aa1

123

Powszechna historia pastwa i prawa M Szczaniecki SPIS TRE CI PASTWO W STAROYTNO CI Rozdzia I. Despotie wschodnie 2. Rys historyczny 3. rda prawa w despotiach wschodnich. Kodeks Hammurabiego 4. Charakterystyka despotii wschodnich Rozdzia II. Staroytne pastwa I. Rys historyczny a. Wprowadzenie rdziemnomorskie

II. Pogld na rozwj Sparty 6. Stosunki gospodarcze i spoeczne 7. Ustrj pastwa III. Pogld na rozwj Aten 8. Stosunki gospodarcze i spoeczne 9. Ustrj pastwa IV. rda prawa 10. rda prawa greckiego V. Charakterystyka staroytnych pastw rdziemnomorskich 11. Cechy wyrniajce Rozdzia III. Rzym w okresie cesarstwa I. Pogld na rozwj formy pastwa i na rozwj terytorialny Rzymu 12. 13. II. 14. 15. Rozwj formy pastwa Rozwj terytorialny pastwa rzymskiego Stosunki gospodarcze i spoeczne Podstawy gospodarcze Ustrj spoeczny

III. Ustrj pastwa w okresie pryncypatu 16. Powstanie pryncypatu i jego struktura 17. Dalszy rozwj wadzy cesarskiej i upadek znaczenia Senatu IV. Ustrj pastwa w okresie dominatu 18. Wadza cesarska Podziay imperium Zarzd centralny pastwa Zarzd lokalny Sdownictwo Skarbowo Wojskowo Pastwo a chrze cijastwo Pocztki organizacji ko cielnej rda prawa rzymskiego Wprowadzenie Laicyzacja prawa i jego racjonalizacja Tendencje do upowszechnienia i jednolito ci prawa (ius gentium a ius civile)

19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. V. 27. 28. 29.

30. Rozwj rzeczowego zakresu prawa (ius honorarium a ius civile) 31. rda powstania prawa 32. Ustawy 33. Dziaalno prawotwrcza pretorw 34. Dziaalno prawotwrcza prawnikw rzymskich 35. Konstytucje cesarskie i kodyfikacje Rozdzia IV. Organizacje spoeczne i polityczne ludw germaskich i sowiaskich I. Ludy germaskie 36. Okres plemienny 37. Powstanie pastw szczepowych 38. Gwne pastwa szczepowe II. Ludy sowiaskie 39. Organizacje spoeczne i polityczne 40. Charakterystyka pastw szczepowych germaskich i sowiaskich III. Problem wpyww pastwa rzymskiego na rozwj pastwa feudalnego 41. Istota zagadnienia

Cz II PASTWO FEUDALNE Rozdzia V. Pastwo frankoskie. Uksztatowanie si pastwa Feudalnego I. Rys historyczny 42. Rozwj terytorialny 43. Okres panowania Merowingw 44. Okres panowania Karolingw II. 45. 46. 47. 48. 49. 50. Ustrj gospodarczy i spoeczny Oglne warunki gospodarcze Rozwj wielkiej wasno ci ziemskiej Organizacja wielkiej wasno ci Immunitet. Powstanie wadztwa gruntowego Stosunki spoeczne Wasalstwo i beneficjum

III. Ustrj pastwa 51. Charakter patrymonialny krlestwa 52. Podziay pastwa i nastpstwo tronu 53. Zakres wadzy krlewskiej 54. Godno cesarska 55. Organa centralne 58. Zarzd lokalny 57. Sadownictwo i proces 58. Wojskowo IV. rda prawa 60. Zasada osobowo ci prawa 61. Ustawodawstwu krlewskie (kapitularze)

62. Dokumenty praktyki 63. Spisy prawa rzymskiego (Leges Romanse Barbarorum) 64. Spisy prawa germaskiego (Leges Barbarorum) V. Charakterystyka pastwa frankoskiego i jego znaczenie dla rozwoju pastwa i prawa w Europie zachodniej 65. Istotne elementy problemu 66. Oglne znaczenie historyczne pastwa frankoskiego Rozdzia VI. Oglne zagadnienia pastwa feudalnego 67. Stosunek poddaczy 68. Feudalizm a ustrj lenny 69. Kontrakt lenny 70. Hierarchia lenna 71. Wasno feudalna 72. Miasta 73. Klasy i stany spoeczne. Tre klasowa pastwa feudalnego 74. Przywileje i nierwno prawa 75. Ustrj monarchiczny 76. Formy pastwa feudalnego Rozdzia VII. Francja w okresie rozdrobnienia feudalnego (X- XIII w.) I. Rys historyczny 77. Objcie tronu przez Kapetyngw 78. Geografia polityczna Francji 79. Rozrost domeny krlewskiej II. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 88. 87. 88. Stosunki gospodarcze i spoeczne Oglny rozwj gospodarczy Powstanie stanu szlacheckiego Powstanie stanu duchownego Powstanie miast Trzy typy miast francuskich Gildie i cechy Powstanie stanu mieszczaskiego Pooenie ludno ci wiejskiej Powstanie spoeczestwa stanowego

III. Ustrj pastwa 89. Struktura terytorialna monarchii 90. Podstawy wadzy krlewskiej 91. Krl - najwyszy zwierzchnik lenny 92. Krl - stranik pokoju. Zwalczanie wojen prywatnych 93. Krl - najwyszy sdzia 94. Utrwalenie si dziedziczno ci tronu 95. Organa centralne 96. Zarzd lokalny IV. rda prawa 97. Powstanie terytorialnego prawa zwyczajowego i jego rozdrobnienie 98. Podda Francji na kraje prawa zwyczajowego i kraje prawa pisanego 99. Spisy prawa zwyczajowego 100. Renesans nauki prawa rzymskiego 101. Powstanie i rozwj prawa kanonicznego 102. Nauczanie prawa na uniwersytetach

V. Charakterystyka okresu 103. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia VIII. Francja w okresie monarchii stanowej (XIV - XV w.) I. Rys historyczny 104. Ramy terytorialne zjednoczonej monarchii 105. Gwne wydarzenia historyczne II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 106. Oglny rozwj gospodarczy 107. Spoeczestwo stanowe III. Ustrj pastwa 108. Zmiana charakteru wadzy krlewskiej 109. Legi ci 110. Nastpstwo tronu 111. Zasada niepodzielno ci domeny. Apanae 112. Stany Generalne Stany Prowincjonalne Parlament Wojskowo i skarbowo Zarzd lokalny

113. 114. 115. 116.

IV. rda prawa 117. Zjawiska najistotniejsze V. Charakterystyka okresu 118. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia IX. Niemcy w okresie monarchii wczesnofeudalnej (X w. - poowa XIII w.) I. Rys historyczny 119. Gwne wydarzenia historyczne 120. Ramy terytorialne II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 121. Oglny rozwj gospodarczy 122. Powstanie stanu szlacheckiego 123. Ksita szczepowi i terytorialni 124. Ministeriaowie 125. Ludno wiejska 126. Powstanie miast i ich rozwj 127. Ustrj miast 128. Mieszczastwo 129. Powstanie spoeczestwa stanowego III. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. Ustrj pastwa Krlestwo Niemieckie a cesarstwo Wadza krlewska Upadek ksistw szczepowych. Pocztki ksistw terytorialnych Nastpstwo tronu Problem przymusu lennego Stosunek pastwa do ko cioa Zarzd centralny pastwa Zarzd lokalny

IV. 138. 139. 140. 141.

rda prawa Oglny rozwj prawa Prawo ziemskie Prawo miejskie Prawo lenne, dworskie i grnicze

IV. Charakterystyka okresu 142. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia X. Niemcy w okresie rozdrobnienia feudalnego i ksztatowania si monarchii stanowych (od poowy XIII w. do koca XV w.) I. Rys historyczny 143. Gwne wydarzenia 144. Geografia polityczna II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 145. Oglny rozwj gospodarczy 146. Szlachta 147. Ludno wiejska 148. Miasta i mieszczastwo II. Ustrj pastwa A. Ustrj Rzeszy 149. Wadza krlewska 150. Nastpstwo tronu 151. Organa centralne 152. Sdownictwo B. Wadztwa terytorialne 153. Rozwj zwierzchnictwa terytorialnego 154. Organa centralne 155. 2wizki miast. Hanza IV. rda prawa 156. Zjawiska najistotniejsze V. Charakterystyka okresu 157. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia XI. Anglia w okresie monarchii wczesnofeudalnej i monarchii stanowej (XI - XV w.) I. Rys historyczny 158. Anglia w staroytno ci 159 Pastwo anglosaskie i jego podbj przez Normandw w 1088 r. 160. Antagonizm angielsko-francuski 161. Rzut oka na ewolucj ustrojow Anglii II. Stosunki gospodarcza i spoeczne 162. Oglne warunki gospodarcze 163. Ustrj lenny angielski i jego specyficzne cechy 164. Klasa feudaw 165. Ludno wiejska 166. Miasta i mieszczanie III. Ustrj pastwa

167. Wadza krlewska 168. Pastwo a ko ci 169. Nastpstwo tronu 170. Urzdy nadworne 171. Rada Krlewska 172. Wielka Karta Wolno ci z r. 1215 173. Pocztki Parlamentu 174. Skad Parlamentu 175. Uprawnienia Parlamentu 178. Charakterystyczne cechy redniowiecznego parlamentaryzmu angielskiego 177. Zarzd lokalny 178. Pocztki samorzdu lokalnego 179. Sdownictwo 180. Sdy przysigych IV. rda prawa 181. Powstanie systemu common law i systemu equity 182. rda poznania prawa V. Charakterystyka okresu 183. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia XII. Pastwo kijowskie w okresie monarchii wczesnofeudalnej(X - XI w.) I. Rys historyczny 184. Powstanie pastwa ruskiego 185. Problem wpyww normaskich na powstanie pastwa I86. Rozwj pastwa kijowskiego II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 187. Oglne warunki gospodarcze 188. Ugruntowanie si stosunkw feudalnych 189. Struktura spoeczna III. 190. 191. 192. Ustrj pastwa Wadza wielkoksica Nastpstwo tronu i podziay pastwa Zarzd pastwa

IV. rda prawa 193. Ukady rusko-bizantyskie z X w. 194. Ruska Prawda V. Charakterystyka okresu 195. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia XIII. Ru w okresie rozdrobnienia feudalnego (XII - XV w.) I. Rys historyczny 196. Rozdrobnienie i przebieg zjednoczenia ziem ruskich II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 197. Oglny rozwj gospodarczy 198. Klasa feudaw 199. Ludno wiejska 200. Miasta i mieszczanie

III. 201. 202. 203.

Ustrj pastwa Rola wielkich ksit moskiewskich w zjednoczeniu pastwa Zarzd Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego Ustrj feudalnych republik Nowogrodu i Pskowa

III. Charakterystyka okresu 204. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia XIV. Rosja w okresie monarchii stanowej (XVI w. do po. XVII w.) I. Rys historyczny 205: Rosja za ostatnich Rurykowiczw 206. Kryzys monarchii w pocztkach XVII w. II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 207. Oglny rozwj gospodarczy 208. Klasa feudaw 209. Ludno wiejska 210. Miasta i mieszczastwo III. 211. 212. 213. 214. 215. Ustrj pastwa Wadza Carska Duma Bojarska Sobr Ziemski Prikazy Zarzd lokalny. Samorzd gubny i ziemski

IV. rda prawa 216. Najwaniejsze kodyfikacje V. Charakterystyka okresu 217. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia XV. Charakterystyka pastwa feudalnego w dobie poprzedzajcej pojawienie si monarchii absolutnej 218. Wprowadzenie A. Monarchia wczesnofeudalna 219. Oglne ujcie syntetyczne B. Rozdrobnienie feudalne 220. Oglne ujcie syntetyczne C. Feudalna monarchia stanowa 221 Oglne ujcie syntetyczne D. Pojawienie si monarchii absolutnej 222. Ustalenia wstpne Rozdzia XVI. Francja w okresie monarchii absolutnej (XVI - XVII w.) I. Rys historyczny 223. Monarchia absolutna i jej kryzys w XVI w. 224. Kryzys monarchii w XVII w. i rzdy Ludwika XIV 225. Zmierzch i kryzys monarchii w XVIII w. 226. Ramy terytorialne

II. Stosunki gospodarcze i spoeczne A. Stosunki gospodarcze 227. Akumulacja kapitaw 228. Merkantylizm i polityka merkantylna 229. Fizjokratyzm B. Stosunki spoeczne 230. Charakter podziaw spoecznych 231. Duchowiestwo 232. Szlachta 233. Mieszczastwo 234. Ludno wiejska III. Ustrj pastwa A. Krl i wadza krlewska 235. Zakres wadzy krlewskiej 236. Uzasadnienie wadzy absolutnej 237. Prawa fundamentalne monarchii 238. Prawa i aspiracje polityczne Parlamentw B. Organa centralne 239. Urzdy ministerialne 240. Rady Krlewskie 241. Stany Generalne C. Zarzd lokalny 242. Cechy podstawowe D. Skarbowo 243. Charakterystyka oglna E. Sdownictwo 244. Wprowadzenie 245. Sdownictwo krlewskie delegowane 246. Sdownictwo krlewskie zastrzeone F. Stosunek pastwa do wyzna 247. Pastwo a ko ci katolicki 248. Pooenie prawne protestantw 249. Pooenie prawne ydw IV. rda prawa 250. Rozwj prawa zwyczajowego i wpywy prawa rzymskiego 251 Ustawodawstwo krlewskie V. Charakterystyka okresu 252. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia XVII. Niemcy w wiekach XVI XVIII

I. Rys historyczny 253. Geografia polityczna Niemiec 254. Wzrost wadzy ksit terytorialnych II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 255. Stosunki gospodarcze 258. Szlachta 257. Duchowiestwo 258. Mieszczastwo

259. Ludno wiejska III. Ustrj pastwa A. Rzesza 260. Charakter prawny Rzeszy 261. Wadza cesarska 282. Organa Rzeszy 283. Sejm Rzeszy 264. Sd Kameralny Rzeszy 265. Stosunek pastwa do wyzna B. Terytoria Rzeszy 266. Charakter prawny i ustrj terytoriw Rzeszy C. Monarchia brandenbursko-pruska 287. Rozwj terytorialny monarchii i powstanie krlestwa Prus 268. Organa centralne 269. Organa lokalne 270. Absolutyzm o wiecany D. Monarchia 271. 272. 273. 274. Habsburgw Powstanie monarchii Habsburgw Organa centralne Organa lokalne Charakterystyka monarchii habsburskiej

IV. rda prawa 275. Problem recepcji prawa rzymskiego 276. Przyczyny ekspansji prawa rzymskiego w redniowieczu 277. Sposb przeprowadzenia recepcji 278. Rozmiary recepcji prawa rzymskiego w Niemczech 279. Ekspansja prawa rzymskiego w Europie 280. Carolina 281. Kodyfikacje XVIII w. 282. Kodyfikacje prawa cywilnego 283. Kodyfikacje prawa karnego V. Charakterystyka formy pastwa 284. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia XVIII. Anglia w okresie monarchii absolutnej (od XVI w. do poowy XVII w.) I. Rys historyczny 285. Wprowadzenie II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 286. Akumulacja pierwotn kapitaw 287. Rozwj kapitalizmu w rolnictwie 288. Rozwj kapitalizmu w przemy le 289. Rozwj kapitalizmu w handlu 290. Rozwj stosunkw spoecznych III. 291. 292. 293. Ustrj pastwa Wadza krlewska i Parlament Organa centralne Stosunek do wyzna

IV. Charakterystyka okresu

294. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia XIX. Rosja w okresie monarchii absolutnej (poowa XVII w. - XVIII w.) I. Rys. historyczny 295. Wprowadzenie II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 296. Reformy gospodarcze Piotra I 297. Szlachta 298. Mieszczastwo 299. Ludno wiejska III. 300. 301. 302. 303. Ustrj pastwa Wadza cesarska Organa centralne Zarzd lokalny Wojskowo

IV. rda prawa 304. Zjawiska najistotniejsze V. Charakterystyka okresu 305. Gwne cechy wyrniajce Rozdzia XX. Charakterystyka feudalnej monarchii absolutnej 308. Oglne ujcie syntetyczne 309. Prawidowo ci rozwoju pastwa feudalnego Cz III PASTWO BURUAZYJNE Rozdzia XXI. Anglia w XVII i XVIII w. (do r. 1832) I. Rys historyczny 309. Podzia na okresy 310. Rozwj stosunkw gospodarczych i spoecznych 311. Rozwj terytorialny. Kolonie II. Przemiany ustrojowe w XVII w A. Okres panowania Stuartw (1803 - 1848) 312. Opozycja Parlamentu. Petycja prawa 313. Dugi Parlament. Ustawy z r. 1841 B. Okres Republiki (1848 -1880) 314. cieranie si si i programw politycznych 315. Ustrj Republiki w latach 1649 - 1853 318. Ustrj Republiki w latach 1853 - 1880 C. Okres Restauracji Stuartw (1880 - 1888) 317. Rzdy Karola II. Habeas Corpus Act 318. Rzdy Jakuba II. II Rewolucja buruazyjna III. Powstanie rzdw parlamentarnych i gabinetowych (1889 - 1832)

A. Ustrj Anglii na przeomie XVII i XVIII w. 319. Rzdy dynastii Draskiej i Hanowerskiej 320. Bill o prawach z r. 1889 321. Ustawa sukcesyjna z r. 1701 322. Charakterystyka przemian ustrojowych B. Powstanie rzdw parlamentarnych 323. Odpowiedzialno prawna a odpowiedzialno polityczna ministrw 324. Powstanie gabinetu. Zasada nieodpowiedzialno6ci krla 325. Odpowiedzialno solidarna, czyli gabinetowa ministrw 326. Mechanizm rzdw parlamentarnych IV. Konstytucja angielska 327. Konstytucja w znaczeniu formalnym i materialnym 328. Gitko konstytucji angielskiej 329. Wpyw wzoru konstytucji angielskiej na inne kraje 330. Potrzeba reformy ustrojowej w XIX w. Rozdzia XXII. Powstanie Stanw Zjednoczonych Ameryki i ich konstytucja z r. 1787 I. Kolonie angielskie w Ameryce Pnocnej i walka ich o niepodlego 331. Powstanie kolonii angielskich w Ameryce 332. Ustrj kolonii i ich stosunek do metropolii 333. Przebieg wojny o niepodlego (1775 - 1783) II. Stany Zjednoczone jako konfederacja 384. I i II Kongres Kontynentalny i Deklaracja niepodlego ci 335. Przyjcie Artykuw Konfederacji 336. Konstytucje stanowe i uchwalenie konstytucji federalnej II. Konstytucja federalna z r. 1787 337. Konstytucja z r. 1787 - pierwsza konstytucj pisana 338. Charakter konstytucji jako konstytucji federalnej 339. Realizacja zasady trjpodziau wadzy 340. Gwarancje praw obywatelskich 341. Perspektywy rozwoju konstytucji amerykaskiej w XIX i XX 342. Wpyw konstytucji Stanw Zjednoczonych na rozwj konstytucjonalizmu wiatowego Rozdzia XXIII. Francja w dobie rewolucji i dyktatury napoleoskiej (I789 - I8I4) I. Oglne wprowadzenie 343. Przyczyny Rewolucji Francuskiej 344. Kryzys monarchii absolutnej w latach 1770 - 1789 345. podzia na okresy II. Okres monarchii ograniczonej (1789 - 1792) A. I Konstytuanta 346. Zwoanie Stanw Generalnych w r. 1789 347. Powstanie I Konstytuanty I jej prace 348. Deklamacja praw czowieka i obywatela 349. Uchway sierpniowe w sprawie likwidacji feudalizmu 350. Reformy zarzdu terytorialnego 351. Reformy sdownictwa

352. Unormowanie stosunkw wyznaniowych B. Zasady konstytucji z r. 1791 353. Oglne zasady konstytucji 354. Wprowadzenie konstytucji w ycie 355. Oglna ocena dziaalno ci Konstytuanty III. Okres czadw Konwentu (1792 - 1793) 356. Zebranie si Konwentu i proklamowanie republiki 357. Walka yrondystw z jakobinami IV. Okres dyktatury jakobiskiej (1793 - 1794) 358. Konstytucja jakobiska z r. 1793 359. Dyktatura jakobiska V. Okres Dyrektoriatu (1794/1795 - 1799) 380. Konstytucja dyrektorialna z r. 1795 361. Rzdy Dyrektoriatu VI. Okres dyktatury napoleoskiej (1799 - 1814) A. Ustrj pastwa - organa centralne 382. Konsulat i cesarstwo 383. Konstytucja konsularna z r. 1799 384. Praktyka konstytucyjna i zmiany konstytucji 385. Cesarstwo Francuskie B. Reformy wewntrzne 388. Reformy zarzdu terytorialnego 389. Reorganizacja sdownictwa 368. Unormowanie stosunkw midzy pastwem a ko cioem C. Kodyfikacje napoleoskie 369. Wpyw teorii prawa natury na rozwj prawa i kodyfikacji buruazyjnej 370. Kodeks cywilny 371. Inne kodeksy 372. Rozwj prawa sdowego w wiekach XIX i XX 373. wiatowe znaczenie kodyfikacji napoleoskiej

Rozdzia XXIV. Perspektywy rozwoju pastwa buruazyjnego po Kongresie Wiedeskim 374. Reakcja feudalna po upadku Napoleona I. Znaczenie do wiadczenia z przeomu XVIII i XIX w. dla rozwoju pastwa buruazyjnego 375. Podstawowe zaoenia programowe demokracji buruazyjnej 376. Problem udziau obywateli w prawach politycznych 377. Wadza ustawodawcza 378. Wadza wykonawcza 379. Stosunek wadzy ustawodawczej do wykonawczej 380. Wadza sdowa i sadownictwo 381. Zarzd terytorialny 382. Problem kodyfikacji prawa II. Gwne linie rozwoju historycznego w XIX i XX w. 383. Rozwj gospodarczy 384. Rozwj spoeczny 385. Rozwj polityczny

386. Rozwj instytucji pastwowych i prawnych

Rozdzia XXV. Francia w XIX i XX w. (od r. 1814) 387. Podzia na okresy I. Okres Restauracji Burbonw (1814 - 1830) 388. Powrt Burbonw na tron francuski 389. Karta konstytucyjna z r. 1814 390. Znaczenie konstytucji z r. 1814 dla dziejw konstytucjonalizmu wiatowego 391. Praktyka konstytucyjna i upadek Burbonw II. Okres Monarchii Lipcowej (1830 - 1848) 392. Konstytucja z r. 1830 i ustrj Monarchii Lipcowej 393. Kryzys i upadek Monarchii Lipcowej III. 394. 395. 396. Okres II Republiki (1848 - 1852) Rewolucja spoeczna r. 1848 Konstytucja z r. 1848 Praktyka konstytucyjna II Republiki i jej upadek

IV. Okres II Cesarstwa (1852- 1870) 397. Konstytucja II Cesarstwa 398. Praktyka konstytucyjna II Cesarstwa 399. Stosunki wewntrzne za II Cesarstwa i jego upadek V. Pocztki III Republiki i Komuna Paryska 400. Francja w czasie wojny r. 1870 401. Komuna Paryska 402. $pr o republik VI. Okres III Republiki (1870/1875 - 1940) A. Konstytucja z r. 1875 403. Ustawy konstytucyjne 404. Gwne zasady konstytucji B. Praktyka konstytucyjna III Republiki 405. Wzrost wadzy ustawodawczej 406. Prby wzmocnienia wadzy wykonawczej 407. Znaczenie ustroju III Republiki dla dziejw parlamentaryzmu wiatowego C. Administracja 408. Rozwj administracji - Rada Stanu 409. Pastwo a ko ci 410. Rozwj prawa administracyjnego VII. Okres II wojny wiatowej (1940 - 1948) 411.Powstanie dwch rzdw tymczasowych 412.Rzd w Vichy 413.Od Komitetu Wolnej Francji do Rzdu Tymczasowego VIII. Okres IV i V Republiki 414.Narodziny IV Republiki 415.IV Republika i jej upadek 418.V Republika

Rozdzia XXVI. Niemcy w XIX i XX w. 417.Rys historyczny i plan wykadu 418.Podzia na okresy I. Zwizek Reski (1808 - 1813) 419.Upadek I Rzeszy i powstanie Zwizku Reskiego 420.Ustrj Niemiec w okresie Zwizku Reskiego II. Zwizek Niemiecki (1815 - 1866) 421.Powstanie i ustrj Zwizku Niemieckiego 422.Ustrj pastw skonfederowanych 423.Walka Prus i Austrii o hegemoni w Niemczech 424.Sejm frankfurcki r. 1848 i upadek Zwizku Niemieckiego w r. 1888 II. Zwizek Pnocno-Niemiecki (1867 - 1871) 425.Przej cie od konfederacji do ksztatu federacji IV. II Rzesza Niemiecka (1871 - 1918) 426.Powstanie II Rzeszy 427.Stosunki gospodarcze i spoeczne w Niemczech na przeomie XIX i XX w. 428.Konstytucja z r. 1871 429.Praktyka konstytucyjna II Rzeszy 430.Rozwj ustawodawstwa II Rzeszy 431.Rozwj wadzy wykonawczej 432.Rola Prus w II Rzeszy 433.Kodyfikacje - Od partykularyzmu do prawa oglnoniemieckiego 434.Od teorii prawa natury do pozytywizmu prawniczego. Kodeks cywilny BGB VI. Republika Weimarska (1919 - 1933/1945) i III Rzesza Niemiecka (1933 - 1945) 435.Powstanie Republiki Weimarskiej 438.Konstytucja weimarska z r. 1919 437.Praktyka konstytucyjna w latach 1919 - 1933 438.III Rzesza hitlerowska (1933 - 1945) 439.Losy pastwowe Niemiec po II wojnie wiatowej

Rozdzia XXVII. Prusy w XIX i XX w. I. Prusy w pierwszej poowie XIX w. 440.Kontynuacja feudalnej monarchii absolutnej 441.Reformy Steina i Hardenberga 442.Reformy wiejskie 443.Reformy zarzdu terytorialnego II. Konstytucyjna monarchia pruska (1850 - 1918). 444.Konstytucja z r. 1850 445.Administracja terytorialna i samorzd 448.Kodyfikacje pruskie

Rozdzia XXVIII. Austria w XIX i XX w.

I Cesarstwo Austriackie (1804 - 1887) 447.Rys historyczny 448.Kryzys monarchii w r. 1848 449.Kryzys monarchii w latach sze dziesitych XIX w. II. Monarchia Austro-Wgierska (1867 - 1918) 450.Unia realna Austrii z Wgrami 451.Zasady konstytucji austriackiej 452.Zarzd terytorialny. Autonomia i samorzd 453.Kodyfikacje austriackie 454.Losy pastwowe Austrii po I wojnie wiatowej

Rozdzia XXIX. Wielka Brytania w X1R i XX w. I. Rys historyczny 455.Wprowadzenie 458.Problem irlandzki 457.Kolonie i dominia 458.Brytyjska Wsplnota Narodw II. Stosunki gospodarcze i spoeczne 459.Rozwj kapitalizmu III. Ustrj pastwa 0 460.Krl 461.Parlament. Izba Gmin 462.Parlament. Izba Lordw 463.Rzd. Gabinet 464.Rozwj rzdw parlamentarnych 465.Sadownictwo 468.Zarzd terytorialny. Samorzd IV. Rozwj angielskiego systemu prawnego 467.Charakterystyka angielskiego systemu prawnego 468.Common law a ustawodawstwo i kodyfikacja prawa

Rozdzia XXX. Stany Zjednoczone Ameryki w XIX i XX w. I. Rys historyczny 469.Stosunki gospodarczy i spoeczne System dwupartyjny 471.Rozwj praktyki konstytucyjnej II. Rozwj ustroju federacji 472.Wadza ustawodawcza. Izba Reprezentantw 473.Wadza ustawodawcza. Senat Wadza wykonawcza. Prezydent 475.Wadza wykonawcza. Sekretarze Stanu 478.Stosunek midzy wadz ustawodawczy a wykonawcz 477.Sdownictwo III. Ustrj poszczeglnych stanw 478. Oglne ujcie syntetyczne IV. Rozwj amerykaskiego systemu prawnego

470.

474.

479. System common law amerykaski a angielski

Rozdzia XXXI. Rosja w XIX i XX w. - do Wielkiej Socjalistycznej Rewoluoji Pa dziernikowej 480. Podzia na okresy I. Okres lat 1801 -1805 A. Rozwj gospodarczy i spoeczny 481. Rozwj kapitalizmu 482. Ustrj spoeczny 483. Reformy wiejskie 484. Reformy spoeczne i polityczne B. Ustrj pastwa 485. Cesarz i organa centralne 488. Zarzd terytorialny 487. Sdownictwo 488. Wojskowo C, Kodyfikacje 489. Swod zakonowi i p niejsze kodyfikacje D. Problem autonomii w krajach przyczonych do imperium 490. Pooenie Krlestwa Polskiego i Finlandii w cesarstwie 491. Charakterystyka ustroju Rosji w wieku XIX III. Okres lat 1905 - 1917 A. Okres od Rewolucji r. 1905 do Rewolucji Lutowej r 1917 492. Duma Buyginowska. Manifest pa dziernikowy 493. cieranie si stronnictw politycznych 494. "Konstytucja" z r 1908 495. I i II Duma 498. Reakcja Stoypinowska. III Duma 497. IV Duma i wybuch I wojny wiatowej B. Od Rewolucji Lutowej do Wielkiej Rewolucji Pa dziernikowej 498. Rewolucja Lutowa 499. Rzd Tymczasowy 500. Rady Delegatw Robotniczych, Chopskich i onierskich

Rozdzia XXXII. Charakterystyka rozwoju pastwa buruazyjnego I. Tre klasowa pastwa buruazyjnego 501. Pastwo buruazyjne i jego tre klasowa II. Podstawy prawne. Konstytucjonalizm 502. Gwne elementy zagadnienia III. 503. 504. 505. Gwne zaoenia programowe demokracji buruazyjnej Teoria suwerenno ci ludu Konstytucyjne gwarancje praw obywatelskich Teoria podziau wadzy

IV. Zasady prawa wyborczego 508. Rne systemy wyborcze

507. Zasada powszechno ci wyborw 508. Zasada rwno ci wyborw 509. Zasada tajno ci, bezpo rednio ci i proporcjonalno ci wyborw V. Wadza ustawodawcza 510. Monokameralizm a bikameralizm VI. Wadza wykonawcza. Gowa pastwa 511. Monarchia a republika VII. Wadza wykonawcza. Organa centralne 512. Ministrowie i ministerstwa Rzd. Gabinet ministrw VIII. Stosunek midzy wadz wykonawcz a ustawodawcz 514. Rne typy odpowiedzialno ci organw wykonawczych 515. System rzdw parlamentarnych i rola partii politycznych Wpyw wadzy wykonawczej na wadz ustawodawcz IX. Administracja terytorialna i samorzd 517. Zaoenia organizacji zarzdu terytorialnego 518. Samorzd w Anglii i na kontynencie Samorzd a autonomia

513.

516.

519.

X. Wadza sdowa. Sdownictwo 520. Niezawiso sdownictwa 521. Sdownictwo powszechne 522. Sdownictwo administracyjne XI. Problemy suwerenno ci pastwowej 523. Suwerenno pastwa a problem narodowy 524. Pastwa zoone 525. Federalizm a decentralizacja 526. Tendencje federalistyczne w organizacji wspycia midzyn8rodowego 527. Stosunki midzy pastwem suwerennym a ko cioem XII. Ewolucja prawa 528. Rozwj prawa publicznego - wewntrznego i midzynarodowego 529. Powstanie i rozwj prawa administracyjnego 530. Kodyfikacje. Rozwj ustawodawstwa i nowych gazi prawa 531. Od szkoy prawa natury do pozytywizmu prawniczego 532. Praworzdno buruazyjna. Pastwo prawne 533. Wielkie rodziny prawa XIII. Problemy oglne ewolucji pastwa buruazyjnego 534. Kryterium ewolucji od monarchii do republiki 534. Kryterium stopnia realizacji liberalnych postulatw demokracji 536. Kryzys liberalnych podstaw pastwa buruazyjnego w dobie imperializmu 537. Faszyzm 538. Nurt przemian w kierunku nowej koncepcji buruazyjnej "pastwa dobrobytu 539. Rozwj kapitalizmu i ustroju buruazyjnego w krajach III wiata

Rozdzia I DESPOTIE WSCHODNIE 2. Rys historyczny. Do czasw nie tak bardzo odlegych zainteresowania nauki europejskiej dla wiata staroytnego ograniczay si do wiata rzymsko-helleskiego, tj. do staroytnej Grecji i Rzymu. Dopiero znane odkrycia archeologiczne z XIX w. (odczytanie hieroglifw egipskich i pisma klinowego oraz wykopaliska w dorzeczach Eufratu i Tygrysu) rozszerzyy zainteresowania nauki na nowa odkrywane odleglejsze i bardziej dawne kultury Bliskiego Wschodu. Natomiast na pocztku XX w. zaczto dokonywa nowych odkry, szczeglnie wanych dla historii prawa, odczytywa nieznane dotd zapiski (pismo Hettytw, pismo kreteskie), ktre daj coraz peniejszy obraz kultury prawnej i politycznej staroytnych ludw Bliskiego Wschodu. Dwa o rodki geograficzne stanowiy kolebk wielkich pastw, ktre dzieliy si panowaniem na Bliskim Wschodzie, dolina Nilu i dorzecze Tygrysu i Eufratu, czyli Mezopotamia. Dolina Nilu bya kolebk pastwa egipskiego, ktre co najmniej od IV tysiclecia p.n.e. utrzymao sw egzystencj poprzez rne wstrzsy i najazdy a po rok 30 p.n.e., to jest do podboju Egiptu dokonanego przez Rzymian. Mezopotamia, przeciwnie, stanowia o rodek imperiw, ktre wielokrotnie zmieniay swych wadcw i nazwy. Na przeomie III i II tysiclecia p.n.e. bya przedmiotem rywalizacji ludw sumeryjskich i semickich Akkadu (pastwa Lagasz, Ur). Okoo r. 1850 p.n.e. wyroso na gruzach pastwa Ur pastwo babiloskie, ktrego wadc by m. in. krl Hammurabi (3). Po nim nastpiy rzdy Hettytw od r. 1650, a od r. 1530 - Kasytw. W VIII w. wyroso potne pastwo asyryjskie, a po jego rozpadzie przelotnie krlestwo Medw i krlestwo chaldejskie. W VI w. p.n.e. do wielkiego znaczenia doszo pastwo perskie, lecz i ono, tak samo jak Egipt, upado pod uderzeniem Aleksandra Macedoskiego okoo r. 330 p.n.e. Imperium Aleksandra, obejmujce Grecj, Egipt i Azj a po Indus, rozpado si po jego mierci na kilka monarchii, okre lanych mianem monarchii hellenistycznych, jak krlestwo Macedonii, zachodnioazjatyckie krlestwo Seleukidw, Egipt rzdzony przez dynasti Ptolemeuszy, a ktre z czasem podda si miay imperium rzymskiemu (13). Wszystkie te pastwa o ustroju monarchicznym zaliczamy do staroytnych despotii wschodnich. Reprezentoway one specyficzn form pastwa niewolniczego. Odmienny charakter w rd pastw na Bliskim Wschodzie miao pastwo fenickie oraz krlestwo Izraela, ktre osigno szczyt swej potgi, za krlw Dawida i Salomona (od r. 1010 do 935 p.n.e.). 3. rda prawa w despotiach wschodnich. Kodeks Hammurabiego. Despotie staroytnego Wschodu pozostawiy nam wielk ilo rde w postaci. setek tysicy tabliczek zapisanych pismem klinowym. Dotyczy to jedynie despotii azjatyckich, bowiem Egipt, ktrego spu cizn kulturaln w wielu dziedzinach podziwia cay wiat, nie pozostawi wikszego dziedzictwa w dziedzinie prawa. Niestety, zawarto prawnicza tak licznych tabliczek klinowych jest skromna. Maj one na og jedynie wiksze znaczenie dla poznania stosunkw spoecznych i gospodarczych na Bliskim

Wschodzie w staroytno ci . Zapiski o tre ci prawniczej ilustruj praktyk prawnicz, lecz nie zawieraj oglniejszych norm prawnych. W rd nich wyrniaj si jednak niektre bardzo czcigodne dat powstania spisy norm prawnych, okre lanych jako kodeksy. W 1901 r. sensacj w wiecie naukowym wywoao odkrycie w Suzie przez uczonych francuskich spisu praw pastwa babiloskiego z` XVII w. p.n.e., tzw. kodeksu Hammurabiego. Spis ten przez duszy czas uchodzi za najstarsz kodyfikacj wiata. Prace archeologiczne ostatnich lat doprowadziy do odkrycia spisw prawa. jeszcze dawniejszych, .jak np. kodeksu Urukaginy, wadcy Lagaszu z ok. 24U0 r. p.n.e. i szeregu innych. Kodeks Hammurabiego jest z nich najobszerniejszy i dlatego te zasuguje na szczegln uwag. Tekst kodeksu wyryty jest na bazaltowej stelli o wysoko ci ok. 2 metrw, aktualnie przechowywanej w paryskim Luwrze. Liczy on blisko 300 paragrafw, zawierajcych przepisy z dziedziny prawa procesowego, karnego i prywatnego. Nie ma charakteru systematycznego zbioru, bowiem przepisy z rnych dziedzin prawa s pomieszane. Sformuowane s kazuistycznie, a nie w formie norm oglnych. Przepisy prawa karnego maj charakter klasowy, tzn. osoby nalece do klas wyszych miay wiksz . ochron prawn, bowiem wymiar kary by rny, zalenie od przynaleno ci klasowej pokrzywdzonego albo te sprawcy.. Szeroko znane s zawarte w kodeksie Hammurabiego przepisy normujce kar talionu i kary odzwierciedlajce. Mianowicie, przy zastosowaniu zasady kary talionu powtarza si niejako skutek przestpczego czynu; kto wybi komu oko, sam traci oko. Kary odzwierciedlajce, zblione swym charakterem do kar talionu, miay odzwierciedla rodzaj przestpczego dziaania, np. synowi, ktry uderzy ojca, odcinano rk. Podobny system kar spotyka si powszechnie w rd ludw prymitywnych. W nauce wspczesnej toczy si spr na temat wpywu, jaki prawa Bliskiego Wschodu wywary na p niejsze prawodawstwa europejskie, innymi sowy, czy i w jakim stopniu legy one u podstaw wiatowej kultury prawniczej. Pierwotny entuzjazm wielu uczonych dla. rzekomo niezwykle wysokiej kultury prawniczej omawianych ludw wschodnich uleg znacznemu ochodzeniu. Okazuje si bowiem, e tak bardzo liczne rda prawnicze nie pozwoliy dotd nauce historii prawa na odkrycie w nich jakiejkolwiek konstrukcji teoretycznej ani jakiegokolwiek systemu. Brak w nich zupenie tej logiki abstrakcyjnej, ktra cechowaa np. p niejszych prawnikw rzymskich. Spo rd krajw Bliskiego Wschodu pewien wpyw na prawo europejskie wywara jedynie hebrajska kultura prawnicza Izraela. Chrze cijastwo w redniowieczu znajdowao nieraz inspiracj w ksigach Starego Testamentu (dziesicina, sakralny charakter koronacji). Chodzi tu w szczeglno ci o pierwszych 5 ksig Starego Testamentu, tworzcych tzw. Pentateuch, czyli Tor (Tora znaczy tyle, co ustawa). Naley jednak wspomnie o roli, jak p niej. odegray monarchie hellenistyczne, ktre przeniosy na grunt imperium rzymskiego niektre pojcia i urzdzenia ustrojowe staroytnego Wschodu, jak w szczeglno ci pojcie boskiego charakteru wadzy krlewskiej. 4. Charakterystyka despotii wschodnich. Despotie staroytne odznaczay, si nastpujcymi cechami: 1. Rozcigay si na wielkich przestrzeniach i miay

gwnie charakter kontynentalny, tzn. w gospodarce ich dominowaa gospodarka zwizana z eksploatacj ziemi i handlem ldowym. 2. Jak w kadym pastwie niewolniczym, gospodarka opieraa si w wikszej lub mniejszej mierze na pracy niewolnikw. 3. Na czele pastwa sta monarcha, majcy nieograniczon i przez nikogo nie kont-rolowan "despotyczn" wadz. Wadza jego miaa charakter teokratyczny, tzn. powizana bya z wyobraeniami religijnymi. Monarcha by uwaany za. bstwo lub za reprezentanta bstwa i to byo podstaw j ego autorytetu. Jednostka bya cakowicie podporzdkowana pastwu. 4.Pastwo zarzdzane byo centralistycznie przez urzdnikw podporzdkowanych monarsze. W wczesnych warunkach gospodarczych i komunikacyjnych dystans, odlego midzy wadz centraln a organami lokalnymi, utrudniaa lub wykluczaa trwao centralizacji pastwowej. Byo to rdem sabo ci despotii i przyczyn ich czstego rozpadania si.

Rozdzia II STAROYTNE PASTWA I. RYS HISTORYCZNY

RDZIEMNOMORSKIE

5. Wprowadzenie. Od II tysiclecia p.n.e. zaczy si tworzy nad Morzem rdziemnym pastwa reprezentujce inn ni despotie wschodnie form pastwa niewolniczego. Pastwa te byy zwizane z gospodark morsk, powstay najpierw u wschodnich wybrzey Morza rdziemnego (Grecja, Maa Azja), p niej u wybrzey zachodnich (Wochy, Sycylia, pd. Francja). Do najstarszych naleay organizacje polityczne dzi coraz lepiej poznawane dziki nowym odkryciom, ktre zaczy wypenia konkretnym materiaem historycznym to, co staroytno przekazaa nam w formie relacji uznawanych dawniej za fantazje mitologiczne. Dzi ju zaczy si nam odsania dzieje kultury kreteskiej (okoo r. 2000 p.n.e.), wypartej nastpnie przez Achajw. Z kolei panami wybrzey Maej Azji i Grecji stali si okoo r. 1100 p.n.e. Dorowie, ktrzy dali pocztek nowej wielkiej cywilizacji greckiej. Ta cywilizacja wytworzya z upywem wiekw wielk ilo (ok. 300) drobnych pastewek, skupionych dookoa o rodkw miejskich (polis, l.mn. poleis). Pastewka te przeyway na og podobn ewolucj. Pocztkowo panowa w nich ustrj monarchiczny. Okoo VIII w. nastpowao wprowadzenie ustroju arystokratycznego, ktry w dalszym rozwoju prowadzi czasem do rozkwitu demokracji. Najbardziej reprezentacyjnym pastewkiem tego typu byy Ateny. W rd tych pastewek szczeglnym ustrojem wyrniaa si Sparta. Pastewka te byy rozmiarami bardzo niedue. Sparta obejmowaa 8400 km2, a Ateny rozcigay si zaledwie na przestrzeni 1600 2650 km2. Nieco p niej ni na terenie wybrzey greckich rozwino si na Pwyspie Apeniskim pastwo zwizane z o rodkiem miejskim (civitas), o strukturze pocztkowo niewiele rnicej si od struktury pastewek greckich - pastwo rzymskie. Rozwj civitas rzymskiej by podobny do rozwoju poleis jedynie w pierwszych wiekach istnienia Rzymu. Rzym, podobnie jak pastewka greckie, przeszed ewolucj od monarchii do republiki arystokratycznej (12). P niej pastwo to rozro nie

si do olbrzymiego wiatowego imperium i wyksztaci now form organizacji pastwowej, ktrej po wicimy szczegln uwag (rozdzia trzeci). Szczegln rol w procesach rozwojowych pastw rdziemnomorskich odegray podboje Aleksandra Macedoskiego i powstae na gruzach zaoonego przeze imperium wielkoprzestrzenne monarchie hellenistyczne (2). Pooyy one kres dawnej niezaleno ci greckich poleis. Jednak w pastwach tych - rwnie i w Egipcie i w Azji - Grecy odgrywali rol klasy rzdzcej. Na ich terenie dokonaa si te swoista synteza elementw kultury greckiej i orientalnej (hellenizm). Gdy p niej pastwa te zostan wchonite wa nie przez Rzym, jego wadcy zdolni bd do przyswojenia sobie i wykorzystania do wiadcze ustrojowych monarchii hellenistycznej dla zbudowania trwaego wielkoprzestrzennego imperium rzymskiego. II. POGLD NA ROZWJ SPARTY 6. Stosunki gospodarcze i spoeczne. Pastwo spartaskie powstao ok. XI w. p.n.e. w wyniku podboju Peloponezu przez Darw. Podobnie jak inne pastewka greckie Sparta bya monarchi, z tym jednak, e rzdzona bya przez dwch krlw. Jednemu z tych krlw, Likurgowi (ok. poowy IX w.) przypisuje si przeprowadzenie doniosych reform wewntrznych. Obojtne, czy legenda o roli Likurga jako prawodawcy jest prawdziw czy nie, w kadym razie w tym mniej wicej czasie stworzone zostay podstawy ustroju arystokratycznego Sparty, ktry przetrwa do koca istnienia tego pastwa, tj. do II w. p.n.e. W Sparcie, w przeciwiestwie do Aten i wielu innych pastewek greckich, handel zewntrzny nie odgrywa zbyt wielkiej roli, a podstaw gospodarki pozostao rolnictwa. Znalazo to odbicie w stosunkach spoecznych. Spoeczestwo Sparty dzielio si na trzy gwne klasy: 1. Panujc klas byli spartiaci. Spartiaci od 7 roku ycia byli wychowywani w rygorach ycia wojskowego. Gwnym ich zadaniem bya obrona kraju i wojna. Tworzyli wic rodzaj armii zawodowej, co nadawao pastwu spartaskiemu charakter militarny. Oni tylko mieli prawa polityczne. Pierwotnie istniaa midzy spartiatami rwno majtkowa. Jednak z czasem, w miar narastania rnic majtkowych, jedynie zamoniejsi spartiaci zachowali dla siebie prawa polityczne, co podkre lao dobitnie charakter arystokratyczny ustroju Sparty. Pozostae warstwy, periojkowie i heloci, nie posiaday adnych praw politycznych. 2. Periojkowie stanowili ludno miast zajmujc si gwnie rzemiosem i handlem. Byli osobi cie wolni, nie mieli jednak praw politycznych. Wobec ich przewagi liczebnej i niebezpieczestwa, ktrym mogli zagraa spartiatom, eforowie (9) mieli prawo pozbawienia ycia bez sdu dowoln ilo periojkw w wypadku najazdu wroga. 3. Jeszcze gorsze byo pooenie helotw. Bya to ludno autochtoniczna, podbita przez spartiatw. Nie mieli praw ani politycznych, ani cywilnych. Byli przywizani do ziemi i stanowili wasno pastwa. Spartiaci yli w cigej obawie przed buntem helotw, ktrzy stanowili wikszo ludno ci zamieszkaej w Sparcie, i dlatego utrzymywali ich w posuszestwie terrorem. Od czasu do czasu urzdzano tzw.

krypteje, tj. ekspedycje karne przeciw helotom, podczas ktrych zabijano okre lon ich liczb. 7. Ustrj pastwa. Pastwo spartaskie miao szereg organw, ktre zapewniay panowanie spartiatom, lecz tylko tym, ktrzy posiadali odpowiedni majtek. Wadza krlewska zostaa zredukowana do funkcji religijno-kapaskich. Gwnymi organami arystokracji spartaskiej byy Geruzja, czyli rada starszych i Apella, czyli zgromadzenie ludowe. 1. Geruzja, obejmujca 28 spartiatw, ktrzy przekroczyli 60 rok ycia, decydowaa o najwaniejszych sprawach pastwowych. W skad jej wchodziy osoby wybrane przez Apell. 2. Apella bya faktycznie organem jedynie o charakterze doradczym. Organ ten by pierwotnie do liczny, gdy obejmowa wszystkich spartiatw, ktrzy ukoczyli 20 lat. Z czasem liczba spartiatw uprawnionych do zasiadania w Apelli zredukowaa si do kilkudziesiciu osb. Znaczenie Apelli polegao na tym, e do niej nalea wybr najwaniejszych organw, czonkw Geruzji i eforw. 3. Wadz wykonawcz sprawowao 5 eforw, wybieranych na jeden rok przez Apell. Przejli oni wikszo uprawnie krlewskich i w ich rkach spoczywa centralny zarzd kraju. W ten wic sposb Sparta stworzya specyficzn form pastwa arystokratycznego o cechach wybitnie militarnych. Nie bez suszno ci porwnywano Spart do obozu wojskowego, a warstw rzdzc spartiatw do armii zawodowej, rzdzcej przez wiele wiekw krajem podbitym. Dlatego te w nauce odmawiano czasem Sparcie znamion regularnie, zorganizowanego pastwa. III. POGLD NA ROZWJ ATEN 8. Stosunki gospodarcze i spoeczne. W przeciwiestwie do Sparty, ewolucja historyczna Aten doprowadzia do wyksztacenia si wysoko rozwinitego ustroju demokratycznego. Podobnie jak Sparta Ateny stanowiy pierwotnie monarchi, w ktrej wyksztaci si nastpnie ustrj arystokratyczny, podobnie te godno krlewska zostaa zachowana tylko w ograniczeniu do funkcji sakralnych. Faktycznie arystokracja rodowa (eupatrydzi) przeja rzdy przez swoje organy, tzn. przez 9 archontw i organ kolegialny, Areopag, ktry stanowi rad zoon z byych archontw. Areopag decydowa o najwaniejszych sprawach i by rwnocze nie najwyszym trybunaem. Od VII w. p.n.e. wystpiy w Atenach tendencje do demokratyzacji ustroju, tzn. do rozszerzania krgu osb uprawnionych do udziau w zarzdzie kraju. Proces ten wiza si z dokonywujcymi si przemianami ycia gospodarczego, ktre nauka okre la mianem greckiej rewolucji gospodarczej i pieninej. Rozpocza si ona ju w VII w. p.n.e. Gwnymi jej objawami byy rozwj morskiej wymiany handlowej z Ma Azj, podniesienie si produkcji przemysowej, a od VI w. pojawienie si pienidza i gospodarki pieninej. Dokonywujce si przemiany wpyny na pojawienie si nowej kategorii spoecznej, mianowicie rodzaju buruazji, plutokracji, zoonej z osb bogaccych si na handlu i produkcji przemysowej. Na tym tle zarysoway si ostre

sprzeczno ci midzy rodow arystokracj ziemsk a klasami miejskimi. Wywoay one dugotrwae walki klasowe, w wyniku ktrych przeprowadzono szereg reform wewntrznych. Decydujce znaczenie miay tu reformy Solona (r. 594 p.n.e.) i reformy Kleistenesa (r. 50? i 5@6 p.n.e.). Na nich opar si demokratyczny ustrj Aten w V i IV w. p.n.e. Ludno Aten dzielia si na dwie kategorie: obywateli i nieobywateli. Jedynie obywatele mieli prawa polityczne. O ile w Sparcie liczba uczestniczcych w organach wadzy spartiatw ulegaa staej redukcji, o tyle w Atenach proces ten prowadzi. w odwrotnym kierunku. Zawayy tu szczeglnie reformy , Solona, ktry dokona podziau spoeczestwa na 4 klasy wedug kryterium majtkowego. Przynaleno do danej klasy, zalena od wielko ci posiadanego majtku, decydowaa o posiadaniu wikszych lub mniejszych praw politycznych. Znaczenie tej reformy polegao na tym, e przez wyeliminowanie dotychczas stosowanego kryterium rodowego, ktre zapewniao rzdy wycznie arystokracji rodowej, obecnie do nawo powstaych organw pastwowych dopuszczono take przedsibiorcze, zamoniejsze elementy, nie mogce si wykaza pochodzeniem rodowym. Ta raca nierwno praw obywatelskich przyznanych rnym klasom zostaa ograniczona bardziej demokratycznymi r e formami Kleistenesa. Reformy te oznaczay zniesienie dotychczasowego ustroju rodowego przez wprowadzenie podziau kraju wedle kryterium terytorialnego (10 fyl, dzielcych si na 100 demw). Ocenia si liczb obywateli majcych prawa polityczne w Atenach na 30 - 40 t osb, co byo liczb bardzo du. Reformy te nie mogy jednak zapobiec ksztatowaniu si powanych rnic majtkowych midzy obywatelami. W konsekwencji Ateny pozostay widowni staych zmaga midzy siami demokratycznymi a grupami oligarchii majtkowej bogaczy. Do nieobywateli naleay trzy grupy: metojkowie, wyzwolecy i niewolnicy. Metojkowie byli warstw cudzoziemcw. Spo rd nich rekrutowali si w duej liczbie kupcy i rzemie lnicy Wprawdzie nie mieli oni praw politycznych, lecz pooenie ich byo korzystniejsze od pooenia spartaskich periojkw (6). Niewolnicy liczebno ci sw przewyszali niemal dwukrotnie liczb obywateli i metojkw razem wzitych. Na ich pracy fizycznej opieraa si caa gospodarka ateska. Byli oni wasno ci pana i traktowano ich jak rzecz; nie mieli wic adnych praw. Panowie mieli nad nimi cakowit wadz, jednak na kar mierci mg w Atenach skaza niewolnika tylko sd. Trzeci kategori byli wyzwolecy. Niewolnik wyzwolony nie nabywa praw obywatelskich, a sytuacja jego stawaa si podobna do pooenia metojka. 9. Ustrj pastwa. Ustrj polityczny demokracji ateskiej po dokonanych reformach, a wic w V i IV w. p.n.e. charakteryzoway nastpujce instytucje: 1) Zgromadzenie Ludowe (Eklezja), 2) Rada Piciuset (Bule), 3) wybieralne i odpowiedzialne urzdy, 4) sdownictwo ludowe (Heliaja). 1. Zgromadzenie Ludowe (Eklezja) byo najwyszym suwerennym organem ludowym. W Zgromadzeniu Ludowym mieli prawo

uczestniczy wszyscy obywatele, by to wic organ niezwykle liczny. U wiadomi sobie trzeba, e liczba 40 tys. obywateli stanowia tylko ok. 10 % liczby mieszkacw Aten, ktra wynosia ok. 300 - 400 tys. osb, w tym 80 tys. metojkw i 200 tys. niewolnikw. Do niektrych uchwa Eklezji wymagana bya obecno co najmniej 6 000 osb. Zgromadzenie to zwoywano trzy albo cztery razy w miesicu. Uprawnienia Eklezji byy bardzo szerokie, miaa ona wadz ustawodawcz, dokonywaa wyborw wielu organw pastwowych, sprawowaa nadzr nad wadz wykonawcz; zatem Zgromadzenie Ludowe byo organem suwerennym, w ktrym obywatele sprawowali bezpo rednie rzdy. Ani Grecja, ani w ogle wiat staroytny nie znay systemu reprezentacji, wa ciwego dla demokracji nowoytnej, gdzie nard wykonuje wadz za po rednictwem wybranych przez siebie posw (demokracja po rednia). Ot w Atenach kady obywatel wyraa na Zgromadzeniu swoj wol osobi cie; demokracja ateska miaa wic charakter demokracji bezpo redniej. Rzecz zrozumiaa, e tak szeroka realizacja farm bezpo redniej demokracji bya moliwa tylko w pastwach maych, takich jak Ateny. W wielomilionowych pastwach nowoytnych formy bezpo redniej demokracji stosowa mona wyjtkowo; form tak stanowi np. instytucja referendum (506, 541). 2. Rada Piciuset (Bule) bya gwnym organem zarzdu pastwa. Uczestniczyo w niej 500 czonkw, powoywanych w drodze losowania spo rd penoprawnych obywateli. Rada przygotowywaa wnioski ustawodawcze dla Eklezji i wraz z urzdnikami, ktrych nadzorowaa, sprawowaa szerok wadz wykonawcz. 3. Urzdy miay rwnie wysoce demokratyczny charakter. Obsadzane byy w drodze wyborw (lub losowania) na Zgromadzeniu Ludowym. Urzdnicy byli wybierani tylko na jeden rok, wszyscy oni podlegali cisej kontroli przez Eklezj i Rad Piciuset i mogli by pocigani do odpowiedzialno ci za swoj dziaalno urzdnicz. 4. Sdownictwo ludowe. Od czasw Solona lud uzyska decydujcy wpyw na sdownictwo przez powoanie , do ycia trybunau ludowego, tzw. Heliai. Do Heliai wchodzio 6 000 czonkw. Dzielia si ona na 10 sekcji, czyli dikasteriw, ktre rozpatryway sprawy w kompletach po 600 osb. W wyjtkowych wypadkach komplet zbiera si w penym skadzie 6 000 osb. Ustrj Aten w V i IV. w. p.n.e. przedstawia wic formalnie obraz szeroko rozwinitej demokracji. Tako jej cechy wyrni mona nastpujce: 1. Wadza suwerenna naleaa do ludu ateskiego. Wprawdzie liczne kategorie ludno ci nie miay praw politycznych, niemniej jednak lud ateski reprezentowaa stosunkowo bardzo liczna grupa obywateli majcych rwne prawa. W praktyce jednak wadza najcz ciej znajdowaa si w rkach najbogatszych. 2. W Atenach wyksztacia si forma demokracji bezpo redniej, zapewniajca obywatelom ateskim, w szczeglno ci przez Zgromadzenia Ludowe, bezpo redni i osobisty udzia w podejmowaniu decyzji pastwowych. 3. Za wielkie osignicia demokracji ateskiej trzeba uzna uzyskanie przez lud suwerennych praw sdowych. Sdownictwo ludowe zapewniao bowiem powan ochron ii byo gwarancj praw politycznych zdobytych przez lud. Niezwykle wysoki poziom ycia publicznego w Atenach stworzy podstaw rozwoju my li politycznej. Sowo polityka wywodzi si od polis. Rozwijali j liczni my liciele greccy. Zajmowaa ona szczeglnie Platona i Arystotelesa, ktrego mona okre li jako twrc nauki o pastwie, o jego formach i funkcjach,

nauki, po dzie dzisiejszy wywierajcej wpyw na my l europejsk. IV. RDA PRAWA 10. rda prawa greckiego. rda poznania prawa staroytnej Grecji przedstawiaj si skromnie. O wielu greckich instytucjach prawnych dowiadujemy si jedynie ze rde po rednich. Nawet ustawodawstwo spartaskie Likurga czy ateskie Solona znane nam jest jedynie z p niejszej. tradycji przekazanej przez -pisarzy greckich. Zasug my licieli greckich byo stworzenie pierwszego naukowego, teoretycznego systemu wiedzy politycznej. Dziea Platona i Arystotelesa wywary znaczny wpyw na ksztatowanie si instytucji prawa publicznego w Europie. Warto zwrci uwag na to, e grecka terminologia wa nie z dziedziny nauki o pastwie jest po dzi powszechnie stosowana (terminy takie; jak demokracja, arystokracja, monarchia, polityka itd.). Inaczej w dziedzinie prawa prywatnego. Tutaj kultura grecka nie stworzya wiele i niewiele przekazaa wiatu, aczkolwiek sama systematyka prawa rzymskiego powstaa pod wpywami greckimi. W terminologii z dziedziny prawa prywatnego dominowa bdzie wic nie jzyk grecki, lecz acina, w Rzymie bowiem prawo prywatne osigno niezwykle wysoki poziom. Zagadnieniu temu po wicimy odrbny rozdzia (28 - 35). P niej dopiero, po podbiciu wiata hellenistycznego przez Rzymian, rozwija si bdzie na jego terenie prawo rzymskie i wyksztaci si tam specyficzny system prawa rzymskohellenistycznego. W konsekwencji rwnie i w prawie prywatnym rozpowszechni si niektre instytucje i nazwy greckie, jak emfiteuza, hipoteka, antychreza i inne, lecz oznaczaj one instytucje prawne rozwinite na gruncie greckim dopiero p niej, pod wpywem prawa rzymskiego. V. CHARAKTERYSTYKA STAROYTNYCH PASTW RDZIEMNOMORSKICH

11. Cechy wyrniajce. Omawiane pastwa rdziemnomorskie, nie wyczajc Rzymu w okresie republiki (12), miay nastpujce cechy wyrniajce je od despotii wschodnich: 1. Inaczej ni w kontynentalnych despotiach wschodnich pastwa te zwizane byy na og z gospodark morsk, eglug i handlem. 2. Pastwa te zwizane byy z o rodkami miejskimi i odznaczay si bardzo niewielkim obszarem. Grecka polis i rzymska civitas miay wic charakter cakowicie odmienny ni wielkoprzestrzenne despotie wschodnie. 3. Rzdy pastwa nie spoczyway w rku despotycznego monarchy, lecz w pastwach tych ksztatoway si rne formy zarzdu pastwa. we wcze niejszym okresie rzdy monarchiczne, z kolei ustrj arystokratyczny, p niej w niektrych pastwach ustrj demokratyczny. Organizacja tych pastw bya dostosowana tylko do maego terytorium. 4. Prawa jednostki, ktre nie odgryway roli w despotii, byy tutaj wysunite na wysokie miejsce. Std rozwj praw obywatelskich w ustrojach republikaskich i rozwj prawa cywilnego. Szczeglnym jego rysem byo rozbudowanie prawa wasno ci i ochrony praw wa ciciela w prawie rzymskim, a

take w prawie greckim. 5. Grupy ludno ciowe obce etnicznie nie miay praw obywatelskich. Pastewka te nie umiay wchon ich w ramy wasnej spoeczno ci. Ograniczao to moliwo ich politycznej ekspansji. Pastewka te prowadziy czsto ekspansj nie tylko gospodarcz, ale i wojskow na zewntrz. Nie wykazyway jednak zdolno ci do trwalszego rozszerzenia swych ram terytorialnych w drodze podbojw. Dziea podobnego dokona jedynie Rzym, ktry potrafi wytworzy now, odmienn struktur pastwow i przeksztaci si w potne imperium (13). 6. Rnice midzy despotiami a pastwami rdziemnomorskimi nie zacieraj podstawowej cechy wsplnej dla wszystkich pastw typu niewolniczego, tej mianowicie, e pastwa te wyrastay z formacji niewolniczej i opieray si na eksploatowaniu cz ci spoeczestwa stojcej poza prawem, tj. niewolnikw. Pastwa te jako pastwa niewolnicze rniy si wic zasadniczo od wszystkich innych typw pastw swoj tre ci klasow. T tre klasow stanowi podstawowy antagonizm midzy wa cicielami niewolnikw i w ogle ludno ci woln a niewolnikami. Naley wic dobrze rozumie to, e jeeli w odniesieniu do pastwa niewolniczego mwi si o monarchii, o arystokracji i demokracji, o prawach obywatelskich, to terminy te maj rn tre w pastwach rnego typu. Czym innym byy w niewolniczym pastwie ateskim prawa obywatelskie, ktrymi cieszya si tylko drobna cz ludno ci, czym innym prawa obywatelskie w pastwie nowoytnym, nalene wszystkim mieszkacom pastwa. Czym innym bya demokracja ateska, czym innym "demokracja szlachecka" dawnej Polski, czym innym demokracja buruazyjna, czym innym jest demokracja socjalistyczna. Baza spoeczna demokracji takiej jak ateska bya ograniczona do jednej tylko kategorii ludno ci wolnej, tj. do obywateli ateskich. W inny sposb ograniczona bya baza spoeczna demokracji szlacheckiej w pastwie feudalnym, jeszcze innym ograniczeniom podlega demokracja buruazyjna w ustroju kapitalistycznym (541). Rozdzia III RZYM W OKRESIE CESARSTWA I. POGLD NA ROZWJ FORMY PASTWA I NA ROZWJ TERYTORIALNY RZYMU 12. Rozwj formy pastwa. W ponad tysicletnich dziejach pastwa rzymskiego (r. 753 p.n.e. - r. 476 n.e.) wyrni mona 4 okresy odpowiadajce rnym formom pastwa. 1. Okres kr1estwa (r. 753 - 509 p.n.e.). Pastwo rozcigajce si na maym terytorium Rzymu i jego okolic (civitas) rzdzone byo przez krlw. Stanowisko ich sabo w miar rozwoju Zgromadze Ludowych (comitia) i instytucji Senatu, ktre rozszerzyy poza krg arystokracji rodowej (patrycjusze) liczb obywateli majcych prawa polityczne i wyzwoliy siy oraz tendencje republikaskie. Reformy przypisywane krlowi Serwiuszowi Tuliuszowi, podobnie jak reformy Solona i Kleistenesa w Atenach, wprowadziy podzia spoeczestwa- rzymskiego na klasy wedug kryterium majtkowego oraz terytorialny podzia kraju na tribusy. Podobnie rwnie jak w Atenach w(9), klasy zamoniejsze uzyskay wiksze przywileje po-polityczne oraz wikszo w Zgromadzeniach Ludowych. 2. Okres republiki (r. 509 p.n.e. - 27 p.n.e.).

Po upadku monarchii w Rzymie zapanowa ustrj republikaski. Pierwsze wieki republiki byy widowni uporczywych walk plebejuszy z patrycjuszami o uzyskanie praw politycznych i o udzia we wadzy. Mimo okresowych sukcesw odnoszonych przez plebejuszy, republika rzymska do koca swego istnienia bya republik arystokratyczn. Zgromadzenia Ludowe miay formalnie bardzo szerokie uprawnienia i przez duszy czas odgryway wan rol, w ostatnich jednak wiekach republiki straciy faktycznie swe znaczenie na rzecz innych organw. Ju od III w. o najwaniejszych sprawach pastwowych decydowa Senat, reprezentujcy arystokracj. Wyksztaci si specyficzny system urzdw, w rd ktrych pierwsze miejsce zajmowali dwaj konsulowie. Wszyscy urzdnicy by- li wybierani przez Zgromadzenia Ludowe, i to w zasadzie tylko na okres jednego roku. Urzdy byy kolegialne, tzn. na dany urzd powoywano wicej ni jedn, co najmniej dwie osoby. Kolegialno i krtki okres sprawowania urzdu miay zapobiec powstaniu tyranii. Urzdnicy byli bezpatni i odpowiedzialni przed Zgromadzeniem Ludowym. Odrniano urzdy wysze i nisze. Wszyscy urzdnicy mieli okre lony zakres wadzy, tzw. potestas, tymczasem wysi urzdnicy mieli ponadto tzw. imperium, na ktre skaday si m. in. uprawnienia wojskowe, szczeglne uprawnienia sdowe, prawo zwoywania Zgromadze Ludowych i Senatu. Zakres przyznawanego rnym wyszym urzdnikom imperium bywa szerszy lub wszy. Na czele hierarchii urzdniczej stali dwaj, wybierani na okres 1 roku, konsulowie. Do kategorii wyszych urzdnikw zaliczali si dalej pretorzy oraz cenzorzy. Urzd pretora powsta w t. 367 i jemu przekazano wadz sdow w sprawach cywilnych. W roku 242 obok pretora dla miasta Rzymu (praetor urbanus) powoano drugi urzd pretorski do spraw midzy cudzoziemcami i midzy cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi (praetor peregrinus) (33). Pretor sam nie sdzi, a jedynie rozpatrywa spraw pod wzgldem formalnym - in iure. Postpowanie in iure miao na celu stwierdzenie, czy w danym wypadku chodzi o roszczenie, ktremu prawo rzymskie daje ochron, a nastpnie ustalenie i sformuowanie przedmiotu sporu. Sprawa z kolei przechodzia do sdziego - in iudicium, ktry wydawa wyrok. Sdziw powoywa pretor. Obejmujc urzdowanie pretor ogasza edykt, w ktrym ustala zasady prawne, jakie stosowa bdzie w czasie swego urzdowania (29, 33). Do najwaniejszych funkcji cenzorw naleao uzupenienie i rewidowanie listy czonkw Senatu. Z zasad kolegialno ci wadz najwyszych zrywano w razie zagroenia z zewntrz lub niepokojw wewntrznych. Powoywano wwczas dyktatora, ktry skupia w swym rku ca nieograniczon wadz. Dyktatora mona byo powoa tylko na okres 6 miesicy. Jednakowo p niej, w okresie walk o wadz w I w. p.n.e., Sulla jako pierwszy otrzyma dyktatur na czas nieograniczony. Nastpnie Juliusz Cezar otrzyma w r. 44 p.n.e.. dyktatur doywotni. Do urzdu tego doczy tytu imperatora oraz wadz trybunack (16). Obok wa ciwych urzdnikw szczegln rol w Rzymie odgrywaa instytucja trybunw ludowych. Godno trybuna ludowego zostaa wprowadzona w T. 494 p.n.e. jako wyraz ustpstwa patrycjuszy na rzecz plebejuszy dla ochrony ich . praw. Funkcje trybunw niebyy okre lone tak

ci le jak funkcje urzdnikw, gdy obowizki ich polegay na ochronie interesw plebejuszy. Z tej racji trybunowie mieli bardzo doniose uprawnienia (potestas). Mieli prawo zwoywania zebra plebejskich, p niej take Senatu, prawo sprzeciwu wobec zarzdze urzdnikw i wobec uchwa Senatu, jeeli zdaniem ich byy one szkodliwe dla interesw zreorganizowania zarzdu podbitych prowincji. Okoliczno ci sprzyjajc tej przebudowie byo to, e nowe prowincje organizowane na Bliskim Wschodzie powstaway na terenach ujarzmionych pastw hellenistycznych, w ktrych od dawna zakorzeniona bya silna wadza centralna i sprysty zarzd lokalny d(4). Pierwotnie zarzd prowincji powierzano jako namiestnikom pretorom, p niej konsulom lub pretorom - po ukoczeniu ich wa ciwej kadencji - jako prokonsu1om albo pretorom. Namiestnicy ci posiadali imperium i olbrzymi wadz, w szczeglno ci wojskow. Prowincje podbite staway si dla nich czsta terenem upiestw i rdem wielkich osobistych dochodw. Nie poddawani naleytej kontroli stanowili oni czynnik grocy rozsadzeniem jedno ci pastwa. Rzym w I w. p.n.e. sta si te widowni gbokiego kryzysu politycznego i wojen o wadz. Zakoczone one zostay zwycistwem Oktawiana, ktry podejmujc reform ustroju pastwa zapocztkowa okres cesarstwa. 3. Okres pryncypatu (r. 27 p.n.e. do r. 284 n.e.). Wadz przej w r. 27 p.n.e. Oktawian kumulujc w swym rku szereg urzdw republikaskich. W ten sposb przy pozornym zachowaniu urzdze republikaskich wyksztacio si w Rzymie cesarstwo (imperium) z cesarzem-princepsem na czele zmierzajcym do uchwycenia wadzy absolutnej. 4. Okres dominatu (od r. 284 do r 476). Pocztek tego drugiego okresu cesarstwa rzymskiego wie si z panowaniem cesarza Dioklecjana. Przeprowadzi on szereg reform pastwowych, ktre ostatecznie zerway z rzymskimi urzdzeniami republikaskimi i ustaliy nowy porzdek, w ktrym cesarze sprawowali niczym nieograniczon wadz. Dioklecjan zapocztkowa podziay wewntrzne imperium na 2, a p niej na 4 cz ci. Do ustalenia si podziau na cesarstwo zachodnie i wschodnie (Konstantynopol, Bizancjum) doszo w r. 395. W r. 476 zachodnie cesarstwo rzymskie zakoczyo swe istnienie. 13. Rozwj terytorialny pastwa rzymskiego. W przeciwiestwie do innych pastw rdziemnomorskich, terytorium pastwa rzymskiego ulegao staemu wzrostowi. W jego rozwoju terytorialnym wyrni mona trzy fazy. W pierwszej fazie - do okresu wojen punickich (r. 264 -146 p.n.e.) pastwo rzymskie, ktre do IV w. ograniczao si do terenu samej rzymskiej civitas (kilkaset km2), rozszerzyo si na terytorium rodkowych i poudniowych Woch. W drugiej fazie - od wojen punickich do I w. p.n.e. dokonao si powane powikszenie pastwa, przede wszystkim kosztem rozgromionej fenickiej Kartaginy, a nastpnie zlikwidowanych pastw hellenistycznych w Grecji. Tak wic Rzym po Sycylii (r. 241 p.n.e.) i Sardynii (r. 238 p.n.e.) zaj pnocne Wochy i wybrzea Morza rdziemnego na terenie Francji, Hiszpanii, pn. Afryki, Grecji (r. 146

p.n.e.) i Maej Azji oraz Syrii. W trzeciej fazie - od I w. p.n.e. - ekspansja pastwa rzymskiego posza dalej w dwch kierunkach: Bliskiego Wschodu (Egipt - r. 30 p.n.e., Maa Azja, Syria, kraje po Eufrat) oraz krajw europejskich. W latach 58 - 51 p.n.e. Cezar podbi Gali (dzisiejsza Francja), nastpnie Rzymianie zajli W. Brytani (r. 43 n.e.) oparli sw granic na linii Dunaju, zajmujc w I w. n.e. Tracj (Bugaria), a w II i III w. przekroczyli Dunaj i zajli Dacj (Rumunia). Z powyszego przegldu wynika, e najwikszy zasig uzyska Rzym dopiero w okresie cesarstwa. W czasie tym imperium skupio niemal cao staroytnego wiata cywilizowanego, rozcignwszy panowanie na kraje dawnych kultur egipskiej, helleskiej, fenickiej i w znacznej mierze dawnych kultur Bliskiego Wschodu. Morze rdziemne stao si morzem wewntrznym. wiat koczy si na granicach rzymskich. Rzym sta si imperium wiatowym (uniwersalnym). Koncepcj uniwersalistycznego pastwa wiatowego na wzr imperium rzymskiego wskrzesz jeszcze znacznie p niej redniowieczni cesarze rzymsko-niemieccy i papiee (54, 130). II. STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOECZNE 14. Podstawy gospodarcze. Imperium rzymskie zawdziczao w duym stopniu swj wietny rozkwit w dobie pryncypatu korzystnym warunkom gospodarczym. Skupione dokoa Morza rdziemnego miao du zwarto gospodarcz i moliwo wszechstronnej oraz rozlegej wymiany produktw. Posiadao rozwinit produkcj roln i znacznie rozbudowany przemys. egluga i znakomite, brukowane drogi ldowe uatwiay handel. Jednakowo ten doskonay stan gospodarki istniejcy w I i II w. n.e. zacz si pogarsza od III w. Zoyy si na to rne przyczyny. Do nich nale: nadmierny ucisk fiskalny (podatkowy) ze strony rzymskiego aparatu pastwowego i, co najwaniejsze, stale pogbiajcy si kryzys na rynku pracy, wywoany zmniejszaniem si liczby niewolnikw. Gospodarka rzymska w okresie cesarstwa opieraa si na dwch podstawach, na wielkich latyfundiach ziemskich i na miastach. 1. Wielkie latyfundium ziemskie. Wielka wasno ziemska bya zjawiskiem nieznanym w najstarszych dziejach Rzymu. Jednakowo ju w schykowym okresie republiki zaznaczaa si koncentracja wasno ci ziemskiej. Towarzyszcy jej upadek i stopniowy zanik rednich i drobnych wa cicieli ziemskich godzi w si militarn pastwa, gdy spo rd nich rekrutowaa si gwnie armia rzymska. Procesowi temu usiowano zapobiec przez reformy podejmowane w II i I w. p.n.e. (np. reformy Grakchw - r. 133 p.n.e.), ktre miay na celu zabezpieczenie drobnej wasno ci w rkach chopw oraz jej pomnoenie przez odebranie ziemi najbogatszym wa cicielom i rozdanie jej chopom. Reformy te okazay si jednak bezskuteczne. Wielkie latyfundium stao si w cesarstwie podstawowym o rodkiem gospodarczym wsi, stanowio rwnie gospodarcz podstaw rzymskiej klasy panujcej. Na latyfundium skaday si pierwotnie ziemie pod bezpo rednim zarzdem wa ciciela i uprawiane przez niewolnikw. Dookoa latyfundiw utrzymywaa si jeszcze dugo drobna wasno uprawiania przez wolnych chopw. Sytuacja ich ulegaa stopniowemu pogarszaniu. Od III w. n.e. daj si zauway przemiany' w systemie gospodarki

latyfundialnej: 1) przede wszystkim zmniejszanie si liczby niewolnikw zmuszaa wa cicieli latyfundiw do szukania innych metod gospodarki, wic do zmniejszania areau ziemi uprawianej na wasny rachunek i wydzielanie z cz ci swych gruntw dziaek nadawanych w upraw tzw. kolonom (15); kolonowie byli w zamian obowizani do pewnych wiadcze na rzecz panw; na podobnych warunkach zaczto te osadza na ziemi niewolnikw (servi casati); szeroko w okresie dominatu propagowany kolonat oznacza z punktu widzenia gospodarczego przej cie od gospodarki wielkoprzestrzennej do maych gospodarstw, oznacza te niejako zapowied przyszego ustroju feudalnego wsi; 2) drugim rysem cechujcym przemian w gospodarce latyfundialnej byo, w zwizku z deniem wielkich wa cicieli do samowystarczalno ci gospodarczej, organizowanie w ramach latyfundiw przemysu rzemie lniczego na wasne potrzeby; proces ten musia wywrze ujemny wpyw na rozwj miast, gdy ogranicza ich rynek zbytu; 3) wreszcie, wa ciciele latyfundium dochodzili do uzalenienia od siebie istniejcych jeszcze maych gospodarstw bdcych w posiadaniu walnych chopw; sytuacja ich pogarszaa si na skutek olbrzymich podatkw pastwowych; w tej sytuacji uciekali si oni chtnie pod opiek monych w zamian za pewne wiadczenia (patrocinium); w ten sposb wielu chopw wolnych weszo w zaleno od wielkiej wasno ci. 2. Miasta. W yciu politycznym i gospodarczym pastwa rzymskiego miasta, zarwno Rzym, jak i miasta prowincjonalne, odgryway zawsze wielk rol. Za pryncypatu miasta znajdoway si jeszcze w penym rozkwicie. Byy o rodkami handlu i przemysu rkodzielniczego, zaopatrujcego wie i produkujcego na szersz wymian. W produkcji przemysowej pewn rol odgrywali niewolnicy. Rzemie lnicy zorganizowani byli w callegia, ktre porwna mona ze redniowiecznymi cechami. Od III w. --i rwnocze nie z przemianami w gospodarce wiejskiej zaznaczyy si objawy kryzysu ycia miejskiego. Wywoane byy one rnymi przyczynami. Do nich naleay potgujcy si ucisk fiskalny i podporzdkowanie kolegiw rzemie lniczych pastwu. Zmniejszenie si bezpieczestwa wobec najazdw ludw germaskich powodowao potrzeb obwarowania si miast i dlatego od III w. n.e. liczne miasta otoczyy si systemem fortyfikacyjnym. Rozwj przemysu w latyfundiach pozbawi miasta podstawowego rynku zbytu i zaczy si one chyli do upadku. Nie bez znaczenia by tu kryzys niewolnictwa, ktry wywoa ubytek si produkcyjnych take i w przemy le miejskim. Najoglniej rzecz ujmujc, gwn przyczyn upadku ycia miejskiego byo zwichnicie dotychczasowej rwnowagi gospodarczej midzy miastem wsi, ktra stanowia podstaw pomy lno ci gospodarczej cesarstwa za pryncypatu. 15. Ustrj spoeczny. Rnice spoeczne midzy poszczeglnymi grupami spoecznymi s zjawiskiem wystpujcym we wszystkich formacjach antagonistycznych. Wa ciwo ci pastwa niewolniczego i feudalnego byo to, e rnice te znajdoway swj wyraz take w tym, e pewne klasy spoeczne miay wasne prawa, rne od

praw innych klas. W pastwach tych istniaa wic nierwno prawna, przywileje dla jednych, upo ledzenie prawne dla drugich grup spoecznych. Inaczej sprawy te przedstawiay si ju w pastwie buruazyjnym, ktre gosio zasad rwno ci praw, w praktyce jednak nie zawsze przyznawao obywatelom rwne prawa polityczne i ochraniao gbokie rnice spoeczne, istniejce faktycznie midzy poszczeglnymi klasami. Nierwno ci spoeczne w Rzymie wynikay z trzech rde. Mona mianowicie wyrni trzy kryteria podziaw spoecznych: kryterium wolno ci osobistej, kryterium przynaleno ci etnicznej, wreszcie podstawowe kryterium nierwno ci spoecznej, opierajce si na rnym stosunku okre lonych grup spoecznych do rodkw produkcji, zatem na rnicy ich pooenia majtkowego i zawodowego. 1. Wolni i niewolni. Z punktu widzenia kryterium wolno ci cae spoeczestwo dzielio si na wolnych i niewolnych. ci le rzecz biorc, nie mona mwi o rnicy w pooeniu sprawnym midzy wolnymi a niewolnikami, bowiem jedynie wolni podlegali prawom, a niewoleni stali poza wszelkim prawem. Niewolnik, tak jak na og w innych pastwach niewolniczych, by w Rzymie rzecz, ktr wa ciciel mg swobodnie rozporzdza jak jakimkolwiek nalecym do niego przedmiotem materialnym. Wa ciciel mg niewolnika dowolnie sprzeda, kara, a nawet zabi. Niewolnik nie by wic podmiotem prawa, lecz tylko jego przedmiotem, std te nie mg nawet zawrze wanego maestwa, a dziemi jego dysponowa pan. Za czasw cesarstwa pojawiy si tendencje do zagodzenia najsurowszych zasad okre lajcych pooenie niewolnikw, w czym niema rol odegrao chrze cijastwo, Wprowadzono np. zakaz dowolnego zabijania niewolnikw, znany ju duo dawniej w Atenach. Rozszerzyy si rwnie moliwo ci wyj cia ze stanu niewolnictwa przez wyzwolenie. Wyzwalanie niewolnikw stao si z czasem zjawiskiem na tyle masowym, e skutki jego zaczy si gboko odbija na yciu gospodarczym kraju, tym bardziej e rwnocze nie zmniejsza si napyw niewolnikw z terenw podbitych. Pooenie prawne wyzwoleca nie byo rwne po- oeniu czowieka wolnego. Wspominali my ju wyej (14) o stosowanym w Rzymie systemie kolonatu, tj. osadzaniu na. dziakach gruntw paskich chopw jako tzw. kolonw. Podejmowali oni gospodark na wasny rachunek w zamian za okre lone wiadczenia. Rekrutowali si spo rd wyzwolecw, niewolnikw, a take chopw wolnych. Koloni nie cieszyli si pen wolno ci, byli bowiem dziedzicznie przywizani do gleby, tzn. nie mieli prawa opu ci uprawianego gruntu. Z drugiej jednak strony rwnie i pan nie mia prawa wyrugowa ich z gruntu. Kategoria kolonw stanowia wic grup ludno ci pwolnej. Instytucja kolonatu wyrosa z kryzysu gospodarki opartej na niewolnictwie, stanowia etap po redni, przej ciowy ku rozwojowi gospodarki feudalnej opartej na eksploatacji feudalnej nalenych. P niejsza renta feudalna wykazywa bdzie podobiestwa ze wiadczeniami kolonw (67). 2. Obywatele i nieobywatele. Kryterium pochodzenia etnicznego leao u podstaw rnicy w pooeniu prawnym obywateli i nieobywateli (peregrini). Chodzio tu oczywi cie tylko o ludno woln, bo pooenie niewolnikw jako stojcych poza prawem byo wszdzie rwne. Podzia ten utrzyma si jeszcze cz ciowo w czasie cesarstwa i wywiera powany wpyw na rozwj systemu prawa rzymskiego

(29). Peni praw mieli tylko obywatele (cives), std nazwa prawo cywilne (ius civile) okre laa jedynie prawa obowizujce obywateli rzymskich. Proces spoeczny w Rzymie prowadzi do stopniowego rozszerzania obywatelstwa rzymskiego. Za republiki dzielono spoeczestwo na: 1) obywateli, tj. mieszkacw samej kolebki pastwa, czyli Rzymu i okolic; 2) Latynw, tj. mieszkacw Italii i 3) peregrynw, tj. mieszkacw podbitych prowincji. Wobec wymienionych trzech grup stosowano odmienne prawa. Okoo I w. p.n.e. dokonao si zatarcie rnicy prawnej midzy Latynami i obywate1ami. Peregryni natomiast uzyskali prawa obywateli rzymskich dopiero w III w. n.e. Decydujcy wpyw mia tu edykt cesarza Karakali z r. 212. Rozcign on prawa obywatelskie w zasadzie na wszystkich wolnych mieszkacw cesarstwa (29). 3. Warstwy spoeczne. Obok podziau ludno ci rzymskiej na wolnych i niewolnych, na obywateli i nieobywateli, istotn rol odgryway podziay o charakterze spoecznym. Za krlestwa i w pierwszych wiekach republiki gwne znaczenie mia podzia na arystokracj rodow, tzw. patrycjuszy i plebejuszy. Walki klasowe oparte na antagonizmie midzy obu grupami prowadziy do uzyskania przez plebejuszy wielu praw politycznych, dotd zastrzeonych dla rodw patrycjuszowskich, w szczeglno ci prawa da udziau w Zgromadzeniach oraz w Senacie i do piastowania niektrych urzdw. W p niejszych wiekach podzia ten oparty na rnicy pochodzenia zanikn, dokonao si natomiast wyrnienie trzech stanw, gwnie na podstawie kryterium rnic majtkowych: 1) stanu senatorskiego (ordo senatorius), ktry stanowi nadal szlacht rodow, arystokracj; 2) stanu ekwitw (equites) 3) plebsu, stanu plebejskiego. Dwa pierwsze stany tworzyy klas uprzywilejowan. W jej rku znajdoway si posiado ci ziemskie i liczni niewolnicy, ale z czasem i ona stracia swoje szczeglne przywileje. W ostatniej bowiem fazie cesarstwa rda wyrniaj ju tylko dwie grupy obywateli wedle ich faktycznej pozycji spoecznej i majtkowej: 1) pierwsza grupa "szlachetniejszych" (honestiores) obejmowaa latyfundystw, senatorw, ekwitw i znaczniejszych urzdnikw; 2) do drugiej grupy "po ledniejszych" (humiliores) naleeli ubosi mieszkacy miast i wsi. Podzia ten by podziaem faktycznym, warstwa honestiores nie bya oddzielana adnym murem, o przynaleno ci do niej decydowao nie pochodzenie, lecz rzeczywista przewaga majtkowa. Midzy obu kategoriami ludno ci istniay tylko drobne rnice prawne, humiliores podlegali surowszym karom i uciliwszym podatkom ni honestiores. III. USTRJ PASTWA W OKRESIE PRYNCYPATU 16. Powstanie pryncypatu i jego struktura. W okresie dugich walk spoecznych i politycznych o wadz, toczonych w okresie schykowym republiki w wieku I p.n.e., nie udao si ani Cezarowi w Rzymie (12), ani Antoniuszowi na Wschodzie. obali starych urzdze republikaskich i wprowadzi rzdw absolutnych. Na inn drog wkroczy Oktawian. Po pokonaniu Marka Antoniusza pod Akcjum (r. 31

p.n.e.) sta si on panem sytuacji w Rzymie. W r. 27 p.n.e. demonstracyjnie zrzek si na rzecz ludu wszystkich uprawnie, ktre dotd zostay mu przyznane. W rezultacie otrzyma je z powrotem w zmienionej formie. Senat przyzna mu nadal szereg funkcji i zaszczytnych tytuw. Stay si one podstaw wadzy cesarskiej takiej, jak sprawowali Oktawian i jego nastpcy. Istota rzeczy tkwia w tym, e w nowym systemie sam cesarz wykonywa osobi cie szereg funkcji, ktre w okresie republiki rozdzielone byy midzy kilku najwyszych urzdnikw. Takie kumulowanie wielu urzdw w sposb trway w rku cesarza zapewniao mu stanowisko nadrzdne w stosunku do wszystkich organw pastwowych. System wprowadzony przez Oktawiana i rozszerzony przez jego nastpcw okre la si mianem pryncypatu. Oznacza on w rzeczywisto ci system monarchiczny, w ktrym monarcha jako princeps (pierwszy obywatel Rzymu), przy pozornym zachowaniu systemu republikaskiego, sprawowa osobiste rzdy Ta swoista struktura wadzy cesarskie znajdowaa odbicie w dugiej tytulaturze cesarzy. W tytulaturze tej wystpuje grupa tytuw o charakterze zaszczytnym, majcym podnie autorytet wadcy (princeps senatus, ojciec ojczyzny, August, Cezar), oraz druga grupa tytuw, okre lajcych zakres posiadanej wadzy, sprawowane urzdy republikaskie, jak konsula, prokonsula, cenzora itd. I tak zosta Oktawianowi nadany tytu ojca ojczyzny (pater patriae) oraz tytu princeps senatus (pierwszy w Senacie). Tytu ten od dawna przyznawano najpowaniejszemu senatorowi. Nie. dawa on cesarzowi adnych szczeglnych uprawnie, lecz podkre la stanowisko jego jako pierwszego obywatela w pastwie i wiza jego stanowisko z tradycj republikask. Std nazwa pryncypat dla okre lenia caego nowego systemu. Tytu "Augustus" (wspaniay), nadany Oktawianowi przez Senat, zosta przez niego przyjty jako imi i z kolei uywany by przez jego nastpcw. Wreszcie tytu "Caesar" zosta przyjty przez Oktawiana jako nazwisko na pamitk wielkiego Juliusza Cezara, ktry ju w 45 r. p.n.e. otrzyma tytu "Imperator", a ktrego Oktawian by przybranym synem. Tytu ten figurowa nastpnie w tytulaturze jego nastpcw z dynastii juliaskiej. Po ich wyga niciu tytu "Cezar" wszed zwyczajowo do tytulatury wszystkich cesarzy (imperatorw). Podstaw prawn wadzy cesarskiej za Oktawiana stanowiy formalnie przyznane mu przez Senat nastpujce trzy uprawnienia: imperium prokonsularne, wadza trybuna i urzd najwyszego kapana. Z racji przyznanego sobie imperium prokonsularnego Oktawian mia nieograniczon wadz w prowincjach, w dowdztwie nad caym wojskiem oraz kierownictwo spraw zagranicznych. Imperium mieli bowiem prokonsulowie jako zarzdcy prowincji rzymskich (12), Oktawian za przyj imperium w zakresie rozszerzonym, w celu podkre lenia wyszo ci swej wadzy. Nie chcc jednak przyj tytuu krla, co naruszaoby tradycj republikask, tytuowa si "Imperator" (cesarz). Wadza trybunacka (tribunicia potestas) przysugiwaa w czasach republiki trybunowi ludowemu. Cesarz nie przywrci tego urzdu i sam nie zosta trybunem ludowym, lecz dysponowa ogromnymi uprawnieniami, ktre mieli dawniej trybunowie. Wadza trybunacka daa mu nietykalno , prawo zwoywania Senatu i przewodniczenia jego obradom, wystpowania z inicjatyw ustawodawcz i prawo weta wobec wszelkich zarzdze Senatu i innych urzdnikw (12). Jako najwyszy kapan pontifex maximus) cesarz mia prawo

wkraczania we wszystkie sprawy religijne i sprawowa zwierzchnictwo nad wszystkimi kapanami. Pozycja ta podniosa autorytet moralny cesarza. Pozory republikaskiego charakteru wadzy princepsa wzmacniao to, e pocztkowo uprawnienia jego odnawiane byy corocznie i co rok na nawo nadawane przez Senat. Formalnie wic princeps sprawowa wadz z woli ludu. Na podobne j zasadzie drog uchwa Senatu cesarze uzyskiwali dla siebie take i inne dalsze urzdy, jak np. czasami urzd konsula, ktry po upadku republiki sta si urzdem honorowym, czy urzd cenzora, ktry od czasw Domicjana cesarza sprawowali doywotnio (od r. 84 n.e.). Podkre li trzeba, e w p niejszym rozwoju Senat przyznawa cesarzom jeszcze rozleglejsz wadz ni ta, ktr mia Oktawian. Od czasw Kaliguli Senat w formie ustaw, zwanych lex de imperio, przyznawa dalsze uprawnienia nowym cesarzom, jak np. prawo nadawania obywatelstwa, rozstrzygania o wojnie i pokoju, zawierania przymierzy, najwysze sdownictwo w sprawach cywilnych i karnych, prawo wydawania rozporzdze (konstytucji). W ten sposb wadza cesarska stopniowo Przybraa charakter wadzy faktycznie. nieograniczonej, z tym jednak, e zawsze jeszcze utrzymywaa si teoria, i piastunem wadzy jest nard, ktry przenis na cesarza imperium. 17. Dalszy rozwj wadzy cesarskiej i upadek znaczenia Senatu. W dalszym rozwoju cesarstwa wyksztaciy si nowe pojcia i instytucje, majce jeszcze bardziej umocni stanowisko cesarza w pastwie. Ju w I w. n.e. zaczto traktowa przestpstwo obrazy cesarza jako cik zbrodni (crimem laesae majestatis), ktrej dokonanie pocigao za sob kar wygnania, p niej kar mierci i konfiskat caego mienia. Przestpstwo obrazy majestatu interpretowano bardzo szeroko, by pod najbahszymi pozorami zwalcza przeciwnikw. Metoda ta uatwiaa cesarzom walk z arystokracj senatorsk i rwnocze nie suya powikszaniu majtkw cesarskich przez konfiskat. Od I w. n.e. wprowadzony zosta boski kult wadcy, ktry sta si obowizujc instytucj prawn. Pocztkowo Senat po mierci cesarza decydowa o. wprowadzeniu jego kultu. Z czasem zaczto oddawa kult boski cesarzom, ju za ycia. Mimo tak rozlegych uprawnie,. jakie uzyska Oktawian i jego nastpcy, cesarstwo od pocztku nie miao charakteru monarchii absolutnej. Oktawian tworzc pryncypat, ktry zapewni mu prawie nieograniczon wadz, usiowa przedstawi j jako wynikajc z ustroju dawnej republiki. Dlatego te dugo utrzymay si niektre instytucje republiki. Ulegay one stopniowej likwidacji i zastpowano je urzdzeniami nowymi. W rd instytucji tych szczegln rol odgrywa jeszcze przez dugi czas Senat, reprezentujcy stan senatorski (15). Formalnie rola jego wzrosa nawet w I w. w zwizku z ograniczeniem znaczenia republikaskich Zgromadze Ludowych i faktycznym przejciem przez Senat niektrych ich uprawnie. Senat sprawowa wic pocztkowo szerokie funkcje ustawodawcze, sdowe i. administracyjne. Senatowi, co najwaniejsze, przysugiwao prawo wyznaczania nastpcy po zmarym cesarzu. Z tej te racji niektrzy autorzy mwi o istnieniu w okresie pryncypatu dualizmu wadzy (diarchia), tj. podziau wadzy midzy cesarza a Senat: W rzeczywisto ci, wobec uprawnie przyznawanych cesarzom, Senat sta si posusznym narzdziem w

ich rku. Cesarze bowiem, obok prawa zwoywania Senatu i prawa sprzeciwu wobec jego uchwa, uzyskali ponadto jako cenzorzy decydujcy wpyw na jego skad. Od III w ustawodawstwo przeszo w cao ci na cesarza. Godno cesarska nie bya dziedziczna i to byo jej najsabsz stron. Sprawa nastpstwa po zmarym cesarzu nie bya w ogle prawnie uregulowana, poza tym, e wyboru nowego cesarza dokonywa Senat. Cesarze wywierali jednak wpyw na wybr swych nastpcw przez desygnowanie ich za ycia przez adopcj. W ten sposb godno cesarska utrzymywaa si nieraz w pewnych dynastiach. Kandydaci na cesarzy znajdowali potnego sojusznika w armii. W rzeczywisto ci te, i to ju od I w n.e., o wyborze cesarza decydowao czsto wojsko narzucajc Senatowi swoj wol. W III w. nastpia zupena anarchia. Wojsko powoywao -i strcao cesarzy, przy czym formalnie podstaw objcia wadzy przez cesarza bya nadal uchwaa Senatu. Tymczasem Senat przez sw usuno wobec cesarzy albo buntujcych si wojsk utraci wszelki autorytet. W tych warunkach wadza cesarska, oparta na armii, nabraa cech niczym nie kontrolowanej wadzy absolutnej.

IV. USTRJ PASTWA W OKRESIE DOMINATU 18. Wadza cesarska. Pocztki dominatu wi si z panowaniem cesarza Dioklecjana (284-305) i przeprowadzonymi przez niego reformami ustroju pastwa. Wprowadziy one nowy ad w pastwie wyczerpanym przez dugi okres kryzysu i anarchii w III w. Sama nazwa dominat okre la charakter dokonanych przeobrae. Nazwa bowiem pochodzi od nowego tytuu przyjtego przez Dioklecjana - Dominus, w sensie "nasz Pan i Bg" Tytu ten wszed do oficjalnej tytulatury nastpcw Dioklecjana zamiast dawnych tytuw "Imperator", "Caesar", oznacza on wic poczenie kultu cesarskiego z kultem boskim, podkre la rwnocze nie to, e Dioklecjan wprowadzi nowy system rzdw oparty na wzorze wschodnich despotii. Wszystko, co otaczao cesarza, byo wite; na gowie nosi on diadem, wschodni symbol staroytny krlewsko ci. Otarze z podobizn cesarza, otoczone wiecami; znajdoway si w biurach urzdnikw i w obozach, przed jego osob naleao pada plackiem. W istocie wadza cesarza bya w pena absolutna. W jego rku skupiao si cae ustawodawstwo, penia wadzy sdowej, by naczelnym wodzem i najwyszym kapanem. Wszystkie instytucje republikaskie, ktre utrzymay si za pryncypatu, zostay zniesione lub zredukowane do minimum. Na ich miejsce wprowadzony zosta nowy zarzd pastwa o charakterze skrajnie centralistycznym. Mimo tak wygrowanego stanowiska cesarza w pastwie, nie zataro si wyksztacone ju dawniej pojcie pastwa jako rzeczy publicznej (res publica). Najsurowsze zarzdzenia pastwowe byy przeprowadzane w imi uyteczno ci publicznej. Nie mona nie doceni tego rysu, znamiennego dla ustroju staroytnego Rzymu; przekaza on Europie w spadku wyksztacone pojcie pastwa jako instytucji publicznoprawnej. 19. Podziay imperium. Dioklecjan rozumiejc, e centralistyczne zarzdzanie tak olbrzymim pastwem, przeywajcym w dodatku trudno ci

gospodarcze i zagroonym od zewntrz, przekracza siy jednej osoby, zapocztkowa system podziau zarzdu pastwa midzy kilka osb. W 288 r. podzieli si wadz z Maksymianem, ktrego mianowa Augustem. W ten sposb byo ju dwch Augustw i zapocztkowany zosta podzia imperium na cz wschodni i zachodni. W 293 r. Dioklecjan dobra jeszcze po jednym cezarze do obu Augustw, co powikszyo liczb cezarw do czterech. System ten, w ktrym cztery osoby dzieliy midzy siebie zarzd wiata rzymskiego bez naruszenia jedno ci pastwa, nazywa si tetrarchi (czwrrzdy). Po osigniciu pewnego wieku Augustowie mieli ustpowa, przekazujc wadz swoim cezarom, a ci z kolei jako Augustowie mieli sobie dobra nowych cezarw jako przyszych swych nastpcw. Podobny system desygnacji czy kooptacji nie mia nic wsplnego z dziedziczno ci ani elekcyjno ci tronu Senat nie mia tu nic do powiedzenia. System tetrarchii nie zda egzaminu yciowego. Funkcjonowa sprawnie jedynie za Dioklecjana. Wkrtce po abdykacji Dioklecjana i Maksymiana doszo ju w r. 309 do walki o wadz midzy 3 Augustami i 3 cezarami. Jeden z nich, Konstantyn zdoa pozby si swoich rywali i przywrci pod swoim panowaniem jedno rozbitemu pastwu. Przenis on stolic z Rzymu do Konstantynopola. Po jego zgonie w r. 337 znw rozpoczy si podziay na dwie cz ci, na cesarstwo wschodnie z Konstantynopolem i cesarstwo zachodnie ze stolic w Mediolanie lub Trewirze. Energiczniejsi cesarze, jak Julian czy Teodozjusz, zdoali jeszcze przywrci jedno . Po mierci Teodozjusza jednake, od r. 395, podzia utrzyma si na stae i odtd losy obu cesarstw potoczyy si odmiennymi kolejami. Cesarstwo zachodnie upado w r. 476. Natomiast cesarstwo wschodnie, czyli bizantyskie, przeyo upadek cesarstwa zachodniego o blisko tysic lat i trwao a do zajcia Konstantynopola przez Turkw w r. 1453 (211). 20. Zarzd centralny pastwa. Nadzwyczajne rozszerzenie si pastwa rzymskiego w schykowym okresie republiki i w pocztkowym okresie pryncypatu postawio przed pastwem trudny problem stworzenia systemu administracyjnego, ktry byby zdolny zespoli w jedn cao wszystkie posiadane od dawna i nowo nabyte terytoria (13). Problem ten rozwizao cesarstwo tworzc administracj opart na centralizmie i biurokratyzmie, na planowym podziale administracyjnym kraju, na sieci hierarchicznie od siebie uzalenionych urzdnikw. Taka koncepcja administracji przewyszaa wszelkie dawniej stosowane sposoby zarzdzania wielkim pastwem. Zapewniaa cigo organizacji pastwowej, ktra zdolna bya przetrwa gbokie wstrzsy na szczeblu najwyszej wadzy. Na tym polegaa wyszo organizacji imperium rzymskiego nad despotiami wschodnimi. Wedle nowej koncepcji administracja przestaa by jak dawniej systemem eksploatacji poddanych, a staa si sub publiczn, uregulowan prawnie i majc suy uyteczno ci publicznej. W administracji rzymskiej znalazy si ju te zasady, ktre dopiero o wiele wiekw p niej 'wprowadzone zostan w Europie przez feudaln monarchi absolutn i ktre legn u podstaw nowoytnej administracji pastwowej (235). Now organizacj zarzdu pastwa rozbudowa i utrwali Dioklecjan. Przeprowadzony zosta podzia na urzdy centralne i lokalne, ustalono wa ciw midzy nimi hierarchi. Najwaniejszym organem centralnym by w. Konsystorz, ktry mia charakter najwyszej rady cesarskiej i najwyszego sdu.

W skad konsystorza wchodzili najwysi urzdnicy, kierujcy okre lonymi resortami zarzdu pastwa (np. skarbem, sdownictwem). Od czasw Konstantyna niektrzy urzdnicy nosili tytu komesw, np. comes stabuli (koniuszy), comes provinciarum (zarzdca prowincji), Z konsystorzem zwizana bya szeroko rozbudowana kancelaria. Dodajmy tutaj, e w zwizku z rozszerzeniem si dziaalno ci pastwa administracja rzymska obja sw ingerencj wiele dziedzin, ktre dawniej nie naleay do sfery dziaalno ci pastwowej. Obecnie pastwo zaczo wkracza wszdzie tam, gdzie wchodzia w rachub uyteczno publiczna, objo wic np. nadzr nad aprowizacj kraju, poczt, komunikacj itd. 21, Zarzd lokalny. Za pryncypatu pastwo dzielio si na prowincje pod zarzdem urzdnikw noszcych tytuy legatw, prezesw, prefektw lub rektorw. Prowincje dzieliy si na okrgi civitas. Zarzd lokalny by wic dwustopniowy. Podzia ten sta si niewygodny wobec pomnoenia si liczby prowincji do okoo 100, ktrymi trudno byo zarzdza centralnie w tak rozlegym pastwie. Nasuwaa si konieczno wprowadzenia ogniw po rednich zarzdu lokalnego midzy prowincje a wadz centraln. Podobna potrzeba wystpowaa czsto w historii rnych pastw w miar ich rozrostu terytorialnego. Dioklecjan wprowadzi wic podzia pastwa na diecezje z wikariuszami na czele (byo ich 12), z ktrych kada obejmowaa po kilka prowincji. W ten sposb powsta ustrj trjstopniowy. Nieco p niej Konstantyn wprowadzi nowe ogniwo, mianowicie 4 prefektury jako organ nadrzdny nad diecezjami. Doszo wic do ustalenia systemu 4stopniowego: prefektura - diecezja - prowincja - civitas. Te podziay administracyjne interesuj nas szczeglnie dlatego, e przetrway one cz ciowo w p niejszych podziaach ko cielnych oraz w podziaach administracyjnych pastw feudalnych, w szczeglno ci pastwa frankoskiego. Na czele prowincji stali urzdnicy, obecnie zwani najcz ciej prezesami lub sdziami (iudex), co podkre la ich szczeglne kompetencje sdowe. Rezydowali orni w stolicy zwanej metropoli (civitas metropolis). Podobnie jak wikszo urzdnikw prezesi byli nominowani przez cesarza i odwoalni. Cesarze zmieniali czsto osoby sprawujce urzdy lokalne, by zapobiec ich zbytniemu zakorzenianiu si w terenie i by mie ich zawsze w rku. Jednostk podstawow zarzdu lokalnego by okrg (civitas), tj. miasto wraz z otaczajcym go terytorium, obejmujcym inne miasta, wsie i latyfundia. Za pryncypatu w okrgach istnia pewien samorzd, tzn. organy okrgowe byy wybieralne i prowadziy cz administracji pastwowej, oczywi cie pod kontrol pastwa. Samorzd ten uleg za dominatu rozkadowi. 22. Sdownictwo. Rzymianie stworzyli bardzo rozbudowan wielostopniow organizacj wymiaru sprawiedliwo ci. Poniewa wadza sdowa nie bya oddzielona od wadzy wykonawczej, hierarchia sdowa za cesarstwa pokrywaa si z hierarchicznym ukadem zarzdu lokalnego. Powan zalet sdownictwa rzymskiego byo wyksztacenie si prawa apelacji, tzn. strony mogy odwoywa si od wyroku jednego sdziego do sdziego hierarchicznie wyszego, od duowirw w okrgu do prezesa prowincji, od prezesa do wikariusza w diecezji, od wikariusza do prefekta, a od prefekta do cesarza: Nie byo rozdziau midzy sdownictwem

cywilnym i karnym. Procedura cywilna i karna byy jednak odmienne. Kary byy bardzo surowe i wymierzane nierwno, zalenie od pooenia spoecznego podsdnego (15). 23. Skarbowo . Reformy Dioklecjana wkraczay rwnie gboko w dziedzin ycia gospodarczego i skarbowo ci rzymskiej. Od III w. coraz wyra niej wystpoway objawy kryzysu, upadek miast i handlu, stay wzrost cen, czste braki ywno ci {14). Cesarstwo podjo prby zaradzenia zu; do nich naleaa prba Dioklecjana zahamowania wzrostu cen. Ogosi on w r. 301 cennik maksymalny okre lajcy najwysze ceny wszelkich towarw i usug. Mimo e przekraczanie cen zagroone byo kar mieci, cennik nie osign celu i rycho zosta odwoany. Przy pogbiajcym si kryzysie gospodarczym potrzeby finansowe pastwa stale wzrastay. Umiejtnie eksploatowane latyfundia cesarskie stanowiy wan, ale niedostateczn podstaw dochodw: Niezbdne powikszenie dochodw mona wic byo uzyska przez podwyszanie podatkw. Pastwo rzymskie zorganizowao bardzo rozwinity i na wysokim poziomie techniki finansowej stojcy system podatkowy. System ten by jednak w praktyce stosowany wadliwie. Po pierwsze, oglne kwoty globalne podatku nakadanego corocznie byy dostosowane nie tyle do moliwo ci patniczych ludno ci, ile do stale wzrastajcych wydatkw i potrzeb pastwa. Po drugie, repartycja podatku, i to z reguy nadmiernie wysokiego, dokonywana bya niesprawiedliwie. W efekcie podatki, i tak nadmiernie wysokie; przygnioty do ostatnich granic warstwy nisze i spowodoway dalsze obnienie si poziomu gospodarczego kraju. Wywoyway te w rd niszych warstw wrogie nastroje wobec rzymskiego aparatu pastwowego. Ucisk fiskalny za dominatu susznie te oceniany jest w historiografii jako jedna z gwnych przyczyn rozkadu imperium zachodniorzymskiego. 24. Wojskowo . Obrona kraju, zapewnienie mu bezpieczestwa na zewntrz naley do najwaniejszych zada kadego pastwa. Gdy system obrony kraju ulegnie rozkadowi, egzystencja pastwa rwnie ulega zagroeniu. Organizacja wojskowo ci rzymskiej za dominatu potwierdza trafno tej obserwacji. Republika rzymska stworzya znakomit armi ldow i marynark, ktre zapewniay Rzymowi panowanie nad wiatem. Ju za pryncypatu zaczy wystpowa objawy kryzysu systemu wojskowego, ktry w zwizku z potrzebami wzmocnienia obronno ci kraju pogbi si za dominatu. Armia rzymska, pierwotnie oparta na powszechnym obowizku suby wojskowej, w I w. p.n.e. przeksztacia si bowiem w armi zawodow, skadajc si z onierzy opacanych odem i penicych sub w cigu 20 lat. Prowadzio to do oderwania si armii od spoeczestwa. Stawaa si orna w rku dowdcw wanym czynnikiem, decydujcym w walkach o wadz. Posiadanie poparcia ze strony armii lub jego brak zaczo decydowa o objciu wadzy lub o jej utracie. Granice pastwa (limes) byy zabezpieczone od najazdw ludw barbarzyskich systemem fortyfikacyjnym, wzdu ktrego skupiano garnizony wojskowe, obsadzane przez zawodowych i dziedzicznych onierzy. Byli orni osiedleni na ziemni wraz ze swymi rodzinami i tworzyli tzw. kolonie wojskowe. Od IV w. limes zacz zawodzi wobec. wzrastajcej presji z zewntrz. Na skutek czstego jego przekraczania przez naje d cw

naleao wzmocni oddziay wojskowe wewntrz kraju. Te nowe zadania wymagay wic powikszenia liczby wojska. Trzeba byo odwoa si do jakiej innej metody rekrutacji armii. Nowy system oparto si na dwch rodkach: 1) na przymusowej subie kolonw 2) na subie wojsk barbarzyskich. Pocigano wic wa cicieli wielkich latyfundiw do dostarczania na stae dla armii kontyngentw wojskowych spo rd kolonw i niewolnikw. Nastpnie wprowadzano do armii coraz liczniejsze oddziay barbarzyskie. Praktyk podobn stosowano ju za pryncypatu przy organizowaniu kolonii wojskowych. Obecnie, za dominatu, pozwalano caym szczepom germaskim, nawet tym, ktre przekroczyy 'limes si, osiedla si w obrbie pastwa rzymskiego jako ludom sfederowanym. W ten sposb osiedlili si np. Wizygoci i Burgundowie na terenie dzisiejszej. Francji, Frankowie na terenie dzisiejszej Belgii. Suba wojskowa wykonywana przez elementy etnicznie obce, nie zwizane z tradycj rzymsk, nie moga uratowa imperium przed dalszymi na jazdami. Szczepy germaskie osiedlone na terenie cesarstwa nie tylko nie zabezpieczay pastwa na zewntrz, lecz przyczyniay si do jego wewntrznego rozkadu (37). Cesarze prbowali zaradzi grocemu niebezpieczestwu przeprowadzajc reformy organizacji wojska. Najwaniejsz z nich jest wspomniany ju rozdzia midzy wadz cywiln i wojskow. Na czele armii stanli mistrzowie milicji {magister militiae), im podlegli hierarchicznie podporzdkowani wodzowie (dux). W ten spo