaj).

Istnienie związku lugijskiego potwierdza Ptolemeusz (Geografia II, 11, 10)- według niego Lugiowie

dzielili się oni na:

• Lugiów-Omanów,

• Didunów,

• Burów (Tacyt uważał ich za odrębny lud).

Rozpad związku lugijskiego lub istotne osłabienie jego znaczenia nastąpiło zapewne w II w.

(świadczy o tym brak wzmianek o Lugiach w źródłach mówiących o wojnach markomańskich). Być może

do Lugiów odnoszą się dwie późniejsze wzmianki:

• Zosimosa Nowa historia (Historia nova) z V w. (informuje o zwycięskich walkach

prowadzonych przez Probusa w zachodniej części Cesarstwa, zapewne w 279 r., przeciwko

Longionom, Longiones).

• Tabula Peutingeriana - w której umieszczono nazwę „Lupiones Sarmate”.

c) Burowie

Tacyt uważał, że stanowią osobny lud. Według Ptolemeusza wchodzili w skład Lugiów. Kasjusz

Dion w Historii rzymskiej pisze, że Burowie brali udział w wojnach markomańskich; Marek Aureliusz

zawarł z nimi przymierze.

Nie zlokalizowano dokładnie ich siedziby:

• niektórzy umieszczają je na południe od głównego grzbietu zachodnich Karpat,

• inni na obszarach górskiej części wschodniej Słowacji;

• według Ptolemeusza Burowie mieli zamieszkiwać tereny położone między górami Askiburgion5

po źródła Wisły).

Prawdopodobne jest też to, że Burowie byli celtyckimi Kotynami.

2. Wandalowie

Ich kolebkę lokalizuje się w północnej części Jutlandii oraz (pewien odłam) - w południowej

Norwegii.

W czasie wędrówki do środkowej Europy doszło do konfliktu z mieszkającymi nad dolną Łabą

Longobardami.

5 Góry Askiburgion identyfikuje się z Jesionikami w Sudetach,

Jordanes wspomina, że poza Silingami - plemiona Wandalów zajmowali ziemie na bliżej nie

określonych terenach położonych między Wisłą a Odrą. W pierwszym okresie wojen markomańskich, ok.

170 r., wandalskie plemiona Hasdingów, Lakringów i Wiktofalów dotarły do granic Dacji, a Hasdingowie na

mocy decyzji Rzymu zajęli następnie jakieś obszary nad górną Cisą.

Fakty te zbiegaj ą się z ekspansją kultury przeworskiej ku południowemu wschodowi, na tereny

położone nad górnym biegiem Cisy, aż po przedpole limesu dackiego, i przemawiają jednoznacznie za tym,

że owa przemieszczająca się ku południowemu wschodowi ludność kultury przeworskiej składała się

wyłącznie lub przeważnie z plemion wandalskich.

Zosimos pisząc o walkach Probusa z „Longiones” wzmiankuje, że doszło do bitwy nad rzeką Ligys

(zapewne Lechem) w ówczesnej Recji; przeciwnikami Rzymian były wojska Wandalów i Burgundów (Nowa

historia I, LXVIII, 1,2).

3. Burgundowie

Przywędrowali do środkowej Europy z północy, zapewne ze Skandynawii. Być może

przejściowo zatrzymali się na Bornholmie (stare nazwy - „Burgenda lond”, „Burgundarholm”). Według

Pliniusza należeli do Wandalów (Historia naturalna IV, 99).

Ptolemeusz lokalizuje Burgundów na wschód od Semnonów, na północ zaś od gór Askiburgion i

terenów zamieszkanych przez Lugiów (Geografia II, 11, 8).

Jordanes (Getica 97) pisze, że z Burgundami walczył król Gepidów, Fastida, rozpoczynając ok.

połowy III w. swoją wędrówkę z ziem polskich na południe (wskazywałoby to na lokalizację siedzib

Burgundów podczas ich pobytu w środkowej Europie w północnej lub północno-zachodniej części obszaru

zajmowanego przez kulturę przeworską). Być może w II stuleciu Burgundowie przesunęli się w kierunku

zachodnim, na obszary krystalizującej się wówczas, m.in. pod wpływem kultury przeworskiej, nowej

jednostki kulturowej - kultury luboszyckiej (nazwa od cmentarzyska w Luboszycach). Zajmowała ona tereny

ziemi lubuskiej, części Dolnego Śląska, Łużyc i Brandenburgii.

4. Goci

a) Źródła antyczne o Gotach

• Być może wzmianka o Gotach pojawia się w relacji Pyteasza z Massalii, znanej z przekazu

zawartego w Historii naturalnej Pliniusza, który wspomina o ludzie „Guiones”, zamieszkującym

północne strefy Europy, „na płytkim brzegu Oceanu zwanym Metuonis”;

• Tacyt (Germania 44) pisze, że na północ od Lugiów mieszkali „Gothones”,

• Pliniusz pisze o „Gutones”,

• Ptolemeusz używa nazwy „Gythones”.

b) Lokalizacja

Wywodzili się ze Skandynawii, z terenu Szwecji (por.: nazwy prowincji szwedzkich - Östergötland i

Västergötland, nazwa wyspy Gotlandii lub też używane w średniowieczu określenie Götar-Gutar, odnoszące

się do mieszkańców południowej Szwecji).

Po przybyciu na południowe wybrzeża Bałtyku Goci osiedlili się nad dolnym biegiem Wisły.

Ptolemeusz lokalizuje ich na terenach położonych na południe od nadmorskiego ludu Wenedów, „koło rzeki

Vistula” (sąsiadowali od wschodu z Fennowie, dalej znajdowały się siedziby Sulonów, Frugundionów i

Awarinów). Być może nazwa „Frugundiones” jest synonimem Burgundów.

Osadnictwo Gotów objęło więc obszary nad dolną Wisłą, nie na wybrzeżu Bałtyku (zajętym przez

Rugiów) ale prawdopodobnie w południowej część dolnego Powiśla i ziemi chełmińskiej. Wchodzili w skład

polietnicznej społeczności, która tworzyła kulturę wielbarską.

Jordanes w Getica pisze, że Goci pod wodzą króla Beriga przybyli nad Wisłę (ziemie nazwane przez

nich „Gothiskandia”) na trzech okrętach z „wyspy Skandii”, tj. ze Skandynawii. Po wylądowaniu pokonali

Ulmerugiów oraz Wandalów. W wędrówce tej towarzyszyli im Gepidowie (lud spokrewniony z Gotami) -

którzy przybyli na południowe wybrzeża Bałtyku na jednym z trzech wspomnianych okrętów, jednak

„później od dwu pozostałych”, a za swoją siedzibę obrali „wyspę otoczoną mieliznami rzeki Viskli. Wyspie

tej nadali w rodzimym języku miano Gepedoios”. „Gepedoios” należy identyfikować z obszarem

Wysoczyzny Elbląskiej. Gepidzi pojawili się w III w. na terenach położonych na północ od Morza Czarnego.

Pod koniec IV w. znaleźli się pod panowaniem Hunów.

c) Wędrówki na południe

Według Jordanesa Goci mieszkali nad dolną Wisłą przez okres obejmujący rządy pięciu królów. Za

panowania piątego z nich - Filimera - wyruszyli do kraju nazwanego przez nich „Oium” - tereny na północ

od wybrzeży Morza Czarnego. Na ziemiach polskich przebywali ponad półtora stulecia. W pierwszych

dziesięcioleciach III w. przybyli na stepy nadczarnomorskie. W Scriptores Historiae Augustae (gdzie mowa

o początku wojen markomańskich - lata 60-te II w.) stwierdza się, że granice Cesarstwa niepokojone były

przez różne ludy uciekające przed naporem.

Na początku drugiej połowy III w. na stepach nadczarnomorskich, na wybrzeżach Morza

Azowskiego pojawili się Goci a za nimi podążali Herulowie (przywędrowali z terenów Skandynawii i

współdziałali z Gotami w ich wyprawach na prowincje rzymskie). Szlak ich wędrówki na południe mógł

przebiegać przez ziemie polskie.

Wędrówkę Gotów potwierdza archeologia:

na początku drugiej połowy II w. kultura wielbarska (jej twórcami byli Goci) zaczęła ekspansję w

kierunku południowo-wschodnim, wypierając z prawobrzeżnego Mazowsza ludność kultury przeworskiej.

Jednocześnie nastąpiło wyraźne rozrzedzenie osadnictwa wielbarskiego na Pomorzu. Powstała pod koniec III

w. na stepach nadczarnomorskich kultura czerniachowska, utworzona przy udziale plemion gockich,

wykazuje wyraźne powiązania z kulturą wielbarską.

5. Wenetowie (Wenedowie)

Źródła rzymskie wspominają o „Veneti”, „Venedi”, „Venedai” (Pliniusz, Ptolemeusz), o „Venethi”

(Tacyt, który lokalizuje ich na południowym – wschodzie).

a) Lokalizacja

• Pliniusz (Historia naturalna) - rejon ujścia Wisły (dane pozyskane w czasie wyprawy floty

rzymskiej do Cieśnin Duńskich).

• Tacyt - siedziby Wenetów mieściły się poza granicami Swebii, pomiędzy Fennami a Bastarnami-

Peucynami.

• Ptolemeusz (Geografa III, 5,7) - obszary położone w Sarmacji nad dolną Wisłą, na prawym

brzegu tej rzeki, „wzdłuż całej zatoki Weneckiej”, tj. Zatoki Gdańskiej; na południu ich siedziby

dochodziły do „gór Weneckich” (jedno z pasm wzgórz morenowych na Pojezierzu Mazurskim).

b) Dyskusje wokół lokalizacji i pochodzenia Wenetów

W ostatnich latach przypuszcza się, że wzmiankowani przez Pliniusza, Ptolemeusza i Tacyta

„Venedi/ /Venedai/Vnethi” nie mogą być traktowani jako ten sam lud. „Venethi” Tacyta powinni zajmować

obszary położone dalej na wschód, być może w dorzeczu środkowego Dniepru.

Tabula Peutingeriana - lokalizuje Wenetów na północ od Dacji, na zachód od gór „Alpes

Bastarnice”, określając ich jako „Venadisarmatae”, innym razem zaś w rejonie ujścia Dunaju.

Według starożytnych źródeł pisanych ludy określane jako Wenetowie zamieszkiwały różne obszary

Europy - m.in. północno-wschodnią Italię, Macedonię, a w czasach Cezara (Wojna galijska III, 7-17) także

część Bretanii, w rejonie miasta Vannes.

Jordanes w poł. VI. W. identyfikuje ich ze Słowianami (Getica 34). Fakt ten wzbudził szeroką

dyskusję nad sytuacją etniczną na ziemiach polskich w pierwszych wiekach po Chr. i nad zagadnieniem

pochodzenia Słowian.

6. Estiowie

Zajmowali obszary północno-wschodniej Polski oraz tereny położone dalej na wschód (zasięg

kultury zachodniobałtyjskiej).

Przekazy w źródłach antycznych:

• Tacyt: trudnią się zbieraniem bursztynu i że ich siedziby znajdują się nad morzem.

• Ptolemeusz (Geografia III, 5, 10): wspomina lud „Osioi” (być może chodzi o

Estiów).

• Kasjodor (Variae V, 2 z VI w.) – informuje o liście króla Ostrogotów, Teodoryka,

skierowanym do żyjącego nad oceanem ludu „H[a]esti”.

• Jordanes: Estiowie zamieszkiwali obszary położone na wybrzeżach Bałtyku, na

wschód od Widiwariów (Getica 36). Estiowie zostali podbici przez ostrogockiego

króla Hermanaryka (Getica 120).

7. Galindowie i Saudinowie

Plemiona te wymienia Ptolemeusz ( „Galindai" i „Soudinoi”) lokalizując ich na wschód od Gotów

(Pojezierze Mazurskie). Być może siedziby Saudinów znajdowały się dalej na wschód, na pograniczu

obszarów zajętych w okresie wczesnorzymskim przez kultury kręgu zachodniobałtyjskiego i zachodnich

odłamów kultury ceramiki sztrychowanej.

W średniowiecznych źródłach krzyżackich (Piotr z Dysburga Chronica terre Prussie III, 3)

pojawiają się mieszkańcy „Galindite” i „Sudovite”. Ciągłość kulturowa i kontynuacja zasiedlenia tych ziem

od pierwszych stuleci pop Chr. po okres wczesnośredniowieczny świadczy, że Galindowie i Saudinowie

rzeczywiście mieszkali na Pojezierzu Mazurskim.

8. Sarmaci

a) Lokalizacja według źródeł antycznych

Mapa Marka Wipsaniusza Agryppy: naniesiono na nią Sarmację, jako jedna z dwóch (obok Dacji)

części dawnej Scytii.

Pomponiusz Mela: granica Sarmacji przebiegała wzdłuż Wisły, od której na wschód miała

znajdować się „Asia”.

Ptolemeusz w Geografii: zachodnie rubieże Sarmacji - wzdłuż Wisły i „gór Sarmackich”, północną

granicę stanowił „Ocean” (Morze Bałtyckie) i „ziemie nieznane”.

b) Ekspansja terytorialna Sarmatów

Na przełomie V i IV w. przed Chr. Sarmaci pojawili się na zachód od dolnego biegu Donu (pierwsza

fala plemion sarmackich składała się z Jazygów, którzy w I w. przed Chr. zajęli obszary położone na zachód

od Dniepru)

Na przełomie III i II w. przed Chr. Sarmaci pojawili się na stepach nadczarnomorskich (wypierając z

tych terenów Scytów), przybywając tu ze stepów eurazjatyckich.

Jazyngowie w I w. po Chr. opanowali tereny nad dolnym Dunajem, a w czasach panowania

Klaudiusza zasiedlili dorzecze Cisy. Odegrali istotną rolę w okresie wojen markomańskich. Osadnictwo

Jazyngów na terenie Wielkiej Niziny Węgierskiej dotrwało do czasów inwazji huńskiej.

Według Strabona Roksolanie zamieszkiwali tereny położone między Donem a Dnieprem

(Geographikd VII, 3,17). Na początku I w. po Chr. przesunęli się dalej na zachód, docierając nad dolny

Dunaj. W 57 r. ponieśli klęskę w walkach z Rzymem, a w 69 r. odparto ich ataki na Mezję. Jazygowie i

Roksolanie utrzymywali między sobą związki (w 175 r. Marek Aureliusz wyraził zgodę na kontakty Jazygów

z Roksolanami poprzez teren Dacji).

W I w. po Chr. inne plemię sarmackie – Aorsowie dotarli do terenów położonych na północ od

dolnego biegu Dunaju.

Od II w., na stepach nadczarnomorskich dominującą rolę odgrywali Alanowie (ostatnia fala plemion

sarmackich). W III stuleciu część Alanów znalazła się pod dominacją plemion gockich, następnie zaś, po 375

r. - huńskich. W 406 r. część Alanów wraz z niektórymi plemionami germańskimi podjęła wędrówkę na

zachód, docierając do Hiszpanii, gdzie uległa przewadze Wizygotów.

W końcu pierwszej poł I w. między Dnieprem a Dunajem powstało „państwo” Farsoesa, rządzone

następnie przez Inismeosa (poświadczają to m.in. monety wspomnianych władców wybijane w Olbii). Na

północy „państwo” to sięgało po górny bieg Dniestru, skąd wpływy sarmackie docierały aż do południowo-

wschodnich terenów Polski.

9. Dakowie

Część plemion dackich po podboju państwa Decebala przez Trajana w wojnach zakończonych w 106

r. znalazła się pod panowaniem Rzymian i przez ponad 150 lat ulegała romanizacji.

Inna część ludności dackiej - „wolni Dakowie” zamieszkiwała tereny położone na północ i na

wschód od granic Dacji krainy: Kriszanę, Maramuresz, a także Muntenię i południową Mołdawię. Do

plemion dackich należeli m.in. Kostobokowie (zajmujący część Mołdawii i Maramureszu). W 170 r.

dokonali najazdu na Mezję Dolną, Trację i Grecję, docierając aż do Attyki, a w 172 r. ulegli przewadze

wandalskich Hasdingów, którzy przy aprobacie Rzymu zajęli ich ziemie.

Od początku III w. inne plemię dackie - Karpowie – najeżdżali dolnodunajski odcinek limesu. Lud

ten pod naciskiem Gotów przekroczył limes i uzyskała w 280 r. zgodę Probusa na osiedlenie się w Mezji i

Tracji. Na początku IV w. Galeriusz (305-311 r.) osiedlił pewną część tego plemienia w Panonii.

10. Bastarnowie i Peucynowie

Bastarnowie odnotowywani w źródłach pisanych od III w. przed Chr. (dzieła Strabona, Pliniusza,

Tacyta). Ich siedziby mieściły się zapewne na obszarach położonych po zewnętrznej stronie łuku Karpat.

Według Strabona odłamem Bastarnów byli Peucynowie (nazwa ma się wywodzić od wyspy Peuke, zapewne

położonej w delcie Dunaju). Tacyt natomiast jednoznacznie identyfikuje Peucynów z Bastarnami.

W pierwszych wiekach po Chr. Bastarnowie wspomagali Daków w wojnach toczonych w czasach

Trajana oraz brali udział w walkach z Rzymem w okresie panowania Marka Aureliusza. W czasach Probusa

osiedlili się w granicach Cesarstwa, co związane było prawdopodobnie z wypieraniem ich z

dotychczasowych siedzib przez plemiona gockie i wandalskie.

Wykład XII:

Jednostki kulturowe w okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówki

ludów na ziemiach polskich i terenach sąsiednich

I. Chronologia okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów

Okres rzymski rozpoczął się z początkiem I w. po Chr. A zakończył w drugiej połowie IV stulecia

(375 r.). Rozpoczął się wówczas okres wędrówek ludów – w jego obrębie wyróżnia się starsze stadium,

określane jako wczesna faza okresu wędrówek ludów, którego koniec przypada na połowę V stulecia. Na

przeważającej części Barbaricum w fazie schyłkowej oresu rzymskiego nie nastąpiło załamanie rozwoju

kultur rozwijających się od początku okresu wpływów rzymskich. Załamanie to nastąpiło we wczesnej fazie

okresu wędrówek ludów. Dotyczy to także jednostek kulturowych zajmujących większość terenów Polski

(kultury przeworskiej, wielbarskiej i luboszyckiej).

Chronologia relatywna

Chronologia okresu rzymskiego została opracowana w oparciu o analizę wielkiej liczby zespołów

zwartych, zawierających zróżnicowane, bogate zestawy zabytków, przede wszystkim inwentarzy grobowych

(w mniejszym stopniu znaleziska pochodzące z innego typu stanowisk).

Główne kryteria chronologii relatywnej stanowią:

• Analiza współwystępowania (lub też nie współwystępowania) różnych typów zabytków (przede

wszystkim z inwentarzy grobowych).

• Wyniki badań nad planigrafią6 cmentarzysk (pozwalają niekiedy wyróżnić różnoczasowe strefy

użytkowania danej nekropoli).

• Analiza cech stylistycznych odnalezionych przedmiotów

1. Badania Oskara Almgrena

W opracowywaniu systemu chronologii okresu rzymskiego najważniejszą rolę odgrywaj zabytki

metalowe - ozdoby i części stroju, zwłaszcza zapinki i metalowe części pasów, oraz uzbrojenie. Poza

importami lista ta obejmuje przedmioty codziennego użytku, np. grzebienie, a częściowo także i ceramikę.

Periodyzacja okresu rzymskiego została opracowana dzięki analizie porównawczej niektórych przedmiotów

(zapinek) przeprowadzonej w końcu XIX w. przez szwedzkiego archeologa Oskara Almgrena. Podzielił on

zapinki używane w okresie rzymskim na 245 typów, ujętych w siedem podstawowych grup. Podobne

badania porównawcze przeprowadzono biorąc pod uwagę inne przedmioty: sprzączki, metalowe okucia

końców pasów, grzebienie, wisiorki, bransolety, miecze, metalowe części tarczy - umby i imacze, groty broni

drzewcowej, ostrogi, ceramika.

W literaturze archeologicznej stosuje się system skrótów, określających typy poszczególnych

kategorii zabytków, np. symbol A67 oznacza typ 67 zapinek według klasyfikacji Almgrena, symbol E124

natomiast odnosi się do formy dzbana, ujętego w klasyfikacji importowanych naczyń metalowych i szkla-

nych, opracowanej przez Hansa Jürgena Eggersa.

2. Chronologia absolutna

Podstawowe znaczenie w wyznaczeniu chronologii bezwzględnej posiadają zabytki pochodzenia

rzymskiego znalezione głównie z przylimesowej strefie, których okres użytkowania przez żołnierzy

rzymskich jest dokładnie znany. Istotne znaczenie dla datowania wyrobów rzymskich posiadają znaleziska z

Pompei, o znanym precyzyjnie terminie przed 79 r.

Większe możliwości określenia dokładnej chronologii poszczególnych typów wyrobów rzymskich,

które docierały do Barbaricum, mamy w przypadku materiałów z I w. (w tym czasie następowało

przesuwanie linii limesu oraz zakładanie nowych i przebudowa już istniejących obozów wojskowych, a

także powstawanie osiedli cywilnych). Mniej dokładnymi danymi dysponujemy natomiast odnośnie

importów rzymskich z późniejszych stuleci (trudniej jest w tym okresie powiązać np. pewne warstwy

zniszczeń rzymskich obozów wojskowych ze ściśle określonymi wydarzeniami znanymi ze źródeł histo-

rycznych; w ciągu III w. nastąpił spadek liczby importów napływających do Barbaricum). W okresie

późnorzymskim zmniejszyła się produkcja w warsztatach rzemieślniczych położonych w granicach

Cesarstwa.

W ustaleniu chronologii absolutnej zawodne mogą okazać się znaleziska monet. Monety srebrne,

denary z I i II w., pozostawały w użyciu przez bardzo długi czas. Często znajdujemy je w zwartych

zespołach, skarbach lub w pochówkach nawet z V w. – np. grób frankońskiego króla Childeryka I, zmarłego

w 481 lub 482 r., odkryty w Tournai w Belgii, zawiera m.in. denary z II w. Większą wartość dla ustaleń

chronologicznych posiadają monety wykonane z innych niż srebro metali - z brązu i złota.

Ustalenia chronologii absolutnej opieramy na innych grupach produktów rzymskich: naczynia

metalowe (głównie brązowe), zapinki i metalowe części pasów, naczynia szklane oraz ceramiczne,

zwłaszcza terra sigillata (zwłaszcza w II i III w.), rzymskie militaria.

3. System periodyzacyjny Hansa Jürgena Eggersa

Jest obecnie powszechnie akceptowanym.

6 Graficzne odwzorowanie układu miejsc występowania jakichś zabytków.

Postępowanie badawcze Eggersa:

• Oddzielenie chronologii względnej od bezwzględnej.

• Wyróżnienie na podstawie współwystępowania przewodnich typów zabytków tych grup

zabytków, którym odpowiadały poszczególne stadia chronologii relatywnej.

• Określenie chronologii bezwzględnej poszczególnych stadiów chronologii relatywnej.

System chronologii Eggersa obejmuje pięć okresów:

• B l (lata 1-50),

• B2 (50-150 r.),

• Cl (150-200 r.),

• C2 (200-300 r.)

• C3 (300-350 r. lub nieco dłużej).

Jako fazę A określa się w tym systemie młodszy okres przedrzymski.

System chronologii Eggersa został zmodyfikowany przez inne badania m. In. Kazimierza

Godłowskiego (ustalanie chronologii materiałów z obszaru środkowej Europy okresu późnorzymskiego -

fazy Cl, C2 i C3 w systemie Eggersa, a także następnego odcinka chronologicznego - fazy D, tj. wczesnej

fazy okresu wędrówek ludów).

4. Chronologia okresu rzymskiego dla ziem polskich

Chronologię pierwszych dziesięcioleci okresu rzymskiego opieramy na podstawie bogatych

znalezisk grobowych z terenu Kotliny Czeskiej, związanych z markomańskim państwem Marboda, oraz do

materiałów z południowych Moraw i południowo-zachodniej Słowacji, pochodzących z kwadzkiego państwa

Wanniusza. Dla późniejszych faz okresu rzymskiego istotne znaczenie mają znaleziska z dorzecza Łaby i z

terenu południowych Niemiec.

W okresie rzymskim, poza fazami system Eggersa wyróżnia się trzy główne jego stadia, określane

jako:

• wczesny,

• młodszy,

• późny okres rzymski.

Obejmują one następujące fazy:

a) wczesny okres rzymski: zawiera w sobie fazę:

• B l (starszą fazę wczesnego okresu rzymskiego) - od początku I w. po Chr. do drugiej

połowy tego stulecia (do ok. 80 r.); obejmuje on:

o Bla - okres 25-30 lat (okres panowania Oktawiana Augusta i początkiem władzy

Tyberiusza)

o B1b – kończy się w latach 50-55 (część okresu panowania Tyberiusza i czasy

Klaudiusza).

o B1c – kończy się schyłkiem lat siedemdziesiątych (ok. 80 r.) - czasy Nerona i

początkowi władzy dynastii flawijskiej.

• B2 (młodszą fazę wczesnego okresu rzymskiego) -od ok. 80 r. do początku drugiej połowy II

w.; czym faza ta dzieli się na:

B2a - do 110-120 r.;

B2b - do początku drugiej połowy II w.;

b) młodszy okres rzymski - obejmuje:

• faza Cl (starszą fazę młodszego okresu rzymskiego); składa się z faz:

Cla - od pczątku drugiej połowy II w. do lat 210-230ł

o Clb - od lat 210-230 do początku drugiej połowy III w.ł

• C2 (młodszą fazę młodszego okresu rzymskiego) - od początku drugiej połowy III w. do

początku IV w.;

c) późny okres rzymski – czyli faza C3 -od początku IV w. do drugiej połowy tego stulecia.

d) wczesna fazę okresu wędrówek ludów - od drugiej połowy IV w. do pierwszych dziesięcioleci lub

do połowy V w. (określamy jako fazę D).

Faza Bl charakteryzuje się:

• rozpowszechnieniem stylu silnego profilowania.

Mniej dokładnie datować możemy materiały pochodzące z młodszej fazy wczesnego okresu

rzymskiego (B2). Na podstawie znalezisk kultury przeworskiej i zabytków pochodzących z dorzecza Łaby,

można wskazać w jej obrębie dwa stadia chronologiczne, określane jako fazy B2a i B2b. W przypadku

materiałów kultury wielbarskiej zarysowuje się podział na trzy różnoczasowe horyzonty. Różnice lokalne

utrudniają opracowanie dokładnego, ponadkulturowego schematu periodyzacji tego odcinka

chronologicznego.

Faza B2a reprezentowana jest przez niewielką liczbę form zabytków, w większości wykazujących

nawiązania stylistyczne do typów przewodnich starszej fazy okresu wczesnorzymskiego. Fazę B2b,

określaną jako rozwinięte stadium fazy B2, charaktery żuj ą odmienne cechy stylistyczne. W miejsce silnego

profilowania rozpowszechnia się nowy styl, polegający na wykonywaniu przedmiotów metalowych o mniej

niż poprzednio wysmukłych kształtach, bardziej przysadzistych, szerokich. Znajduje to odbicie w zmianie

form szeregu rodzajów zabytków metalowych.

Początek młodszego okresu rzymskiego charakteryzuje się przede wszystkim pojawieniem się

nowych form zapinek. W tym czasie dają się zauważyć pewne różnice regionalne. W północnej Europie i w

strefach kulturowych związanych z basenem Bałtyku, obserwujemy rozwój nowych tendencji stylistycznych.

Przejawiają się one w występowaniu form określonych jako barokowe, co znajduje wyraz np. w tzw.

karniszowym profilowaniu, a w większym stopniu w bogactwie zdobienia za pomocą granulacji, filigranu,

inkrustacji z użyciem srebra i złota lub też pokrywaniu niektórych zabytków, przede wszystkim ozdób i

części stroju, ornamentowanymi blaszkami. Na terenie kultury przeworskiej wyróżnia się grupę zabytków

charakterystycznych dla stroju kobiecego, które stanowią przewodnie formy horyzontu chronologicznego

określanego jako faza B2/C1. Jest on młodszy niż rozwinięte stadium fazy B2 i pokrywa się częściowo z

fazą C l a, tzn. że należy go w pewnym stopniu synchronizować z pochówkami męskimi, zawierającymi

zabytki typowe dla fazy Cla.

Na fazę Cla przypada największe nasilenie napływu importów rzymskich, wśród których

szczególne znaczenie dla określenia chronologii znalezisk z drugiej połowy II w. i pierwszych dziesięcioleci

następnego stulecia mają naczynia terra sigillata. Przede wszystkim na ich podstawie określa się koniec fazy

Cla na lata 210-230. Jednak pewne formy przewodnie dla następnej fazy (C l b) weszły w użycie wcześniej

niż podana tu data kończąca fazę C l a. Koniec fazy CIb przypada na początek drugiej połowy III w.

(najpóźniej na lata 260-270) i rysuje się dość wyraźnie w materiałach archeologicznych z terenu kultury

przeworskiej oraz kręgu nadłabskiego, a także w znaleziskach pochodzących z północnoeuropejskiego

Barbaricum. Natomiast w kulturze wielbarskiej i w zachodniobałtyjskim kręgu kulturowym cezura między

fazami Cl i C2 zaznacza się słabo. Fazę C2 reprezentuje najpełniej horyzont późnorzymskich grobów

„książęcych”. Jest ona datowana, przede wszystkim na podstawie monet znalezionych we wspomnianych

grobach, od drugiej połowy III w. do początku czwartego stulecia (w przybliżeniu od lat 260-270 do 300-

310).

Faza C3 uchwytna jest przede wszystkim w materiałach z dorzecza Łaby i z południowych Niemiec

oraz w znaleziskach związanych z germańskim osadnictwem na lewym brzegu dolnego Renu. Cechuje ją

ubóstwo materiałów o walorach chronologicznych.

W innym rytmie przebiegał natomiast rozwój stylistyczny w IV i pierwszej połowie V w. na

ziemiach polskich oraz w innych rejonach wschodniej części środkowej Europy, a także na Ukrainie i w

Rumunii, na terenach zajętych przez kulturę czerniachowską.

W ostatniej ćwierci IV w. lub u schyłku tego stulecia na terenach od Skandynawii po dorzecze

środkowego Dunaju rozwijał się nowy, widoczny w zdobnictwie, prąd stylistyczny, określany jako styl

Sösdala-Untersiebenbrunn. Jego genezy należy dopatrywać się w wytwórczości warsztatów prowin-

cjonalnorzymskich. Charakteryzuje się on występowaniem zróżnicowanej ornamentyki stempelkowej i

zdobieniem motywami głów i protomów (przednich części ciała) zwierzęcych. Okres stosowania tego stylu

był stosunkowo krótki i trwał do końca pierwszej ćwierci V w.

II. Główne jednostki kulturowe w Europie środkowej i wschodniej

Cechą charakterystyczną wczesnego okresu rzymskiego była unifikacja kulturowa obszarów

europejskiego Barbaricum. Na ziemiach polskich w okresie tym istniały (na miejscu kręgu przeworsko –

oksywskiego) następujące jednostki kulturowe:

• kultura przeworska

• kultura wielbarska (powstała w miejsce kultury oksywskiej).

Na zachód od nich, w dorzeczu Łaby, oraz na południe, w Czechach i na Morawach, istniał odrębny

region kulturowy (można go identyfikować z siedzibami plemion Longobardów, Semnonów, Hermundurów,

Markomanów i Kwadów). Do stref tej zbliżony jest obszar Półwyspu Jutlandzkiego, wysp duńskich oraz

Olandia i Gotlandia, a także południowa części Półwyspu Skandynawskiego. Kultura wielbarska sąsiadowała

z subprowincją kulturową zamieszkaną przez ludy bałtyjskie i fińskie, zajmującą tereny położone w pobliżu

wybrzeży Bałtyku - w przybliżeniu od ujścia Wisły po południową Finlandię. Oddzielną prowincję

kulturową (krąg Germanów reńsko-

-wezerskich) stanowiły tereny między Renem a dorzeczem Łaby. Odrębną strefę stanowią obszary

położone u południowych wybrzeży Morza Północnego.

W środkowoeuropejskim Barbaricum wyróżniamy:

• kultura puchowska (obszar górzystej, północnej części Słowacji),

• kultura lipicka nad górnym Dniestrem (związane z dackim kręgiem kulturowym);

• kultura sarmackich Jazygów (od około połowy I w. po Chr.) – tereny Wielkiej Niziny

Węgierskiej;

• kultura czernichowska (w III stuleciu) – na stepach nadczarnomorskich – założona przez

plemiona sarmackie (jej zasięg objął także tereny Mołdawii i część Rumunii); na jej powstanie

wpływ miała także kultura wielbarska (okres dominacji Gotów, jej schyłek łączyć należy z

upadkiem gockiego państwa Hermanaryka, w wyniku ekspansji plemion huńskich).

Na terenach wschodniej Europy:

• kultura zarubiniecka;

• powstałe na jej podłożu grupy tzw. horyzontu Rachny-Ljuteż-Poczep, a zwłaszcza kultura

ceramiki sztrychowanej i kultura dnieprzańsko-dźwińska.

Na początku okresu rzymskiego główną rolę w rozpowszechnianiu nowych prądów stylistycznych

odegrały swebskie plemiona Markomanów, zajmujących wówczas Kotlinę Czeską, a następnie Kwadów,

zamieszkujących obszar południowo-zachodniej Słowacji i południowych Moraw. Na tych terenach doszło

do wykształcenia się na lokalnym podłożu celtyckim specyficznego stylu:

• tendencja do silnego profilowania,

• stosowanie ażuru, widocznego zwłaszcza na przykładzie ozdób i części stroju.

Nowy styl rozprzestrzenił się przede wszystkim w dorzeczu Łaby i na Pomorzu Zachodnim, wkrótce

objął także inne rejony Barbaricum (przyjmuje się, że do jego pełnego ukształtowania się doszło w drugim

dziesięcioleciu I w. po Ch.)

III. Kultura przeworska

1. Okres B1

Na początku okresu rzymskiego nie nastąpiły żadne istotne zmiany w osadnictwie, stosunkach

gospodarczych i wierzeniach ludności kultury przeworskiej. Nie uległ także wyraźniejszej zmianie jej zasięg.

Pojawiły się jedynie różnice stylistyczne (w formach zabytków metalowych oraz w mniejszym stopniu w

ceramice). Miało to związek z wpływami kultury rzymskiej poprzez obszary Czech i Moraw oraz

południowo-zachodniej Słowacji. Pewną rolę mogły odegrać także wpływy polityczne państwa Marboda.

W fazie B1b nastąpiło zwiększanie się gęstości osadnictwa i wyodrębnianie pewnych skupisk

osadniczych (np. zwarta struktura osadnicza na Kujawach). W fazie B l rozpoczął się proces zajmowania

przez ludność kultury przeworskiej nie zasiedlonych poprzednio terenów, m.in. Śląska Opolskiego i części

Dolnego Śląska. Nadal jednak pozostawały nie objęte osadnictwem znaczne obszary w obrębie jej granic:

większa część Górnego Śląska, górne dorzecze Pilicy i Warty.

W zachodniej Małopolsce (w młodszym okresie przedrzymskim był to obszar zajęty przez grupę

tyniecką) uformowało się w fazie B l zwarte skupienie osadnicze, wykazujące z jednej strony powiązania z

istniejącym tam wcześniej osadnictwem celtyckim, z drugiej zaś - z ekspandującą na tereny podkrakowskie

kulturą puchowską. Na terenie tym stwierdzono brak większych cmentarzysk z okresu rzymskiego, poza

nekropolą w Kryspinowie koło Krakowa, gdzie odkryto ok. 120 pochówków. Jest to zapewne świadectwo

istnienia jeszcze wówczas pewnych tradycji wywodzących się z wierzeń celtyckich, zgodnie z którymi

ludność grupy tynieckiej, zasiedlająca te tereny w poprzedniej fazie, stosowała obrządek pogrzebowy

nieuchwytny dla archeologa.

Grupa nidzicka:

Zajmowała północną części Mazowsza (górne dorzecze Wkry i Orzycy). Charakteryzowało

się pewną odrębnością - zwyczaj umieszczania na cmentarzyskach kamiennych konstrukcji, bruków i krę-

gów. W grobach męskich rzadko występują tam części uzbrojenia, co wyraźnie odbiega od zwyczajów

pogrzebowych istniejących na innych obszarach kultury przeworskiej. W grupie nidzickiej spotykamy też

pochówki szkieletowe. Odmienność tej grupy wynikała w pewnym stopniu z kontaktów z kulturą

wielbarską.

2. Faza B2 i schyłek okresy rzymskiego

W fazie B2 nastąpił na większości obszarów zajętych przez kulturę przeworską znaczny wzrost

gęstości osadnictwa oraz miało miejsce kształtowanie się nowych skupisk osadniczych. Pogłębiła się

odrębnośc kulturowa wschodniej części kultury przeworskiej (nieco inny zestaw form zabytków

metalowych, zwłaszcza zapinek, a częściowo także typów ceramiki). Zanikła grupa nidzicka, a jej miejsce

zajęło osadnictwo kultury wielbarskiej. W tym czasie miała również miejsce ekspansja kultury przeworskiej

ku południowemu wschodowi, na teren wschodniej Słowacji, i dalej ku południowi, na obszary położone w

górnym dorzeczu Cisy. Zacieśniły się kontakty obszarów zajętych przez kulturę przeworską z terenami

Moraw, Dolnej Austrii i Czech, a także z dorzeczem Łaby, a zwłaszcza Haweli. U schyłku okresu

wczesnorzymskiego rozpoczęło się zasiedlanie terenów położonych w obrębie kultury przeworskiej, na

których nie stwierdzono wcześniej związanych z nią stanowisk.

Na początku młodszego okresu rzymskiego zaszły zasadnicze zmiany na wschodnich obszarach

zajmowanych dotychczas przez kulturę przeworską. Zaniknęła ona na terenach prawobrzeżnego Mazowsza,

po ujście Wieprza,

i na Podlasiu, a jej miejsce zajęło osadnictwo kultury wielbarskiej. Jednocześnie jednak nastąpił

wzrost ekspansji kultury przeworskiej na tereny wschodniej Słowacji, Ukrainy Zakarpackiej, północno-

wschodnich Węgier i północno-zachodniej Rumunii. (szczególnie od przełomu faz B2 i Cl oraz w ciągu

trwania fazy Cla). W ciągu trwania fazy D nastąpił proces wyraźnego zmniejszania się liczby stanowisk

kultury przeworskiej w północnej części jej zasięgu. Na terenie Małopolski, Śląska i na Lubelszczyźnie

istniała nadal gęsta sieć osadnicza, której zanik rozpoczął się dopiero od przełomu IV i V w. lub od początku

V stulecia.

3. Pochówki

Ludność kultury przeworskiej w okresie wczesnorzymskim kontynuowała zwyczaje pogrzebowe

istniejące w starszych fazach jej rozwoju. Dominowało nadal ciałopalenie, zmieniły się jednak proporcje

ilościowe między grobami jamowymi a popielnicowymi (z przewagą tych ostatnich). Powstało duże

zróżnicowanie:

• groby popielnicowe, obsypane resztkami stosu,

• groby, w których pierwotnie spalone kości znajdowały się w pojemniku wykonanym z materiału

organicznego,

• w większości przypadków groby nie były zaznaczane na powierzchni w sposób dla nas obecnie

uchwytny,

• niekamienne stele, konstrukcje w postaci bruków, czworokątnych ogrodzeń lub ułożonych z

kamieni kręgów.

Wykład XII:

Okres wędrówek ludów na ziemiach polskich – początek wczesnośredniowiecznego osadnictwa

słowiańskiego

Okres wędrówek ludów obejmuje w przybliżeniu lata 375-568 (początek wiąże się z ekspansją

huńską na tereny stepów nadczarnomorskich, koniec - z pojawieniem się Awarów w Kotlinie Karpackiej).

Zmiany kulturowe w środkowej Europie nastąpiły jednak dopiero w ciągu V w., (zanik kultur o tradycjach

okresu rzymskiego). Dlatego w systemie periodyzacji, odnoszącym się do naszych ziem, początek stadium

nazywanego późną fazą okresu wędrówek ludów datuje się w przybliżeniu od 450 r.

Na dawnych ziemiach Cesarstwa powstały państwa germańskie:

• W Italii od schyłku V w. - królestwo ostrogockie (szczyt potęgi przypadł na czasy panowania

Teodoryka, koniec zaś nastąpił w 552 r. - około ćwierć wieku po śmierci tego władcy).

• Nad środkowym Dunajem czołową rolę odgrywały przez pewien czas plemiona Rugiów,

Herulów, a później Longobardów, którzy w 568 r. wywędrowali do Italii.

• Wschodnią część Kotliny Karpackiej zajmowali Gepidowie, aż do zasiedlenia tych terenów

przez Awarów w 565-567 r.

• Od początku VI w. nad dolnym Dunajem pojawiły się nowe ludy -Słowianie.

• Zachodnią Europę zdominowali Frankowie, którzy w latach trzydziestych VI w.

podporządkowali sobie Turyn go w, Alamanów i Burgundów.

1. Przegląd wydarzeń związanych z wędrówką ludów

a). Inwazja Wizygotów

W połowie IV w. katastrofalna posucha wypaliła pastwiska w stepach środkowej Azji, zmuszając

koczujące tam ludy do przejścia na inne obszary. Tak więc Hunowie, lud pochodzenia turskiego, wtargnęli na

stepy nadwołżań-skie i stamtąd posunęli się rychło ku Morzu Czarnemu. W 375 r. przekroczyli Don i zadali

ciężką klęskę sarmackim Alanom oraz wschodniemu odłamowi Gotów — Ostrogotom. Rozgromione

plemiona uległy rozproszeniu. Część schroniła się w górach Krymu, część poddała się jarzmu najeźdźców,

reszta zaś poczęła się cofać w panice ku zachodowi, szerząc przerażenie wśród tamtejszej ludności. Pod

wrażeniem groźnych wieści Wizygoci, zajmujący ziemie dzisiejszej Besarabii, porzucili swe siedziby i

ruszyli nad Dunaj, prosząc w 376 r. o azyl w granicach Cesarstwa.

Wizygoci uzyskali zezwolenie, o jakie zabiegali. Jako „sprzymierzeńcom" wyznaczono im w

charakterze obszaru osiedleńczego Mezję. Do czasu zagospodarowania się przybysze mieli otrzymywać

zaopatrzenie z magazynów rządowych. Stało się to przyczyną nieporozumień z miejscową administracją

rzymską. Przerodziły się one niebawem w otwarty konflikt. Wizygoci poczęli bowiem siłą dochodzić swych

praw i, opuściwszy Mezję, wtargnęli na obszar pobliskich prowincji, łupiąc je bezlitośnie.

Bunt Wizygotów został w Konstantynopolu zlekceważony. Rządzący prowincjami Wschodu cesarz

Walens, uderzył na Wizygotów i w krwawej bitwie stoczonej 9 VIII 378 r. pod Adrianopolem doznał

druzgocącej klęski, ponosząc śmierć na polu walki.

b) Próba odbudowy bezpieczeństwa granic

Wystąpienie Wizygotów przerodziło się bowiem z buntu „sprzymierzeńców" w najazd

barbarzyńców. Przez odsłoniętą granicę naddunajską wschodnie prowincje Cesarstwa zalewały coraz to

nowe fale Germanów uchodzących przed Hunami. W tych okolicznościach Gracjan przybrał w charakterze

współcesarza jednego ze zdolniejszych wodzów swej armii — Teodozjusza. Jego talentom, może nawet nie

tyle militarnym co dyplomatycznym, zawdzięczało Cesarstwo odosobnienie Wizygotów, którzy pozbawieni

pomocy ze strony innych plemion germańskich zgodzili się w 382 r. na zawarcie pokoju i powrót w

charakterze „sprzymierzeńców" na terytorium Mezji.

c) Ostateczny podział cesarstwa

Po zgodnie Gracjana, który zginął w czasie buntu wojskowego, i przedwczesnej śmierci jego brata

— Walentyniana II — jednowładcą olbrzymiego Imperium został Teodozjusz, który narzucił państwu

następstwo swoich małoletnich synów — Arkadiusza i Honoriusza, między których podzielił Imperium na

łożu śmierci w 395 r.

Starszy Arkadiusz, któremu ojciec przydał w charakterze opiekuna prefekta pretorium Rufina,

otrzymał Wschód. Młodszy Honoriusz, pozostający pod opieką magistra militum Stylichona, miał rządzić

Zachodem. Granica między obu dzielnicami ustaliła się po pewnym czasie w Europie wzdłuż linii łączącej

Sirmium nad Sawą z Zatoką Kotorską nad Morzem Adriatyckim; w Afryce natomiast biegła od zatoki

Wielkiej Syrty wzdłuż pogranicza Cyrenajki i Trypolitanii. Podział ten pokrywał się mniej więcej z

zasięgiem wpływu języków łacińskiego i greckiego.

Według koncepcji Teodozjusza ustanowienie dzielnic nie miało przekreślać jedności państwa. Obaj

bracia winni na zewnątrz występować wspólnie w imieniu niepodzielnego Cesarstwa.

Wyznaczeni przez Teodozjusza opiekunowie jego nieletnich synów, rywalizując o wpływy,

doprowadzili do takiego zaostrzenia stosunków między Zachodem i Wschodem, że w praktyce zamierzona

jedność okazała się fikcją.

d) Uprawnienia sprzymierzeńców

Sposób wynagradzania „sprzymierzeńców" polegał on na przyznawaniu takim oddziałom

wojskowym prawa hospitalitatis, tzn. gościny, która uprawniała do zabierania cywilnej ludności jednej

trzeciej domostwa na kwaterunek oraz jednej trzeciej plonów na utrzymanie. Prawo powyższe

interpretowano niejednokrotnie w ten sposób, że wywłaszczano na rzecz „sprzymierzeńców" trzecią część

ziemi posiadanej przez miejscową ludność.

Między „sprzymierzeńcami” a ludnością wywłaszczaną z ziemi dochodziło na tym tle do konfliktów.

Były one potęgowane przez przeciwieństwa natury wyznaniowej: chrześcijańska ludność miejscowa

wyznawała w olbrzymiej większości katolicyzm, przybysze germańscy byli z reguły arianami.

e) Najazd Radagajsa

Tymczasem w dalszym ciągu odbywały się ruchy etniczne, wywołane naciskiem Hunów. Na

przełomie 405/406 r. rozbitkowie pochodzący z rozmaitych plemion germańskich sforsowali Dunaj i pod

wodzą Radagajsa zapuścili się na Półwysep Apeniński. Fakt ten stał się przyczyną oskarżenia magistra

militum, Stylichona, o nieudolność. Stylichon odwołał z Galii legiony rzymskie osłaniające granicę Renu,

opuszczoną zaś przez nie pozycję powierzył opiece „sprzymierzeńców" frankijskich, którzy od

kilkudziesięciu lat zamieszkiwali w północno-wschodniej części Galii. Dzięki tym radykalnym posunięciom

udało mu się zadać w Italii klęskę barbarzyńcom, a ich niedobitki zmusić do wycofania się nad Dunaj.

f) Przełamanie granicy Renu

Barbarzyńcy powracający na lewy brzeg Dunaju stali się tam przyczyną nowego zamieszania.

Wprawili bowiem w ruch ku Zachodowi kilka plemion znajdujących się na trasie ich marszu. Oddziały

Wandalów, Alanów i Swebów zaatakowały 31 XII 406 r. granicę Renu pod Moguncją. Została bez trudu

sforsowana przez najeźdźców, którzy zalali ziemie Galii. Prowincja ta znalazła się na skutek tego w stanie

kompletnego chaosu. W ślad za pierwszą falą najeźdźców wdarli się tam Burgundowie, którzy zatrzymali się

w Nadrenii. Natomiast Wandalowie, Alanowie i Swebowie pustoszyli w najlepsze bezbronny kraj,

zapuszczając się coraz dalej w głąb Cesarstwa.

g) Upadek Stylichona

Stylichon pozwolił najeźdźcom posuwać się w głąb kraju. Ten brak czynnego zainteresowania

sytuacją Galii ze strony rządu pociągnął za sobą katastrofalne skutki. Oto bowiem na rozpaczliwe wezwania

tamtejszej ludności pozbawionej pomocy, konsystujące w Brytanii legiony rzymskie, złożone w znacznej

części z rekrutów galijskich, ewakuowały wyspę i obwoławszy cesarzem jednego ze swych oficerów

wylądowały w Galii dla podjęcia walki z najazdem germańskim (407). Interwencja legionów brytyjskich

skomplikowała trudną już i bez tego sytuację kraju.

Stylichon postanowił opanować sytuację w Galii przy pomocy „sprzymierzeńców" wizygockich.

Oskarżony przez wrogów o sympatie germańskie i próbę wzmocnienia własnej pozycji przy pomocy

barbarzyńców, padł ofiarą spisku w 408 r. Spiskowcy nie poprzestali na zgładzeniu Stylichona, lecz

doprowadzili do wielu pogromów, których ofiarą padły przede wszystkim bezbronne rodziny żołnierzy

barbarzyńskich w służbie Rzymu. Stacjonujące w Italii legiony, złożone z wojowników pochodzenia

germańskiego wypowiedziały posłuszeństwo cesarzowi i zwróciły się do wodza Wizygotów, Alaryka, z

prośbą o wzięcie ich w obronę i pomszczenie doznanych krzywd.

h) Wtargnięcie Wizygotów do Italii

Pierwszym skutkiem upadku Stylichona była inwazja Wizygotów na teren Italii. Alaryk pragnął

wykorzystać nadarzającą się sposobność i zająć w Cesarstwie miejsce zamordowanego Stylichona. Zawiodła

jednak próba dojścia do porozumienia z Honoriuszem, który stawiał opór w stolicy Rawennie. Alaryk

usiłował przeto zawrzeć ugodę z senatem. Kreował nawet zależnego od siebie antycesarza, którego zresztą

później pozbawił purpury. W rezultacie doprowadził do konfliktu z Rzymem. Oblężenie Rzymu latem 410 r.,

zakończyło zdobyciem miasta i jego trzydniowym rabunkiem przez zwycięzców.

i) Opanowanie Zachodu przez barbarzyńców

Alaryk ruszył on na południe i próbował przeprawić się do północnej Afryki w nadziei, że uzyska

tam pełną niezależność od Cesarstwa. Burza niszcząc przygotowaną do przeprawy flotę, przekreśliła te plany

i zmusiła go do zawrócenia na północ. Śmierć, która go zaskoczyła w tej drodze, okazała się dlań

prawdziwym wybawieniem z beznadziejnej sytuacji.

Podczas gdy Wizygoci walczyli w Italii z Honoriuszem, panujący w Galii chaos wzmagał się coraz

bardziej. Wandalom, Alanom i Swebom udało się jesienią 409 r. przedrzeć na Półwysep Iberyjski.

W okresie tym „rządziło” Zachodem oprócz Honoriusza czterech innych purpuratów. Ich wzajemna

rywalizacja oraz przejście Wizygotów do Galii na przełomie 411/412 roku poprawiły beznadziejną dotąd

sytuację Honoriusza. Akcja jego wojsk, wspomaganych obecnie przez Wizygotów, którzy zgodzili się

występować ponownie w roli „sprzymierzeńców", doprowadziła do pacyfikacji Galii. Umierając w 423 r.

mógł więc Honoriusz uważać się w zasadzie za jedynego władcę Zachodu.

j) Powstanie państw barbarzyńskich na ziemiach cesarstwa

Tak więc na obszarze Panonii osiedli Ostrogoci. W Galii: między dolnym Renem, Skalda i Lasem

Ardeńskim — Frankowie, między Pirenejami a Garon-ną — Wizygoci, nad Renem w okolicach Wormacji i

Spiry — Burgundowie, w Alzacji — Alamanowie, nad kanałem La Manche — Sasi, a na Półwyspie

Armorykańskim — Brytowie. Wreszcie na Półwyspie Iberyjskim usiłowali utrwalić swój stan posiadania

Wandalowie, Alanowie i Swebowie.

Na Półwyspie Iberyjskim najeźdźcy nie tylko odmawiali podporządkowania się Rzymowi, ale sięgali

po nie tkniętą dotąd najazdami wroga Afrykę. W 429 r. Wndalowie przeprawili się przez cieśninę

Gibraltarską i rozpoczęli podbój. Dla zapobieżenia ich najazdowi na Sycylię i Italię, Rzym zgodził się w 435

r. uznać dokonany zabór Afryki pod warunkiem opłacania przez najeźdźców niewysokiej daniny rocznej.

k) Najazd Hunów

Polityka prowadzona w Galii przez Aecjusza przyniosła owoce w momencie zagrożenia tego kraju w

451 r. przez Hunów. Pod rządami Attyli Hunowie posuwając się wzdłuż pogranicza rzymskiego po obu

stronach Dunaju, przekroczył Ren i wtargnął do Galii. Wspólnemu wystąpieniu Aecjusza i germańskich

„sprzymierzeńców" zawdzięczać należy zadanie porażki najeźdźcom na Polach Katalaunijskich (w okolicach

Troyes).

Próbowali oni w roku następnym szczęścia w Italii. Tu z kolei dywersja wojskowa Konstantynopola

zmusiła Attylę do wycofania się. Legenda średniowieczna usiłuje natomiast przypisać zasługę skłonienia

Hunów do odwrotu wpływom poselstwa, na którego czele stał papież Leon I.

l) Chaos na ziemiach zachodnich cesarstwa

Aecjusz z dowódcy armii prowincjonalnej wyrósł on na właściwego regenta. Toteż jego

zamordowanie (454) usunęło ostatni hamulec powstrzymujący rozkład Cesarstwa na Zachodzie.

Rabunkowa wyprawa Wandalów na Rzym w 455 r. zdezorganizowała życie Italii. W Galii zaś

„sprzymierzeńcy" zrywali słabe więzy zależności, jakie łączyły ich jeszcze z Rzymem. Burgundowie,

przesunięci w swoim czasie przez Aecjusza na teren dzisiejszej Sabaudii, okupowali samowolnie Lyon.

Wizygoci rozpoczęli na własny rachunek podbój Akwitanii i ziem Półwyspu Iberyjskiego.

Dowódcy wojsk rzymskich ze swojej strony obdarzali purpurą i detronizowali cesarzy, którzy w ich

rękach stali się zupełnymi marionetkami. Od śmierci Aecjusza do upadku Cesarstwa na Zachodzie, tj. w

ciągu 22 lat, tron zajmowało dziesięciu cesarzy.

m) Upadek Cesarstwa na Zachodzie

Ostatnim ze wspomnianych wyżej dziesięciu cesarzy był Romulus, nieletni syn naczelnego wodza

— Orestesa, obdarzony purpurą na żądanie ojca w 475 r. Oczywiście rządy w imieniu syna sprawował sam

Orestes. Zasięg jego władzy tylko na północy przekraczał granice Italii, sięgając Dunaju.

Armia, którą dowodził Orestes, składała się w ogromnej większości z Germanów. Była ona

zakwaterowana w Ligurii, gdzie korzystała z ius hospitalitatis u tamtejszej ludności. Ten stan rzeczy budził

niezadowolenie wojsk, które za przykładem „sprzymierzeńców" wizygockich i burgundzkich trzecią część

gruntów uprawnych chciały uzyskać na własność. Mogłoby to jednak nastąpić tylko kosztem miejscowych

latyfundystów, a na to Orestes, nie chcąc zrażać do siebie senatu, nie mógł się zdecydować.

Jego odmowa stała się przyczyną buntu wojska, które pod wodzą Odoakra opanowało władzę,

pozbawiając życia Orestesa (476). Wprawdzie oszczędzono wyniesionego przezeń na tron Romulusa, ale

został on usunięty w cień.

Zwycięskie wojska zgodnie z tradycją germańską obwołały Odoakra królem (rex), tzn. wodzem. W

związku z tym wyłoniła się jednak poważna trudność. Tytuł króla nadawano zazwyczaj wodzowi

określonego ludu. Wojska natomiast dowodzone przez Odoakra stanowiły zbieraninę złożoną z przed-

stawicieli różnych plemion. W tych warunkach trudno więc było wzorem Wizygotów czy Burgundów

tworzyć półpaństwo barbarzyńskie. Odoaker myśląc o samodzielności i nie chcąc rządzić za pośrednictwem

mianowanego przez siebie cesarza, nawiązał rokowania z Konstantynopolem. Proponował uznanie

zwierzchnictwa cesarza Wschodu nad Italią za cenę przyznania sobie jej namiestnictwa. Warunki Odoakra

zostały przyjęte w 480 r. , wobec czego odesłał on insygnia cesarskie Romulusa do Konstantynopola i

oświadczył, że Cesarstwo Rzymskie posiada odtąd jednego tylko władcą, rezydującego nad Bosforem.

2. Kultura merowińska

Kultura ta jest uchwytna przede wszystkim w inwentarzach pochówków szkieletowych, tworzących

niekiedy wielkie nekropole, nazywane cmentarzyskami rzędowymi, które są charakterystyczne dla wielu

ludów germańskich - Franków, Alamanów, Burgundów, Longobardów, Turyngów, Bajuwarów i Gepidów.

Kultura merowińska obejmowała obszary zachodniej i środkowej Europy: Kotlinę Karpacką,

Morawy, Czechy, Brandenburgię, Saksonię. Tylko część ludów germańskich - m.in. Sasi, Fryzowie oraz

plemiona z terenów północnej części kręgu nadłabskiego - stosowała zwyczaj palenia zmarłych. Groby na

cmentarzyskach rzędowych, usytuowane w kierunku wschód-zachód, oprócz szczątków zmarłych,

umieszczanych zawsze w taki sposób, by głowa skierowana była ku zachodowi, zawierały bogaty inwentarz

składający się z części stroju, ozdób, niektórych przedmiotów codziennego użytku, a w przypadku grobów

męskich z broni. Do przewodnich zabytków tego okresu należą zapinki określane jako palczaste, wykonane

techniką odlewania. Zdobiono je rozpowszechnionym na tych obszarach typem ornamentyki określanym

jako styl zwierzęcy, który swoim zasięgiem objął także tereny położone poza strefą kultury merowińskiej.

Rozwinął się on zwłaszcza w Skandynawii. Stosowano też, pod wpływem oddziaływań wschodnich,

technikę zdobienia cloisonne, polegającą na umieszczaniu półszlachetnych kamieni albo szkiełek w

komórkach wykonanych z drutu lub metalowych pasków.

Najważniejsze znaleziska grobowe z merowińskiej strefy kulturowej:

• W Tournai (zachodnia Belgia) na bardzo bogato wyposażony grób zmarłego w 481 lub 482 r.

frankońskiego króla Childeryka I (pierścień z napisem CHILDERICI REGIS).

• W Siedmiogrodzie, koło Cluj, grób władcy gepidzkiego o imieniu Omharus, nie wymienionego

jednak w przekazach pisanych.

• Pochodzący z VI w. grób Arnegundy, jednej z żon króla Franków Chlotara I, panującego w

latach 558-561, odkryty w bazylice Saint-Denis na przedmieściach Paryża.

3. Kultura przeworska

W dorzeczu górnej Wisły (w pierwszej połowy V w. istniało stosunkowo gęste osadnictwo), brak jest

jakichkolwiek śladów zasiedlenia z drugiej połowy tego stulecia. Do najpóźniej szych znalezisk należą:

• skarb złotych i srebrnych przedmiotów odkryty w osadzie w Świlczy, w chacie datowanej na

433 r. (+10),

• dwa solidy: Marcjana z lat 450-457, znaleziony w Sławęcinie,

• solid Walentyniana III (425-455 r.), wybity w latach 435-450, z miejscowości Prusiek.

Także na terenie Śląska nie stwierdzono osadnictwa z drugiej połowy V w. Brak śladów osadnictwa

w południowo-zachod-niej Polsce łączy się z przytaczaną informacją Prokopiusza z Cezarei o powrotnej

wędrówce Herulów z Kotliny Karpackiej do Skandynawii (512 r.). Kierując się ku terenom środkowych

Niemiec, zajmowanym przez plemię Warnów, Herulowie mieli przejść przez rozległe, nie zasiedlone

obszary. Przypuszcza się, że owe pozbawione osadnictwa tereny mogły znajdować się na Śląsku i Łużycach.

Podobnie na Mazowszu i Podlasiu brak jest śladów przemawiających za istnieniem na tych obszarach

osadnictwa z V w., poza nieliczną grupą zespołów pochodzących być może z początku tego stulecia.

Inaczej natomiast kształtowały się stosunki osadnicze na terenie środkowej Polski, w dorzeczach

Warty, w środkowym biegu Prosny oraz Bzury. Stwierdzono tam rozproszone i nieliczne zabytki różnego

typu, świadczące o istnieniu w drugiej połowie V w., a częściowo także na początku następnego stulecia,

osadnictwa związanego z tradycjami kultur okresu rzymskiego. Znaleziska z tego obszaru:

• Niewielki cmentarz w Oszczywilku, na którym znajdowały się trzy pochówki szkieletowe z

drugiej połowy V w. lub z przełomu V i VI stulecia.

• W miejscowości Mniszki – także odnaleziony pochówek (ok. połowa VI w.).

• Dwa znaleziska osadowe: w Piwonicach odkryty został szklany puchar (z drugiej połowy V w.),

z osady w Przywozie natomiast pochodzi bogato zdobiony kolec sprzączki (ze schyłku V lub

początku VI w.).

• Skarb odkryty w Konarzewie, zawierający m.in. monetę wschodniorzymskiego cesarza Zenona

(474-491 r.), wybitą przez Odoakra.

• Pojedyncze zabytki z V w. z Wielkopolski: znaleziona w nieznanej miejscowości zapinka

palczasta oraz solid Leona I (457-474 r.) z Jarosławca; w Radziejowie (Kujawy) - brązowa

zapinka palczasta z przełomu V i VI w.

Na Pomorzu sytuacja osadnicza na początku późnej fazy okresu wędrówek ludów kształtowała się

odmiennie - stosunkowo liczne znaleziska pochodzące z drugiej połowy V w. i pierwszej ćwierci VI stulecia:

• przede wszystkim monety - późnorzymskie i wczesnobizantyjskie złote solidy oraz ozdoby (w

większości stanowiły one depozyty o charakterze kultowym).

• Liczne znaleziska solidów (ich napływ ustał na początku VI w.). Napływ tych monet następował

poprzez Kotlinę Karpacką i był wynikiem kontaktow, jakie utrzymywały plemiona germańskie,

zajmujące wówczas ziemie nad środkowym Dunajem, ze swymi pobratymcami

zamieszkującymi obszary nad Bałtykiem.

Zahamowanie napływu rzymskich solidów nastąpiło w połowie VI w., tj. w okresie, gdy na terenach

położonych nad środkowym Dunajem doszło do zachwiania istniejącej sytuacji - zniszczenia państwa

Gepidów, odejścia Longobardów do Italii i opanowania Kotliny Karpackiej przez Awarów.

4. Krąg kultur zachodniobałtyjskich

Stwierdzamy na tych terenach ciągłość rozwoju kulturowego w okresie wędrówek ludów. W

omawianym czasie kultura zachodniobałtyjska rozszerzała swój zasięg w kierunku zachodnim, przekroczyła

linię Pasłęki i zajęła tereny położone na prawym brzegu dolnej Wisły. Ekspansja na te obszary przebiegała

dwufazowo:

• w drugiej połowie V w. (nekropolie były użytkowane krótko, do początku VI w.).

• ekspansja na tereny położone między Pasłęka a dolną Wisłą – cmentarzyska y drugiej połowy VI

i z VII w..

Grupa olsztyńska.

Jej początek przypada na drugą połowę V w., rozwój natomiast na VI i VII stulecie. Zajęła ona teren

Pojezierza Mazurskiego, gdzie wcześniej (w okresie rzymskim) istniała kultura bogaczewska, a także pewną

część ziem znajdujących się poprzednio poza zasięgiem kręgu zachodniobałtyjskiego, tj. tereny należące do

kultury wielbarskiej. Grupa olsztyńska znana jest przede wszystkim ze stanowisk sepulkralnych:

• Płaskie cmentarzyska ciałopalne z grobami popielnicowymi i jamowymi.

• Pochówki koni umieszczane pod grobami męskimi. Tego typu obiekty grobowe tworzą na

niektórych cmentarzyskach oddzielne strefy.

Najbardziej znane cmentarzyska grupy olsztyńskiej:

• nekropole odkryte w Tumianach

• i w Kielarach.

W inwentarzach grobowych:

• zabytki o formach interregionalnych (świadczą o dalekosiężnych powiązaniach tej grupy

ludności) - bogato zdobione zapinki płytowe, często srebrne, niekiedy pozłacane,

• różne typy sprzączek wykonanych z brązu i pozłacanego srebra.

Charakterystyczną dla grupy olsztyńskiej kategorią zabytków są tzw. urny okienkowe - naczynia

używane w charakterze popielnic, z prostokątnymi lub okrągłymi otworami imitującymi okna,

interpretowane jako dowód powiązań z obszarami zajętymi przez Sasów, tzn. z terenami nad dolną Łabą,

obszarami Półwyspu Jutlandzkiego oraz z częścią Anglii zasiedloną przez plemiona saskie, gdzie popielnice

okienkowe używane były w V-VI w.

Dalekosiężne kontakty grupy olsztyńskiej posłużyły jako argument świadczący o tym, że twórcami

grupy olsztyńskiej była jakaś grupa Germanów, Gotów lub Herulów, która wracając na północ, osiedliła się

na Pojezierzu Mazurskim. Obecnie jednak uznaje się związek tej grupy z bałtyjskim plemieniem Galindów,

mając na uwadze jej genezę wywodzoną ze starszego, lokalnego podłoża kulturowego oraz silne związki z

obszarem wschodnich wybrzeży Bałtyku. Interregionalne kontakty uznawane są za wyraz powiązań handlo-

wych oraz świadectwo reemigracji pewnego odłamu Galindów, którzy po pobycie w południowej Europie

powrócili do swych pierwotnych siedzib.

5. Słowianie

Początek osadnictwa, które można wiązać z wczesnośredniowieczną kulturą Słowian na

ziemiach polskich, datowany jest na podstawie źródeł archeologicznych od VI w. Osadnictwo słowiańskie

rozwijało się w VI-VII w. W świetle źródeł historycznych z VI w. (Jordanes Getica 34, 119) Słowianie

dzielili się na dwa zasadnicze odłamy:

• Antów, zajmujących leśno-stepowe międzyrzecze środkowego Dniestru i Dniepru,

• Sklawenów, których siedziby na wschodzie stykały się z terytorium Antów, w kierunku

północno-zachodnim natomiast sięgały aż do źródeł Wisły.

Na tych obszarach wyróżnia się kilka jednostek kulturowych:

• Kultura praska - w części zachodniej, na terenach obejmujących prawobrzeżne dorzecze Dniepru

i prawobrzeżne dorzecze Prypeci, sięgających w kierunku południowym po górny Boh i Dniestr,

na zachodzie zaś po południowo-wschodnią Polskę. Wschodnia jej część określana jest w

literaturze jako typ (lub kultura) Korczak.

• Kultura Pieńkowska - obszary między Dońcem na wschodzie, dolnym Dunajem na zachodzie

oraz środkowym biegiem Suły i górnym biegiem Rosi na północy, łączona jest najczęściej ze

słowiańskimi Antami.

• Kultura Kołoczin - w dorzeczu górnego Dniepru i Desny. Na terenach tych istniały uprzednio, od

III do początku V w., grupy kultury kijowskiej: środkowodnieprzańska, naddesneńska,

górnodnieprzańska i dnieprzańsko-dońska, związane genetycznie z tzw. horyzontem

postzarubinieckim. Porównanie ogólnego modelu tych kultur -kijowskiej i wczesnosłowiańskiej

pozwala sądzić, że genezy kultury słowiańskiej należy dopatrywać się w miejscowym, starszym

podłożu kulturowym.

• Kultura Bancerowszczina-Tuszemla - obszary nad górnym Dnieprem, górną Dźwiną i górnym

Niemnem (uznawana dawniej przez niektórych badaczy również za wczesnosłowiańską, obecnie

przeważa pogląd ojej związkach z plemionami bałtyjskimi).

Kultury praską, Pieńkowka oraz Kołoczin różnicuje przede wszystkim udział w ich inwentarzach

zabytków nieco odmiennych form przewodnich - lepionych ręcznie garnkowatych naczyń. W kulturze

Pieńkowka i częściowo w typie Korczak zaznacza się obecność elementów stepowych, reprezentowanych

głównie przez niezbyt liczne ozdoby. Jedną ze wspólnych cech wszystkich kultur wczesnosłowiańskich jest

słabo rozwinięta produkcja rękodzielnicza. Inwentarze ceramiczne zawierają jedynie naczynia wykonane bez

użycia koła garncarskiego. Na terenach zajętych przez omawiane kultury nie stwierdzono większych centrów

produkcji żelaza.

Na wspomnianych terenach występują niezbyt duże, otwarte osady i tylko w przypadku

pojedynczych stanowisk wysuwane są przypuszczenia, że istniejące tam fortyfikacje wiązać należy z

wczesnośredniowiecznymi grodziskami z końca VI lub z VII w.

Dominowała tendencja do umieszczania osad w pobliżu cieków wodnych, jednak już poza zasięgiem

dolin zalewowych, gdzie nie groziło im zniszczenie przez wodę. Na ślady osad natrafia się najczęściej na

terasach nadzalewowych rzek lub niewielkich wzniesieniach nad zabagnionymi terenami, z reguły z

południową wystawą (tzn. skierowanych ku południowi). Na terenie Polski widoczny jest wyraźny związek

pomiędzy rozlokowaniem osad wczesnosłowiańskich a urodzajnością gleb. Ówcześni osadnicy starali się w

miarę możności lokować swe siedziby w pobliżu regionów o zróżnicowanych zbiorowiskach zwierzęcych i

roślinnych, zapewniających optymalne warunki pozyskiwania niezbędnych surowców i żywności.

Zdecydowana większość przebadanych dotychczas osad wczesnosłowiańskich z ziem polskich, w

przeciwieństwie do obszarów dzisiejszej Ukrainy, to osiedla niewielkie, liczące po kilka obiektów

mieszkalnych i gospodarczych. Jedynie w odniesieniu do kilku stanowisk z Krakowa-Nowej Huty można

wysuwać przypuszczenie, że były to osady większe. Największym odkrytym dotychczas skupieniem

osadniczym jest zespół jedenastu wczesnosłowiańskich osad, odkryty na lewym brzegu Wisły, pomiędzy

Krakowem-Nową Hutą a Igołomią.

Typ budynku mieszkalnego: czworokątna półziemianka lub ziemianka o powierzchni od 10 do ponad

15 m2, z paleniskiem lub tzw. piecem kamiennym, umieszczonym w jednym z narożników.

Niekiedy natrafia się w trakcie wykopalisk na pozostałości konstrukcji drewnianych, szalujących

wgłębione w ziemię ściany chat. Były to ścianki zrębowe, rzadziej plecionkowe lub sumikowo-łątkowe.

Dachy tych domostw wsparte były albo na pionowych słupach wkopanych w narożnikach chat, albo

budowano je na tzw. sochę i siemię.

Poza ziemiankami lub półziemiankami, w osadach wczesnosłowiańskich wznoszono

najprawdopodobniej budynki nie zagłębione w ziemię - prostokątne chaty o konstrukcji zrębowej oraz

owalne lub czworokątne chaty plecionkowe. Jako pozostałości tych budowli interpretuje się ślady licznych,

owalnych jam, odkrywane w obrębie osad. Obiektom mieszkalnym towarzyszyły różnego rodzaju jamy

zasobowe. Niektóre obiekty są pozostałościami pomieszczeń gospodarczych, w których mogły chronić się

zwierzęta hodowlane. W kilku przypadkach natrafiono na pozostałości wolno stojących, glinianych pieców

kopułowych, służących zapewne do wypieku chleba.

Obrzędy pogrzebowe:

• Ciałopalny obrządek pogrzebowy.

• Pochówki były najczęściej pojedyncze, zgrupowane na niewielkich cmentarzyskach.

• Szczątki zmarłych chowano na ogół w popielnicach, rzadziej spotykamy groby jamowe.

• Miejsca pochówków z reguły nie były oznaczane na powierzchni gruntu, a odkrywany

inwentarz grobowy jest ubogi.

Uderza dysproporcja pomiędzy stosunkowo dużą liczbą osad odkrytych na terenach zajętych przez

wymienione kultury słowiańskie a niewielką liczbą znanych stanowisk sepulkralnych.

Gospodarka Słowian:

• Rolnictwo z dużym udziałem hodowli.

• Uprawiano przede wszystkim proso i pszenicę (nie została definitywnie rozstrzygnięta

kwestia, czy uprawy miały głównie charakter wypaleniskowy, czy też stały).

• Hodowla - bydło, w mniejszym zakresie świnie, owce i kozy.

• Duże znaczenie odgrywało łowiectwo, rybołówstwo i zapewne zbieractwo.

Najwcześniej osadnictwo słowiańskie dotarło na tereny południowo-wschodniej Polski, w dorzecze

Sanu, nad górną Wisłę w rejon Krakowa, do Kotliny Sądeckiej, a pojedyncze stanowiska znamy także z

okolic Sandomierza, Lublina, z Mazowsza i z Górnego Śląska. Nieco młodsze skupienia osadnicze odkryto

na terenie Dolnego Śląska, m.in. w rejonie Żukowic. Wspomniane obszary zostały zasiedlone przez Słowian

w ciągu drugiej połowy V i w VI w. U schyłku VI w., a może na początku VII stulecia, osadnictwo

słowiańskie pojawiło się na terenie Pomorza Zachodniego. W tym okresie jego obszary, a zapewne także

część Wielkopolski i Dolnego Śląska wchodziły w obręb tzw. grupy Sukow-Dziedzice. Materiały tej grupy

występują również na zachód od środkowej i dolnej Odry. Wywodzi się ona częściowo z kultury praskiej,

jednak jej geneza nie została dotychczas ostatecznie wyjaśniona.

Wymienione obszary charakteryzuje całkowity brak znalezisk grobowych. Oznacza to, że Słowianie

stosowali wówczas formy pochówków, których nie sposób określić za pomocą metod archeologicznych. Z

V-VII w. brak jest także charakterystycznych dla pozostałej części Słowiańszczyzny czworokątnych

półziemianek lub ziemianek. Zapewne domostwa na tych terenach wznoszono głównie na powierzchni

gruntu, techniką zrębową lub plecionkową.

Początek wczesnośredniowiecznego osadnictwa słowiańskiego na terenie Polski należy

synchronizować z okresem wielkiej wędrówki Słowian, która objęła znaczne obszary środkowej i

południowej Europy. Pierwsza fala migrujących plemion słowiańskich dotarła już w latach trzydziestych VI

w. nad dolny Dunaj, skąd następnie wdzierały się one coraz szerszą falą na południe - na Bałkany po

Peloponez, a nawet na wyspy wschodniej części Morza Śródziemnego. W tym samym czasie Słowianie

osiedlili się także na terenie wschodniej Słowacji. Na Morawy i do Czech dotarli w drugiej połowie VI

stulecia, co wynikało pośrednio z przybycia na teren Kotliny Karpackiej Awarów i z wywędrowania Longo-

bardów do Italii. W międzyrzeczu Odry i Łaby Słowianie osiedlili się najwcześniej około połowy VI w., w

Meklemburgii zaś - na początku VII stulecia.

Należy podkreślić, że dla dużej grupy plemion słowiańskich osiedlonych w środkowej (początkowo

także i wschodniej) Europie ogromne znaczenie miało przybycie Awarów na teren dzisiejszych Węgier.

Awarowie dotarli na przedpole wschodniej Europy ok. 558 r., a już w 567-568 r., wykorzystując konflikt

między Longobardami i Gepidami, osiedlili się nad środkowym Dunajem i Cisą. Koczownicy awarscy,

przypominający - pod względem zwyczajów i trybu życia -późniejszych Tatarów, stanowili aż do schyłku

VIII w. jeden z najbardziej wpływowych czynników życia politycznego tej części Europy. Źródła pisane

wskazują wyraźnie na ich dominację nad licznymi plemionami słowiańskimi.

Krótki, kilkudziesięcioletni okres załamania tzw. pierwszego kaganatu awarskiego (po nieudanym

oblężeniu Konstantynopola w 626 r.) zapisał się w dziejach Słowian pierwszą próbą utworzenia

ponadplemiennej organizacji politycznej – powstaniem tzw. państwa Samona, najprawdopodobniej z

centrum na terenie Moraw.

W ciągu VII w. w kulturze plemion słowiańskich zamieszkujących ziemie polskie nastąpiły pewne

zmiany, które znalazły wyraz m.in. we wzroście gęstości zaludnienia:

• Około połowy VII w. rozpoczęto wyrabianie naczyń za pomocą wolnoobrotowego koła

garncarskiego.

• Pierwsze cmentarzyska kurhanowe, z pochówkami umieszczanymi na wierzchołkach

nasypów.

• W pierwszej połowie VII w. powstały pierwsze osady obronne -grodziska z fortyfikacjami

drewniano-ziemnymi (Szeligi pod Płockiem i Haćki na Podlasiu).

• W VII-X w.. - stopniowe zagęszczanie sieci osadniczej.

• W ciągu VIII i IX stulecia powstanie pierwszych organizmów państwowych. W przypadku

ziem polskich, pomijając epizod związany z tzw. państwem Wiślan z IX w. Procesy te

wpłynęły na powstanie w drugiej poł. X w. państwa Mieszka I.