Univerzitet u Tuzli Ekonomski fakultet

SEMINARSKI RADPredmet: POSLOVNO PRAVO Tema: HARTIJE OD VRIJEDNOSTI (VRIJEDNOSNI PAPIRI)

Profesor: Dr. sc. Hajro Kofrc, docent

Studenti : Beirovi Emina I-1894/08 Boi Marijana I-1946/08 Bojagi Edvin I-1874/08 Kovaevi Sadmira I-1972/08

Tuzla, maj 2009.god.

1

SADRAJHARTIJE OD VRIJEDNOSTI(VRIJEDNOSNI PAPIRI)...............................................3 ZAJEDNIKI PRAVNI ELEMNTI HARTIJA OD VRIJEDNOSTI..............................3 1. UOPTE O HARTIJAMA OD VRIJEDNOSTI...........................................................3 1. Pravni izvori (vrela)....................................................................................................3 2. Pojam i osobine..........................................................................................................4 3. Znaaj hartija od vrijednosti.......................................................................................5 4. Bitni elementi hartija od vrijednosti...........................................................................6 2. OSNOVNE TEORIJE O HARTIJAMA OD VRIJEDNOSTI......................................8 1. Postavljanje problema.................................................................................................8 2. Teorija kreacije...........................................................................................................8 3. Teorija emisije............................................................................................................9 4. Teorija ugovora...........................................................................................................9 3. VRSTE HARTIJA OD VRIJEDNOSTI......................................................................11 1. Kriterij podjele..........................................................................................................11 2. Hartije od vrijednosti prema sadrini prava..............................................................11 2.1. Korporacione hartije...........................................................................................11 2.2. Stvarnopravne hartije..........................................................................................11 2.3. Obligacionopravne hartije..................................................................................11 3. Hartije od vrijednosti prema nosiocu prava iz hartije...............................................12 3.1. Hartije od vrijednosti na donosioca....................................................................12 3.2. Hartije od vrijednosti na ime..............................................................................12 3.3. Hartije od vrijednosti po naredbi........................................................................12 4. Hartije od vrijednosti prema dospjelosti...................................................................13 5. Ostale vrste hartija od vrijednosti.............................................................................13 4. PRENOS HARTIJA OD VRIJEDNOSTI...................................................................15 1. Uopte o prenosu hartija od vrijednosti...................................................................15 2. Cesija.......................................................................................................................15 3. Prenos indosamentom (indosmanom).....................................................................16 4. Prenos predajom (tradicijom)..................................................................................18 5. PRESTANAK PRAVA IZ HARTIJA OD VRIJEDNOSTI.......................................19 1. Prestanak prema optim pravilima..........................................................................19 2. Specijalni nain prestanka prava.............................................................................19

ZAKLJUAK..................................................................................................................21 LITERATURA................................................................................................................22

2

HARTIJE OD VRIJEDNOSTI (VRIJEDNOSNI PAPIRI) ZAJEDNIKI PRAVNI ELEMENTI HARTIJA OD VRIJEDNOSTI 1. UOPTE O HARTIJAMA OD VRIJEDNOSTI 1.Pravni izvori (vrela) Vrijednosni papiri (hartije od vrijednosti) predstavljaju jedan od izvora nastanka obaveza na bazi jednostrane izjave volje. Priroda nastanaka obaveze kao i ekonomski i pravni znaaj u prometu uticali su na odreivanje njihovog pravnog reima koji je znatno stroiji u odnosu na ugovorno pravo. Specifinost toga reima ogleda se u strogoj formi izdavanja (pismena isprava), preduzimanju radnji, hitnost postupka, a kod nekih (dugoronih)) i obavezno uee odreenog dravnog organa. Zato je materija regulisana, po pravilu , imperativnim zakonskim normama. Mnogobrojni su pravni izvori koji uobiavaju ovu znaajnu materiju. Opta (zajednika) pravila o hartijama od vrijednosti sadrana su u Zakonu o obligacionima odnosima i bitni sastojci, nastanak obaveze, ostvarivanje i dejstva prava, prenos papira, promjene kod papira koje vri izdavalac (emitet) ili imalac papira, prestanak prava i drugo. Istim zakonom regulisani su legitimacioni papiri i legitimacioni znaci,, oni papiri i znaci koji nemjau obiljeja hartija od vrijednosti. U okviru pojedinih ugovora ( o uskladitenju, prevozu) utvrena su pravila koja se odnose na instrumente robnog prometa ( robne hartije od vrijednosti), a to su skladinica, konosman (teretnica), prenosivi tovarni list. Detaljnije regulisanje tih papira nalazi se u specijalnim zakonima koji se odnose na pojedine ugovore. Mjenica, kao vrijednosni papiri, detaljno je regulisana Zakonom o mjenici,1 koji je postao i zakon model za ostale hartije od vrijednosti ( pravila o mjenici primjenjuju se na teretnicu i prenosivi tovarni list, osim odredaba o regresu ). ek je ureen Zakonom o eku.2 Inae, oni su doneseni na bazi unificiranih pravila sadranih u meunarodnim konvencijama (tri konvencije iz oblasti mjeninog prava su donesena 1930. , a tri iz oblasti ekovnog prava 1931.). Neka pitanja mjeninog i ekovnog prava regulisana su i podzakonskim aktima. Za pojedine vrijednosne papire postoje posebna zakonska pravila. Tako je Zakonom o vrijednosnim papirima3 regulisana materija koja se odnosi na dionicu i obveznicu ( dugorone, investicione papire) te blagajniki zapis, komercijalni zapis i certifikat (kratkorone papire). Kod izdavanja (emisije) i koritenja hartija od vrijednosti znaajan izvor predstavljaju zakoni kojim ase reguliu statusna pitanja odreenih institucija (dionikih drutava, banaka, osiguravajuih i investicionih drutava), zatim propisi o deviznom i bankarskom poslovanju, bankarskim poslovima. Opta pravila o posredovanju sa papirima na tritu kapitala sadri Zakon o tritu novca i tritu kapitala. U budunosti veliki znaaj e imati zakoni i drugi propisi vezani za osnivanje i funkcionisanje berzi (berzi efekata), dravnih i drugih trinih institucija (komisije za vrijednosne papire, rad brokera, transfer agenatai dr.).

1 2

Zakon o mjenici( preuzet Sl.list R BiH broj 2/92), skraeno: ZM Zakon o eku, skraeno : Z 3 Zakonom o vrijednosnim papirima, naziv zakona nije odgovarajui jer se iskljuivo odnosi na 5 vrsta hartija od vrijednosti

3

Pravni akti specijalizovanih institucija kao to su berze (statut, pravilnici, odluke organa berze), finansijskih organizacija i institucionalizovanih oblika kapitala (holdinga, koncerna, investirajuih drutava, fondova i dr.) zauzee kljuno polje regulacije u oblasti hartija od vrijednosti.4 U procesno pravnom smislu zakoni su jedini izvori prava. Zakon koji se odnosi na postupak rjeavanja nestalih ili izgubljenih papira je Zakon o vanparninom postupku, u kome su sadrana pravila o amortizaciji isprava, pa i vrijednosnih papira. 2.Pojam i osobine Hartija od vrijednosti je isprava o nekom graanskom (imovinskom) pravu koje je usko vezano za tu hartiju i ije je iskoritavanje uslovljeno dranjem isprave. To je dakle, isprava o imovinskom pravu koje jesadrano u toj hartiji. Pravo se ne moe ostvariti bez isprave, pa se kae da pravo iz hartije proizilazi iz prava na hartiju. Smatra se da je hartija od vrijednosti takva isprava bez koje se ne moe zasnovati, ostvarivati, niti prenositi na drugog, to pravo kome je sainjena isprava, koje je konstatovano na toj hartiji, najue je vezano za nju. Pravo se zasniva izdavanjem isprave, ostvaruje se raspolaganjem tom ispravom i prenosi se prenoenjem, ustupanjem te isprave. Manifestacije toga prava vezane su za odgovarajue radnje sa hartij. Potraivanje iz hartije od vrijednosti vezano je za samu hartiju i pripada njenom zakonitom imaocu. Ispunjenje potraivanja iz hartija od vrijednosti moe zahtijevati, uz njeno podnoenje, samo njen zakoniti imalac, odnosno lice koje on ovlasti.( ZOO, l. 240). Navedene karakteristike ne nalaze se kod svih hartija od vrijednosti. Najsavrenije i najpotpunije su one koje imaju sva tri obiljeja : pravo nastaje, ostvaruje se i prenosi ispravom. Poto se hartijama od vrijednosti ostvaruje ogroman privredni promet i poto one slue monogobrojnim finansijskim, kreditnim i trgovakim transakcijama, pitanje hoe li koja od ovih obiljeja sadravati pojedina hartija zavisi od njene funkcije i od pozitivnih propisa. Hartije od vrijednosti imaju sljedee osobine : prenosive su, i to lako prenosive, sadre ovlatenje korisniku da moe traiti izvrenje inidbe zapisane u hartiji i obavezu izdavaoca koji je duan, najee, da isplati odreenu svotu novca, ili da izda odreene stvari, ili odreenu koliinu zamjenljivih stvari. Sadre, kako se vidi, imovinskopravno potraivanje neke imovinske vrijednosti, koja ne mora biti uvijek gotov novac. Iz prednjeg izlaganja izlazi: da bi se jedna isprava smatrala za hartiju od vrijednosti, potrebno je, prvo, da se pravo iz nje ne moe zasnovati drukije nego uvijek izdavanjem hartije, drugo, da se ne moe prenositi bez prenosa hartije, i tree, da se pravo ne moe ostvarivati bez raspolaganja hartijom. Za pojedine hartije od vrijednosti vae razne kombinacije bar dvaju od ova tri elementa, ali se ipak hartijom od vrijednosti smatra i isprava bez koje se samo ne moe ostvarivati neko pravo ( one koje je u njoj zapisano). Nae pravo usvaja definiciju da je hartija od vrijednosti pismena isprava kojom se njen izdavalac obavezuje da ispuni obavezu upisanu na toj ispravi njenom zakonitom imaocu (ZOO, l. 234). Hartijama od vrijednosti zasnivaju se obligacioni odnosi. Stvaranje (izdavanje) hartije od vrijednosti je jednostrani obligacioni posao. Jednostrani obligacioni poslovi nastaju uglavnom izdavanjem hartija od vrijenosti, a ne mogu nastati i javnim obeanjem nagrade i ponudom.4

Poslovno pravo, Dr. M. Trifkovi, Dr. M. Simi, A. Sultanovi

4

Kod hartija od vrijednosti razlikujemo tri lica : izdavaoca, zatim korisnika (povjerioca) koji ima ovlatenje da se koristi pravom iz hartije, na kraju dunika koji je obavezan na inidbu koja proizilazi iz hartije. Mogue su razliite kombinacijei sjedinjavanja uloga tih lica. Najee je izdavalac hartije u isto vrijeme i dunik po hartiji. Neki autori kau da je kod hartije pravo inkorporirano, utjelovljeno u toj ispravi. Drugi smatraju da je kod hartije od vrijednosti papir nosilac, reprezetant prava. Pravo na hartiju daje i pravo iz hartje, tj. sama hartija i ono imovinsko pravo koje je u njoj oznaeno ine cjelinu. Sopstvenik hartije ovlaten je da od dunika zahtijeva da ispuni ono to je obavezan tom hartijom. Isto tako, pravo da trai ispunjenje obaveze sadraneu hartiji ima samo onaj ko posjeduje tu hartiju, upravo njen zakonski imalac. Prenoenje hartije na drugo lice znai prenoenje prava sadranih u hartiji. Prema tome, niti se moe traiti ostvarenjeprava bez hartije, niti se moe izvriti obaveza drugome, nego onome ko posjeduje hartiju. Pravo je dakle povezano sa hartijom dvojak: za ostvarenje prava upisanog u hartiju potreban je hartija, prenos i uopte raspolaganje pravom mogui su samo putem hartije. Kae se da pravo iz hartije ide za pravom na hartiju i da pravo na hartiju proizilazi iz prava hartije. Kod hartija od vrijednosti postoje dvije vrste prava: pravo na hartiju i pravo iz hartije. Pravo na hartiju je kao i svako drugo stvarno pravo koje pravni subjekt moe imati na nekoj stvari. Nosilac toga prava (sopstvenik) ima pravo da hartiju dri i da sa njomraspolae, a naroito da ju pusti u promet. To je i svrha postojanja hartije od vrijednosti, da se moe kupovati i prodavati, zalagati i poklanjati itd. Pravo na hartiju omoguuje imaocu da ostvarujeprava koja su sadrana u toj hartiji, radi kojih je ona izdata. Time to ima prao na hartiju, njen imalac moe ostvarivati potraivanje koje je naznaeno na haritiji. Bez hartije ne bi se mogla zahttijevati od dunika isplata svote upisane na hartiji (izvrenje inidbe) niti bi se mogla ostvarivati druga prava, pa se onane bi mogla ni prenositi. Ali prenosom hartije prenose se i prava vezana za nju. Prava iz hartije su prava koja, prema naelima i propisima, pripadaju povjeriocu (imaocu hartije). Ta prava mogu biti djelimino naznaena na hartiji, autvrena su i precizirana propisima za svaku vrstu hartije od vrijesnosti. Pravo na hartiju i prava iz hartije su tijesno vezani. Na prvom mjestu, prenoenjem hartije prenose se i jedna i druga prava: onaj na koga su prenesena ima pravo da zahtijeva da mu se urui hartija i da mu dunik izvri obavezu na koju glasi hartija. Iako je prenoenje tih prava zajedniko svim hartijama od vrijednosti, red toga prenoenja nije isti kod svih vvrsta hartija od vrijednosti. Kod jednih se mogu prenositi prava iz hartije pojedinim pravnim poslovima odvojenim od prenosa hartije (prodajom), pa se tek na osnovu toga prenosa moe traiti ustupanje hartije. Kod drugih je obratno, nema nikakvog prenosa prava iz hartije odvojenog od prenosa hartije. 3. Znaaj hartija od vrijednosti Ekonomska i pravna vanost vrijednosnih papira je izuzetna. Izvjesno je da se unutranji i meunarodni platn i robni promet, kao i razne novane i kreditne transakcije, ne bi mogle obavljati, u ovoj mjeri, bez njihovog koritenja. Osnivanje i funkconisanje dionikih drutava (banaka, osiguravajuih i inevsticionih drutava) ostvaruje se investicijama preko

5

dionica, kao investicionih papira. Hartije od vrijednosti predstavljaju pouzdana sredstva (instrumente) obezbjeenja. Jeean od razloga za estu uoptrebu vrijednosnih papira jeste sigurniji poloaj povjerioca, nego to je sluaj kod ostalih pravnih poslova. U sudskom postupku povjerilac mnogo lake i jednostavnij ostvaruje svoje potraivanje jeer ne mora dokazivatipravni osnov nastanka potraivanja. Dranje hartije je dovoljan dokaz. Prednost za dunika je u tome to mu povjerilac vraa hartiju od vrijednosti kada izvri inidbu i tako ima vjerodostojan dokaz da je obavezu izvrio. U literaturi se navode osnovne funkcije hartija od vrijednosti koje slue kao instrumenti plaanja mjenica, ek, kao instrumenti dugoronog kreditiranja obveznica ili kratkoronog kreditiranja mjenica, blagajniki i komercijalni zapis, certifikat, kao teretnica, prenosivi tovarni list, prevozna isprava kod multimodalnog prevoza, pediterski tovarni list, skladinica. Pored ovih, postoje i drugi papiri kao to su trgovka uputnica, robna uputnica, kreditno pismo, polica osiguranju, hipotekarno pismo, koji, u odreenim pravnim sistemima, takoer imaju obiljeja hartije od vrijednosti. U novije obveznice bez kupona, oveznice vezane za indeks, hipotekarne obveznice, obveznice sa varijabilnom stopom, dionice vezane za indeks i drugo.5 Zbog njihovenaroie vanosti nacionalna prava im pruaju posebnu zatitu: propisan je nain izdavanja, kod nekih uz prethodno odobrenje dravnog tijela za hartije od vrijednosti 8dionica, obveznica), oblik (forma), nain koritenja, prenos (transfer), postupak amortizacije u sluaju nestanka ili nesposobnosti za cirkulaciju, te stroge sankcije (imovinske i krivine) protiv zloupotreba i falsifikata. 4. Bitni elementi (sastojci) hartija od vrijednosti Da bi se jedna pisana isprava smatrala hartijom od vrijednosti, zaon predvia sljedee obavezne sastojke (ZOO, l. 235): 1) Oznaka vrste vrijednosnog papira, kako bi se znalo o kojem se papiru radi (mjenici, eku, akciji); 2) Firmu, odnosno naziv i sjedite ili ime i prebivalite izdvaoca hartije (emiteta); 3) Firmu, odnosno naziv ili ime lica na koje hartija glasi, odnosno po ijoj naredbi glasi ili oznaku da je papir na dodnosioca; 4) Tano oznaenu obavezu izdavaoca koj aproizilazi iz hartije od vrijednosti (ekovnu ili mjeninu sumu); 5) Mjesto i datum izdavanja hartije. Kada se hartija izdaje u seriji i serijski broj te hartije (dionice, obveznice); 6) Potpis izdavaoca hartije, odnosno faksimil potpisa izdavaoca za hartije koje se emituju u seriji. Posebnim zakonom, kao to je sluaj u naem pravu gotovo sa svim hartijama od vrijednostii, odreeni su i drugi sastojci kao bitni (npr. za dionicu, obveznicu, komerrcijalni zapis). Vrijednosni papiri mogu imati i nebitne elemente. Bitne elemente, koji suzakonom odreeni, svaki komad hartije od vrijednosti mora da sadri. Ako isprava ne bi sadravala ma koji od njenih bitnih elemenata, ona tada ne vai kao hartija od vrijednosti.

5

Foley Bernard J. : Trita kapitala, Mate, Zagreb, 1993, str.4.

6

Kada se hartija od vrijednosti sastoji iz vie dijelova (sloeni papiri), zakonom je odreeno koje bitne elemente sadri svaki od tih dijelova. Tako je za dionicu odreeno ta sadri plat (isprava o dionici), a ta kupon, odnosno talon.

7

2. OSNOVNE TEORIJE O HARTIJAMA OD VRIJEDNOSTI 1.Postavljanje problema Pravo iz hartije od vrijednosti je tako povezano sa hartijom da ono ne moe nastati bez pisane isprave,niti se ostvariti i prenositi.6Osnovno pitanje koje e u teoriji postavilo jeste kada nastaje obligacioni odnos izdavanjem hartije od vrijednosti,koji je momenat njegovog nastanka.Zapravo,da li je sastavljanje pisane isprave dovoljno za postojanje konane volje izdavaoca.Zavisno od trenutka nastanka teku pravna dejstva obligacionog odnosa i utvruju se potrebni uslovi za sticanje vlasnitva na hartiji.U zakonodavstvima postoje razliita rjeenja. U vezi sa momentom nastanka obligacionog odnosa razvilo se vie teorija,ali su osnovne tri:teorija kreacije,teorija emisije i teorija ugovora.Druga shvatanja,ako to su teorija potenja.teorija pravnog privida,teorija delegacije,teorija stipulacije,prvenstveno objanjavaju prirodu mjeninog odnosa,mada su se prenosila i na ostale hartije od vrijednosti.Izloit emo stavove osnovnih teorija. 2.Teorija kreacije Prema shvatanju ove teorije,obligacioni odnos nastaje jednostranim pravnim poslom izdavanjem hartije od vrijednosti,kao pisane isprave.Jednostrana izjava volje izdavaoca oituje se u inu izdavanja papira.Samo izdavanje obuhvata sastavljanje (pisanje) i stavljanje potpisa na hartiju.Potpisivanje je zavrni in davanja jednostrane izjave volje .Za jednostrano obvezivanje izdavaoca samo je to dovoljno,po miljenju ove teorije.Obaveza izdavaoca je nastala samostalno i nezavisno,voljom i radnjama izdavaoca,pa nije potrebno postojanje drugog pravnog osnova ili akta povjerioca,korisnika papira.Za nastanak obaveze izdavaoca nije,dakle,potreban i prijem hartije.Zato je u trenutku kreacije papira i obaveze nuno da izdavalac ima sposobnost za obvezivanje. Po shvatanju ove teorije,pravna dejstva tako stvorenog obligacionog odnosa dogaaju se do momenta predaje hartije njenom sticaocu,odnosno povjeriocu iz te hartije.Obavezu treba ispunit povjerilac koji je u trenutku izdavanja hartije samo odreen (glasi na ime) ili nije odreen (glasi na donosioca).Meutim,u trenutku izdavanja hartije i nastanka obaveze,isprava je kod izdavaoca i nije uruena povjeriocu,kao korisniku prava.Za dejstvo obligacionog odnosa neophodno je sticanje hartije,pojava povjerioca.Ova teorija uslovljava sticanje papira savjesnou povjerioca.Nesvjestan sticalac papira ne bi mogao postati vlasnikom isprave niti bi mogao stei valjano pravo povjerioca (papir ukraden).Dobra strana teorije kreacije,koja je bila dugo primjenjivana,jeste u tome to titi imaoca prava iz hartije od prigovora izdavaoca isprave da je hartija mogla biti protivpravno putena u promet.Teorijski posmatrano,odlaganje pravnih dejstava obligacionog odnosa do momenta predaje hartije od vrijednosti,donekle,koriguje monistiku teoriju o pravnoj prirodi obligacija uopte-kao jedinstva nastanka prava i obaveza.

3.Teorija emisije6

ZO,l.965.

8

I teorija emisije vidi u izdavanju hartije od vrijednosti jednostrani pravni posao i osnov obvezivanja.Za razliku od teorije kreacije,ona smatra da obligacioni odnos nastaje u momentu stavljanja papira u promet,opticaj.Stoga je neki autori smatraju varijantom teorije kreacije jer samo pomjera momenat nastanka obligacionog odnosa.Razlog za takvo shvatanje lei u injenici to se izdavanje hartije od vrijednosti ne zavrava inom njegovog sastavljanja i potpisivanja (kreacije),nego putanjem u promet (emitovanjem).Jednostrana volja izdavaoca na obvezivanje zavrava se injenicom stavljanja hartije u opticaj jer je tada njegova volja konana,a ne kada je papir potpisao.Odluka je pravno tek tada donesena,kada se pojavio i povjerilac bez koga se ne moe ostvariti pravo oz hartije.Sve do tog trenutka (stavljanja u promet) izdavalac je mogao povui ili izmijeniti sadraj hartije,odnosno svoje obaveze.Kada je pustio hartiju u promet,izdavalac je uinio sve to je u njegovoj moi i to se trai od njega za nastanak obligacionog odnosa.S druge strane,postoji i prisustvo povjerioca pa se prava i obaveze iz hartije mogu ostvariti.Samo sastavljanje hartije,kao to ui teorija kreacije,ne predstavlja gotovu (konanu) jednostranu izjavu volje izdavaoca. Sama teorija emisije pojavila se kasnije pod uticajem prakse gdje su uloge kod izdavanja hartija podijeljene.Naroito u sluaju masovnih trgovakih efekata (akcija,obveznica).Jedno lice tampa,drugo potpisuje kao izdavalac,a tree vri distribuciju,stavlja u promet (banke,posebne institucije).Prigovara se teoriji emisije da nije rijeila neke kljune probleme.Izdavalac moe staviti prigovore da je hartija putena u promet bez njegove volje i da njegova obaveza niuje pravno valjan.Ne prua se pravna zatita savjesnom sticaocu hartije od vrijednosti koji je istu stekao dobronamjerno kada je hartija stavljena u promet bez volje izdavaoca ili ranijeg imaoca papira (indosatara).Prema ovoj teoriji,nema obaveze izdavaoca ili ranijeg imaoca jer je on stavio u opticaj,nema njegove volje. 4.Teorija ugovora Teorija ugovora ili ugovorna teorija bitno se razlikuje od prve dvije.Dok teorija kreacije i teorija emisije smatraju da obaveza iz hartije od vrijednosti nastaje jednostranom izjavom volje izdavaoca,sa razlikama u momentu nastanka,ova polazi od toga da obligacioni odnos nastaje ugovorom,kao dvostranim pravnim aktom.Voljnim radnjama izdavaoca i primaoca hartije od vrijednosti.Otuda i naziv ove teorije.Po teoriji ugovora,obligacioni odnos nastaje u momentu kada izdavalac preda hartiju njenom korisniku.Dok teorija emisije u faktu predaje izjavu volje izdavaoca,ovdje to nije sluaj.Poto postoji izdavalac,kao dunik i ovlateni primalac,kao povjerilac po hartiji,ta voljna predaja i voljni prijem (sporazum) stvaraju dvostrani pravni akt ugovor.Osnov nastanka obligacije jeste ugovor koji je zakljuen onda kada je izmeu izdavaoca i primaoca izvrena predaja i prijem hartije.Tada obligacioni odnos moe proizvoditi pravna dejstva jer su ispunjeni svi potrebni uslovi. Dosljeno ugovornoj teoriji,ako bi neko lice dolo u posjed hartije bez predaje od strane izdavaoca (ukradena,naena),ne bi se smatralo nosiocem prava iz takve hartije.Makar bilo svjesno.Obaveza iz hartije nije uopte nastala jer nije bilo voljne predaje hartije,nije zakljuen ugovor. Da bi zatitio savjesni pribavilac hartije od vrijednosti kada papir dospije u promet bez volje izdavaoca,da bi izdavalac i tada bio obavezan,razvila se teorija pravnog privida.On dopunjuje nedostatke prethodnih teorija.Obaveza izdavaoca prema svjesnom sticatelju hartije od vrijednosti koju je stekao kada je ona izala iz ruke izdavaoca ili ranijeg imaoca,bez njegove volje,nije u izjavi volje (nema ugovora niti jednostrane pravno valjane volje) nego u pravnom prividu.Naime,stvaranjem hartije od vrijednosti izdavalac je stvorio vanjski pravni privid o valjanom pustanju hartije u promet.Onaj ko je stvorio takav privid duan je,po zakonu,jamiti bez obzira na njegovu volju,svakom savjesnom pribaviocu hartije od vrijednosti.Pri izdavanju

9

hartije,izdavalac mora raunati na sopstveni rizik da hartija moe doi u promet i mimo njegove volje.7Shvatanje teorije pravnog privida je u inetresu pravne sigurnosti. Teorija ugovora,iako starija,danas je preteno zastupljena u njemakoj pravnoj literaturi,8 a prihvaena je i u anglosaksonskom pravu. Prema izriitoj odredbi Zakona o obligacionim odnosima,obaveza iz hartije od vrijednosti nastaje u trenutku kada izdavalac hartiju od vrijednosti preda njenom korisniku (ZOO,l.237).Isto rjeenje prihvata i zakon o vrijednosnim papirima-kada izdavalac preda papir kupcu ili njegovom ovlatenom zastupniku (ZOVP,l.10).Usvojena je teorija ugovora9 ili teorija emisije,10 odnosno teorija kreacije,11 zavisno od toga koji se pravni znaaj pridaje faktu predaje hartije od vrijednosti.Dosljedno iznesenim shvatanjima (teorijama) i gramatikom tumaenju zakonske odredbe (ZOO,l.237), slijedilo bi da je zakon prihvatio teoriju ugovora,to je opravdano kritikovano.Sistematsko tumaenje zakona navodi na zakljuak da su hartije od vrijednosti jednostrane izjave volje jer su obraene pod tim naslovom (Odjeljak 5 ZOO).Otuda smatramo da zakonski pojam predaja hartije od vrijednosti moe samo znaiti zavrni(krajnji) akt jednostrane izjave volje izdavaoca kada i nastaje obligacioni odnos,a to znai prihvatanje teorije emisije. Teorijske razlike nemaju i svoje praktino znaenje. Utvrujui princip da je pravo (potraivanje) iz hartije od vrijednosti vezano za samu ispravu i da pripada njenom zakonitom imaocu,zakon predvia zatitu savjesnog pribavioca (sticatelja) hartije na donosioca.Savjesni pribavilac hartije od vrijednosti na donosioca,koja je izala iz ruke njenog izdavaoca,odnosno njenog ranijeg imaoca,i bez njegove volje postaje zakoniti imalac te hartije i stie pravo na potraivanje upisano u ispravi (ZOO,l.239). U tome vidimo da se teoriji emisije pridodaje teorija pravnog privida jer izdavalac,odnosno raniji imalac (indosatar), po zakonu,jami savjesnom pribaviocu hartije od vrijednosti na donosioca da e izvriti obavezu u njoj upisanu.

7 8

Radii dr Jakov: Obligacino pravo,Nolit,Beograd,1979,str.267. Larenz Karl:Lehrbuch des Schuldrechts,II Band,Munchen,1977,str.443(prema Radii,op.cit,str.266). 9 Loza dr Bogdan:Obligaciono pravo,Sarajevo,1981,str.244. 10 Rastovan dr Pavao-Luger-Katui dr Jadranka:Vrijednosni papiri-mjenica i ek,Informator,Zagreb,1985,str.12 11 Radii dr Jakov,op.cit.str.266.

10

3. VRSTE HARTIJA OD VRIJEDNOSTI 1. Kriterij podjele Hartije od vrijednosti se mogu klasificirati po razliitim kriterijima uzimajui u obzir sve njihove karakteristike i specifinosti. Uobiajeno je da se sistematizacija vri prema: ekonomskim funkcijama, osobinama izdavaoca hartije (emitenta), vrsti inkorporisanog prava, nainu odreivanja imaoca prava iz hartije (korisnika), odnosu hartije sa osnovnim poslom, vrsti prihoda koje ona nosi (daje), nainu i obimu izadavanja (emisije), nainu odreivanja valute, vremenu dospjelosti, mjestu plaanja. Svaka od hartija se, dalje, moe razvrstati. 2. Hartije od vrijednosti prema sadrini prava Prema sadrini inokorporisanog prava koje je utjelovljeno u hartiju, one se dijele na; korporacione ili papire sa ueem, stvarnopravne i obligacionopravne. Zavisno gdje spadaju, papiri nose razliit kvalitet prava. 2.1. Korporacione hartije Korporacione hartije sadre pravo lanstva u nekoj korporaciji, kompaniji tipa dioniarskog drutva. Daju pravo uea u imoviskim interesima drutva i po pravilu, na uee u upravljanju (pravo glasa). Zato se i nazivaju papiri sa ueem, a nekada i linopravnim papirima. Ti papiri reprezentuju ulog onoga ko ih je kupio. Dionica je tipian primjer ovih hartija. 2.2. Stvarnopravne hartije Stvarnopravne hartije sadre neko stvarno pravo koje se moe koristiti samo na osnovu te hartije. Tu su naroite vanosti tzv. tradicione hartije. Prijenos te hartije vrijedi kao i prijenos svojine i ostalih stvarnih prava na predmetima naznaenim u toj hartiji. Predaja te hartije znai i fiziku predaju tih stvari. Te hartije se nazivaju i robnim, dispozicionim haritjama. 2.3. Obligaciono pravne hartije Sadraj ove hartije je neka trabina. Najee je upravljena na novac, kao to je sluaj kod mjenice, eka, obveznice. Kod njih je spojen elemenat (pravo svojine na hartiju) sa obligacionopravnim (trabina oznaena na hartiji).

11

3. Hartije od vrijednosti prema nosiocu prava iz hartije Po nainu kako je na hartiji naznaen ovlaenik, nosilac prava iz hartije, razlikuju se hartije od vrijednosti na donosioca, na ime i po naredbi (ZOO, l. 236). 3.1. Hartije od vrijednosti na donosioca Hartije od vriejdnosti na donosioca su takvi papiri kod kojih je povjerilac, lice koje moe traiti izvrenje obaveze upisane u ipravi, svaki njen nesvjestan dralac (posjednik). Na ovim hartijama upisana je klauzula na donosioca. Nekada i trgovaki obiaj odreuje da odreena hartija glasi na donosioca. Hartije na donosioca prestavljaju najvanije obligacionoprane papire i one su za promet najpodesnije jer njihov jer njihov prenos nije povezan sa bilo kakvim formalnostima. Zbog toga se esto nazivaju cirkulacionim papirima. Pored trabina, sadraj hartije mogu biti i lanska prava (akcije na donosioca). U hartijama na donosioca je naglaen stvarnopravni momenat jer se korisnik ne vidi iz hartije. Predajom hartije prenosi se i pravo iz hartije. Za onoga ko dri u rukama hartiju na donosioca pretpostavlja se da je njen vlasnik. Izdavalac ove hartije je moe vezati za samo nekog i zabiljeiti na takvoj hartiji da e radnju navedenu na hartiji izviti samo tome licu. Takvo preinaenje se naziva vinkulacijom. To se deava kad imalac hoe da osigura svoje potraivanje bojei se da hartija ne doe u ruke neovlaenom licu i da je on ne zloupotrijebi. Suprotan postupak se naziva devikulacija. Rava strana ovih hartija je to su u prometu nesigurne. Izvrenje obaveze se moe traiti samo od izdavaoca te hartije. Zakonitom imaocu je gotovo je nemogue da ostvari pravo iz hartije na donosioca ako hartija nestane. 3.2. Hartije od vrijednosti na ime Ove hartije se najee nazivaju rekta hartijama. Ostvarenje prava iz hartije pripada licu koje je poimenino navedeno u hartiji. Ovlaen z aovu hartiju je samo onaj ko je upisan na hartiji. U pogledu sposobnosti da slui prometu, hartija na ime je manje savrena i od hartije na donosioca i od hartije po naredbi. Ova ograniena odgovornost cirkulacije hartije moe biti i dobra strana za nenog izdavaoca. Omoguuje neke posebne transakcije sa povjeriocem, poto mu je poznat, a ima i iru mogunost upotrebe prigovora, jer je pravni odnos meu njima neposredan. Pravo iz hartije na ime moe se prenositi ustupanjem (cesijom). To zahtijeva upis u registar. 3.3. Hartije od vrijednosti po naredbi Ovlaeno lice po ovoj hartiji je lice koje je imenovano u hartiji, ali i svako drugo lice za koje naredi u hartiji imenovano lice. One sadre pored imena povjerioca klauzulu po naredbi. Imenovano lice moe prenijeti svoje pravo iz hartije na nekog drugog. Pravo se prenosi indosiranjem (igom). Za neke hartije od vrijednosti zakon odreuje da su po naredbi, pa za njih nije vano da li je na samoj hartiji napisana klauzula po naredbi. Kod hartija od vrijednosti po naredbi moe se, takoer, upotrijebiti rekta klauzula i time zabraniti njihov prenos.

12

4. Hartije od vrijednosti prema dospjelosti Prema roku dospjelosti, vremenu kada treba izvriti inidbu iz hartije, one se dijele na oroene, po vienju i sa neodreenim rokom. Svaka hartija ima svoj rok dospjelosti samo je pitanje kako je on odreen. a) oroene hartije od vrijednosti su takvi papiri kod kojih je rok dospjelosti tano odreen i upisan na hartiji. U tom roku imalac hartije ovlaten je da trai izvrenje inidbe, a dunik je obavezan izvriti. Rok dospjelosti moe biti odreen na jedan od sljedeih naina: - tano odreenog datuma - protokom odreenog vremena od dana izdavanja hartije - protekom odreenog vremena od nekog dogaaja utvrenog u hartiji b) hartije od vrijednosti po vienju (a vista) takve su kod kojih je je dunik obavezan na izvenje inidbe iz hartije im mu je povjerilac prezentira. Na papiru stoji klauzula o tome. c) hartije bez utvenog roka su one u kojima nije upisan rok dospjelosti, kada se mora izvriti inidba. Imalac ostvaruje svoje pravo o roku koji se ugovara ili se posebno utvruje nekim aktom (obveznica, dionica i sl.). Ostvarivanje prava moe biti djelimino u odreenim rokovima (godinja isplata dividende i sl.). 5. Ostale vrste hartija od vrijednosti Pored navedenih hartija imamo jo neke podjele: a) Razlikovanje hartija od vrijednosti prema predmetu obaveze sadrane u papiru. Predmet obaveze moe biti: neka stvar (konosman, zalonica, skladinica, prenosivi tovarni list, mjenica ili ek i dr.). b) Hartije od vrijednosti prema izdavaocu (emitentu). Razlikuju se javnopravne i privatnopravne. Javnopravne izdaje drava, optina, grad i sl. Privatnopravne hartije izdaju poslovni subjekti, banke i druge finansijke institucije. c) Hartije od vrijednosti se razlikuju i prema prihodu koji donose imaocu papira. U tom smislu postoje hartije koje: nose stalan prihod (obveznica), druge daju promjenljiv prihod (akcija), a tree ne donose nikakav prihod (ek, skladinica, teretnica) d) Prema odnosu sa osnovnim poslo hartije od vrijednosti dijele se na apstraktne i kauzalne. Prve su nezavisne od osnovnog posla, a kod drugih se vidi ta veza iz same hartije. Kod apstraktnih osnov obaveze, osnovni posao se ne vidi i on je odvojen od hartija. Hartija je mogla biti izdana radi isplate duga, predaje prodate robe, izdavanja stvari predatih na uvanje i dr. Imalac papira poziva se u sporu samo na formalnoispravnu ispravu. Ekonomska i pravna svrha izdavanja hartije se vidi kod kauzalnih papira. Imalac hartije u sporu mora dokazati postojanje i valjanost osnovnog posla. e) Postoje tradicionalne hartije, na osnovu kojih se moe traiti predaja stvari, i dispozicione, na osnovu kojih se moe raspolagati stvarima navedenim u hartiji. f) Prema nainu i obimu izdavanja, papiri se dijele na masovne i pojedinane. Masovne hartije se izdaju u velikom broju primjeraka u istom obliku. Izdaju se u seriji. Hartije koje se izdaju u seriji mogu glasiti na razliite nominalne vrijednosti. Pojedinane ili individualne hartije izdaju se za svaki sluaj pojedinano. Za svaki posao izdaje se posebna hartija (mjenica).

13

Masovne hartije od vrijednosti koje imaju trinu ili berzansku cijenu nazivaju se trgovakim efektima. Ta cijena je po pravilu via ili nia od nominalne vrijednosti, one koja je upisana u hartiji. Odlikuju se najveim stepenom zamjenljivosti, to omoguuje laku cirkulaciju i trgovanje. Dionica i obveznica predstavljaju osnovni materijal trita kapitala, trgovake efekte.

14

4. PRENOS HARTIJA OD VRIJEDNOSTI 1. Uopste o prenosu hartija od vrijednosti S obzirom da su hartije od vrijednosti namijenjene cirkulaciji u prometu, njihova bitna karakteristika jeste prenosivost, negocijabilnost (negotiable instruments). Bitna karakteristika hartija od vrijednosti je i da se mogu meu poslovnim ljudima uzimati i davati umjesto novca ili, pod odreenim uslovima, umjesto robe. Da bi ova osobina to lake, bre, jednostavnije i sigurnije dola do izraaja, vrijednosni papiri se mogu prenositi na vie naina i to: ustupanjem (cesijom), indosiranjem (indosmanom) i predajom iz ruke u ruku (tradicijom). 2. Cesija Cesija je ustupanje trabine ugovorom izmeu dotadanjeg povjerioca (cedenta) i treeg lica (cesionara) koje tom cesijom postaje novi povjerilac. Cesijom se mijenja povjerilac u tom pravnom odnosu. Za ovakav prenos ne treba nikakav pristanak dunika i cesiji prethodi neki drugi pravni posao (ogovor o prodaji te trabine, o poklonu te trabine, o ispunjenju neke obaveze). Dunika se ne tie ko mu je povjerilac i on mora prihvatiti cesiju ako je ona punovana. Za dunika je vano to se kod prenosa cesijom primjenjuje naelo da se njegov polaaj ne moe pogorati. Trabina iz hartija od vrijednosti moe se takoe cedirati. Kako ove trabine ne mogu biti ostvarene bez hartija i cesija je nepotpuna dok se cesionaru ne preda hartija od vrijednosti. Za punovanost cesije hartije od vrijednosti potrebna je predaja hartija. S obzirom da se cesijom prenose hartije na ime nazivaju se i rekta hartijama. Prenose se na nain karakteristian i uobiajen za hartije od vrijednosti. Pored toga, cesijom se mogu prenositi i druge hartije od vrijednosti. Posebnim propisom moe se odrediti da se hrtije od vrijednosti : na ime prenose i indosamentom. Prilikom prenosa hartija od vrijednostina ime cesijom vre se sljedee radnje: na samoj hartiji upisuje se naziv, odnosno ime novog imaoca (stjecatelja), stavlja potpis prenosioca hartije, obavjetava izdavalaca, vri upis prenosa u registar hartije od vrijednosti, ako se on vodi.

Prenos hartije od vrijednosti ne moe proizvoditi pravna dejstva prema izdavaocu hartije bez pismenog obavjetavanja i upisa u registar. Naznaene radnje trae se i kod daljeg prenosa, kad hartiju ne prenosi sam izdavalac. Ovaj postupak pri prenosu prava iz hartije od vrijednosti na ime trai se uvijek, bez obzira na to prenosi li se hartija cesijom ili indosamentom. Prenos hartije od vrijednosti moe zabraniti sam njen izdavalac. Pored toga, prenoenje ovih hartija moe biti zabranjeno i propisom (ZOO,l. 249).

15

3. Prenos indosamentom (indosmanom) Najei nain za prenoenje hartija od vrijednosti je indosiranje. To je takav nain prenoenja kada se na poleini hartije zabiljei da ostvarenje prava koje je pripadalo licu oznaenom na hartiji pripada, po njegovoj naredbi, nekom drugom licu, onom koje je tom biljekom na hartiji oznaeno. Prvobitni ovlaenik prenosi svoje pravo na drugo lice. S obzirom da se indosament biljei na samoj hartiji, svaki ko je dobije u ruke odmah vidi ko je povjerilac hartije. Tako se pravo iz hartije moe, po naredbi svakog imaoca , prenositi dalje i na taj nain se stvara itav niz indosamenta, stvara se lanac povjerilaca. Svaki prenosi pravo iz hartije na svog sljednika. Indosamentom se prenose hartije po naredbi (order papiri). Oni glase na neko lice (fiziko ili pravno) uz dodatak po naredbi (platiti po naredbi N.N ili predati po naredbi N.N. ili platiti N.N-u ili po njegovoj naredbi). To znai da se inidba ima izvrti na zahtjev, po naredbi, onoga ko je upisan na hartiji kao nosilac prava, ili po njegovoj naredbi nekome drugom. Dunik pri ispunjrnju inidbe iz hartije po naredbi nije duan, a ni ovlaen da ispituje osnov i valjanost prenosa. Za njega je dovoljna formalna urednost prenosa. U sluaju da je neprekidnost indosamenta formalno uredna, on je duan da izvri inidbu oznaenu na hartiji svakom licu koje takvim nizom indosamenta dokae da je steklo pravo iz hartije. Drugi dokaz mu ne treba. Indosant i indosatar su lica koja uestvuju u ovom poslu. Indosant je novi imalac, onaj na koga se prenosi hartija. Svaki povjerilac (indosatar) stie pravo iz hartije samostalno, neovisno od svoga prethodnika (indosanta). Indosant, izjavom o prenosu, na indosara prenosi pravo na hartiju na svim pravima iz hartije. Indosamentom se prenosi pravo onako kako je zapisano u hartiji. To pravo moe biti jae od prva koje je imao indosant. Pravno dejstvo indosamenta kod nekih hartija od vrijednosti moe se sastojati u posebnom jemstvu: indosant preuima jemstvo prema indosaru i prema svim docnijim sljedbenicima (licima na koja hartija bude indosirana) da e inidba biti izvrena.

Svakim indosamentom stvara se novi povjerilac, a dotadanji povjerilac postaje novi dunik i tako ise dalje, dalazi do niza indosamenta. Kod nekih hartija, u nizu indosamenta svaki potpisnik jemi svim docnijim potpisnicima, a svaki je takoe i povjerilac svih prethodnih potpisnika. Postoji posebna vrsta solidarne odgovornosti dunika: dunik koji izvri inidbu iz takve hartije od vrijednosti stie pravo da trai izvrenje ta inidbe od svojih prethodnika, od onih koji su indosirali hartiju pije njega. Za obavezu povodom koje je izdao hartiju od vrijednosti, izdavalac odgovara samostalno i njegova obaveza ostaje ista bez obzira na to to se hartija prenosila i koliko se puta prenosila.

16

Osnovna obaveza je na njemu. Svaki indosant odgovara svome indosatru i preuzima jemstvo da e u sluaju daljeg prenosa hartije sveki docniji indosant ispuniti obavezu iz te hartije. Odgovornost za obavezu lei u izdavaocu. Obavezu iz hartije svaki e indosant e ispuniti onom zakonitom imaocu hartije na koga je prenio hartiju i tako e ii rdom do njenog izdavaoca. Odgovara po nekim hartijama ne samo svom indosataru nego i docnijim indosatarima u nizu indosamenta. Obaveza ne prestaje sve dok izdavalac hartije od vrijednosti ne izvri obavezu iz hartije. Moe se zabraniti prenos hartija od vrijednosti po naredbi, ali je zabranu potrebno upisati na samoj hartiji (ne po naredbi) ili stavljanjem sline klauzule koja ima isto znaenje. Izdavalac ili indosant moa staviti zabranu, i takva hartija prenosi se iskljuivo cesijom. Hartije po naredbi mogu se pretvoriti u hartije na ime. To se ini unoenjem na hartiju odredbe ne po naredbi. Ako hoe da se otkloni njihova osobina prenosivosti, za hartije koje su po zakonu namijenjene prometu , potrebno je izriito staviti odredbu ne po naredbi. Ako se, dakle, eli da postanu rekta hartije. Ima hartija koje su po zakonu hartije po vrijednosti napisala se ta klauzula ili ne napisala (mjenica, ek). Postoje takoe i druge vrste hartija koje su po zakonu rakta hartije, hartije na ime (skladinica, konosman). Ako se eli da takve hartije uine lako prenosivim, da postanu hartije po naredbi, mora se izriito upisati u tu hartiju. Indosament moe biti: puni, blanko, i na donosioca

Puni indosament je kad se na hartiji napie odredba o prenoenju i firma, odnosno naziv ili ime lica na koje se hartija prenosi (indosatar), potpis dotadanjeg imaoca hartije (indosata), mjesto i datum prenosa. esto se dodaje i odredba po naredbi. Blanko indosament je takav prijenos kada se na hartiji ne upisuje ime indosatara. Dovoljan je i sam potpis indosatara. Upisuje se jo mjesto i datum prenosa. Lice koje je steklo hartiju blanko indosamentom moe je dalje prenositi blanko ili punim indosamentom. Svaki drugi imalac hartije od vrijednosti moe traiti ispunjenje inidbe iz hartije.u tom sluaju, potrebno je samo da upie naziv, odnosno svoje ime iznad potpisa indosata, na prazno (blanko) mjesto. Blanko indosament naziva se u poslovnom svijetu jo i otvorenim irom. Umjesto imena indosatara u sluaju prenosa na donosioca stavlja se rije donosioca. Sve to je reeno o blanko indosamentu odnosi se i na indosament na donosioca. Za neke hartije od vrijednosti moe biti propisom odreeno da se ne mogu prenositi indosamentom na donosioca. Obaveza iz hartije od vrijednosti ostaje uvijek onakva kako je upisana u hartiju prilikom njenog izdavanja. Pri indosiranju hartija od vrijednosti ne moe se postavljati nikakav uslov,a

17

ako bi indosant ili bilo ko drugi stavio neki uslov u indosament, smatra se kao da uslova i nema, kao da to nije napisano. Sva prava iz hartije od vrijednosti se mogu indosirati. 4. Prenos predajom (tradicijom) Prava iz hartije na donosioca prenose se predajom hartije, prostom predajom iz ruke u ruku (tradicijom). Povjerilac iz hartije na donosioca je svaki onaj ko dri tu hartiju. Nije potrebno nikakvo upisivnje ni obavjetavanje dunika o prenosu. Dunik je duan izvriti obavezu svakom ko mu pokae hartiju zatrai izvrenje inidbe iz hartije. Zbog toga takva hartija i jeste hartija na donosioca. Izvrava se onom ko je donese, nema imena korisnika. Pored toga, ova hartija moe da sadri i ime korisnika, ali je u tom sluaju napisana i klauzula ili donosiocu. Poto se ne zna korisnik, povjerilac, odosno imalac hartije na donosioca mora ii izdavaocu jer je on poznat, ima njegov potpis na hartiji, i traiti ispunjenje. ek je tipina hartija na donosioca.

18

5. PRESTANAK PRAVA IZ HARTIJA OD VRIJEDNOSTI Prava i obaveze iz hartije od vrijednosti prestaju prema optim pravilama o prestanku obligacija i specijalnim pravilima vezanim za hartije. 1. Prestanak prema optim pravilima Prava i obaveze prestaju na jedan od naina na koji prestaju obligacije, jer je odnos povodom hartije od vrijednosti po svojoj prirodi obligacioni. Tu spadaju: izvrenje inidbe na koju glasi hartija (isplata mjenice, izdavnje stvari kod konosmana i skladinice), zastarjelost prava, oprotaj duga, novacija, kompenzacija, i konfuzija (sjedinjenje).

2. Specijalni naini prestanka prava Prava iz hartije od vrijednosti prestaju, prije svega, ponitenjem papira s obzirom na naelo inkorporacije. Prava prestaju i otkupljivanjem hartije od vrijednosti to se esto ini kod korporacionih hartija (dionica). Hartija od vrijednosti prestaje da vai otkupom. Najee se koriste sljedei naini otkupa : vri se izvlaenje brojeva i vlasnicima onih hartija iji brojevi budu izvueni isplauje se vrijednosti hartija; izvlaenje se vri po lutrijskom sistemu i sopstvenicima se isplauje pored vrijednosti hartije i odreen iznos (premija); nastupom odreenog roka vlasnicima hartija se jednostavno isplauje vrijednost hartija.

U sluaju kad je hartija izgubljena, ukradena, oteena ili na bilo koji nain nestala, dolazi u obzir sudska amortizacija. Amortizacija se moe traiti za hartije koje glase na ime ili po naredbi. Rjeenje koje, kada postane pravosnano, zamjenjuje ponitenu ispravu, donijet e sud na vanparninom postupku. Imalac ponitene hartije moe na osnovu sudskog rjeenja traiti: ispunjenje obaveze koja je proizilazila iz ponitane isprave, ili zahtijevati od izdavaoca da se, na troak imaoca, izda nova isprava.

19

Voenje amortizacionog plana za neke hartije od vrijednosti uopte nije dozvoljeno za neke hartije od vrijednosti , to po pravilu, vrijedi za lutrijske hartije i one koje glase na donosioca, a plative po vienju. Zakon moe odrediti da se na osnovu sporazuma stranaka izvri proglaenje hartije za nevaeu (mortifikacija). Privatnopravni postupak mortifikacije mora biti zakonom dozvoljen za odreenu hartiju, a zasniva se na sporazumu dunika povjerioca iz hartije. Imalac hartije moe traiti izdavanje nove isprave u sluaju kada je odreena hartija (isprava) oteena, u toj mjeri da je nepodobna za cirkulaciju, a njena istinitost i sadrina se mogu tano utvrditi. Izdavalc hartije e izdati novu ispravu na troak imaoca hartije, a oteena isprava se vraa izdavaocu.

20

ZAKLJUAK Radei ovaj seminarski rad zakljuili smo da je jedan od razloga za estu upotrebu vrijednosnih papira jeste sigurniji poloaj povjerioca, nego to je sluaj kod ostalih pravnih poslova. Hartija od vrijednosti je isprava o nekom graanskom (imovinskom) pravu koje je usko vezano za tu hartiju i ije je iskoritavanje uslovljeno dranjem isprave. Najee hartije od vrijednosti su ek i mjenica. Najsavrenije i najpotpunije hartije od vrijednosti su one koje imaju 3 obiljeja : 1. pravo nastaje 2. ostvaruje se 3. i prenosi ispravom Kod hartija od vrijednosti razlikujemo 3 lica : 1. izdavaoca 2. korisnika (povjerioca) 3. dunika Kod hartija od vrijednosti postoje dvije vrste prava: pravo na hartiju i pravo iz hartije. Osnovne teorije o hartijama od vrijednosti : Teorija kreacije - obligacioni odnos nastaje jednostranim pravnim poslom izdavanjem hartije od vrijednosti,kao pisane isprave Teorija emisije - ona smatra da obligacioni odnos nastaje u momentu stavljanja papira u promet,opticaj Teorija ugovora - polazi od toga da obligacioni odnos nastaje ugovorom,kao dvostranim pravnim aktom Hartije od vrijednosti se mogu klasificirati po razliitim kriterijima uzimajui u obzir sve njihove karakteristike i specifinosti. Uobiajeno je da se sistematizacija vri prema: ekonomskim funkcijama, osobinama izdavaoca hartije (emitenta), vrsti inkorporisanog prava, nainu odreivanja imaoca prava iz hartije (korisnika), odnosu hartije sa osnovnim poslom, vrsti prihoda koje ona nosi (daje), nainu i obimu izadavanja (emisije), nainu odreivanja valute, vremenu dospjelosti, mjestu plaanja. Svaka od hartija se, dalje, moe razvrstati. Hartije od vrijednosti prema sadrini prava: Korporacione hartije Stvarnopravne hartije Obligaciono pravne hartije Hartije od vrijednosti prema nosiocu prava iz hartije: Hartije od vrijednosti na donosioca Hartije od vrijednosti na ime Hartije od vrijednosti po naredbi Hartije od vrijednosti prema dospjelosti: Oroene hartije Hartije od vrijednosti po vienju Hartije bez utvenog roka Vrijednosni papiri se mogu prenositi na vie naina i to: ustupanjem (cesijom), indosiranjem (indosmanom) i predajom iz ruke u ruku (tradicijom).

21

Prava i obaveze iz hartije od vrijednosti prestaju prema optim pravilama o prestanku obligacija i specijalnim pravilima vezanim za hartije.

22

LITERATURA 1. Poslovno pravo , Dr. M. Trifkovi , Dr. M. imi , A.. Sultanovi

23