1

POPOL WUJ pa K’iche’ Chi’ ch’ab’al

K’ulb’il Yol Twitz Paxil Dirección Lingüística y CulturalDirección Lingüística y CulturalDirección Lingüística y CulturalDirección Lingüística y Cultural Programa de Producción y TraducciónPrograma de Producción y TraducciónPrograma de Producción y TraducciónPrograma de Producción y Traducción

W rttt t wt

Paxil, Kab’lajuj B’aqtun B’elejlajuj K’atun Wo’o Tun Wuqub’ Winaq. Guatemala, octubre de 1,999.

2

K’ulb’il Yol Twitz PaxilK’ulb’il Yol Twitz PaxilK’ulb’il Yol Twitz PaxilK’ulb’il Yol Twitz Paxil Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

Simón Rodríguez HernándezSimón Rodríguez HernándezSimón Rodríguez HernándezSimón Rodríguez Hernández

Nimak’amal B’e

Mario Ramos RamírMario Ramos RamírMario Ramos RamírMario Ramos Ramírezezezez Ajb’inisan Chak

Alejandro Teletor VelásquezAlejandro Teletor VelásquezAlejandro Teletor VelásquezAlejandro Teletor Velásquez

Uk’a’al Pwaq

Pascual Martín DomingoPascual Martín DomingoPascual Martín DomingoPascual Martín Domingo Kik’amal B’e Mayab’ taq Ch’abal

Uwäch:Uwäch:Uwäch:Uwäch: Pa Kajib’ Xalq’at B’e

Q’axel Tzij:Q’axel Tzij:Q’axel Tzij:Q’axel Tzij: Gaspar Tambriz Gómez. Ilonelab’: Ilonelab’: Ilonelab’: Ilonelab’: Alberto Ajtun Pelicó,

Federico Hernández Zapeta.

POPOL WUJ Versión K’iche’ 1,998 de ALMG © Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG. Queda terminantemente prohibido reproducir este libro, total o parcialmente sin el permiso expreso de la Academia. Segunda edición 1,999. 2,000 ejemplares ______________________________________________________________________ ALMG.13 Calle 11-52 Zona 1,Guatemala, Guate. Tel. 2323404, Fax 2329342, Correo Electrónico: almg @infovia.com.gt.

3

CHIKECH: Ri kech’aw pa K’iche’ Chi’ ch’abäl, xuquje’ ri kakoqaj rij

we wuj ri’, xa rumal che ri kakaj kaketa’maj ri jun nimalaj no’jibäl tz’i’b’am kan pa we wuj ri’.

K’AMOWAXIK: Kiqaya’ jun nimalaj k’amowaxik chike: ri ajtijab’, ri ajtz’ib’ab’,

ri ajsolinach’ab’al xuquje’ ri ajq’ijab’, a’re’ k’u taq wa’ ri xetob’an che we chak ri’.

4

K’utb’äl rechK’utb’äl rechK’utb’äl rechK’utb’äl rech

Jun nimalaj ki’kotemal pa ri K’ulb’il Yol Twitz Paxil

(Academia de Lenguas Mayas de Guatemala) rumal che ri kuya’ chikiwäch konojel ri winaq ri kakaj kaketa’maj ri kariqitaj chupam ri Popol Wuj, xtz’ib’ax k’u wa’ pa ri k’ak’ utz’ib’axik ri ch’ab’al K’iche’. Ruk’ wa’, we jun chak ri’ ri K’ulb’il Yol Twitz Paxil katajin kub’ano ri taqatal wi pa ri Uwuj Taqanik re ri Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, kariqitaj k’u wa’ pa ri Taqanik 65-90. Pa ri Q’at “c” re ri kajib’ Wokaj, je’ k’u wa’ kub’ij ri’: Wokonik, b’anik xuquje’ ub’anik jalajoj taq chak pa keb’ uwäch tzij, xuquje’ pa maya’ tzij, rech qas kab’an uya’ik utzijoxik ri eta’mab’al xuquje’ ri ukojik ri qatzij pa maya’, rech kaya’ uchuq’ab’ xuquje’ uq’ijol ri jalajoj qab’qantajik pa we Paxil (Guatemala).

We chak ri’ xjach uwäch pa taq q’at, jas b’anatal kanoq pa ri wuj ub’ina’m “Crestomatía Quiché” re ri jun ajtz’ib’ J. Antonio Villacorta. Ri are’ xutzukuj upajik jas k’o pa ri uchuch wuj ri b’anatal kanoq pa ri Siglo XVIII, xuquje’ xtzukuxik jun ujunimaxik utz’i’b’axik ri ch’awem K’iche’. Ri xetob’an che we chak ri’, jalajoj tinimit k’ut e petenaq wi a’re k’u taq wa’: Nahualá, Sololá; Momostenango, Totonicapán xuquje’ Santa Cruz, El Quiché, k’o chi k’u jujun wa’. Kuk’ wa’ we kitob’anik we winaq ri’ katob’an chuch’ob’ik jas taq tz’ib’atal chupam we wuj ri’. We wuj ri’ xsolix kumal ri ajq’ijab’, solil taq ch’ab’al, ajtijab’, xuquje’ ajpopib’; kech’aw k’u wa’ pa K’iche’ ch’ab’al. Xq’atux k’ut pa ri wuj tzi’b’atal kumal we winaq ri’: Francisco Ximénez xuquje’ ri utz’ib’am ri Adrián I. Chávez.

Le K’ulb’il Yol Twitz Paxil k’o ukojb’al chirij we jun tukin wuj ri’, rumal che ri k’o jalajoj taq chomab’al kariqitaj chupam, are taq k’u wa’: no’jib’al, k’uxla’nem, k’ulmatajem, mayajinem, ri ub’ina’m we wuj ri’, “Wuj re Soloj Q’ijolal”, “ Wuj re Kulmatajem”, “Wuj re Solb’al Ajpop Tzij”, chiqasik’ij b’a uwäch we wuj ri’; kuya’ k’u kan chaqe jun nimalaj eta’mab’al kech ri qati’t qamam kaqakoj k’u wa’ pa ri qak’aslemal re we kamik xuquje’ pa ri petenaq chi qawäch.

Pa we wuj ri’ qeta’m chi k’o jujun tzij man qas ta kaq’ax chi qawäch, xa k’u jun nimalaj chuq’ab’ wa’ we xb’anik ri’ chu junimaxik ri qach’awem pa K’iche’, jun chuq’ab’ xuquje’ wa’ xkib’an ri xetob’an chusolixik we wuj ri’. We ne’ k’o ne’ jas jun kariqitaj chupam man qas ta kach’ob’otajik kaqamaltyoxij we kaya’ ub’ixik loq chaqe rech kaqawok ri qach’awem K’iche’, ruk’ b’a’ ri utob’anik ri loq’alaj Tz’aqol, B’itol, Alom, K’ajolom; kaq’axax chi k’u wa’ we loq’alaj taq tzij ri’ pa jujun maya’ ch’awem chik re we Paxil.

CHOLB’AL RECH

5

Tzij Uwäch Wuj

Nab’e Tzij: Uch’ekul ri Popol Wuj .......................................................... 1

Ukab’ Tzij: Tz’ukunem rech kaj, ulew .................................................... 2

Rox Tzij: Tz’ukunem kech awajib’ ......................................................... 5

Ukaj Tzij: Q’ola uq’eqal jäb’.................................................................. 11

Ro’ Tzij: Nimarisab’al rib’ Wuqub’ Kaqix ........................................... 13

Uwaq Tzij: Ri e alaxik Sipakna chi’l Kab’ Raqan ................................. 15

Uwuq Tzij: Nimowem kib’ Jun Ajpu chi’l Xb’alamkej......................... 16

Uwajxaq Tzij: Ri uchak Sipakna ............................................................ 21

Ub’elej Tzij: Uch’akatajik Sipakna ........................................................ 25

Ulaj Tzij: Uchak chi’l uch’akatajik Kab’ Raqan.................................... 28

Ujulaj Tzij: Ri kalaxik Jun Jun Ajpu chi’l Wuqub’ Jun Ajpu ............. 32

Ukab’laj Tzij: K’extaqb’alil rech Xib’alb’a ............................................ 35

Roxlaj Tzij: Q’apoj Xkik’ ........................................................................ 41

Ukajlaj Tzij: Nik’aj chik puwi q’apoj Xkik’ ........................................... 46

Rolaj Tzij: Kalaxik yo’x Jun Ajpu, Xb’alamkej .................................... 49

Uwaqlaj Tzij: Taq kichak Jun Ajpu, Xb’alamkej ................................ 55

Uwuqlaj Tzij: Esik’ital pa Xib’alb’a ...................................................... 61

Uwajxaqlaj Tzij: B’enam pa Xib’alb’a .................................................. 66

Ub’elejlaj Tzij: Utikarib’al kich’akatajik xib’alb’a .............................. 69

Ujuk’al Tzij: Nik’aj chi tikarib’al kich’akatajik xib’alb’a ................... 75

Ujuk’al Jun Tzij: Ch’akoj pa etz’an kik ................................................ 77

Ujuk’al Ka’ib Tzij: Pa ajawan kamikal................................................... 80

Ujuk’al Oxib’ Tzij: K’astajib’al ............................................................ 82

Ujuk’al Kajib’ Tzij: Paqalem chikaj ..................................................... 88

Ujuk’al Jo’ob’ Tzij: Pan Paxil, Pan Kayala’ ......................................... 91

Ujuk’al Waqib’ Tzij: B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’,

Majukutaj chi’l Ik’ B’alam................................ 92

Ujuk’al Wuqub’ Tzij: Kaj Paluna, Chom Ja’, Tz’unun Ja’

chi’l Kaqix Ja’...................................................... 95

Ujuk’al Wajxaqib’ Tzij: B’enam tzalijem uloq pa Tulan ...................... 98

Ujuk’al B’elejeb’ Tzij: Q’aq’ chi’l kowib’al ......................................... 101

Ujuk’al Lajuj Tzij: Ri k’amowab’al ........................................................ 105

Ujuk’al Ju’lajuj Tzij: Ku’lib’al k’u’x ..................................................... 107

Ujuk’al Kab’lajuj Tzij: Pa Tojil, Pa Awilix, Pa Q’aq’awitz ................ 109

Ujuk’al Oxlajuj Tzij: Ralaxib’al q’ij ..................................................... 112

6

Tzij Uwäch Wuj

Ujuk’al Kajlajuj Tzij: Rajawanik Tojil, Awilix, Q’aq’awitz ................ 116

Ujuk’al Jo’lajuj Tzij: Sipanik kik’ ........................................................ 118

Ujuk’al Waqlajuj Tzij: Taqchi’nem kech Xtaj chi’l Xpuch’................ 119

Ujuk’al Wuqlajuj Tzij: Chakub’anem rech to’b’al ib’ ........................ 126

Ujuk’al Wajxaqlajuj Tzij: Q’ateb’al uwäch kowib’äl .......................... 130

Ujuk’al B’elejlajuj Tzij: K’isb’äl taq q’ij kech e nab’e nan, tat......... 132

Ukak’al Tzij: Uwäch uq’ij Naqxit ........................................................ 135

Ukak’al Jun Tzij: Utikarib’al Chi Ismachi’ ............................................ 137

Ukak’al Ka’ib’ Tzij: Utikarib’al Q’u’ma’rkaj ..................................... 140

Ukak’al Oxib’ Tzij: Ajaw Q’uq’kumätz ............................................... 143

Ukak’al Kajib’ Tzij: Kib’i’ nimaq Ajawab’ ........................................ 145

Ukak’al Jo’ob Tzij: Mayijab’al tz’onob’al rech tinamit ..................... 149

Ukak’al Waqib’ Tzij: Kija’l ri Ajpopab’ ............................................. 153

7

POPOL WUJ

8

POPOL WUJPOPOL WUJPOPOL WUJPOPOL WUJ Nab’e Tzij

Uch’ekul ri Popol Wuj q Are uxe’ ojer tzij waral K’iche’ ub’i’. w Waral xchiqatz’ib’aj wi, xchiqatikib’a wi ojer tzij, utikarib’al, uxe’nab’al puch

ronojel xb’an pa tinamit K’iche’, ramaq’ k’iche’ winaq. e Are k’ut xchiqak’am wi uk’utunsaxik, uq’alajsaxik, utzijoxik puch awexab’al,

saqirib’al, rumal Tz’aqol, B’itol, Alom, K’ajolom kib’i’. Jun Ajpu Wuch’, Jun Ajpu Utiw, Saqinim Aq, Saqinim Sis, Tepew, Q’uq’ Kumätz, Uk’u’x Chö, Uk’u’x Pölow, Ajräxalaq, Ajräxasel.

r Chucha’xik rachb’ixik, rachtzijoxik ri Iyom, Mamom, Xmukane, Xpiyako’k kib’i’.

Matzanel, Ch’uqunel, Kamul Iyom, Kamul Mamom, xe’uchax pa k’iche’ tzij. Are taq xkitzijoj ronojel chi saqil k’olem, saqil tzij ri xkib’an chik.

t Wa’ xchiqatz’ib’aj chik chupam kaxlan tz’ib’, pa kristyan uq’ijil chik xchiqelesaj rumal

maja’ wi chik ri ilb’al re Popol Wuj, ilb’al saq petinaq ch’aqa pölow, utzijoxik qamu’jib’al, ilb’al saqak’aslem. Xe’ucha’xik.

y K’o nab’e uwujil, ojer tz’ib’am puch, xa k’u’tal chuwäch ilol re, b’isol re, nim upetik,

utzijoxik puch. Are taq xchik’ïs tz’uk ronojel kaj ulew, ukaj tz’ukuxik, ukaj xukutaxik, retaxik, ukaj che’xik, umejk’amaxik, uyuqk’amaxik upakaj, upa’ulew. Kajtz’uk, kajxukut, xe’uchax rumal ri Tz’aqol, B’itol, Uchuch, Uqajaw k’aslem, winaqirem, ab’anel, k’uxla’nel, alal rech, k’uxla’al rech saqil amaq’il, saqil al, saqil k’ajol, ajb’is, ajna’oj che ronojel attal wi kaj, ulew, cho, pölow.

9

Ukab’ Tzij Tz’ukunem rech kaj, ulew

wt Are utzijoxik wa’: k’a katz’ininoq, k’a kachememoq, k’a katz’ininik, k’a kasilanik, k’a kalo’linik, k’a tölon na puch upakaj.

i Wa’ k’ate nab’e tzij, nab’e uch’a’ik: maja’ wi k’o jun winaq, jun chiköp, tz’ikin, kär,

täp, che’, ab’äj, jul, siwan, k’ïm, k’iche’laj, xa utukel kaj k’olik. o Ma wi q’alaj uwäch ulew, xa utukel remelik pölow ronojel upakaj. p Maja wi na qila’ kamolob’ik, katzowik, maj jun kasilob’ik, kumal kab’antaj, kakotz’

kab’antaj pa kaj. Q Xa ma k’o wi na qila’ k’olik, yakalik. Xa remelik ja’, xa li’anik pölow, xa utukel

remelik, xa ma k’o wi na qila’ lo k’olik.

Xaq chemelik, katz’ininik chi q’equ’m, chi aq’ab’. W Xa kitukel ri Tz’aqol, B’itol, Tepew, Q’uq’ Kumätz, e Alom, e K’ajolom e k’o pa

ja’, saqte’toj ett e k’o wi. E muqutal pa q’uq’, pa räxon. Are ub’ina’am wi ri Q’uq’ Kumätz. E

nima’q eta’manelab’, e nima’q ajna’oj chi kik’oje’ik. Xuquje k’ut xaq k’o wi ri kaj, k’o na puch Uk’u’x Kaj, are ub’i’ ri Kab’awil. Xe’ucha’xik.

R Are taq xpe k’u utzij waral, xul kuk’ ri Tepew, Q’uq’ Kumätz waral chi q’equ’mal,

chi aq’ab’al. Xch’aw ruk’ ri Tepew, Q’uq’ Kumätz. T Xecha’ k’ut. Are taq xena’ojinik, are taq xeb’isonik, xkiriq kib’, xkikuch kitzij,

kina’oj. Are taq xkalaj. qttt Are taq xkuxlab’aj kib’. Xe wi saq, are taq xkalaj puch winaq. Are taq xkina’ojij

utz’ukik, uwinaqirik che’, ka’am, utz’ukik puch k’aslem, winaqirem chi q’equ’mal, chi aq’ab’al, rumal ri Uk’u’x Kaj, Jun Raqan ub’i’.

wttt Jun Raqan, nab’e. Ukab’ k’ut Ch’i’p Kaqulja. Rox chik, Räx Kaqulja. Chi e k’ut,

oxib’ ri Uk’u’x Kaj. ettt Are taq xe’ul kuk’ ri Tepew, Q’uq’ Kumätz, are taq xna’ojixik saq k’aslem, xa

apachike ta chawexoq, are taq qakira puch, apachinaq tzuqul, kolol.

10

rttt Ta chuxoq, are taq xeno’jinik. –¡Are ta b’a ri ja’ cheltaj! ¡chijamatäj b’a’!

¡Chiwinaqir ta b’a ri ulew, utukel ta k’u rib’! ¡Ch’ajch’oj ta k’ut! ¡Chawexoq, saqiroq, kaj ulew! Ma ta k’u uq’ijilab’al, uq’alajib’al ri qatz’aq, ri qab’it. Chiwinaqiroq winaq tz’aq, winaq b’it–

q P xecha’ k’ut. Are chi’ xwinaqir k’u ri ulew kumal. q q Xa ruk’ tzij xk’oji’ ri uwinaqirik. Chiwinaqir ulew.

–¡Ulew!– xecha’, lib’ajchi’ xwinaqirik.

q w Je ri xa sutz’, xa mayul uwinaqirik chi k’u uk’oje’ik, are xpe ri juyub’ pa ja’ xas

nima’q taq juyub’ xuxik. q e Xa kinawal, xa kipusil xb’antaj wi una’ojixik juyub’, taq’aj, xas rachwinaqirik uk’isisil,

upachajil uwäch. q r Je k’ut xki’kot wi ri Tepew, Q’uq’ Kumätz: –¡utz chixatulik, at Uk’u’x Kaj, at Jun

Raqan, at pu Ch’i’p Kaqulja, Räx Kaqulja! q t –Xwitz’in qatz’aq, qab’it– xecha’ k’ut. q qt Nab’e k’ut xwinaqir ulew, juyub’, taq’aj. Xch’ob’och’ox ub’e ja’, xb’inije’ik le raqan

xo’l taq juyub. Xa ch’ob’ol chik xek’oji’ wi ri ja’, are xk’utunije’ik nima’q taq juyub’.

q wt Je k’u uwinaqirik ulew ri k’ate xwinaqir kumal ri Uk’u’x Kaj, Uk’u’x Ulew

ke’ucha’xik ri’. K’ate nab’e xkina’ojij xkolow ri kaj, xkolow na puch ulew chupam ja’.

q et Je k’ut una’ojixik ri k’a te xkina’ojij, are taq xkib’isoj rutzirik, ub’antajik kumal.

11

Rox Tzij Tz’ukunem kech awajib’

q rt Are taq xkina’ojij chik uchikopil juyub’, chajil re ri k’ichelaj, ronojel uwinaqil juyub’: ri kej, tz’ikin, köj, b’alam, kumätz, sochoj, q’anti’, chajil k’a’am.

q tt Kacha’ ri Alom, K’ajolom: –¿Xa pa chi lolinik, ma xa on chi tz’ininik uxe’ che’,

uxe’ k’a’am? K’ate ri’ utz kek’oji’ ri chajil re– q qtt xecha’ k’ut. Are taq xkina’ojij, xkitzijoj puch, xas k’u xwinaqir kej, tz’ikin. Are taq

xkisipaj k’u rochoch kej, tz’ikin: q wtt –at kej: pa ub’e ja’, pa siwan katwar wi, waral katk’oji’ wi, pa k’ïm, pa q’ayes, pa

k’iche’laj kapoq’isaj wi awib’, kajkaj ab’inib’al, achakalib’al xuxik– xucha’xik. q ett Are taq xkib’an k’u kisok ch’uti’q tz’ikin, nima’q tz’ikin. –Ix ix tz’ikin puwi’ che’,

puwi’ k’a’am kixochochin wi, kixjayin wi, chiri’ kixpoq’ wi, kixk’iyaritaj wi puwi’ uq’ab’ che’, puwi’ uq’ab’ k’a’am–

q rtt xe’uchax ri kej, ri tz’ikin. Are taq xkib’an kib’anoj, konojel xkik’am kiwarab’al,

kiyakalib’al. Je k’ut xok kochoch chiköp ri ulew xuya’o ri Alom, K’ajolom, utzirinaq chi konojel ri kej, ri tz’ikin.

q ttt Are taq xe’uchax chi k’u ri kej, ri tz’ikin rumal Tz’aqol,

B’itol, Alom, K’ajolom:

q qttt –¡kixch’awoq, kixsik’inoq! ¡Mixyolyolinik, kixsik’inoq! ¡Kixch’awa b’a’ chijujunal, chijutaq ch’ob’il, chijutaq molajil!– xe’uchax ri kej, ri tz’ikin, ri köj, ri b’alam, ri kumätz.

q wttt –¡Chib’ij na k’u ri qab’i’, chojiq’ajarisaj oj ichuch, oj iqajaw! ¡Kixch’awa na k’ut

Jun Raqan, Ch’i’p Kaqulja, Räx Kaqulja, Uk’u’x Kaj, Uk’u’x Ulew, Tz’aqol, B’itol, Alom, K’ajolom. Chixcha’woq chojisik’ij, chojiq’ijila’!– xe’ucha’xik.

q ettt Xa k’u xewitz’wotik, ma k’u xech’awik jacha ta ri winaq, xa kewach’alajik, xa keq’aralajik, xa kewajinik. Ma wi xwachin uwäch kich’ab’al, jalajoj xkoq’ib’ej chikijujunal.

q rttt Are taq xkita ri Tz’aqol, B’itol, xa wi xewitz’wotik, ma wi xech’awik. Xecha’ chik

chikib’il kib’: –ma wi xwitz’in ub’ixik qab’i’ rumal oj kajtz’aq, oj pukajb’it, ma wi utz – xecha’ chik chikib’il kib’ ri Alom, K’ajolom.

12

w P Xe’uchax k’ut: –xa kixjalatajik rumal ma wi xixutzinik, ma wi xixch’awik, mi k’u

xqajal qatzij, iwecha’, ik’uxum, iwarab’al, iyakalib’al iwech wi xuxik, siwan, k’iche’laj rumal ma wi xwitz’in qaq’ijilo’xik, ma wi xujina’taj.

w q –K’a k’o wi lo q’ijilo’nel, nimanel chiqab’an chik. Xa chik’ama ipatan, xa iti’ojil. ¡Ta

chuxoq! w w –Are k’u chipatanij– xe’ucha’xik are chi’ xepixab’ax ch’uti’q chiköp, nima’q chiköp

e k’o chuwäch ulew. w e Are taq xraj k’u kikitij chi kiq’ij, xraj kitijtob’ej chik,

xraj pu kinuk’ chi q’ijilab’al.

w r Ma xkita wi kich’ab’al chikib’il kib’. Ma xnawachir wi k’ut, ma xb’antaj wi puch.

w t Kije k’ut xch’akataj wi kiti’ojil, xkipatanij xeti’ik, xekamisaxik ri chiköp k’o waral chuwäch ulew.

w qt Kije k’ut utijtob’exik chik winaq tz’aq, winaq b’it kumal Tz’aqol, B’itol, Alom, K’ajolom.

w wt –Xa kutija chik, mixyopij rawaxik, usaqirik. ¡Qab’ana tzuqul qe, kolol qe!

w et –¿Jupa cha are chi’ kojsik’ixoq, are chi’ kojnab’ax puch chuwäch ulew? Mixqatijo chech ri nab’e katz’aq, kab’it. Ma wi xkiwitz’ij qaq’ijilo’xik, qaq’alajisaxik puch kumal. Kije k’ut qatija wi ub’anik ajnim, ajxob’, tzuqul qe, kolol qe– xecha’.

w rt Are utz’ukik k’ut, ub’anik puch ulew, xoq’o’l uti’ojil xkib’ano.

w tt Ma k’u utz xkilo, xa chiyojomanik, xa tz’ub’ulik, xa kaneb’eb’ik, xa kalub’ub’ik, xa kawululik, xa pu chikaq’uma’rik. Ma wi chik’olol ujolom. Xa jun b’enaq wi uwäch, xa ku’l uwäch, ma wi chimuk’u’n chirij, chich’aw nab’e ub’ik maja wi una’oj. Xas chiq’uma’r pa ja’, ma wi k’o.

w qtt Xecha’ chi k’u ri Ajtz’aq, Ajb’it: –kawachlab’ik, are taq xok xo’lb’e, ma wi

chixb’inik, ma pu chipoq’otajik, are taq chuxa una’oj chiri’– xecha’.

w wtt Are taq xkiyoj k’ut, xkiyak chi ri kitz’aq, kib’it, xecha’ chi k’ut: –¿jupa cha chikaqab’ano, chutzir ta wi, chiwachir ta wi, q’ijilo’l qech, siqol qech?

13

w ett Xecha’ are taq xkina’ojij chik. –Xa qab’ij chike Xpiyako’k, Xmukane, Jun Ajpu

Wuch’, Jun Ajpu Utiw. ¡Qatija chi uq’ijixik, ub’itixik!– xecha’ chikib’il kib’ Ajtz’aq, Ajb’it. Are taq xkib’ij chike Xpiyako’k, Xmukane.

w rtt K’ate k’u ub’ixik chikech ri e Nuk’wachinel, Rati’t Q’ij, Rati’t Saq ke’uchax

kumal ri Tz’aqol, B’itol. Are kib’i’ ri Xpiyako’k, Xmukane. w ttt Xecha’ k’u ri Jun Raqan ruk’ Tepew, Q’uq’ Kumätz. Are xkib’ij chech Ajq’ij,

Ajb’it e Nuk’wachinel: –xuk’ulu xa pu churiqo che ta chik chiqawinaq b’itoj, chiqawinaq tz’aqoj, ta chitzuqul, kolol qech, kojsik’ix taj, kojna’b’ax ta puch.

w qttt –Kixok ta k’ut pa tzij Iyom, Mamom, Qati’t, Qamam, Xmukane, Xpiyako’k.

Chita’ chawexoq, chisaqiroq, qasik’ixik, qatoq’exik, qana’b’axik rumal winaq tz’aq, winaq b’it, winaq poy, winaq b’anom. ¡Chatuxoq!

w wttt –Chik’utuna ib’i’ Jun Ajpu Wuch’, Jun Ajpu Utiw, Kamul Alom, Kamul

K’ajolom, Saqinim Aq, Saqinim Sis, Ajk’wal, Ajyamanik, Ajch’ut, Ajtz’alam, Ajräxalaq, Ajräxasel, Ajq’ol, Ajtoltekat, Rati’t Q’ij, Rati’t Saq kixucha’xik rumal ri qatz’aq, qab’it.

w ettt –Chimala chi ixim chi tz’ite’, xa chib’antajik, xa pu chel apanoq chiq’aja’, chik’oto

puch uchi’, uwäch che’– xe’uchax Ajq’ijab’.

w rttt K’ate puch uqajik, uq’ijilo’xik ri xmalik chi ixim, chi tz’ite’. –¡Q’ij! ¡b’it!– xecha’ k’u ri Jun Ati’t, Jun Mam chikech. Are ri Mam are Ajtz’ite’, Xpiyako’k ub’i’. Are k’u ri Ati’t, Ajq’ij, Ajb’it, chi raqan Xmukane ub’i’.

e P Xecha’ k’ut, are xkitikib’a q’ij: –¡xa chuk’ulu’, xa pu churiqa’! ¡Chib’ij, kuta qaxikin, kixch’awik, kixtzijon taj! Xa chuqulu ri che’ chajawaxik, chik’otox puch kumal Ajtz’aq, Ajb’it. We, are tzuqul, kolol qech chichawexoq, chisaqiroq.

e q –At ixim, at tz’ite’, at q’ij, at b’it. ¡Katchokonik, kattaqan taj!– xcha’ che ixim, tz’ite’. –¡Q’ij! ¡b’it! ¡Katk’ix la uloq, at Uk’u’x Kaj, ma q’alajisaj uchi’, uwäch Tepew, Q’uq’ Kumätz!

e w Xecha’ are taq xkib’ij k’u utz’ukulikil: –utz, are chux ri poy, ajam che’, chich’awik, chitzijon b’a na chuwäch ulew.

e e –¡Are chuxoq!– xecha’ k’ut. Are xkib’ij, xas xb’an ri poy, ajam che’.

14

Xewinaqwachinik, xewinaqtzijon puch, are winaqil uwäch ulew

e r xe’uxik, xepoq’ik, xemi’alanik, xek’ajolan ri poy, ajam che’. Maja wi k’u kik’u’x, maja wi pu kina’oj, ma wi na’tal Kajtz’aq, Kajb’it. Xa loq’ xeb’inik, xechakanik.

e t Ma wi xkina’taj chik ri Uk’u’x Kaj. Kije k’ut xepaj chi wi, xa utijtob’exik, xa pu uwab’ab’exik chi winaq. Xech’aw nab’e, xa chaqi’j kiwäch, ma na sanäl kaqan, kiq’ab’, maja wi kikik’el, kichomalil, maja wi kitiqowal, kikab’chal, chaqi’j kotzkoj kiwäch, k’a pichipoj kaqan, kiq’ab’, k’a yi’kiyoj kiti’ojil.

e qt Kije k’ut ma wi xena’w chi wi chuwäch Tz’aqol, B’itol, alal kech, k’uxilal kech. E nab’e tzatz chi winaq xe’uxik waral chuwäch ulew.

Ukaj Tzij

Q’ola uq’eqal jäb’ e wt K’ate k’u kik’isik chik, kimayixik, kik’utuxik puch xekamisax chi ri poy, ajam che’.

e et Are taq xno’jix kib’utik rumal Uk’u’x Kaj, nimab’utik xb’anik, xpe pa kiwi’ ri e

poy, ri e ajam che’.

e rt Tz’ite’ uti’ojil ri achi, are taq xalax rumal Tz’aqol, B’itol. Ri ixoq sib’aq k’u uti’ojil. Ri ixoq, xraj okik rumal Tz’aqol, B’itol.

e tt Ma wi xena’wik, ma pu xech’aw chuwäch Kajtz’aq, Kajb’it, B’anal Kech, Winaqirsal Kech.

e qtt Kije k’ut kikamsaxik, xeb’utik. Xpe nimaq’ol chila’ chikaj. Kotk’owäch ub’i’ xk’otin uloq ub’aq’ kiwäch. Xpe Kamalotz xqupin ula kijolom. Xpe Kotz B’alam xtij kiti’ojil. Xpe Tukum B’alam xtukuwik, xkichow kib’aqil, kib’och’il, xk’ajixik, xmuchu’lix kib’aqil, k’ajisab’al kiwäch

e wtt rumal ma wi kenaw chuwäch kichuch, chuwäch puch kiqajaw, ri Uk’u’x Kaj, Jun Raqan ub’i’. Rumal xq’equ’mar uwäch ulew, xtikar ri q’eqal jäb’, q’ijil jäb’, aq’ab’al jäb’.

e ett Xo’k k’ula ch’uti’q chiköp, nima’q chiköp. Xrut kiwäch rumal che’, ab’aj. Xech’aw

konojel kiq’eb’al, kixot, kilaq, kib’o’j, kitz’i’, kika’, jaruj pa le ronojel xq’ut kiwäch.

15

e rtt –K’äx xib’an chiqe, xojiti’o. Ix chi k’ut kixqati’ chik– xcha’ ri kitz’i’, kak’ chikech. e ttt Are k’u ri ka’: –xojkok’onik iwumal jutaq q’ij, jutaq q’ij, xq’eqarik, xsaqirik, amaq’el

jol jol, juk’ juk’ qawäch iwumal, are ta nab’e qapatan chiwäch. Kixtan na winaq, we wakamik k’ut xchitij qachuq’ab’, xchiqake’ej, xchiqajok’ puch iti’ojil– xcha’ ri kika’ chike.

e qttt Are k’u ri kitz’i’ xcha’ chik, are taq xch’awik: –¿ma k’u pa rumal ma wi chiya qawa?

xa kojmuk’unik, xa pu kojik’uxij uloq, kojitzaq pu uloq, yakal wi qache’el iwumal are chi’ kixwa’ik.

e wttt –Kije kojiwachij wi ma wi kojch’awik. ¿Ma ta k’u mixojkamïk chiwe? ¿Jupa cha ma

wi xixna’wik, xixnaw ta k’ut? Chiwij ta k’ut xojsach wi, we wakamik k’ut xchitij qab’aq k’o pa qachi’, kixqati’o– xecha’ ri tz’i’ chike, are chi’ xq’ut kiwäch.

e ettt Are chi k’u ri kixot, kib’o’j xech’aw chik chike: –k’äx wa’ xib’an chiqe, xaq qachi’,

xaq qawäch, amaq’el oj tzakäl chuwi q’aq’, kojik’ato. ¿Ma wi k’äx xqana’o? e rttt –Xchitij k’ut, kixqaporoj– xcha’ ri kib’o’j, konojel xk’at kiwäch. Are ri ab’aj ri

kixk’ub’ chi aninaq chipe ta q’aq’ taqal chi kijolom, k’äx xb’an chike. r P Anilab’ik kemalmalijab’ chik. Raj ka’q’anik chuwi ja, xa kawulij ja, ketzaq uloq. Raj

ka’q’anik chuwi che’, kech’aqix uloq rumal che’. Raj ke’ok pa jul, xa chiyuch jul chikiwäch.

r q Kije k’ut uka’yojik winaq tz’aq, winaq b’it. E tzixel, e tzalatzoxel chi winaq

xmayixik. Xq’utux kichi’, kiwäch konojel. r w Xcha’ k’ut. Are retal ri k’oy k’o pa k’iche’laj wakamik. Are xk’oji’ wi retal rumal xa

che’ kiti’ojil xkojik rumal Ajtz’aq, Ajb’it. r e Are k’u ri k’oy kije ri winaq chiwachin. Retal jule’ winaq tz’aq, winaq b’it, xa poy,

xa puch ajam che’.

16

Ro’ Tzij

Nimarisab’al rib’ Wuqub’ Kaqix r r Are k’u xa jub’iq’ saqnatanoj uwäch ulew, maja wi q’ij. Jun k’ut kunima’qrisaj rib’,

Wuqub’ Kaqix ub’i’. r t K’o nab’e kaj, ulew, xa kamoyomot uwäch q’ij, ik’. r qt Kacha’ k’ut ri’: –xewi xa are usaqetal winaq ri’ xb’utik, kije ri’ ri nawal winaq

uk’oje’ik. r wt –¡In nim kink’oji’ chik chuwi winaq tz’aq, winaq b’it! ¡In uq’ij! ¡In pu usaq! ¡In na

puch rik’ilal! ¡Ta chuxo’l! ¡In nim nusaqil! r et –In b’inib’al, in pu chakab’al rumal winaq. r rt –Rumal pwaq ub’aq’ nuwäch, xa katiltotik chiyamanik räxq’awal, naypu nuware

räxq’awaq’oj chi ab’aj kije ri uwakaj. r tt –Are k’u ri nutza’m saq julujuj chinaj kije ri ik’. Pwaq k’ut nuka’yib’al kasaqpaki’

uwäch ulew, are taq kinel uloq chuwäch nuq’a’lib’al. r qtt –Kije k’ut in q’ij wi, in puch ik’ rumal saqil al, saqil k’ajol ta chuxoq, rumal chinaj

kopan wi nuwäch– r wtt xcha’ ri Wuqub’ Kaqix. Ma k’u qastzij are ta q’ij ri Wuqub’ Kaqix, xa are’

kunimarisaj rib’ ri uxit, upwaq. r ett Xa are k’ut, taqäl wi uwäch ri chikab’e wi, ma na ronojel ta uxe’ kaj kopan wi uwäch. r rtt Maja k’ut kilo’qa uwäch q’ij, ik’, ch’umil, mojo’qa saqiroq. r ttt Kije k’ut kuq’ob’isaj wi rib’ ri Wuqub’ Kaqix chi q’ijil, chi ik’il. Xa maja

chik’utunoq, chiq’alajob’oq usaqil q’ij, ik’. Xa xurayij nimal ik’owem. r qttt Are taq xb’an b’utik kumal poy, ajam che’. r wttt Kije k’ut xchiqab’ij chik are taq xkam Wuqub’ Kaqix, are taq xch’akatajik, are taq

xb’antaj winaq rumal Ajtz’aq, Ajb’it.

17

Uwaq Tzij

Ri e alaxik Sipakna chi’l Ka’ib’ Raqan r ettt Wa’ uxe’ uch’akatajik, uyikoxik chi puch uq’ij Wuqub’ Kaqix kumal e ka’ib’

k’ajolab’. Jun Ajpu ub’i’ ri jun, Xb’alam Kyej ub’i’ ri ukab’. r rttt Xa wi e Kab’awil rumal itzel xkilo ri nimarisan rib’ xraj xub’an chuwäch Uk’u’x

Kaj. Xecha’ k’u ri k’ajolab’: –ma wi utz ta chuxoq, ma wi chi qas e winaq waral chuwäch ulew.

t P –Kije k’ut chiqatij uwub’axik chuwi recha’, chiqawub’aj wi chiri’, chiqakoj wi uyab’,

are taq k’isoq uq’inomal, uxit, upwaq, uq’uwal, uyamanik ri kuk’ak’ab’ej. Kije k’u chub’ana ronojel winaq.

t q –Ma wi chiwinaqir wi uq’aq’al, xa pwaq, ta chuxoq– xecha’ ri k’ajolab’, jujun chi

ub’ kitelem kikab’ichal. t w Are k’u ri Wuqub’ Kaqix e ka’ib’ uk’ajol, are nab’e’al ri Sipakna, ukab’al chi k’u ri

Kab’ Raqan, Chimalmat k’u ub’i’ kichuch, rixoqil ri Wuqub’ Kaqix.

t e Are k’u ri Sipakna, are chire chaj ri nimaq taq juyub’. Ri Chi Q’aq’, Jun Ajpu, Pekul, Xkanul, Makamob’, Julisnab’, xucha’xik ub’i’ juyub’ xk’olik pa chisaqirik, xa jun aq’ab’ chixwinaqir rumal ri Sipakna.

t r Are chi k’u ri Ka’ib’ Raqan, silab’ juyub’ rumal chineb’owik ch’uti’q juyub’,

nima’q juyub’ rumal. t t Xa wi kije nimarisab’al kib’ xkib’an uk’ajol Wuqub’ Kaqix. –¡In wa’! ¡in q’ij!–

xcha’ Wuqub’ Kaqix. –¡In wa’! ¡in b’anal ulew!– xcha’ ri Sipakna. –¡In chi k’ut kinyikow kaj, chikinwulij ronojel ulew!– xcha’ ri Ka’ib’ Raqan.

t qt Xewi uk’ajol Wuqub’ Kaqix, xewi chi xkik’am wi kinimal chirij kiqajaw. Are k’u

itzel xkil wi k’ajolab’. t wt Maja chib’antajoq qanab’e chuch, qanab’e qajaw.

Kije k’ut xno’jix wi kikamïk, kisachik kumal k’ajolab’.

18

Uwuq Tzij Nimowem kib’ Jun Ajpu chi’l Xb’alam Kyej

t et Wa’ k’ate wu’b’axik Wuqub’ Kaqix kumal ka’ib’ k’ajolab’, xchiqab’ij kich’akatajik chikijujunal ri nimarisan ib’.

t rt Are ri Wuqub’ Kaqix jun nimache’ re täpa’l, are k’u recha’ ri Wuqub’ Kaqix, are xrilo ri uwäch täpa’l, kachakan chuwi che’, jutaq q’ij ilom k’ut rechab’al kumal ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

t tt Kik’ak’alem chi k’u chuxe’ che’ ri Wuqub’ Kaqix, ematzamoj uloq ri ka’ib’

k’ajolab’ pa uxaqche’, are taq xopan k’u ri Wuqub’ Kaqix tak’al chuwi recha’, ri täpa’l.

t qtt K’ate’ k’ut are taq xub’axik kumal Jun Ajpu, taqal ub’aq wub’ chukakate’,

xuraqaqej uchi’. Are taq xpe chuwi ri che’ taqal chuwäch ulew. t wtt Chixmalmat k’u ri Jun Ajpu, anim xb’ek, qastzij wi xb’ek xe’uchapa’. K’ate k’ut are

taq xjeyix loq uq’ab’ ri Jun Ajpu rumal ri Wuqub’ Kaqix, xas xtzaq loq, xmej loq utza’m uteleb’.

t ett Are taq xutzoqopij chi k’u Jun Ajpu ri Wuqub’ Kaqix, xa wi utz xkib’ano, ma

nab’e kich’akatajik taj rumal Wuqub’ Kaqix. t rtt Uk’a’tal chi k’u ri uq’ab’ ri Jun Ajpu rumal ri Wuqub’ Kaqix, are taq xb’e chi

rochoch, xa chi k’u ulot’em ukakate’ xopanik. t ttt –¿Jasa ri xak’ulmaj?– xcha’ k’u ri Chimalmat, ri rixoqil Wuqub’ Kaqix. –¿Jasa

tane’? ri e ka’ib’ k’äxtok’ xinkiwub’aj, xkisilab’isaj nukakate’ t qttt rumal xa xk’äxwajik, sib’alaj kaq’oxow chik, nab’e mixnuk’am loq jun chike chuwi

q’aq’, chixekib’a wi, chitz’eyab’a wi, are chi kulkik’ama chik, qastzij chi e k’äxtok’– xcha’ ri Wuqub’ Kaqix, are taq xuxekeb’a’ uq’ab’ ri Jun Ajpu.

t wttt Kina’ojinik chi ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej are taq xkib’ij k’ut chi rech jun mam,

qastzij saq chi uwi’ chi mam, jun k’u ati’t, qastzij kamul ati’t chik, xaq kepachayaj chik chi ri’ ja taq winaq.

t ettt Saqinim Aq ub’i’ ri mam, Saqinim Sis k’ut ub’i’ ri ati’t.

19

t rttt Xecha’ k’u ri k’ajolab’ chike ri ati’t, mam: –kixqachb’ilaj taj kixb’e quk’ ke’qak’ama qaq’ab’ ruk’ Wuqub’ Kaqix, xa kojteri’ chiwij. “Xa je ri’ qamam ri qachb’ilam, kaminaq kichuch, kiqajaw, kije k’ut eteretoj wi chiqij, xa ne ke’qasipaj, rumal xa elesan uchikopil ware’aj kaqab’ano” kixcha’.

qt P –Kije k’u ri oj ak’alab’ karil ri Wuqub’ Kaqix. Xa wi oj yo’w na’oj– xecha’ ri e

ka’ib’ k’ajolab’. –Utzb’ala’– xecha’ k’ut.

qt q K’ate k’ut are taq xeb’ek. Tzalan k’u ri Wuqub’ Kaqix chuwäch uq’alib’al, are taq

xe’ok’ow ri ati’t, mam etzeyatal k’u ri e ka’ib’ k’ajolab’ chikij, are taq xe’ok’owik chuxe’ rochoch ri Ajaw, kuraqaqej k’u uchi’ ri Wuqub’ Kaqix rumal uq’oxom uware.

qt w Are taq xril k’u Wuqub’ Kaqix ri ati’t, mam, kachb’ilam kib’. –¿Jawi’ kixpe wi qamam?– xcha’ k’u ri Ajaw. –Xa ojtzukul qakunab’al lal Ajaw– xecha’ k’ut.

qt e –¿Jasa utzukuxik ri kunab’al? ¿La iwalk’wa’l ri iwachb’ilam? –Man e qalk’wa’l taj lal Ajaw, e qamam, xa are ma kaqatoqob’saj kiwäch, ri kaqariqo, jupir ch’aqap kaqaya chikech, lal Ajaw– xecha’ k’u ri ati’t, mam.

qt r Kawitz’in k’u ri Ajaw rumal uq’oxom uware, xaq k’u nimaq wachil chik kach’awik. –Kinta b’a chiwech kitoq’ob’isaj ta nuwäch. ¿Jasa ri kichakuj? ¿Jasa ri kikunaj?– xcha’ k’u ri Ajaw.

qt t –Xa uchikopil ware’aj kaqesaj, xa k’u ub’aq’wäch kaqakunaj, xa b’aq kaqawiqo lal

Ajaw– xecha’ k’ut. qt qt –Utzb’ala’, chikunaj b’a nuware, qastzij kaq’oxowik jutaq q’ij, ma wi xchinq’i’tajik,

maj wi nuwaram rumal, ruk’ ub’aq’ nuwäch. qt wt –Xa xinkiwub’aj e ka’ib’ k’äxtok’, are taq xtikarik, ma wi kinecha’ik rumal, kije ta

k’u chitoq’ob’isaj wi nuwäch, xaq kach’uyka’t chi we, nuware. qt et –Utzb’ala’ lal Ajaw, xa chiköp b’a’ kaq’oxowik, xa choka uk’axel, chel ri ela. –La

ma utz kel ri we, kumal xa are in Ajaw wi, are nukowb’al ri we ruk’ ub’aq’ nuwäch. qt rt –Xchiqakoj chi na k’ut uk’axel jok’om b’aq xchok chik– Are k’u ri jok’om b’aq ri xa

saq ixim.

20

qt tt –Utzb’ala’, chiwelesaj, chito’ uloq– xcha’ k’ut. Are taq xel k’u ri uware Wuqub’

Kaqix. Xa saq ixim uk’axel uware xokik, xa chi k’u saq julujuj chi ula ixim pa uchi’. qt qtt Xas xqaj uwäch, ma wi Ajaw chik xwachinik, xk’is relik ri uware xkanaj räx kawak’oj

puchi’. Are xkunax chi k’u ri ub’aq’wäch Wuqub’ Kaqix, are xch’olik ub’aq’wäch, xk’iselik ri pwaq.

qt wtt Ma na k’äx taj xuna’o. Xa wi xa are k’a maqalik are taq chixk’is k’u relik ri

unimarisab’al rib’. Xa wi kina’oj ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. qt ett Are taq xkäm k’u ri Wuqub’ Kaqix, xk’am k’u uq’ab’ ri Jun Ajpu. Xkäm k’u ri

Chimalmat, rixoqil Wuqub’ Kaqix. qt rtt Kije k’u usachik uq’inomal Wuqub’ Kaqix. Ri xa ajkun xk’amow ri q’uwal,

yamanik xa pu nab’e wa’ chuwäch ulew. qt ttt Nawal ati’t, nawal mam xb’anowik. Are xkik’am k’u ri kiq’ab’, xtikitax ukoq, utz

chik xuxik. qt qttt Xa rumal ukamïk Wuqub’ Kaqix xkaj kije xkib’ano, itzel xkil ri nimarisab’al ib’.

K’ate k’ut xeb’e chik e ka’ib’ k’ajolab’, xa utzij ri Uk’u’x Kaj ri xkib’ano.

Uwajxaq Tzij

Ri uchak Sipakna qt wttt Waral chik kak’ut ub’anoj chi Sipakna, unab’e k’ajol Wuqub’ Kaqix. –In b’anal

juyub’– kacha’ ri Sipakna. qt ettt Are k’u ri Sipakna katin chuchi’ ja’, are taq xe’ok’ow o’much’ k’ajolab’, ejurul che’

raqan kikab’al, o’much’ che ub’inisaxik. Are xkiq’at k’u jun nimache’, uwapalil kikab’al.

qt rttt K’ate k’ut xb’e ri Sipakna, xopan k’u chila’ kuk’ ri o’much’ k’ajolab’: –¿jasa ri

kib’an ix k’ajolab’? –Xa che’ ma wi kaqayako, chiteleb’a’. –Xchintelej. ¿Jawichi’ kopan wi? ¿Jasa kupatanij chiwe?

wt P –Xa uwapalil qakab’al. –Utzb’ala’– xcha’ k’ut, are taq xujuruj, xuteleb’a k’u aq’anoq

chu chi’ kikab’al o’much’ k’ajolab’.

21

wt q –Xa ta wi katk’oji’ quk’, at k’ajol. ¿K’o pa achuch, aqajaw? –Man k’ota b’a’– xcha’

k’ut. –Kaqachb’ilaj ta na b’a’, chuwe’q chuwab’axik chik jun qache’ raqan qakab’al. –Utz– xcha’ chi k’ut.

wt w K’ate k’ut xkib’an kina’oj ri o’much’ k’ajolab’: –are’ ri ala’ ¿jupa cha ri kaqab’an che

chiqakamisaj taj? rumal ma wi utz ri kub’ano, xa utukel mixuyak ri che’. wt e –Qak’oto jun nimajul chiri’, are k’ut chiqatzaq wi qajoq pa jul. “Jak’ama qaja ulew pa

jul” kojcha ta chech, chi are taq k’u pachal qajoq pa jul, kaqatarij qajoq ri nimache’, chiri’ ta k’u chikäm wi pa jul–

wt r xecha’ k’u ri o’much’ k’ajolab’. Are taq xkik’ot jun nimajul, naj xqajik, are xkitaq

k’u ri Sipakna. –Oj kojkanaj kanoq, chib’e chuk’otik ulew ma wi kaqariqo– xucha’xik.

| wt t –Utzb’ala’– xcha’ k’ut. K’ate k’ut xqaj pa jul. Kasik’in uloq are taq xk’ototaj ri ulew.

–¿Naj ta chiqajik awumal?– xucha’xik. –Je’– xcha’ k’ut. Are taq xutik’ib’a’ uk’otik jul, xa k’u ujul xuk’oto uk’olob’al rib’.

wt qt Xreta’maj ri ukamïk, are taq xuk’ot k’u jun wi chi jul, chi utzalanem ukab’ jul xuk’ot

ri xkolotaj wi. wt wt –¿La xk’ototajik? ¿La naj xqajik?– xuchax k’u qajoq kumal o’much’ k’ajolab’. –

Tajin kink’oto, kixinsik’ij aq’anoq we chutzir uk’ototajik– xcha’ uloq ri Sipakna pa jul.

wt et Ma k’u are kuk’ot uxe’ jul ri umuqb’al, xa ujul kuk’oto uk’olob’al rib’.

Are k’ut are taq xsik’in uloq ri Sipakna, uk’olom chi k’u rib’ pa jul are taq xsik’in uloq.

wt rt –Kixpetoq chulik’ama ulew, rachaq jul ma xk’ototajik. Qastzij naj mixqaj wumal.

¿Ma wi kita’ nusik’ib’al lo? Are k’u ri isik’ib’al xa wi kaxo’jlinik, kije ri jun eleb’al, ka’ib’ eleb’al ix k’o wi kinto–

wt tt xcha’ uloq ri Sipakna pa ujul. Chi’ k’ut matzal chi wi uloq, kasik’iyaj chi uloq pa jul.

wt qtt Are k’ut kajurux uloq ri kinimache’ kumal k’ajolab’, k’ate puch xkitarij qajoq ri che’

pa jul.

22

wt wtt –Ma k’o, ma ch’awik, ma k’o ta na churaq uchi’ are taq k’amoq– xecha’ chikib’il

kib’. Xa kejasjatik, xa pu chi matzamoj kiwäch chikijujunal, are taq xkitarij qajoq ri che’.

wt ett –¡Are’ k’u!– xcha’ k’ut. Are taq xuraqaqej uchi’, xa jupaj chik xsik’inik are xqaj apan

ri che’.

wt rtt –¡Oqa! ¡Mixutzinik! ¡Utz mixqab’an che, mixkamïk! Are ub’e tajin kub’ano, kuchakuj, are taq chuxoq nab’e xukoj ula rib’ quk’, chiqaxo’l puch oj o’much’ chi k’ajolab’–

wt ttt xecha’ k’ut keki’kot chik. –K’o ri ub’anik qaki’ oxij, ke’ok’owik oxij puch chiquk’a’j

loq’oq’eb’al qakab’al ri oj o’much’ chi k’ajolab’–

wt qttt xecha’. –Chuwe’q k’ut kaqilo, käb’ij puch chikaqilo ma kepe chi sänik pa ulew, are taq chekowinoq, are taq q’eyoq, k’ate k’ut kakub’i’ chiqak’u’x, are taq kaqatij ri qaki’– xecha’ k’ut.

wt wttt Kuta k’u uloq ri Sipakna pa jul, are taq xkib’ij k’ajolab’ ri k’a chukab’ij puch. Are

taq xetub’uq’ij sänik keb’inowik, keb’uchuwik, are taq xek’ulun xe che’. wt ettt Jub’utzaj is kikayelom, kikayelom puch rixk’aq Sipakna.

Are xkil k’u ri k’ajolab’: –¡ma wi xutz’in ta ri k’äxtok’! Chiwila na sänik, mixewulul uloq, mixetub’uq’in uloq jub’utzaj is kikayem, k’u rixk’aq ri’. ¡Chiwila na mixqab’ano!– xecha’ chikib’il kib’.

wt rttt Are k’u ri Sipakna xa wi k’aslik, xub’oq uloq rismal uwi’, xa pu kuk’ux uloq rixk’aq

che ri kuya uloq chikech ri sänik. et P Kije k’u ri xkamïk xkina’o o’much’ k’ajolab’, k’ate k’ut xtikar kiki’ k’a chiroxij, are

taq xeq’ab’ar puch konojel k’ajolab’. et q E k’u q’ab’arinaq chik konojel o’much’ k’ajolab’, ma wi kakina’ chik. K’ate puch

xwulix ri kikab’al pa kiwi’ rumal ri Sipakna, xk’is kich’ayatajik konojel. et w Ma wi jun, ma wi ka’ib’ xkolotaj chikech ri o’much’ chi k’ajolab’, xekamïsax rumal

Sipakna, uk’ajol ri Wuqub’ Kaqix.

23

et e Kije k’ut kikamïk o’much’ k’ajolab’ ri, xch’a’ chi k’ut: –are ri xe’ok chi ch’umilal ri Motz ub’i’ kumal– Wa’ k’ut xa saqib’altzij lo.

Ub’elej Tzij Uch’akatajik Sipakna

et r Are chi k’u chiqab’ij uch’akatajik chi Sipakna kumal ri e ka’ib’ k’ajolab’ Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

et t Are chi uch’akatajik, ukamïk ri Sipakna, are xch’ak chi kumal ri e ka’ib’ k’ajolab’

Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. et qt Are chi uyoq’ kik’u’x k’ajolab’, ri o’much’ chi k’ajolab’

xekamïk rumal Sipakna.

et wt Xa kär, xa täp xutzukuj chi taq ja’, xa are chirecha’aj jutaq q’ij. Pa q’ij chiwa’katik are taq kutzukuj recha’, chaq’ab’ k’ut chikareqaj juyub’.

et et K’ate k’ut ujalwachixik jun nimatäp kumal Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. Are k’ut

xkikoj ri uwäch ek’, ri nima’q ek’ k’o pa taq k’iche’laj. et rt Are uxul täp xuxik, pajak chi k’ut ko’l q’ab’, xkikojo selab’aj k’u ri uwarachaq täp, ri

jowojik. et tt K’ate k’ut are taq xkikoj ukoq chuxe’ pek, chuxe’ nima’q juyub’, Me’owan ub’i’

juyub’ xch’akataj wi. et qtt K’ate k’ut are taq xepe ri k’ajolab’ xkik’ulaj ri Sipakna chi ja’. –¿Jawi’ katb’e wi at

k’ajol?– xuchax k’u ri Sipakna. –Maj kinb’e wi, xa wecha’ kintzukuj ix k’ajolab’– xcha’ k’u ri Sipakna.

et wtt –¿Jasa ri awecha’? –Xa kär, xa täp. Xma k’o chi wi kinriqo. Kab’ijir xinkanaj chi

wecha’xik, ma wi kinch’ij chik wa’ijal– xcha’ Sipakna chikech Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

et ett –Jun are le täp k’o ula xe siwan, qastzij chi nimatäp. ¡K’a q’ij chawecha’aj lo! Xa

kojuti’o mixraj qachapo, kaqaxib’ij qib’ rumal. Ma chib’e’oj ke’qachapa’– xecha’ ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

et rtt –¡Chitoq’ob’isaj nuwäch! Kixb’e ta b’a wuk’ ix k’ajolab’– xcha’ ri Sipakna. –

Katka’y chikaj, are taq katb’ek, ma sachb’al taj, xa uk’a’m ja’ katb’ek, attaqal apanoq

24

xe nimajuyub’, jowol k’ula chuxe’ siwan, xa k’a te’l apanoq– xecha’ Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

et ttt –¿La kitoq’ob’isaj nuwäch? ¿Ma b’a xik’ul taj ix k’ajolab’? Chi’k’utu b’a na

chinuwäch, in k’o kink’utu wi ri tz’ikin chib’eta iwub’aj. Weta’am jawi’ e k’o wi– xcha’ chi k’u ri Sipakna.

et qttt Xelajik xok na chikiwäch k’ajolab’. –¿La ma xqaj k’ut xqachap loq? are kije xojtzalij awumal, ma xa ma wi xqatijo, xas kati’onik ri ojjupulik kojok b’ik, k’ate k’u kuxib’ij rib’ ri ojpak’alik kojok b’ik, xa k’u sakin chik, ma wi chikaqariqo, k’ate k’u kuta pak’alik katok ub’ik– xuchax k’ut.

et wttt –Utzb’ala’– xcha’ k’u ri Sipakna. Are taq xb’ek achi’lam chi k’u ri Sipakna xb’ek,

xe’opan chuxe’ siwan, tzalan k’u la ri täp, kaqwa’woj ula rij, xe siwan xas k’u kakumatzijik.

et ettt –¡Utzb’ala’!– xki’kot k’u ri Sipakna. Karaj taj xkok ta puchi’, rumal chi qastzij

kutz’in chiwa’ij, xraj kutij ri’, räxroj jupunik xraj okik, pak’al k’u ri täp xopanik. et rttt K’ate k’ut xel chi uloq: –¿ma wi xariqo?– xuchax k’ut. –Ma b’a, xa pak’alik

kaq’anik, xa nab’e xaq’an chik ma wi xinuriqo, k’ate utz lo kinpak’i’k kinok b’ik– xcha’ chi k’ut.

rt P K’ate k’ut pak’al chik are taq xok b’ik, xk’is k’u rokik b’ik, xa uwi’ uch’ek chik

xk’utun uloq, xk’is b’i rilitajik, xli’lob’ k’u qajoq nimajuyub’ chuwäch uk’u’x. Ma wi xsolkopij chik, ab’aj k’ut xux ri Sipakna.

rt q Kije uch’akatajik chi ri Sipakna kumal k’ajolab’ Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. “Ri

b’anal juyub’” xcha’ utzijoxik ojer, unab’e k’ajol Wuqub’ Kaqix. rt w Chuxe’ juyub’ Me’owam ub’i xch’akataj wi. Xa unawal xch’akatajik ukab’

nima’qrisal rib’.

Jun chi k’ut xchiqab’ij ub’ixik.

25

Ulaj Tzij Uchak chi’l uch’akatajik Ka’ib’ Raqan

rt e Rox chi k’ut nimarisab’al rib’, ukab’ uk’ajol Wuqub’ Kaqix, Ka’ib’ Raqan ub’i’: –¡in yojol juyub!– xcha’.

rt r Xewi k’u ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej xech’akow ri Ka’ib’ Raqan. Xcha’ ri Jun

Raqan, Ch’i’p Kaqulja, Räx Kaqulja, are taq xech’aw chikech ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej:

rt t –ukab’ uk’ajol Wuqub’ Kaqix jun chik chi xkach’akatajik, xewi nutzij, rumal ma wi

utz kib’anoj chuwäch ulew, kakik’owisaj q’ij, chi nimal, chi alal ma k’u keje chuxik. rt qt –Chib’ochi’j k’u ub’ik chila’ releb’al q’ij– xcha’ k’u ri Jun Raqan chike ri e ka’ib’

k’ajolab’. rt wt –Utzb’ala’ lal Ajaw. Ma wi utz wi kaqilo. ¿Ma pa lal k’olik, lal pu yakalik, lal

Uk’u’x Kaj?– xecha’ k’u ri k’ajolab’, are taq xkik’ulaj b’a utzij ri Jun Raqan. rt et Are puch katajin ri Ka’ib’ Raqan yojol juyub’, xa sta’qil kutenij raqan chuwäch

ulew, xas xchiwulij nima’q juyub’, ch’uti’q juyub’ rumal. rt rt Are taq xk’ulutaj kumal ri k’ajolab’: –¿jawi’ katb’e wi at k’ajol?– xecha’ chech ri

Ka’ib’ Raqan. –Maj b’a kinb’e wi, xa in wulil juyub’, in puch yojol rech chib’e q’ij, chib’e saq– xcha’ k’ut, are taq xch’awik.

rt tt Xcha’ chi k’u ri Ka’ib’ Raqan chike ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej: –¿jupa cha

kixpetik? Ma wi weta’m iwäch. ¿Jasa pa ib’i’?– xcha’ Ka’ib’ Raqan. rt qtt –Maj b’a qab’i’, xa oj ub’anel, xa pu oj tz’arab’am pa taq juyub’, xa oj meb’a’, maja

b’a na kaqil qech at k’ajol. rt wtt –Xa ch’uti’q juyub’, xa nima’q juyub’ kojb’ek at k’ajol. Are k’u ri jun nimajuyub’

xkilo, xa kuq’il qak’iyik, qastzij naj kaq’anik, xa kaq’upupik kok’owik puwi ronojel juyub’.

rt ett –Maj k’u wi jun, ka’ib’ tz’ikin mixqak’am chuwäch at k’ajol. ¿We k’u qastzij kawulij

26

ronojel juyub’ at k’ajol?– xecha’ ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej chech Ka’ib’ Raqan. rt rtt –Ma qastzij xiwilo ri juyub’ kib’ij. ¿Jawi’ k’o wi? Xchiwil na xchinwulij qajoq.

¿Jacha xiwil wi? –Chila’ b’a k’o wi chi releb’al q’ij– xecha’ k’u ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

rt ttt –Utz, chik’ama qab’e– xe’uchax k’u ri e ka’ib’ chi k’ajolab’. –¡Ma wi! xa kachap

nik’aj, chiqaxo’l katk’oji’ wi, jun chamox, jun chawikiq’ab’ chiqe rumal k’o qawub’, we k’o tz’ikin chiqawub’aj– xecha’ k’ut.

rt qttt Keki’kot chik kitijtob’ela kiwub’anik. Are k’ut are taq kewub’anik ma na ulew taj

ub’aq’ ki’ub’, xa chi kuxlab’ij ri tz’ikin, are taq xchikiwub’aj. Chumayijaj k’u ri Ka’ib’ Raqan.

rt wttt Are taq xkib’ak’ k’u kiq’aq’ ri k’ajolab’. Xkib’ol k’u tz’ikin chuwäch q’aq’. Jun k’u

ri tz’ikin xkik’ul säqkab’ chirij, saq ulew xkikojo: rt ettt –are k’u chiqaya’a’ chech, are taq jik’onoq, are taq chusiqa puch kok’al tz’ikin, are

taq chaq’ajoq. Are k’u ri ulew xok chirij ri tz’ikin kumal, pa ulew chiqatzaq wi keje k’ut, pa ulew chimuq wi.

rt rttt –¡We nim eta’manel! ¡Jun tz’aq! ¡jun b’it! ¡Are taq chawexoq! ¡Are taq saqiroq!–

xecha’ ri k’ajolab’.

tt P –Rumal xa xchirayi’n wi uk’u’xlal chiti’ik, chichakuxik, keje xchurayij uk’u’x ri Ka’ib’ Raqan– xecha’ chikib’il kib’ Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

tt q Are taq xkib’ol ri tz’ikin, xchaq’aj k’ut, q’an ub’olik, chiyipowik, chikab’chiyanik kij

ri tz’ikin, chik’owinik simisoj ruxlab’. tt w Are k’u ri Ka’ib’ Raqan kurayij chik recha’xik, xa kawaq’alaj chi’uwa’l puchi’, xa

kab’iq’ilajik, kakurulaj puch uchub’, uk’äxaj rumal usimisojil tz’ikin. tt e Are taq xutz’onoj k’ut: –¿jasa pa ri iwecha’? Qastzij utz ruxlab’ kinna’o, chiya ta

jutz’it wech– xcha’ k’ut.

tt r Are taq xya k’u jun tz’ikin chech ri Ka’ib’ Raqan, uch’akatajik k’u ri’. K’ate k’ut xuk’is ri tz’ikin, are taq xb’e chi k’ut, xe’opan k’u chila’ releb’al q’ij ri k’owi ri nimajuyub’.

27

tt t Are k’u ri Ka’ib’ Raqan xaq t’ub’ul chi raqan, uq’ab’. Ma wi chikowin chik rumal ri ulew xk’ul chirij tz’ikin xuti’o, ma k’u jawi’ chik kila’ jasa xub’an chik che ri juyub’, ma wi xutzinik xuwulij taj.

tt qt Are taq xxim k’u kumal k’ajolab’, chirij xxim wi uq’ab’, xrilij uq’ab’ kumal

k’ajolab’, xxim k’ut uqul raqan kikab’ichal, k’ate’ k’ut xkitarij qajoq pa ulew, xkimuqu wi.

tt wt Kije k’ut uch’akatajik Ka’ib’ Raqan ri, xa wi xa are Jun Ajpu, Xb’alam Kyej ma

wi ajilan kib’anoj waral chuwäch ulew. tt et Are chi k’u, xchiqab’ij chik kalaxik ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. Are nab’e

mixqab’ij ri kich’akatajik ri Wuqub’ Kaqix ruk’ Sipakna ruk’ Ka’ib’ Raqan waral chuwäch ulew.

Ujulaj Tzij Ri kalaxik Jun Jun Ajpu chi’l Wuqub’ Jun Ajpu

tt rt Are chi k’u xchiqab’ij chik ub’i’ kiqajaw ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. Xqakamulij chuwi, xa pu xqakamulij ub’ixik, utzijoxik puch kik’ajo’laxik ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej xa nik’aj xchiqab’ij, xa ch’aqa’p ub’ixik kiqajaw.

tt tt Wa’ k’ate utzijoxik, are kib’i’: ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu ke’ucha’xik, are k’u kiqajaw ri Xpiyako’k, Xmukane. Chi q’equ’mal, chi aq’ab’al kalaxik ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu kumal Xpiyako’k, Xmukane.

tt qtt Are k’u ri Jun Jun Ajpu e ka’ib’ xeralk’wa’laj, e pu ka’ib’ uk’ajol: Jun B’atz’ ub’i’

nab’e’al, Jun Chowen chi k’ut ub’i’ ukab’al. tt wtt Are k’u ub’i’ kichuch wa’: Xb’aqiyalo kuchach rixoqil Jun Jun Ajpu. Are k’u ri

Wuqub’ Jun Ajpu maja wi rixoqil, xa ulaqel. tt ett Xa pu ukab’ xa k’ajol uk’oje’ik, e nima’q ajna’oj, nim puch keta’mab’al, e

nuk’wachinel waral chuwäch ulew, xa utz kik’oje’ik, kiyake’ik puch. tt rtt Xkik’ut nawikil chikiwäch ri Jun B’atz’, Jun Chowen, uk’ajol Jun Jun Ajpu. E

a’jsu’, e a’jb’ix, e ajpu, e pu a’jtz’ib’, e pu a’jkot, e a’jxit, e a’jpwaq xe’ux ri Jun B’atz’, Jun Chowen.

tt ttt Are k’u ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu xa säk, xa chaj chikakib’ano jutaq q’ij,

28

xa e kakab’ chikik’ulela’j kib’, e kajib’ chi konojel, are taq kekuchmayij pa jom. tt qttt Xul k’u ri Wak’ ilol ke, Usamajel Jun Raqan, Chi’i’p Kaqulja, Räx Kaqulja. Are

k’u ri Wak’ ma wi naj waral chuwäch ulew, ma wi naj Chi Xib’alb’a, che lib’ajchi’ chopan chik chikaj ruk’ Jun Raqan.

tt wttt Xeyaluj waral chuwäch ulew, xkäm k’u ri kichuch ri Jun B’atz’, Jun Chowen. tt ettt Are k’u ub’e’al Xib’alb’a xecha’ wi, are taq xkita’ k’u Jun Kame, Wuqub’ Kame

rajawal Xib’alb’a: tt rttt –¿jasa ri kab’an chuwäch ulew? Xa keniknotik, xa pu kejuminik. ¡Keb’ek are ta ko’k

waral taj! ¡Ke’uletz’an na wi, keqach’ak ta k’ut! Xa ma wi kojnimax kumal, maj b’a kinim, ma pu qawi’ kexob’ ku’xik, xa kejikik uloq pa qawi’– xecha’ k’ut konojel ri xib’alb’a.

qtt P Are taq xkik’am kina’oj konojel. Ri kib’i’ Jun Kame, Wuqub’ Kame, e nima’q

q’atal tzij. Are k’u ri Ajawab’ konojel e ya’ol upatan rajawarem puch jujun chi ajawab’, kumal Jun Kame, Wuqub’ Kame.

qtt q Are k’u ri Xik’ir Pat, Kuchum Kik’ kib’i’ Ajaw, are k’u kipatan ri kik’ chuyab’ij

winaq. Are chi k’u ri: Ajal Puj, Ajal Q’ana’, k’i ajawab’ chik.

qtt w Are k’u kajawarem: ri kisipojik winaq, chipe puj chirij raqan, chipe q’ana’ chirij

uwäch, chuq’anal chucha’xik. K’ate k’ut rajawarem Ajal Puj, Ajal Q’ana’ wi’. qtt e Are chi k’u ri Ajaw Ch’ami’y B’aq, Ch’ami’y Jolom ri e Rajch’ami’y Xib’alb’a,

xa b’aq kich’ami’y. Are k’u kajch’ami’yal ri chib’aqir winaq. Qastzij chi b’aq chi jolom chik, are taq chikamïk juyojaj b’aq xopan chik’amowik. Are upatan wi Ch’ami’y B’aq, Ch’ami’y Jolom kib’i’.

qtt r Are chi k’u ri Ajaw Ajal Mes, Ajal Toq’ob’ kib’i’, are kipatan ri xa chik’ulwachij

winaq uwetzames, we kape pu chirij ja, chuwa ja, chib’e kek’ulwachix wi, xa chikitok’ota’ che’ jupuloq chuwäch ulew, are taq chikamïk. Are k’ut kajawarem Ajal Mes, Ajal Toq’ob’ ke’ucha’xik.

qtt t Are chi k’u ri Ajaw Xik, Patan kib’i’. Are kajawarem ri winaq ri kekäm pa b’e, xa

räx kamïk kucha’xik, chipe kik’ puchi’, are taq chikamïk, kuxa’waj kik’. Xa jujun chi

29

patan kitelela’om, xa chikiq’osij uk’ulel uk’u’x winaq, are taq kekäm pa b’e, xa chikik’ulmaj apanoq we chib’inik chiku’lik. Are k’ut kajawarem Xik, Patan ri’.

qtt qt Are k’ut xkikuch kina’oj are taq xetzayixik, are taq xekotob’ax puch Jun Jun Ajpu,

Wuqub’ Jun Ajpu. Are xkirayij xib’alb’a ri ketz’ab’a’l ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu, ri kitz’u’m, kib’ate’, kipachq’ab’, kakiya chuwäch, wächsot’ puch, kiwub’al Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu.

qtt wt Are chi k’u xchiqab’ij chik kib’i’ik Chi Xib’alb’a, xekanaj k’u kanoq ri Jun B’atz’,

Jun Chowen uk’ajol Jun Jun Ajpu. Xkaminaqoq kichuch. K’a chuwi chik kich’akatajik chik Jun B’atz’, Jun Chowen kumal Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

Ukab’laj Tzij K’extaqb’alil rech Xib’alb’a

qtt et K’ate k’u kipetik Samajel kumal Jun Kame, Wuqub’ Kame: –kixb’ek ix Rajpop Achij, je’itaqa’ ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu kixcha’ are taq kixopan kuk’:

qtt rt –“kepetoq kecha’ Ajawab’ chiwech. Waral taj ke’ulchaja wi kuk’, chik’astaj ta qawäch kuk’, qastzij chiqamayijaj kichi’, je ta k’ut kepe wi, kecha’ Ajawab’”.

qtt tt –“Chikik’am k’u uloq ri kichokonisa’n, kib’ate’, kipachq’ab’, chipe na puch ri kikik,

kecha’ Ajawab’”, kixcha’ are taq kixopanoq– xe’uchax ri Samajel. qtt qtt Are k’u Kisamajel ri tukur: Ch’ab’ Tukur, Jun Raqan Tukur, Kaqix Tukur,

Jolom Tukur ke’uchax ri Usamajel ri Xib’alb’a. qtt wtt Are ri Ch’ab’ Tukur keje ri ch’ab’, xa kopokik. Are k’u ri Jun Raqan Tukur xa

jun raqan, k’o uxik’. Are k’u ri Kaqix Tukur kaq rij, k’o uxik’. Are chi na puch ri Jolom Tukur xa utukel ujolom, maj b’a raqan, xa uxik’ k’olik.

qtt ett E kajib’ ri Samajel Rajpop Achijab’ keqele’m. Are taq xepe k’u chila’, Chi

Xib’alb’a, lib’ajchi’ xe’ulik, e taqal k’u chuwi jom, kechaj k’u Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu pa jom, ri Nim Uxoral Chaj kucha’xik.

qtt rtt E tak’atoj k’u ri tukur chuwi jom, are taq xkitz’aq k’u kitzij, xewi xa are ucholik utzij

ri Jun Kame, Wuqub’ Kame, Ajal Puj, Ajal Q’ana’, Ch’ami’y B’aq, Ch’ami’y Jolom, Xik’iripat, Kuchum Kik’, Ajal Mes, Ajal Toq’ob’, Xik, Patan kib’i’ konojel Ajawab’. Xtzaq kitzij kumal tukur.

30

qtt ttt –¿La qastzij kacha’ Ajaw Jun Kame, Wuqub’ Kame? –Qastzij b’ala’ kecha’, oj na

k’u achb’ilal iwe. “Chik’ama uloq ronojel ketz’ab’a’l” kecha’ Ajawab’. –Utzb’ala’, kojiwiye’j na, oj kaqapixab’aj na kan qachuch– xecha’ k’ut.

qtt qttt Xeb’e k’ut chi kochoch, xecha’ k’u che ri kichuch (kaminäq chi kiqajaw): –kojb’e na

ixqachuch, xa k’ate ku’lik, mixul Usamajel Ajaw k’amal qe, “kepetoq” kecha’ k’ut, kecha’ taqo’l qe.

qtt wttt –Xchikanaj k’u kan wa’ qakik– xecha’ k’ut, k’ate xe’kixima kanoq puwi’ ja k’o jul. –

Na k’ate chikaqachokonisaj chik. Xa kixsu’anoq, xa pu kixb’ixanoq, kixtz’ib’anoq, kixk’otonoq, chimiq’oj kochoch, chimiq’oj puch uk’u’x iwati’t– xe’uchax k’u ri Jun B’atz’, Jun Chowen

qtt ettt are taq xepixab’axik. Qus qus k’u xoq’ kichuch ri Xmukane. –Jo na, maja b’a

kojkamïk, matb’isonik– xecha’, are taq xeb’e Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu. qtt rttt K’ate puch are taq xeb’e Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu, xk’am kib’e kumal ri

Samajel. Are taq xeqaj k’u pa ub’e’al Xib’alb’a, xuluxuj uchi’ kümuk. wtt P Xeqaj k’ut, are taq xe’l chi k’u apanoq chuchi’ jal ja’, siwanub’. K’ul Siwan ub’i’

xe’ok’ow wi. Xe’ok’ow chi k’ut chupam ri jal jal ja’, simaj. Ma wi ajilam simaj ri xe’ik’o wi, ma wi xet’okotajik.

wtt q Are taq xe’opan chi k’u chuchi’ ja’, chi kik’ija’ xe’ok’owik, chiri’ ma wi xkuk’a’j.

Xe’opan chi ja’ utukel puch chi ja’. Ma wi xech’akatajik, xewi xe’ok’ow chik. Are taq xe’opan chi k’u pa kajib’ xalq’at b’e, k’a chiri’ k’ut xech’akataj wi pa kajib’ xalq’at b’e:

wtt w jun kaqab’e, jun k’u q’eqab’e, saqab’e jun, jun k’ut q’anab’e, kajib’ b’e. Are k’u

xch’aw ri q’eqab’e: –in kinik’amo, in ub’e Ajaw– xch’aw ri b’e. wtt e Chiri’ k’ut xech’akataj wi, are xkitaqej ri b’e Xib’alb’a, are taq xe’opan k’u pa

kipopb’al rajawal Xib’alb’a, xech’akataj chi k’ut chiri’. wtt r Are nab’e kub’ulel ri xa poy, xa ajam che’ kawutalik kumal xib’alb’a. Are k’ut nab’e

xkiq’ijila: –q’ola Jun Kame– xecha’ che ri poy. –Q’ola Wuqub’ Kame– xecha’ chik che ri ajam che’.

wtt t Maj k’u xech’akowik. K’ate k’ut xejumujub’ rajawal Xib’alb’a chi tze’, xa kejumin

31

chik chi tze’ konojel Ajawab’, rumal xech’akomajik chikik’u’x, xkich’ak ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu, xetze’n na.

wtt qt K’ate k’ut xech’aw chi Jun Kame, Wuqub’ Kame: –utzb’ala’ mixixulik, chuwe’q

chiqasaj uwäch ib’ate’, ipachq’ab’– xe’uchax k’ut. wtt wt –Kixku’loq chuwi qatem– xe’ucha’xik. Utukel k’ut k’atanalaj ab’aj kitem xya’ik,

xek’at chi k’ut chuwi tem. Qastzij wi xepisk’alij chik chuwi tem, ma wi xeyakamarik, qastzij wi xewa’lijik, xk’at kiku’lib’al.

wtt et K’ate k’ut xetze’n chi ri xib’alb’a, xepichka’rik chi tze’, xwinaqi’je’ik ukumatzil tze’

chikik’u’x, chi kikik’ kib’, chi kib’aq kib’ chitze’ konojel rajawal Xib’alb’a. wtt rt –Xa jix chi pa ja, chi’eyo’qa ichäj, isik’ chi warab’al– xe’uchax k’ut. wtt tt K’ate k’ut xe’opan pa Q’equ’m Ja, utukel q’equ’m upam chi ja.

Are taq xkik’am k’u kina’oj xib’alb’a: –xa keqapus chuwe’q, xa lab’e xas kekamïk, rumal ri ketz’ab’a’l, ri qachajib’al– kecha’ k’u ri xib’alb’a chikib’il kib’.

wtt qtt Are k’u ri kichäj xa k’olok’ik chay, saqitok’ ub’i’ ri chay, uchäj xib’alb’a. Xa juk’ul

kichäj, xas chi yojyo’x b’aq, chi k’o wi ri kichäj xib’alb’a. wtt wtt Xe’ok k’u ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu chupam ri Q’equ’m Ja. Are taq

xe’ya’oqa kichäj, xa jun chi chäj tzijom chik xel ruk’ Jun Kame, Wuqub’ Kame. Ruk’ jujun kisik’, xa wi tzijom chik xel kuk’ Ajawab’. Are taq xeb’eya’oqa kuk’ ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu.

wtt ett E ch’okoch’oj chi uloq pa q’equ’m, are taq xopan ri ya’l kichäj ruk’ kisik’, kajuljut ri

chäj xok apanoq: –“ri kichäj xekitzija ri jujun kisik’, kije’ chulkiya’ chi saqirik, ma wi chik’isik xa wi xa are uwäch chulkimolob’a’” kecha’ Ajawab’ chiwe.

wtt rtt Xe’ucha’xik xech’akataj k’ut. Xkik’is ri chäj, xkik’is k’u ri sik’ xe’yo’qa chike.

Tzatz k’u ri utijob’äl Xib’alb’a, k’iya molaj chi tijob’al:

wtt ttt are nab’e ri Q’equ’m Ja, utukel q’equ’m upam. Ukab’ chi k’ut Xuk’ulim Ja ub’i’,

tzatz chi tew upam. Saqxuruxuj, saqk’arakoj chi xurulaj tew kok uloq chupam. wtt qttt Rox chi k’ut B’alam Ja ub’i’, utukel b’alam k’o chupam kekichowik, keb’uchuwik

32

chi matat, kech’ikitit, e tz’apim b’alam pa ja. wtt wttt Sotz’ Ja ub’i’ ukaj utijob’al, utukel sotz’ upam chi ja ketz’itz’otik, ketz’itilajik,

keropop pa ja. E tz’apim sotz’, ma wi jawi’ ke’el wi.

wtt ettt Ro’ chi k’ut Chayim Ja ub’i’, utukel chay k’o chupam, saqle’loj re chi chay chi tz’ininik chiyojojik chiri’ pa ja.

wtt rttt Kinab’e utijob’äl Xib’alb’a ma k’u xe’ok ta ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu

chupam, xa ub’ixik apanoq ub’i’ tijob’äl ja.

ett P Are taq xe’ok apanoq Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu chuwäch Jun Kame, Wuqub’ Kame: –¿jawi’ k’o wi ri nusik’? ¿Jawi’ k’o wi ri nuchäj xb’eya’oqa chiwech xq’eqal?– xe’uchax k’ut. –Xqak’iso at Ajaw– xecha’.

ett q –Utzb’ala’, wakamik b’ala’ xk’is iq’ij, kixkamïk, kixsachik, xkiqak’up puch, wa’

xchiwewaj wi iwäch, kixpusik– xecha’ Jun Kame, Wuqub’ Kame. ett w Are taq xepus k’ut, xemuq k’ut, chi Puk’b’al Chaj ub’i’ xemuq wi, xq’at ujolom ri

Jun Jun Ajpu, xa unimal xmuq ruk’ ri uchaq’. ett e –Chiya ri ujolom xo’l che’ ri tikil pa b’e– xcha’ k’u Jun Kame, Wuqub’ Kame. Are

taq xe’ya’oqa ujolom xo’l che’, xwachin k’u ri che’, maja b’a uwäch maja choka ri ujolom ri Jun Jun Ajpu chuxo’l che’. Are k’u ri “tzima” kojcha che wakamik, “ujolom Jun Jun Ajpu” xucha’xik.

ett r Are xumayijaj k’u Jun Kame, Wuqub’ Kame uwäch ri che’, jumaj k’olok’a’q

uwäch. Ma k’u q’alaj k’o chi wi ri ujolom Jun Jun Ajpu, xa junam chi uwäch ruk’ uwäch tzima karil ronojel xib’alb’a, are taq chulkika’yej.

ett t Nim uk’oje’ik ri che’ xux chikik’u’x. –Rumal xas ub’anik are taq xok ujolom Jun

Jun Ajpu chuxo’l– xecha’ k’u ri xib’alb’a chikib’il kib’. –¡Ma k’o ma ch’upuw ri uwäch! ¡Ma k’o ma pu chopan apanoq chuxe’ che’!– xecha’. Xkiq’ataj kib’, xkiq’il kib’ xib’alb’a konojel.

ett qt Ma k’u q’alaj chi ri ujolom Jun Jun Ajpu, xa junamatal chi ruk’ uwäch che’, ri tzima

ub’i’ xuxik. Nim k’ut utzijoxik xuta’ jun q’apoj. Wa’ k’ate xchiqab’ij ropanik.

33

Roxlaj Tzij Q’apoj Xkik’

ett wt Wa’ chi k’ut utzijoxik jun q’apoj, umi’al jun Ajaw, Kuchum Kik’ ub’i’. ett et Are k’ut are taq xuta’ jun q’apoj umi’al jun Ajaw, Kuchum Kik’ ub’i’ uqajaw.

Xkik’ k’ut ub’i’ ri q’apoj, are taq xuta k’ut utzijoxik ri uwäch che’, are taq chitzijox chi rumal uqajaw, xumayijaj k’ut are taq xtzijoxik.

ett rt –¿Ma kinwila’ ri che’ kab’ixik? Qastzij k’as uwäch kacha’ kinto– xcha’ k’ut. ett tt K’ate’ xb’ek xa utukel xopan k’u chuxe’ che’ tikil, chi Puk’b’al Chaj tikil wi.

–¡Ji ya! ¡Sib’alaj je’l uwäch we che’! ¿Ma k’u xa qas chiwachin we che’? Ma kinkam taj, ma kinsach ta la’ kinta’ xchinch’up kanoq– xcha’ k’u ri q’apoj.

ett qtt Are taq xch’aw k’u ri b’aq k’o ula xo’l che’: –¿jas ampe qarayij che ri xa b’aq ri

k’olok’oxinaq chuq’ab’ taq che’?– xcha’ ri ujolom ri Jun Jun Ajpu are taq xch’aw che ri q’apoj.

ett wtt –¿Ma karayij?– xucha’xik. –Kinrayij– xcha’ k’u ri q’apoj. –Utzb’ala’, chalik’ib’a

uloq ri awikiq’ab’, wila na– xcha’ ri b’aq. –Ja’e– xcha’ k’u ri q’apoj. Xulik’ib’a aq’anoq uwikiq’ab’ chuwäch ri b’aq.

ett ett K’ate k’ut “¡chipitz’!” kab’an uchub’ ri b’aq, are taq xpetik taqal k’u puq’ab’ q’apoj.

Are taq xril k’ut upuq’ab’, jutz’uj xunik’oj, ma k’u jawi’ uchub’ ri b’aq puq’ab’. ett rtt –Xa retal mixinya chawe ri nuchub’, nuk’äxaj. Are ri nujolom maj b’a kachokon chi

wi, xa b’aq, maj chi b’a uch’ak. ett ttt –Xewi keje ujolom we Kinimajaw, xa uti’ojil utz wi uwäch. Are k’ut are chikamïk

chuxib’ij chirij winaq rumal ub’aqil. ett qttt –Kije k’ut xa uk’ajol keje ri uchub’, uk’äxaj uk’oje’ik we uk’ajol ajaw, we puch

uk’ajol na’ol, ajuch’an, chi ma chisach wi, chib’ek, chitz’aqatajik, ma wi chupel, ma pu mayixel uwäch ajaw, achij, na’ol, ajuch’an, xa xichikanajik umi’al, uk’ajol are taq

34

chuxoq. Kije mixnub’an chawe. ett wttt –Kataq’an k’u chila’ chuwäch ulew, ma wi kakamïk. Katok pa tzij, are taq chuxoq–

xcha’ ri ujolom Jun Jun Ajpu. Xya wi kina’oj are taq xkib’ano, are kitzij Jun Raqan, Ch’i’p Kaqulja, Räx Kaqulja chikech.

ett ettt Kije k’u utzalijik chi ri q’apoj chi rochoch, k’i’alaj pixab’ xb’ix chech. Xas k’u

xwinaqir ral chupam rumal ri xa chub’. Are k’u kiwinaqirik Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

ett rttt Are taq xopan k’u chi rochoch ri q’apoj. Xtz’aqat k’u waqib’ ik’, are taq xnawachil

rumal uqajaw, Kuchum Kik’ ub’i’ uqajaw. rtt P K’ate puch una’tajik q’apoj rumal uqajaw, are xil ri ral k’o chik.

Are xkikuch k’u kina’oj konojel Ajawab’: Jun Kame, Wuqub’ Kame ruk’ ri Kuchum Kik’.

rtt q –Are ri numi’al k’o chi ral ix Ajawab’, xa ujoxb’al– xcha’ k’u ri Kuchum Kik’ are

taq xopan kuk’ Ajawab’. –Utzb’ala’, chak’oto uchi’ ri are’, ta ma kub’ij chipus k’ut, chi naj ta chib’epus wi. –Utzb’ala’ alaq Ajawab’– xcha’ k’ut.

rtt w K’ate k’ut xutz’onoj chech umi’al: –¿jachin pe ajchoq’e ri awal k’o chapam at

numi’al?– xcha’ k’ut. –Maj b’a wal lal nuqajaw, maj b’a achi weta’am uwäch– xcha’ k’ut.

rtt e –Utzb’ala’, qastzij wi chi at joxol ch’ek. –Chipusu’ ix Rajpop Achijab’, chik’ama

uloq ri uk’u’x chupam sel, chik’ololej Ajawab’ wakamik– xe’uchax k’ut ri tukur. rtt r E kajib’ xeb’ek, kitik’em ri sel ta xeb’ek, kich’elem ri q’apoj, kuk’a’m ri saqatok’, ri

pusb’al re. rtt t –Ma wi utz taj kinikamïsaj ix Samajel, rumal ma wi nujoxb’al ri k’o chi nupam, xa

wi xwinaqirik, xa are xnumayijaj ri ujolom Jun Jun Ajpu k’o chi Puk’b’al Chaj, kita k’ut ma wi kinipus taj ix Samajel– xcha’ ri q’apoj are taq xch’awik.

rtt qt –¿Jasa pa xchiqakoj uk’axel ri ak’u’x? Xb’ix uloq rumal aqajaw: “chik’am uloq ri

uk’u’x, chikitzololej Ajawab’, chikitz’aqixtaj, chikijunamwachij utz’ukik, chanim chik’am uloq pa sel, chik’olob’a qajoq uk’u’x chupam sel” xujuchax uloq. ¿Nak’ila

35

k’ut xchiqaya pa sel? Kaqaj ta b’a’ ma ta katkamïk– xecha’ k’u ri Samajel. rtt wt –Utzb’ala’, ma wi kech ta ri nuk’u’x, are taq chuxoq, ruk’ ma wi waral iwochoch

chuxik. Ma k’u xa chi’ch’ij winaq chikamïk, qastzij iwech ri qitzij joxol, k’ate na puch wech Jun Kame, Wuqub’ Kame. Xa kik’, xa jolomaj kech, are taq chuxoq, are chik’ut chikiwäch.

rtt et –Ma wi are ri nuk’u’x chiq’at chikiwäch are chuxoq. Chikojo ri uwäch che’– xcha’

k’u ri q’apoj. Kaq k’ut uwa’l ri che’ xelik, xk’ol pa sel, k’ate puch xuwon rib’, k’olok’ik xuxik uk’axel uk’u’x, are xyitz’ chi k’u uwa’l kaqache’.

rtt rt Kije ri kik’ uwa’l che’ xelik uk’axel ukik’el, are taq xuk’ol chila’ ri kik’ chupam ri

uwa’l kaqache’, keje k’u ri kik’ rij xuxik, kaq julujuj chik k’olom chi pa sel. Are taq xqup k’u ri che’ rumal q’apoj.

rtt tt Ch’u’j Kaqache’ xucha’xik. Are k’u ri Kik’ xub’ina’aj rumal “kik’ jolomaj”

xucha’xik. rtt qtt –Chila’ k’ut kixloq’ox wi, chuwäch ulew k’o iwech chuxik– xcha’ k’u chike ri tukur.

–Utzb’ala’ at q’apoj, kaqak’am b’i wa’, jat b’a apanoq. Xa katb’ina apanoq, oj ke’qayaxtaj we uk’exewach ak’u’x chikiwäch Ajawab’– xecha’ k’u ri Samajel.

rtt wtt Are taq xopan k’u chikiwäch Ajawab’, ke’tz’elewachin konojel. –¿Ma wi

xwitz’inik?– xcha’ k’u Jun Kame. –Mixwitz’inik ix Ajawab’. ¿We ne k’u uk’u’x xe’ k’o pa sel? –Utzb’ala’, chiqila k’ut– xcha’ k’u ri Jun Kame.

rtt ett Are taq xutzeyej k’u aq’anoq, kach’etow rij chi rumal kaq lujuluj rij chi kik’. –Utz,

chiluk’u’ uwäch q’aq’, chiya chuwi’ q’aq’– xcha’ k’u ri Jun Kame. rtt rtt K’ate puch xkichaq’ij puwi q’aq’, k’ok’ k’ut xkina’ xib’alb’a. Xas xe’yakataj uloq

konojel, xech’iki’ chuwi q’aq’, qastzij chi qas xkina’o ri usib’al kik’. rtt ttt Are k’ut e ch’ikich’oj wi kanoq, are taq xeb’e ri tukur e wab’al rech q’apoj, xa xkiya

aq’anoq chi jul, chuwi ulew. Xtzalij chi k’u qajoq ri wab’anel. rtt qttt Kije k’ut xech’akataj wi rajawal Xib’alb’a rumal ri q’apoj, xa xemoywachixik

konojel.

Ukajlaj Tzij Nik’aj chik puwi q’apoj Xkik’

36

rtt wttt Are k’ut k’o ri uchuch Jun B’atz’, Jun Chowen are taq xul ri ixoq Xkik’ ub’i’. Are taq xul k’u ri ixoq Xkik’ ruk’ ri uchuch Jun B’atz’, Jun Chowen. Xk’oloq ral chupam, xas k’aqin chik, ma wi keyak ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej kib’i’.

rtt ettt Are taq xul k’u ri ixoq chuwäch ri ati’t. Xcha’ k’u ri ixoq che ri ati’t: –mixinulik lal

chuchu’, in alib’ la, in puch alk’wa’l la lal chuchu’– xcha’ are taq xok apanoq ruk’ ri ati’t.

rtt rttt –¿Jawi’ katpe wi uloq? ¿K’o chi pa ri wal? ¿Ma pa xekamïk Chi Xib’alb’a? E k’o

ka’ib’ kanoq ketal kitzijol puch Jun B’atz, Jun Chowen kib’i’. ¡Jawije’ katpe wi! ¡Katel ub’ik!– xuchax ri q’apoj rumal ri ati’t.

ttt P –Xa are la qastzij wi chi in alib’ la. Xk’o na ri in k’o wi rech Jun Jun Ajpu, we

wuk’a’am e k’aslik, ma wi e kaminaq ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu, xa uk’utb’al rib’ saq mixkib’ano lal nan walib’, keje k’ut ka’wila ta chi uloq’ uwäch ri wuk’a’am– xuchax ri ati’t.

ttt q Are k’ut kiq’aq’al ri Jun B’atz’, Jun Chowen: xa su’, xa b’ix kakib’ano, xa

tz’ib’anik, xa pu k’otonik kakichakuj jutaq q’ij. Are k’u kub’ul wi uk’u’x ri ati’t. ttt w Xcha’ chi k’u ri ati’t: –xa ma kinwaj wi at ta walib’, xa ajoxb’al ri k’o chapam, at

k’äxtok’, xa xkäm wi wal kab’ij– ttt e xcha’ chi k’u ri ati’t. –Qastzij b’a’ ri kab’ij chuwe, utzb’ala’ at walib’ kinato’o, jat

b’a’ ja’k’ama qecha’. Chakowij ja’ch’a jun chi nimak’at chipetik, at na k’u walib’ kinato’o– xuchax k’u ri q’apoj.

ttt r –Utzb’ala’– xcha’ k’ut. K’ate puch are taq xb’e pa ab’ix, ri k’o wi kab’ix ri Jun

B’atz’, Jun Chowen, kuk’am ub’e’el kumal, xutaqej k’u ri q’apoj, xopan puch pa ri ab’ix.

ttt t Xa k’u juwi’ ri ab’ix, xma k’o chi wi ukawi’, uroxwi’ xuwache’laj wi uwäch chi

juwi’, are taq xk’is k’u uk’u’x ri q’apoj. ttt qt –¡K’i la’ in makul! ¡In k’asb’al! ¿Jawi’ ke’nk’ama wi ri jun k’at echa’ kab’ixik?–

xcha’ k’ut. K’ate puch usik’ixik Chajil Echa’ rumal: –¡ta tul uloq! ¡ta tul tak’aloq ttt wt Xtoj! ¡Xq’anil! ¡Xkakawix! ¡Xputz’i’ya’! ¡at Chajil re kecha’ Jun B’atz’, Jun

Chowen!– xcha’ ri q’apoj. Are taq xuk’am k’u ri tzami’y, utzami’yal uwi jal xub’oq aq’anoq, ma wi xujach’ ri jal, chiqaj k’u ri jal echa’ pa k’at, xk’oxin ri nimak’at.

37

ttt et Are taq xpe k’u ri q’apoj. Xa k’u chiköp xek’amow la ri k’at, are taq xepetik xe’kiya’

ukoq pa uxukut ja, keje ri reqam xopanik xril ri ati’t. K’ate puch are xril ri ati’t ri jal, jun chi nimak’at.

ttt rt –¿Jawi’ xpe wi ri echa’ awumal? ¿Mi ak’alab’a wi, we ne xak’is uk’amik uloq ri

qab’ix? Chinb’e na ke’nwila’– xcha’ ri ati’t. Are taq xb’e, puch xe’rila ri ab’ix. ttt tt Xaqsi xew k’o wi ri juwi’ ab’ix, xaq xew q’alaj uk’olib’al k’at chuxe’. Anim chi k’ut

xpe ri ati’t, xul chi k’ut chi rochoch, xcha’ chi k’ut che ri q’apoj: –xew retal chi qastzij wi chi at walib’, xchinwil chi na ri ab’anoj ri k’o wi ri enawinaq chik– xuchax k’ut q’apoj.

Rolaj Tzij Kalaxik yo’x Jun Ajpu, Xb’alam Kyej

ttt qtt Are chi xchiqatzijoj kalaxik Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

ttt wtt Are k’u kalaxik wa’ xchiqab’ij. Are taq xuriq uq’ij kalaxik, are taq xalan puch ri q’apoj Xkik’ ub’i’.

ttt ett Ma k’u xuwachij ati’t, are taq xe’alaxik lib’ajchi’ xeyakayik, e ka’ib’ xe’alaxik Jun Ajpu, Xb’alam Kyej kib’i’. Pa juyub’ xeyaki’ wi.

ttt rtt Are taq xe’ok k’u pa ja, ma k’u kewarik. –¡Je’tzaqa kanoq! qastzij ch’aw kichi’–

xcha’ ri ati’t. K’ate k’ut are taq xe’ya’ pa sänik, qas k’u kiwaram chiri’. Xe’l chi k’u chiri’, xe’ya’ chi chuwi k’ix.

ttt ttt Are ta k’u xkaj Jun B’atz’, Jun Chowen xekäm ta chiri’ pa sänik, xekäm ta puch

chuwi k’ix xkaj, rumal kich’akimal, kiq’aq’ wächib’al puch kumal Jun B’atz’, Jun Chowen.

ttt qttt Ma wi xek’ulax pa ja kumal kikatz nab’e, xa ma wi keta’am, xa wi k’u pa juyub’

xek’iy wi. ttt wttt E k’u nima’q ajsu’, ajb’ix ri Jun B’atz’, Jun Chowen. Xenima’qir k’ut

nimak’äxk’ol, rayil xe’ok’ow wi, xek’axk’ob’isaxik. E nima’q eta’manel chik xe’uxik. Xa wi xewi e ajsu, e ajb’ix, e pu ajtz’ib’ab’, ajk’ot xe’uxik. Ronojel xwitz’in kumal.

ttt ettt Xa keta’m wi xe’alaxik, xa xenawinik e pu uk’axel kiqajaw ri xeb’e Chi Xib’alb’a

38

(kamïnaq wi kiqajaw). E k’u nima’q eta’manel Jun B’atz’, Jun Chowen chikik’u’x ronojel, nab’e keta’m are taq xewinaqir ri kichaq’.

ttt rttt Ma k’u xe’l apanoq kinawikil rumal kiq’aq’ wächib’al, xa chikij xqaj wi uloq’

kik’u’x. Ma wi b’anoj xepoyisan kumal ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. qttt P Xa k’u wub’anik chikib’an jutaq q’ij, ma wi keloq’ox rumal ri kati’t ri Jun B’atz’,

Jun Chowen. Ma wi chiya’ kiwa, xa aninaq wa’im, xa pu wa’inaq chi Jun B’atz’, Jun Chowen are taq ke’ulik.

qttt q Ma k’u kaqirik, oyowarik, xa chi kikuyu, xa miketa’m ri kik’oje’ik, keje ri saq kakilo.

Kuk’a’m k’u ri tz’ikin are taq ke’ulik jutaq q’ij, chi kakik’ut ri Jun B’atz’, Jun Chowen ma b’a jasa la’ chi’ya chikech kikab’ichal ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

qttt w Xa k’u su’, xa pu b’ix chikib’ano Jun B’atz’, Jun Chowen.

Are taq xe’ul chi puch ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej, ma wi chi kitz’ikin kuk’a’am xe’okuloq, xq’aq’ar k’u ri ati’t.

qttt e –¿Jasa pa rumal ma wi chi tz’ikin iwuk’a’am?– xe’uchax k’u ri Jun Ajpu, Xb’alam

Kyej. –Are wi ixqati’t, xa mixetanatob’ qatz’ikin chuwi che’. Ma wi jun chaq’an chuwi’ che’ chiqech chikaj ixqati’t, are ta pu ri qatz keb’e ta quk’, chib’e ta ke’kiqasaj uloq ri tz’ikin– xecha’ k’ut.

qttt r –Utzb’ala’, kojb’e iwuk’ chisaqirik– xecha’ k’u ri katz. Are taq xech’akowik. Xk’am

k’u kina’oj kikab’ichal chech kich’akik Jun B’atz’, Jun Chowen: –xa qatzolq’omij kik’oje’ik e upam qatzij. Are taq chuxoq rumal nim uk’äxk’ol mixkib’an chiqe, xojkam taj, xojsach ta puch xkaj ri oj kichaq’. Keje ri xojpe wi uloq chikik’u’x. Keje k’ut keqach’ak wi, xa retal chiqab’ano–

qttt t xecha’ chikib’il kib’. Are taq xeb’e k’ut chila’ chuxe’ che’ q’ante’ ub’i’. Kachb’ilam

k’u ri katz are taq xeb’ek. Xkitikib’a chi k’u wub’anik, ma wi ajilan chi tz’ikin chuwi che’ ketz’ititik, xemayijan k’u ri katz are taq xekil ri tz’ikin.

qttt qt Are k’u ri tz’ikin ma wi jun xqaj uloq chuxe’ che’. –Ri qatz’ikin e ma wi keqaj uloq.

Xa jix ji’qasaj uloq– xecha’ k’ut chike ri katz. –Utzb’ala’– xecha’ k’ut. qttt wt K’ate puch xe’aq’an chuwi che’. Xnimar k’u ri che’, xsipoj upam. K’ate k’ut xkaj

qajik uloq, ma k’u utz chik kiqajik uloq chuwi che’ Jun B’atz’, Jun Chowen.

39

qttt et Xecha’ k’u uloq chuwi che’: –¿jupa cha kojich’akanik ix qachaq’? ¡Toq’ob’ qawäch! Are ri che’ kaxib’in chik kaqilo ix qachaq’– xecha’ uloq chuwi che’.

qttt rt Xecha’ k’u ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej: –chikira iwex, chixima’ xe’ipam, najlik

utza’m chijururej chiwij, k’a te k’ut utz ib’inik– xe’uchax chik kumal kichaq’. qttt tt –Iwe– xecha’ k’ut. Are taq xkijurub’a’ k’u utza’m kito’q, xaqsi kije’ chixuxik, xa

k’oy xkiwachib’ej chik. qttt qtt Kate k’ut xeb’e chuwi taq che’, ch’uti’q juyub’, nima’q juyub’, xeb’e pa taq

k’iche’laj, kewojom chik, kesilaj chik chuq’ab’ taq che’. Keje k’u kich’akatajik Jun B’atz’, Jun Chowen kumal Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. Xa rumal kinawal are taq xkib’ano.

qttt wtt Are taq xe’opan k’u chi kochoch. Xecha’ k’ut xe’opanik ruk’ kati’t ruk’ pu kichuch:

–ixqati’t ¿jasa xkik’ulwachij ri qatz? Xa räx kiwäch mixeb’ek keje ri e chiköp chik– xecha’ k’ut.

qttt ett –¿We ne jasa mixib’an chike iwatz? Mixinik’alab’a, mi pu kixinch’ikib’a’. Ma ta keje

xib’an chike iwatz ix wi– xcha’ ri ati’t chikech Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. qttt rtt Xecha’ chi k’ut che kati’t: –mixb’isonik ixqati’t, xchiwil chik kiwäch ri qatz xke’ulik,

xa are chi k’ut utijowik wa’ chiwe ixqati’t, la qi mixtze’nik, qatija’ na qaq’ij– xecha’ k’ut.

qttt ttt K’ate puch xkitikib’a su’anik, Jun Ajpu K’oy xkisu’aj. qttt qttt K’ate puch xeb’ixanik, xesu’anik, xeq’ojomanik. Are taq uk’amik ri kisu’, kiq’ojom,

are taq xkub’i’ puch ri kati’t kuk’. Are taq xesu’anik, xesik’ix pa su’, pa b’ix. Are taq xub’ina’j ri Jun Ajpu K’oy ub’i’ su’.

qttt wttt Are taq xe’ok k’u uloq ri Jun B’atz’, Jun Chowen, kexojowik are taq xe’ulik, k’ate

puch are taq xmukun ri ati’t, itzel kiwäch xril ati’t, are taq xtze’nik, ma wi xukuy utze’ ri ati’t. Xa k’u ju su xeb’ek, ma wi xkil chikiwäch.

qttt ettt –Keyakyatik xeb’e pa k’iche’laj. ¿Jasa pa chixab’ano ixqati’t? Xa kajmul xchiqatijo,

xa oxmul chik qttt rttt xkeqasik’ij pa su’, pa b’ix, kakuyu atze’. Qatija chi na– xecha’ chik Jun Ajpu,

Xb’alam Kyej.

40

wttt P K’ate xesu’an chik. Are taq xe’ok chi uloq ke’xojow chik, xe’ul chi unik’ajal uwa ja.

Xa wi ququs kakib’ano, xa wi kakitaqchi’j ri kati’t che tze’, lib’ajchi’ xtze’n chi ri kati’t. Qastzij tze’b’al kiwäch ri k’oy, kixiririk uxe’ kipam, kich’itita tze’ puch chuchi’ kik’u’x. Are taq xe’ok uloq, are k’ut xutze’j ati’t.

wttt q K’ate xeb’e chik pa taq juyub’. –¿Jasa pa chiqab’ano ixqati’t? Xew chiwa’ roxmul

chik xchiqatijo– xcha’ ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. wttt w Xesu’an k’ut, xe’ul chik kexojowik. Xa k’u chukuyuka’ utze’ ri kati’t, xe’aq’an k’u

uloq chu q’atanaj tz’aq. Kaq räxroj uchi’ taq kiwäch, putzupa’q kichi’, chi kismal kichi’, kiwäch kimalama’, chikijoq’ij chike.

wttt e Are taq xril chi k’ut ri ati’t, k’ate xpoq’olij chi utze’ ri kati’t. Ma chi k’u xril

chikiwäch rumal utze’b’al ati’t. –Xa are wi k’u wa’ ixqati’t, xkeqapixab’aj ub’ik chu kajmul k’ut.

wttt r Xesu’ax chik, ma k’u xe’ul chik chukajmul, xas xeb’ek pa k’iche’laj. Xecha’ k’u

chech kati’t: –mik’uxqatijo ixqati’t, minab’e xe’ulik, mi pu xqatij chi kisik’ixik. Mixb’ison k’ut, oj k’olik, oj awi’ amam, xa xqilo at wi qachuch, ixqati’t, kenab’ex ri qatz, are taq chuxoq mixek’ojik, mi pu xeb’inowik Jun B’atz’, Jun Chowen ke’ucha’xik– xecha’ ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

wttt t Xesik’ix k’u rumal ri ajsu’, ri ajb’ix, ri ojer winaq, are puch chusik’ij ri ajtz’ib’, ri

ajk’ot ojer. Xechikopirik, e k’oy xe’uxik rumal xa xkinimarisaj kib’, xekiyoq’ ri kichaq’.

wttt qt Kije ri q’alab’il chikik’u’x, keje k’ut kimayixik are taq xesach ri Jun B’atz’, Jun

Chowen, e chiköp xe’uxik. Are k’ut e ramaq’elal kochoch chik, xa wi xa are e ajsu’, e ajb’ix. Nim chik xkib’ano are taq xek’oje’ik ruk’ kati’t ruk’ pu kichuch.

Uwaqlaj Tzij Taq kichak Jun Ajpu, Xb’alam Kyej

wttt wt Are taq xkitikib’a’ chi k’u kib’anoj, kik’utb’al kib’ chuwäch kati’t, chuwäch pu kichuch. Nab’e xkib’an ri ab’ix. –Xa kojab’ixik ixqati’t, ixpu qachuch. Mixb’isonik, oj k’olik, oj awi’ amam, oj kik’axel qatz– xecha’ k’u ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

wttt et Are taq xkik’am k’ut kikaj, kimixkina kixekem xeb’e, ruk’ jujun kiwub’ xkitelej, xe’l

chi kochoch. Are taq xkipixab’aj k’u kati’t chech uya’ik kiwa: –chitik’oj na q’ij chib’eya’l qawa ixqati’t– xecha’. –Utzb’ala’ ix wi’ numam – xcha’ k’u ri kati’t.

41

wttt rt K’ate k’ut xe’opan chuchi’ ri ke’ab’ix wi. Xa qi xkich’ikib’a ri mixkina pa ulew, xa k’u qi chitajin ri mixkina’ pa ulew, ma k’u k’i chitajin ri mixk’ina chutukel.

wttt tt Are k’u ri ikaj xewi xkich’ikib’a chutolok’ che’, xa wi chuk’ab’ rib’ che’ chib’ek,

chilajajik chib’ek ronojel che’, k’a’am. Kaqch’ajch’oj chik, chiq’atoj che’ xub’an ri xa jun ikaj.

wttt qtt Are k’u ri mixkina tzatz chik’upuj. Ma wi ajilam utukixik kub’an ri xa jun chi

mixkina, ma wi ajilam k’upuj, xa ch’utijuyub’, nimajuyub’ keb’ek. wttt wtt Are taq xkipixab’aj k’u jun chiköp Xmuqur ub’i’, xkit’uyub’a aq’anoq chuwi

nimakuta’m. Xecha’ k’u Jun Ajpu, Xb’alam Kyej: –xa chawil ri qati’t chipetik ya’l qawa, xas katoq’ik are taq petinaq. K’ate k’ut chiqachap ri mixkina ruk’ ikaj. –Utzb’ala’– xcha’ k’u ri Xmuqur.

wttt ett Are k’ut xa wub’anik chi kakib’ano, ma na qastzij ab’ixik kakib’ano. K’ate puch xoq’

ri Xmuqur, anim k’ut xepetik, jun xuchapo mixk’ina’, jun k’ut xuchapow ri ikaj. wttt rtt Chikipisla kiwi’, xa loq’ chub’akala ulew puq’ab’, ri jun xa keje chutz’iloj uwäch,

keje ri qastzij ab’ixom. Are k’u ri jun chik xa loq’ chupuk’ij uweb’al che’ pujolom, keje wi ri qastzij q’atol, che’nel.

wttt ttt Are taq xe’il rumal kati’t. K’ate k’ut kewa’ik, ma qastzij ab’ixik chikib’ano. Xa loq’

chib’e ya’l kiwa, are taq xeb’e k’u chi kochoch. –¡Qastzij mixojkosik ixqati’t!– kecha’ ke’opanik. Xa loq’ chikikij, chikiyuq puch kaqan, kiq’ab’ chuwäch kati’t.

wttt qttt Are taq xeb’e chi k’ut chukab’ q’ij, xe’opan k’u pa kab’ix, k’is yakatajnaq chi ronojel

che’, k’a’am uchapom chi rib’ ronojel tun, k’ixik are taq xe’opanik. wttt wttt –¿Jachin b’a kamich’ow wa’?– xecha’ k’ut. Are k’u keb’anow ri ronojel

ch’uti’q chiköp, nima’q chiköp, köj, b’alam, kej, imül, yak, utiw, aq, sis, ch’uti’q tz’ikin, nima’q tz’ikin. Are xeb’anow wa’, xa jun aq’ab’ xkib’ano.

wttt ettt K’ate chi k’ut xkitikib’a chi ab’ixik. Xawi xub’an chi rib’ ulew ruk’ k’otoj che’. Are

taq xk’am chi k’u kina’oj chiri’ pa q’atoj che’, pa k’upuj puch. wttt rttt –Xa qawaraj ri qab’ix, chub’ana wi jachin kab’anow loq. La jasa chiqariqo–

xecha’ k’ut. Are taq xkina’oj, xe’opan chi k’u chi ja. ettt P –¿K’ate kaqilo kojmich’owik ixqati’t? Nima’q k’im chik, nima’q k’iche’laj chi puch

ri qab’ix, are taq xojopan mer ixqati’t– xecha’ k’u chech kati’t, che puch kichuch. –

42

Xkojb’e k’ut xchiqawaraj rumal ma wi utz kab’an chiqe– xecha’. ettt q K’ate k’ut xeb’atzonik. K’ate k’ut kib’e’ik chik pa kiq’atoj che’, chuchi’ k’ut

xematzaje wi, e muqumuxinaq chik chuchi’. ettt w Are taq xe’kikuchu k’u kib’ konojel chiköp, xa jun xkisep wi kib’ konojel ch’uti’q

chiköp, nima’q chiköp. Are puch tikil uk’u’x aq’ab’ are taq xepetik, xech’awije’ik konojel, are taq xepetik, are kich’ab’al ri: –¡yakalin che’! ¡yakalin k’a’am!–

ettt e xecha’ are taq xepetik. Keneb’eb’ik xeche’, xek’a’am, are taq xeyopijik, are taq

xek’utun k’u chikiwäch. ettt r Are k’u nab’e ri köj, b’alam. Xkaj k’u xkichapo, ma wi xuyarib’. Are taq xyopij chi

kej, imül, xa k’u che ri uje’ xkichap wi, xa k’u xq’upuq’ub’ kan uje’ kej pa kiq’ab’. Are taq xuk’am ri uje’ kej ruk’ uje’ imül, ri xq’aj taq kije’.

ettt t Ma k’u xkiya kib’ ri yak, utiw, aq, sis. Xe’ok’owik konojel chiköp chikiwäch ri Jun

Ajpu, Xb’alam Kyej. Chik’atat chi k’u kik’u’x, rumal ri ma xekowin ta che uchapik. ettt qt Xpe k’u ri jun chik uxamb’e chik, katzotzotik are taq xpetik. K’ate k’ut xkiq’atej,

xkiya’ k’u pa k’at ri ch’o, k’ate puch xkichapo, xkiyatej puch chirij uwi’. Xraj xkib’iyo, xkiporoj uje’ chuwi q’aq’, are taq xuk’am ri uje’ ch’o, maj b’a rismal uje’, je na puch ub’aq’wäch, are taq xraj b’ik kumal k’ajolab’ ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

ettt wt –Ma ta kik’amik iwumal, ma wi are ipatan ri ab’ixik k’o iwe– xcha’ ri ch’o. –¿Jawi’

k’o wi chab’ij na k’ut?– xecha’ k’u ri k’ajolab’ chech ri ch’o. –La kinitzoqopij ta ne b’ala’, k’o nutzij chi nupam, k’ate k’ut chinb’ij chiwe, chiya ta na k’in wecha’– xcha’ k’u ri ch’o.

ettt et –K’ate chiqaya awecha’, chab’ij na– xucha’xik. –Utzb’ala’. Are b’a rech iqajaw ri

Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu kib’i’ ri xekam Chi Xib’alb’a, k’o k’u kanoq ri ketz’ab’a’l, xekel kanoq chuwi ja ri kib’ate’, kipachq’ab’, kikik puch. Xa ma wi kak’ut chiwäch rumal iwati’t, rumal ri are xkäm wi iqajaw.

ettt rt –¿Ma qastzij aweta’am?– xecha’ k’u ri k’ajolab’ chech ri ch’o. Nim xki’kot kik’u’x,

are taq xkito utzijol kik, are taq xub’ij ri ch’o. Are taq xkiya k’ut recha’ ch’o. ettt tt Are k’u recha’: –ri ixim, sakil, ik, kinaq’, peq, kako’w, are k’u awech ri kub’an

chimesk’utajinaq, awech k’ut chak’uxu’– xuchax k’u ri ch’o kumal Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

43

ettt qtt –Utzb’ala’ ix k’ajolab’. ¿Jasa k’u kinwachij we kinril ri iwati’t?– xcha’ k’ut. –Ma wi

chitzaq ak’u’x, oj k’olik, kojno’jinik, k’o rucha’xik ri qati’t. Xas k’a k’oya’ aq’anoq xikin ja, are taq kujok apanoq, xas katopan chi ri xekel wi, chiri’ k’ut kaqil wi pa utun ja, xa puch katqil wi apanoq– xecha’ k’u che ri ch’o.

ettt wtt Are taq xkipixab’aj, jun aq’ab’ xkib’an kina’oj ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. Qi k’u

tik’il q’ij xe’opanik. Ma k’u q’alaj ri ch’o kuk’a’am are taq xe’opanik, jun ri yakalik xok pa ja, jun k’u xok xikinja, lib’ajchi’ xuya’ aq’anoq ri ch’o.

ettt ett Are taq xkitz’onoj k’ut kiwa chech kati’t: –xa chiq’utu qati’, kaqarayij ri q’utum ik

ixqati’t– xecha’ k’ut. K’ate k’ut xq’ut kiti’, jun laq uwa’al xtik’ib’ax chikiwäch. ettt rtt Xa wi kimich’b’al ri kati’t, kichuch puch. Xkitzajisaj k’u ja’ pa q’eb’al: –qastzij

kachaqij qachi’, chak’ama ula quk’ya’– xecha’ chech kati’t. –Ja’e– xcha’ k’ut, are taq xb’ek.

ettt ttt Are k’ut kewa’ kanoq, ma k’u qastzij are kenumik, xa kimoywächib’al xkib’ano. Are

xkil k’u ri ch’o chupam q’utum ik, k’olon uloq ri ch’o chirij kik, xekel wi puwi’ ja’. ettt qttt Are taq xkilo pa q’utum ik. Are taq xkitaq k’u jun xa’n ri chiköp ri xa’n keje ri üs

xopan chi ja’. Are k’u xworow uwäch uq’eb’al ati’t, xa yakal ja’ chel chuwäch uq’eb’al, chutijo. Xmachitz’apitaj uwäch q’eb’al.

ettt wttt –¿Jasa xub’an ri qati’t? Ojjisab’aj chi ja’, kojwitz’in rumal chichaqij chi’– xecha’ chi

che kichuch, are taq xkitaq ub’ik. K’ate k’ut xuk’aq ula ch’o ri kik, xqaj ula pa utun ja ruk’ b’ate, pachq’ab’, tz’um. Xkimajixtaj k’ut, k’ate xeb’ekawaj pa b’e, ub’e’l jom.

ettt ettt K’ate k’ut xeb’e chik ruk’ kati’t chi ja’, katajin k’u ri kati’t, kichuch. Kutz’apij uwäch

q’eb’al jujun, k’ate k’ut are taq xe’opanik jujun chi k’u chi wub’, are taq xe’opan chi ja’: –¿jasa pa mixib’ano? Xa mixkos qak’u’x xojpetik– xecha’.

ettt rttt –Chiwila na uwäch nuq’eb’al, ma wi katz’apitajik– xcha’ kati’t. Lib’ajchi’ k’ut

xkitz’apij chik, junam k’ut xepe chik, e nab’e chuwäch kati’t. Keje k’ut ukanajik kik ri’.

Uwuqlaj Tzij Esik’ital Chi Xib’alb’a

rttt P Keki’kot chi k’ut xeb’ek e ch’o’jel pa jom, naj k’ut xe’etz’ana wi kitukel. Xkimes ri jom rech kiqajaw.

44

rttt q Are taq xkitaq uloq rajawal Xib’alb’a. –¿Xa apachin chi ri mixutikib’a chi etz’anem

pa qawi’? ¿Ma pu kek’isb’ik keniknot uloq? ¿Ma pu xekäm ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu xraj kinimarisaj kib’ chiqawäch? ¡Je k’u itaqa chik!–

rttt w xecha’ chik ri Jun Kame, Wuqub’ Kame, konojel Ajawab’. –Ke’itaqa uloq– xecha’

k’ut chech Kisamajel. –Kixcha’ kixopanik “kepetoq kecha’ Ajawab’, waral taj kojcha’aj wi kuk’, wuqub’ix kojetz’anik kecha’ ajawab’” kixcha’ kixopanik– xe’uchax k’ut ri Samajel.

rttt e Are taq xeb’e k’ut, nimajok k’u kib’e ri k’ajolab’ chi kochoch, k’a e taqal chi

kochoch, xa k’u yakal ri Samajel xo’pan ruk’ kati’t. Are k’ut kechajik are taq xulkanoq Usamajel Xib’alb’a:

rttt r –“qastzij kepetik” kecha’ ri Ajawab’– xecha’ k’ut ri Usamajel Xib’alb’a. Are taq

xchuyi’ k’u kanoq kiq’ij kumal ri Usamajel Xib’alb’a: –wuqub’ix ketzelawachixik– xuchax kanoq Xmukane. –Utzb’ala ix Samajel– xcha’ ri ati’t. Xeb’e k’u ri Samajel, xetzalijik.

rttt t Are taq xk’is k’u uk’u’x ri ati’t: –¿jasa xchiwuchaj kitaqik ri wi’ numam? ¿Ma wi

qastzij ri xib’alb’a? Xa keje rulik Samajel ojer, are taq xeb’ek’amoq ri kiqajaw– xcha’ ri kati’t. Qus chok pa ja utukel.

rttt qt K’ate k’ut xqaj uloq jun uk’ chukayak, k’ate k’ut xuchap aq’anoq, are taq xuya k’ut

pa uq’ab’, xmalmat k’u ri uk’ xb’inik. rttt wt –At wi’ numam ¿chawaj taj kinato’ keb’eka’taqa ri wi’ numam pa jom?– xuchax ri

uk’ are taq xb’e ri Samajel. –“Mixul Samajel ruk’ iwati’t” kacha’ are katopanik. “Wuqub’ix k’ut ke’opanik kcha Usamajel Xib’alb’a” kcha iwati’t– xuchax ri uk’.

rttt et Are taq xb’ek, chimalmat k’ut xb’ek. Kub’ul k’u ri k’ajol pa b’e Tamasul ub’i, ri

xpeq: –¿jawi’ katb’e wi?– xcha’ k’u ri xpeq che ri uk’. –K’o b’a nutzij chi nupam, kinb’e kuk’ ri k’ajolab’– xcha’ ri uk’ che ri Tamasul.

rttt rt –Utzb’ala’, ma b’a katkanik kinwilo– xuchax k’u ri uk’ rumal ri xpeq. –¿La kawaj

katinb’iq’o? Chawila nampe’ kinkan wa’, xkojopan chanim. –Utzb’ala’– xcha’ ri uk’ chech ri xpeq.

rttt tt K’ate k’ut are taq xb’iq’itaj rumal xpeq xchib’e naj. K’u ri xpeq are taq xb’ek chi, ma

wi kakanik. K’ate k’ut are taq xuk’ul chi k’u jun nimakumätz Saqik’as ub’i.

45

rttt qtt –¿Jawi’ katb’e wi at Tamasul k’ajol?– xuchax chik ri xpeq rumal Saqik’as. –In

Samajel, k’o nutzij chi nupam– xcha’ chi k’u ri xpeq chech ri kumätz. –Ma b’a katkanik kinwilo. In taqom xkinopan chanim– xcha’ k’u ri kumätz chech ri xpeq. –Katojona– xucha’xik.

rttt wtt K’ate k’u xb’iq’ chi ri xpeq rumal Saqik’as. Are taq xuk’am ri recha’, ri kumätz

keb’iq’ow ri xpeq wakamik. Chanim k’u ri kumätz are taq xb’ek. Xk’ulutaj chi wi k’ut ri kumätz rumal Wak’ nimatz’ikin. Xb’iq’ chi wi ri kumätz rumal Wak’.

rttt ett K’ate pu xopan chu wi ri jom, are taq xuk’am recha’ ri xik keti’ow kumätz pa taq

juyub’. Are taq xopan puch ri Wak’, xchakachob’ chuwi usutz’il jom, keki’kot k’u ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej ke’etz’anik.

rttt rtt Are taq xopan k’u ri Wak’, are taq xoq’ k’u ri Wak’: –¡wa’ k’o! ¡wa’ k’o!– xcha’

roq’ib’al ri Wak’. –¿Naqipa’ ri xoq’ik? Pe ta qawub’– xecha’. rttt ttt K’ate puch xkiwub’aj ri Wak’, xchi k’u taqal ub’aq wub’ chub’aq’ uwäch, chisetet

k’ut xqaj uloq, qastzij wi k’ut xb’ekichapa’. K’ate xkitz’onoj: –¿jasa apetik?– xecha’ chech ri Wak’.

rttt qttt –K’o b’a nutzij chi nupam, chikunaj ta na ub’aq’ nuwäch nab’e, k’ate k’ut xchinb’ij–

xcha’ ri Wak’. –Utzb’ala’– xecha’ k’ut. K’ate xkelesaj saqi’n rij kik’ ri chaj, xkikoj chi uwäch ri Wak’, Lotz Kik’ xub’ina’aj kumal. Lib’ajchi’ k’ut xka’y kumal, utz chik uwächib’al ri Wak’ xuxik.

rttt wttt –Chab’ij k’ut– xecha’ chech ri Wak’, k’ate k’ut xuxa’waj nimakumätz. –

Katch’awoq– xecha’ chik chech ri kumätz. –Utzb’ala’– xcha’ k’ut, are taq xuxa’waj chi ri xpeq. –¿Jasa ri ataqkil? Kattzijonoq– xuchax chi k’u ri xpeq. –K’o b’a nutzij chi nupam– xcha’ chi k’u ri xpeq.

rttt ettt K’ate k’ut xutij xab’ik, ma wi xuxa’waj, xa k’u keje chuk’äxaj uchi’ chutijo, xma k’o

wi xuxa’waj. K’ate k’ut raj xch’ayik kumal k’ajolab’. rttt rttt –At k’äxtok’– xucha’xik. Are taq xyik uwarachaq chi aqan, xqaj k’ut ub’aqil

uwarachaq chi aqan. Xutij chi k’ut uchuq’ab’, xa keje chuchub’ uchi’.

46

q P P K’ate puch xkijaq uchi’ ri xpeq, xjaq kumal k’ajolab’, xkitzukuj pa uchi’. Xa k’u

nak’al ri uk’ xe uware ri xpeq, xa pa uchi’ k’o wi, ma na xub’iq’o, xa keje xxab’ik. Keje k’ut xch’akataj wi ri xpeq, ma wi q’alaj uwäch recha’ xkiya’o, ruk’ ma wi xch’awik, xa recha’ kumätz xuxik.

q P q –¡Chatzijonoq!– xuchax chi k’u ri uk’. Are taq xub’ij k’ut utzij: –kcha ri iwati’t ix

k’ajolab’ “je’ataqa’, xul taqalke, kpe Chi Xib’alb’a Usamajel Jun Kame, Wuqub’ Kame, wuqub’ix ke’ul waral kojchaj wi, chipe ri ketz’ab’al, kik, b’ate’, pachq’ab’, tz’u’um. Are chi qasu’ uwäch wa’ kecha’ ri Ajawab’”.

q P w –“Xul kitzij” kcha ri iwati’t, are taq xinpetik. Qastzij kcha ri iwati’t, koq’ik,

kasik’inik ri iwati’t xinpetik. –Ma qastzij– xecha’ k’ut ri k’ajolab’ chikik’u’x taj xkito. Xas xepetik, xe’opan k’u ruk’ ri kati’t, xa e pixab’am che ri kati’t xeb’ek.

q P e –Jo’ na ixqati’t, xa oj pixab’al iwe. Wa’ are k’u retal qatzij chikkanaj kan, jujun

xchiqatik na che ri wa’aj, chunik’ajal qochoch xchiqatik wi, are retal qakamïk. We chichaqijik “mi pa xekamïk” kixcha’ taj, are taq chichaqijik. We k’u are chipe utux “e pa k’aslik” kixcha’ k’ut ixqati’t, ixpu qachuch. Mi xoq’ik, k’o retal qatzij kkanaj iwuk’– xecha’.

q P r Are taq xeb’ek, jun xutik Jun Ajpu, jun chi k’u xutik Xb’alam Kyej. Xa pa ja xkitik

wi, ma na pa juyub’ taj, ma na pu pa räx ulew taj, xa pa chaqi’j ulew, chunik’ajal upa kochoch xkitik wi kanoq.

Uwajxaqlaj Tzij B’enam Chi Xib’alb’a

q P t Are taq xeb’e k’ut, jujun chi wub’ chike. Xeqaj Chi Xib’alb’a. Lib’ajchi’ xeqaj chuwa kumuk, xe’ok’ow chi wi k’u chupam jal ja’ siwan, xa chikixo’l tz’ikin xe’ok’ow wi, are ri tz’ikin Molay kib’i.

q P qt Xe’ok’ow chi k’ut pa puj ja’, pa kik’ ja’, ch’akb’al ta ke chikik’u’x xib’alb’a, ma wi

xkiyik’o, xa chirij wub’ xe’ok’ow wi. Xe’l chi k’u apanoq pa kajib’ xalq’at b’e.

q P wt Xa keta’m wi k’ut kib’e xib’alb’a: q’eqab’e, saqab’e, kaqab’e, räxab’e. Chiri’ k’ut

xkitaq wi jun chiköp Xa’n ub’i, are’ k’amol kita’ are taq xkitaq ub’ik. q P et –Chijujunal ke’ati’o, nab’e chati’a ri nab’e kub’ulel. Chatz’aqatisaj kiti’ik konojel, xa

47

awech wi k’ut katz’ub’aj wi ukik’el winaq pa b’e– xuchax ri xa’n. –Utzb’ala’– xcha’ k’u ri xa’n.

q P rt Are taq xok pa q’eqab’e, taqal k’u chirij ri poy, ajam che’, nab’e ku’lel. E k’ak’atalik.

Nab’e k’u xkiti’o, ma wi xch’awik, xuti’ chi k’ut. Are xuti’ chi ri ukab’ ku’lel, ma wi xch’aw chik.

q P tt Xuti’ chi k’u urox, rox ku’lel are k’u ri Jun Kame. –¡Ay!– xcha’ chi k’u jun are chi’

xti’ik. –¿Jasa uwäch la’ Jun Kame?– xcha’ ri ukaj ku’lel che ku’l chila’. –Jasa xinti’owik, man weta’m taj– Xti’ jun chik. –¡Ay!– xcha’. –¿Jasa uwäch la’ Wuqub’ Kame? ¿Jasa xatti’owik?– xcha’ chi ri ro’ ku’lel.

q P qtt –¡Ay! ¡Ay!– xcha’. –¿As xab’ano Xik’ir Pat?– xcha’ Wuqub’ Kame che. – As walo

xinti’owik– xcha’ chik. Xti’ uwaq ku’lel. –¡Ay!– xcha’. –¿Jasa la’ Kuchum Kik’?– xcha’ Xik’ir Pat che. –Jasa uwäch la’ ri xinti’owik– xcha’ chik. Are taq xti’ uwuq ku’lel. –¡Ay!– xcha’ chik.

q P wtt –¿Jasa la’ Ajal Puj?– xcha’ Kuchum Kik’ che. –Jasa la’ ri xinti’owik– xcha’ chik. Are taq xti’ uwajxaq ku’lel. –¡Ay!– xcha’ chik. –¿Jasa la’ Ajal Q’ana’?– xcha’ chi ri Ajal Puj che. –Jasa la’ ri xintiyo’wik– xcha’ chik. Are taq xti’ chi ub’elej ku’lel.

q P ett –¡Ay!– xcha’. –¿Jasa la’ Ch’ami’y B’aq?– xcha’ Ajal Q’ana’ che. –Jasa la’

xintiyo’wik– xcha’ chik. Are taq xti’ chik ulajuj ku’lel. –¡Ay!– xcha’ chik. –¿Jasa la’ Ch’ami’y Jolom?– xcha’ Ch’ami’y B’aq. –Jasa la’ xintiyo’wik– xcha’ chik. Are taq xti’ chi uju’lajuj ku’lel. –¡Ay!– xcha’ chik.

q P rtt –¿Jasa la’ Xik?– xcha’ chi Ch’ami’y Jolom che. –Jasa la’ xintiyo’wik– xcha’ chik.

Are taq xti’ chi ukab’lajuj ku’lel. –¡Ay!– xcha’ chik. –¿Jasa la’ Patan?– xcha’ Xik che.

q P ttt –Jasa la’ xintiyo’wik– xcha’ chik. Are taq xti’ chi roxlajuj ku’lel. –¡Ay!– xcha’ chik.

–¿Jasa la’ Kik’ Re?– xcha’ Patan chech. –Jasa la’ xintiyo’wik– xcha’ chik. Are taq xti’ chi ukajlajuj ku’lel. –¡Ay!– xcha’ chik. –¿Jasa la’ Kik’ Rixk’aq?– xcha’ chi Kik’ Re chech. –Jasa la’ xintiyo’wik– xcha’ chik.

q P qttt Kije k’u ub’ixik kib’i, ri xkib’ij konojel chikib’il kib’, xkik’ut kiwäch, xkib’ij kib’i’,

jujun chi jolomaj ub’ixik kumal, are chib’ij ub’i’ jun ri ku’l chuxukut. q P wttt Maj b’a jun xusach ub’i’, k’is xkib’ij kib’i’ konojel, are taq xeti’ rumal rismal uwäch

uch’ek Jun Ajpu xumich’ ub’ik, man qastzij Xa’n ri xeti’owik, xe’toqa kib’i’ konojel rumal Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

48

q P ettt K’ate k’ut are taq xeb’ek, are taq xe’opan puch chila’ e k’o wi xib’alb’a. –Chiq’ijila’

Ajaw– xcha’ ri t’uyulik, xcha’ jun taqchi’nel. –Ma wi are Ajaw ri, xa poy, ajam che’ ri’– xecha’ are taq xe’opanik.

q P rttt K’ate k’ut are taq xeq’alajinik xkib’ij: –¡Saqirik tat Jun Kame! ¡Saqirik tat Wuqub’

Kame! ¡Saqirik tat Xik’ir Pat! ¡Saqirik tat Kuchum Kik’! ¡Saqirik tat Ajal Puj! ¡Saqirik tat Ajal Q’ana’! ¡Saqirik tat Ch’ami’y B’aq! ¡Saqirik tat Ch’ami’y Jolom! ¡Saqirik tat Kik’ Xik! ¡Saqirik tat Patan! ¡Saqirik tat Kik’ Re! ¡Saqirik tat Kik’ Rixk’aq!–

q q P xecha’ are taq xe’opanik. Konojel xkil k’u kiwäch, xkib’ij kib’i’ konojel. Maj b’a jun

xkisach ub’i’. q q q Are taq xajawax chikech, ma ta xkanaj ub’i’ kumal. –Kixku’loq– xe’uchax k’ut,

xerajoq chuwi ritem, ma k’u xkaj ta wi. –Ma wi are qatem ri’, xa chojim ab’aj ri tem– xecha’ Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. Ma wi xech’akatajik.

q q w –Utz b’a la’, xa b’a jix pa ja– xe’ucha’xik. K’ate k’ut are taq xe’ok pa Q’equ’m Ja.

Ma wi xech’akataj chiri’.

Ub’elejlaj Tzij Utikarib’al kich’akatajik xib’alb’a

q q e Are nab’e utijob’äl Xib’alb’a, ri xe’ok wi keje chi k’u utikarik kich’akatajik, are taq chikik’u’x xib’alb’a. Nab’e xe’ok pa Q’equ’m Ja, k’ate k’ut are taq xe’yo’qa kichäj, katilowik, are taq xopanik ruk’ jujun kisik’ rumal Usamajel Jun Kame.

q q r –“Wa’ kichäj” kacha’ Ajaw. “Chuliya’ chik ri chäj kasaqarik, ruk’ ri sik’,

chulkimolob’a” kacha’ ri Ajaw– xcha’ ri Samajel are taq xopanik. –Utzb’ala’– xecha’ k’ut.

q q t Ma k’u xkitzij ta ri chäj, xa q’aq’a uje’ chiköp uk’exwäch xokik, are uje’ kaqix, keje

ri chäj xkil ri waranelab’. Are chi k’u ri sik’, xa q’aq’achiköp xkikoj chi wi sik’. q q qt Jun aq’ab’ chiyikowik kumal. –¡Mi xeqach’ako!– xecha’ ri waranelab’. Ma k’u

jub’iq’ xk’is ri chäj, xa wi xaq are uwäch. Are k’u ri sik’, maj b’a jasa la’ xkitzij che, xa wi xaq are uwäch.

q q wt Xe’eyo’qa kuk’ Ajawab’: –¿jasa pa ne ke’uxik? ¿Xa apawije’ xepe wi? ¿Anchinaq

xek’ajolanik, xe’alanik? Qastzij kaq’atat qak’u’x rumal ma utz kakib’an chiqe, jalan

49

kiwäch, jalan na puch kik’oje’ik– xecha’ chikib’il kib’. q q et Are taq xetaqan k’ut konojel Ajawab’: –¡chixetz’anoq ix k’ajolab’!– xe’ucha’xik.

Are taq xetz’onox k’ut rumal Jun Kame, Wuqub’ Kame: –¿japa k’ixpe wi? ¡Chib’ijtaj ix k’ajolab’!– xecha’ k’ut xib’alb’a chike k’ajolab’.

q q rt –Aw ri lo xojpe wi, man qeta’m taj– xa xecha’. Ma wi xkib’ij. –Utzb’ala’, xa kab’e

k’u ichaj ix k’ajolab’– xecha’ xib’alb’a chike. q q tt –Utz– xecha’. –Xa are b’a chiqakoj ri qakik– xecha’ xib’alb’a. –¿Ma ta are chiqakoj

wa’ qe?– xecha’ ri k’ajolab’. –Ma ja b’a’, are chiqakoj we qech– xecha’ chik ri xib’alb’a.

q q qtt –Utzb’ala’– xecha’ k’ajolab’. –Je b’ala’, xa ix jun chi’l– xecha’ xib’alb’a. –Ma b’ala,

xa oj jolom köj– xecha’ k’ajolab’. –Maja b’a’– xecha’ xib’alb’a. –Utzb’ala’– xcha’ Jun Ajpu.

q q wtt Are taq xtzaq k’u uloq rumal xib’alb’a, qas k’u taqal chuwäch ub’ate’ Jun Ajpu.

K’ate puch are taq xkil xib’alb’a, ri saqitok’ xel chupam ri kik, chitzininik xb’e chuwäch taq ulew ri’ chaj.

q q ett –¿Jasa ne la’?– xcha’ ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. –Xa kamïk kiwaj chiqech. Ma ta

xoje’itaqa’. Ma ta pu xb’e’ Isamajel. Qastzij toq’ob’ qawäch. Xa kojb’ek– xecha’ k’ajolab’ chike.

q q rtt Are ta k’u xajawax chike k’ajolab’, xas ta xekäm ri’ chi’ ri xe’etz’anik. Man

xech’akataj taj. Ma wi keje, xa xib’alb’a xech’akataj chik kumal k’ajolab’. q q ttt –Ma b’a kixb’ek ix k’ajolab’, kojchaj na, xa are kaqakojo ri iwech– xe’uch’ax k’u ri

k’ajolab’. –Utzb’ala’– xecha’ k’ut. Are k’u xok ri kikik are taq xqaj k’u chaj. q q qttt K’ate k’ut are taq xkichoy kich’ako’n: –¿Jasa qach’ako?– xecha’ xib’alb’a. –Keje na

qas k’u– xa xecha’ k’ajolab’. –Xa qach’aka kajkaj sel kotz’i’j– xecha’ xib’alb’a. q q wttt –Utzb’ala’. ¿Jasa k’u chi kotz’ijal?– xecha’ k’ajolab’ chike xib’alb’a. –Jutikab’

kaqamuch’, jutikab’ saqamuch’, jutikab’ q’anamuch’, jutikab’ k’u ri nima’q q’equ’maxar– xecha’ xib’alb’a. –Utzb’ala’– xecha’ k’u ri k’ajolab’.

q q ettt Are taq xqaj k’ut kicha, junam kichuq’ab’, tzatz pu kicha ri k’ajolab’, xak’u rutzil

kik’u’x, are taq xkiya kib’ chi ch’akatajik ri k’ajolab’.

50

q q rttt Keki’kot k’u ri xib’alb’a are taq xech’akatajik. –Utz mixqab’ano, nab’e mixeqach’ako– xecha’ xib’alb’a. –¿Apa xchib’ekik’ama wi ri kotz’i’j?– xecha’ chikik’u’x. –Qastzij are taq aq’ab’ chiya’ ri qakotz’i’j, qach’akom puch– xe’uch’ax puch k’ajolab’ Jun Ajpu, Xb’alam Kyej rumal xib’alb’a.

q w P –Utzb’ala’, chaq’ab’ chi k’ut kojchajik– xecha’ k’ut, are taq xkipixab’aj kib’. K’ate

chi k’ut are taq xe’ok chi k’ajolab’ pa Chayim Ja, ukab’ tijob’äl Xib’alb’a. Are ta k’ut xajawax chik xeq’ataq’ox taj rumal chay, chanim taj chikik’u’x, xekäm taj chikik’u’x.

q w q Ma k’u xekamïk. Are taq xecha’ che ri chay, are taq xkipixab’aj: –are iwe ri ronojel

uti’ojil chiköp– xecha’ che ri chay. Ma k’u xesilab’ chik, xa jun kaj chi wi chay ronojel.

q w w Are k’ut e k’o chi pa ri Chayim Ja chaq’ab’, are taq xekisik’ij konojel sänik: –¡chay

sänik! ¡che’ken sänik! ¡kixpetoq, kixojoq iwonojel! ¡Ji’k’ama ronojel uwäch kotz’i’j kich’ikom Ajawab’!

q w e –Utzb’ala’– xecha’ k’ut. Are taq xeb’e k’u ri sänik, konojel e k’amal kotz’i’j utiko’n

Jun Kame, Wuqub’ Kame. Myeroq k’ut xkipixab’aj chajil kikotz’i’j ri xib’alb’a: –chiwila qakotz’i’j, miya’o chi

elaq’axik, rumal mixeqach’ak ri k’ajolab’. ¿Jawi’ kape wi ri qach’akom kumal? Chimaja uwaraxik jun aq’ab’. –Utzb’ala’– xecha’ k’ut.

q w r Ma k’u xkina’ ri chajil tiko’n, xaloq’ chikiraquj kichi’ che uq’ab’ taq che’, tiko’n

puch. Ke’echakala chiri, jawi’ keje ri chikich’awb’ej ri kib’ix. –¡Xpurpuweq! ¡Xpurpuweq!– xcha’ ri jun Porpoweq’ are taq xoq’ik. –¡Pujuyu! ¡Pujuyu!– xcha’ chik are taq xoq’ik

q w t ri Pujuyu ub’i’. E ka’ib’ chi chajil tiko’n, utiko’n Jun Kame, Wuqub’ Kame. Ma

k’u kakina’ ri sänik elaq’al kichaji’m. Keb’olowik, ketukuwik eral taq kotz’i’j ri ke’eq’atowa uloq ri kotz’i’j chuwi taq che’, ri kesik’ow ruk’ chuxe’ che’ re kotz’i’j.

q w qt Xa keje chi kiraquj kichi’ ri chajinelab’. Ma na are kakina’o kak’ux kije’, kak’ux

kixik’. Are kakirixik kotz’i’j kakeqaj uloq re, kasik’owik ri ke’eq’atowa uloq.

51

q w wt Lib’ajchi’ k’ut xnoj kajib’ sel kotz’i’j, tikitoj chi k’ut are taq xsaqirik. K’ate k’ut are taq xul Samajel, Taqonel. –“Kepetoq” kacha’ Ajaw. “Xas chik’ama ula ri qach’akom”– xe’uch’ax k’u ri k’ajolab’.

q w et –Utzb’ala’– xecha’ k’ut. Kitik’ela’om k’u ri kotz’i’j kajib’ sel, are xeb’ek. Are

xe’opan k’u chuwäch Ajaw. Ri Ajawab’ xkik’am kotz’i’j, qus uwäch.

Keje k’ut xech’akataj wi xib’alb’a: q w rt xa sänik xekitaq ri k’ajolab’, xa jun aq’ab’il xkichap sänik, are taq xkiya pa sel.

Keje k’ut xesaqk’aji’ konojel ri xib’alb’a, saqb’u’k kiwäch rumal ri kotz’i’j.

q w tt K’ate k’ut xkitaq ri chajil kotz’i’j. –¿Jasa pa rumal mixiya’ qakotz’i’j chi’elaq’axik?

Are qakotz’i’j waral kiwilo– xe’uch’ax chajinelab’. –Ma b’a xqana’o at Ajaw, are taq xyuq qaje’– xecha’ k’ut. K’ate puch xjix kichi’, kitojob’al kichajim chi elaq’axik.

q w qtt Kije k’ut kich’akatajik Jun Kame, Wuqub’ Kame kumal Jun Ajpu, Xb’alam

Kyej, uxe’ ri b’anoj ri’. Are taq xkik’am ri kichi’, perpa’q kichi’ xpurpuwe’q wakamik.

q w wtt K’ate chi k’ut are taq xkaj chaj, xa wi xa are junam kechajik, xkerej chi k’u chaj, are

taq xkipixab’aj chi k’u kib’: –xsaqir chik– xecha’ xib’alb’a. –Utzb’ala’– xecha’ k’ajolab’ are xkelej.

Ujuk’al Tzij Nik’aj chi tikarib’al kich’akatajik xib’alb’a

q w ett Xe’ok chi k’ut pa Tew Ja. Ma wi ajila’n tew, tzatz chisaq b’oqom chupam ja, rochoch tew. Xas k’u xtzaj tew rumal kutzma’inaq, xsach ri tew kumal ri k’ajolab’.

q w rtt Ma wi xekamïk, xa wi e k’aslik are taq xsaqirik. Are ta k’u xkaj xib’alb’a chila’ ta

xekäm wi, ma wi keje, xa wi utz kiwäch are taq xsaqirik, xekel chi k’u ula taqal ke, xeb’e chi chajinelab’.

q w ttt –¿Jasa la’ ma wi mixekamïk?– xcha’ chik rajawal Xib’alb’a. Xkimayijaj chi kib’anoj

k’ajolab’ Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. q w qttt K’ate xe’ok chi k’ut pa B’alam Ja, tzatz chi b’alam, b’alam rochoch. –¡Ma wi

kojiti’o! K’o iwech chuxik– xe’uchax b’alam. K’ate k’ut xkipuk’ij b’aq chikiwäch ri chiköp.

52

q w wttt K’ate k’ut kepaq’aq’ik chi’ ri’ chuwi b’aq. –¿Mi k’u xewitz’inik? ¿Mixutij kik’u’x? K’ate wi ri’ mixkiya kib’, are kib’aqil ri kak’uxixik– xecha’ ri waranelab’. Konojel ki’ kik’u’x chike.

q w ettt Ma k’u xekamïk, xa wi xa are utz kiwäch xe’el uloq pa B’alam Ja. –¿Jasa k’u chi e

winaqil? ¿Jawi chi’ xepe wi?– xecha’ ri xib’alb’a konojel. q w rttt K’ate chi xe’ok chupam jun Q’aq’ Ja, xa utukel q’aq’ upam. Ma wi xek’atik rumal,

xa b’oloj, xa tzimaj wi. Xa wi xa utz kiwäch, are taq xsaqirik. Are ta kajawaxik xas ta kekam chupam ri ke’ok’ow wi. Ma wi keje, xa wi kasach kik’u’x xib’alb’a kumal.

q e P Xekoj chik chupam Sotz’ Ja, utukel sotz’ chupam chi ja, jun ja chi kamasotz’ nima’q

chiköp, keje ri kitza’m kikamisab’al. Xas xewitz’inik ke’opan chikiwäch. q e q Xek’oji’ k’u ri’ chi’ chupam, xa pa wub’ xewar wi. Ma wi xeti’ik rumal ri e k’o pa ja,

chiri’ k’ut xkiya wi kib’ jun wi, rumal jun chi kamasotz’ chikaj xpe wi, xa wi uk’utb’al rib’ ri xb’antaj rumal

q e w k’o kakitz’onoj wi ri kina’oj. Jun aq’ab’ k’ut ri sotz’ keb’ujujik: –¡kilitz! ¡kilitz!–

kecha’, kecha’ jun aq’ab’. Xtani’ k’u ri sqi’n, ma ja wi chikesilob’ ri sotz’, chiri’ k’u chakal wi ri jun tza’m wub’.

q e e Xcha’ k’u ri Xb’alam Kyej che Jun Ajpu: –¿k’a janik’ pa usaqirik? Kawilo. –K’a

janik’ kawil na– xcha’ k’ut. Are k’u karaj, mukum uloq chuchi wub’, karaj karil uloq usaqirik. K’ate puch xqupix ujolom rumal kamasotz’, qupul chikanoq unimal ri Jun Ajpu.

q e r Juchalik: –¿ma mixsaqirik?– xcha’ ri Xb’alam Kyej. Ma ja wi chik chisilab’ ri Jun

Ajpu. –¿Jupa cha? ¿Ma xa on mi xb’ek Jun Ajpu? ¿Jupa cha mi xab’ano?– Ma ja wi chik chisilab’ik xa k’u chikaqosos chik.

q e t K’ate k’ut xuxib’ij rib’ Xb’alam Kyej. –¡Ay! ¡Mixqaya kanoq!– xcha’ k’ut.

Chila’ k’ut xe’k’ola na wi ujolom chuwi jom, xa wi utzij Jun Kame, Wuqub’ Kame. Keki’kot k’u ri xib’alb’a konojel rumal ujolom Jun Ajpu.

Ujuk’al Jun Tzij Ch’akoj pa etz’an kik

q e qt K’ate k’ut are taq xu’taq chiköp, konojel ri sis, aq, konojel ch’uti’q chiköp, nima’q chiköp chaq’ab’, xa wi xa are raq’ab’al.

53

q e wt Are taq xutz’onoj kak’ut kecha’: –¿Jasa taq pa iwecha’ chijujunal? Are kixintaq wi,

chik’ama uloq ri iwecha’– xcha’ k’u ri Xb’alam Kyej chike. –Utzb’ala’– xecha’ k’ut. q e et Are taq xeb’ek e k’amal rech, are taq xe’ul keje k’ut konojel. K’o xa q’uma’r rech

xe’uk’ama’, k’o xa tz’alik xe’uk’ama’, k’o xa ab’aj xe’uk’ama’, k’o xa ulew xe’uk’ama’, jalajoj kecha’ ri ch'utichiköp, nima’q chiköp.

q e rt Xa pu uxamb’e kanajoq ri sis, q’oq’ xe’uk’ama’, kub’alakatij chutza’m kapetik. Are

k’ut xok jalwächib’al ujolom Jun Ajpu. Lib’ajchi’ xk’otox ub’aqwäch. q e tt Tzatz chi Ajna’oj chikaj xpe wi. Are Uk’u’x Kaj, Jun Raqan xulk’oloq, xutuk uloq

chiri’ pa Sotz’ Ja. Ma k’u xaq ta xutzir uwäch, utz chik xuxik, xa wi xa are uchu’uq je’l xwachinik, xa wi xa are xch’awik.

q e qtt Are k’ut are taq xchiraj saqirik, chixkaqatarin uxe’ kaj. –¡Kaxaqinar chik Mam!–

xuchax ri K’uch. –We– xcha’ ri Mam, are taq chixaqirik, k’ate ta chiq’equ’mar chik, kajmul xxaqin ri Mam.

q e wtt “Kaxaqin K’uch’” kacha’ winaq wakamik. q e ett Are taq kasaqirik. Xa k’u k’ak’aräx utzirik are taq xutikib’a’ uk’oje’ik. –¿Ma utz

chaxux k’u Jun Ajpu? –Je utz– xcha’ k’ut. Xa wi xa are chub’aqatila’ ujolom keje ri qastzij ujolom xuxik.

q e rtt K’ate k’ut are taq xkib’an kitzij, xkipixab’aj kib’: –ma na katchajik, xa kachayekuj

awib’, xa in jun kinb’anowik– xcha’ Xb’alam Kyej che are’. q e ttt K’ate k’ut are taq xupixab’aj jun imül. –Katk’ola chi chuwi jom, chuwi’ katk’oji’ wi,

chupam pïx– xuchax imül rumal Xb’alam Kyej. –Chopan na kik awuk’ k’ate katelik, k’a in kinb’anowik– xuchax ri imül, are taq xpixab’ax chaq’ab’.

q e qttt K’ate k’ut are taq xsaqirik, xa wi xa are utz kiwäch kikab’ichal. Xqaj chi k’u kicha’aj,

k’olon chi k’u ujolom Jun Ajpu chuwi jom. q e wttt –¡Mixqach’akoyin! ¡Mixb’an kiya’n! ¡Mixiya’o!– xe’uch’axik. Xa wi xa are chisik’in

Jun Ajpu. –¡Chak’aqa ri jolom chi kik!– ke’ucha’xik. Ma k’u chikaq’oxow chik, chiyak’ow kib’.

54

q e ettt Are k’u xetzaqow kik rajawal Xib’alb’a, xuqul k’ut Xb’alam Kyej, taqal k’u che ri kik chuwäch b’ate’. Chitanenik are taq xelik, xas k’u xik’ow kik chuwi jom, xa jun xakanab’ wi, taqal pa pïx.

q e rttt Are taq xel k’u ri imül, chik’oxk’otik are taq xb’ek, oqatal k’ut are taq xb’e kumal ri xib’alb’a, kejumunik, kech’a’ninik xeb’e chirij ri imül, xek’isb’ik konojel xib’alb’a.

q r P K’ate k’ut xuk’amixtaj ri ujolom Jun Ajpu, xutikixtaj chi uq’oq’ Xb’alam Kyej. Are

chi k’u xe’kikub’a’ ri q’oq’ chu wi jom. Qastzij jolom chi k’u ujolom ri Jun Ajpu. Keki’kot chi k’ut kikab’ichal.

q r q Are k’ut keb’etzukuj na kik ri xib’alb’a, k’ate k’ut xkik’amixtaj chi ri kik pa pïx. Are

taq xesik’in chi k’ut: –¡Kixpetoq! ¡Waral kik kemixqariqo!– xecha’ ki’kotem chi k’ut.

q r w Are taq xe’ul xib’alb’a. –¿Jasa pa ri mixqilo?– xecha’ chi k’ut, are taq xkitikib’a chi

k’u chajik, junam chajik chi k’ut xkib’an chik kikab’ichal. q r e K’ate k’ut xk’aqataj ri q’oq’ rumal Xb’alam Kyej, chi pu kab’in ri q’oq’ xqaj pa jom,

saqiram k’u ri usaqilal chikiwäch. q r r –¿Jasa b’a ri chike’kik’ama? ¿Apa k’o wi ri k’amal re?– xcha’ xib’alb’a.

Keje k’u kich’akatajik rajawal Xib’alb’a kumal Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. Nimak’äxk’ol xek’oji’ wi, ma wi are xekäm wi, ri ronojel xb’an chike.

Ujuk’al Ka’ib’ Tzij Pa ajawam kamikal

q r t Are k’ut waral kina’b’al, kikamïk Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. Are wa’ kinab’al, kikamïk xchiqab’ij chik.

q r qt Are taq xepixab’ax k’ut xkib’ano, ronojel k’äxk’ol rayil xb’an chike, ma wi xekamïk

rumal utijob’äl Xib’alb’a, ma wi xech’akatajik rumal ronojel ti’onel chiköp k’o Chi Xib’alb’a.

q r wt K’ate k’ut are taq xkitaq chi ka’ib’ nuk’wachinel, keje ri ilonelab’, are kib’i’ wa’:

Xulu, Pakam eta’manelab’. –We katz’onox chiwe kumal rajawal Xib’alb’a, rumal ri qakamïk, kina’oj kakinuk’ rumal ri ma wi xojkamïk, ma pu mixojch’akatajik, mixqasach kitijob’al, ma xa chiköp chok chike.

55

q r et –Are k’u retal wa’ chiqak’u’x, chojim ab’aj kamisab’al qe kumal, mixekikuchu kib’ konojel xib’alb’a, ma k’u qastzij are ta xkaj xojkamïk, are kina’oj wa’ xchiqab’ij:

q r rt –we kixultz’onob’exoq kumal che ri qakamïk, are taq kojq’atoq. ¿Naqi xchib’ij ix

Xulu, ix Pakam? We kecha’ chiwe “¿ma utz lo chiqatix ta kib’aqil pa siwan?”, “we nab’e utz, xa wi xa are chik chik’astaj kiwäch” kixcha’.

q r tt –“¿We b’a are utz xa chiqaxekeb’a chuwi che’?” are taq kecha’ chik chiwe, “xa ma

utz wi xa wi, xa are chiwil chikiwäch” kixcha’. Are taq kecha’ chi k’ut chi roxmul “¿xa b’a are rutzil, xa chiqatix kib’aqil pa raqan ja’?”. We kixuchax chi kumal:

q r qtt – “are utzb’ala’ kekamïk, k’ate k’u utz chijok’ kib’aqil chuwäch ab’aj, keje chike’x

k’ajim jal, jujunal chike’xik, k’ate k’u chitix ub’ik chi raqan ja’, chiqaj wi k’uwa’ chib’eta pa ch’utijuyub’, pa nimajuyub’” kixcha’ k’ut, are taq chik’utunsaj ri qapixab’, mixqab’ij chiwe– xecha’ Jun Ajpu, Xb’alam Kyej. Are taq xepixab’ik, xketa’maj kikamïk.

q r wtt Are kab’an ri nimachojim ab’aj, keje ri chojib’al xkib’an xib’alb’a, nima’q xaq

xkikojo. K’ate k’ut xu’l Samajel, kachi’lal ke Usamajel Jun Kame, Wuqub’ Kame.

q r ett –“Kepetoq, kojb’e ta kuk’ k’ajolab’, chib’e ta qila’ k’a kixqachojij” kacha’ Ajaw ix

k’ajolab’– xe’ucha’xik. –Utzb’ala’– xecha’ k’ut. q r rtt Anim xeb’ek, xe’opan k’u chuchi’ choj. Chiri’ k’ut xekichuq’ab’ij wi che etz’anem

kich’opij. –¡Are wa’ ri qaki’, kajtaqmul taj chixik’aj chijujunal, ix k’ajolab’!– xe’uchax k’u rumal Jun Kame.

q r ttt –Ma wi are kojimich’ wi ri. ¿Ma pa qeta’m qakamïk ix Ajawab’? Chiwila na– xecha’

k’ut. Are taq xkik’ula’wachij kiwäch, xkirip kiq’ab’ kika’b’ichal e jupujuj are taq xeb’e pa choj, chiri’ k’ut xekäm wi kikab’ichal.

q r qttt Keki’kot chi k’ut konojel xib’alb’a. Taqal kixub’, taqal kixulq’ab’. –¡Mixeqach’ako!

¡Qastzij ma wi matam xkiya kib’!– xecha’. q r wttt K’ate k’ut kitaqik ri Xulu, Pakam. Xkanaj wi kitzij xa wi xa are xtz’onox ri xb’e wi

kib’aqil, are taq xeq’ijin xib’alb’a, xjok’ kib’aqil, xe’tixoq chi raqan ja’. Ma k’u xeb’e ta chinaj, xas xeqaj chuxe’ ja’, e cha’om k’ajolab’ xe’uxik. Xa wi xa are kiwäch xuxik, xek’utun chi k’ut.

56

Ujuk’al Oxib’ Tzij K’astajib’al

q r ettt Chi ro’b’ix k’ut xek’utun chik, xe’il chija’ kumal winaq. E ka’ib’ keje ri’, xa winaq kär xewachinik. Are taq xil kiwäch kumal xib’alb’a, xetzukux k’ut chitaq ja’.

q r rttt Xchuweqa k’ut ke’ek’utunoq e ka’ib’ chi meb’a’, atz’iyaq kiwäch, atz’iyaq pu kij,

atz’iyaq k’ul kiq’u’, na chib’anam ta kiwäch, are taq qas xe’ilik kumal xib’alb’a. Jela’ chi k’ut xkib’ano: xa xajoj Pujuy, xajoj Kux, xa Ib’oy xkixajoj, xa Xtz’ul, xa Ch’itik xkixaj chik.

q t P K’iya’ mayijab’al xkib’an chik. Xkiporoj ja, keje ri qastzij chi xk’atik, lib’ajchi’ k’ut

xchiwinaqir chik. Tzatz chi xib’alb’a chika’yik. q t q K’ate chikipus kib’, chikäm jun chike, pi ne na chi kaminaqil, nab’e chikikamisaj

kib’, xa wi xa lib’ajchi’ kak’astaj wi chi uwäch. Xa kaka’y xib’alb’a are taq chikib’ano, ronojel xkib’an chik, uxe’najik chik ch’akab’al kech xib’alb’a kumal.

q t w K’ate chi puch xopan chi utzijol kixajoj chi kixikin Ajawab’ Jun Kame, Wukub’

Kame. Xecha’ are taq xkito: –¿jasa ri e ka’ib’ meb’a’? ¿La qastzij wi chi qus? q t e –Qastzij wi pu chi je’lik kixojowik, ronojel kaqab’ano– xcha’ k’ut. Kitzijoxik

xopanik kuk’ ajawab’, utz xkito. Are taq xeb’ochi’ k’ut Kisamajel taqal ke. –“Chepetoq, chulkib’ana qaka’y, keqamayijaj taj, keqak’ayij ta puch kecha’ ajawab’” kixcha’ chike– xu’chax ri Samajel.

q t r Xe’opan k’ut kuk’ ri ajxajoj, are taq xub’ij k’u kitzij Ajawab’ chike. –Ma b’a

chikaqaj rumal ri qastzij kojxob’ik. Ma xa ma wi kojkixib’ij kojok apanoq chi

57

Ajawal Ja, rumal itzel qawäch, ma xa k’u nima’q ub’aq qawäch chi meb’a’. Ma xa on ka’il chiqe xa oj xajol. ¿Jasa ta chikaqab’ij chike qachmeb’a’? K’ok’am kurayij na pu ri qaxajoj k’a kak’astaj kiwäch quk’. Ma k’u jela’ k’u xchiqab’an chike ri ajawab’, keje k’u ma wi kaqaj wi ix Samajel– xecha’ k’ut ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

q t t Xelejeb’ex na kiwäch chuwi rayi’l, chuwi k’äx. Kaq rayil xeb’ek, ma wi matam xkaj

b’enam, ki’ya’mul xech’ijik, xa chimach’ka’y Samajel chikiwäch k’amal ke, are taq xeb’e k’ut ruk’ Ajaw.

q t qt Xe’opan puch kuk’ Ajawab’, kemoch’och’ik, chikixule la kiwäch xe’opanik.

Xkikemelaj kib’, chikiluk’ kib’, chikipach kib’. Chimayokij chi atz’iyaq, qastzij wi chi meb’a’ kiwächib’al xe’opanik.

q t wt Are taq xtz’onox k’u kijuyub’al, kamaq’ puch, xtz’onox na puch kichuch, kiqajaw. –

¿Apa kixpe wi?– xe’ucha’xik. –Ma b’a qeta’m taj at Ajaw, ma wi xqeta’maj uwäch qachuch, qaqajaw, k’a oj ch’utin are taq xekamïk– xa xecha’, ma wi jasala’ xkib’i’j.

q t et –Utzb’ala’, chub’an ta b’a qaka’yib’al. ¿Jasa chiwaj? iwajil chikaqaya’o–

xe’ucha’xik. –Ma b’a kaqaj, qastzij chi kaqaxib’ij qib’– xecha’ chik che ri Ajaw. q t rt –Mixib’ij iwib’, mixob’ik, kixxojowoq. Are ta nab’e chixaj ri kixpusuw ta iwib’,

chiporoj ta k’u ri wochoch. Chib’ana ronojel ri iweta’am, kojka’y taj kaqaj, are uwa qak’u’x kixe’taqoq, rumal ix meb’a’ chikaqaya iwajil– xe’uchax k’ut.

q t tt Are taq xkitikib’a k’u ri kib’ix, kixajoj, are taq xe’ul k’ut konojel ri xib’alb’a, xepulik

e ka’yenelab’. Ronojel k’ut xkixajoj, xkixajoj Kux, xkixajoj ri Pujuy, xkixajoj ri Ib’oy.

q t qtt Xcha’ k’u ri Ajaw chike: –chipusu ri nutz’i’, chik’astaj chi uwäch iwumal–

xe’ucha’xik. –Ja’e– xecha’. Are taq xkipus ri tz’i’, xk’astaj chi uwäch, qastzij k’ut chi xki’kot ri tz’i’ are taq xk’astaj uwäch, chusab’isala uje’ ta ri xk’astaj uwäch.

q t wtt Xcha’ k’u ri Ajaw chike: –¡chiporoj na b’a wochoch!– xe’uchax chik. Are taq

xkiporoj k’u rochoch ri Ajaw, e pulinaq ri Ajawab’ pa ja konojel, ma wi xek’atik, lib’ajchi’ chik xkutzirisaj, ma na su sachik ri rochoch Jun Kame.

q t ett Xkimayijaj k’ut konojel Ajawab’, xa wi xa are kexojowik, nim keki’kotik.

Xe’uchax chi k’ut rumal ri Ajaw: –chikamisaj na k’u jun winaq, chipusu’, ma ta k’u chikamïk– xe’uchax k’ut.

58

q t rtt –Utzb’ala’– xecha’. Are taq xkichap k’u jun winaq, k’ate xkipusila, xkipaqab’isaj k’u

aq’anoq uk’u’x ri jun winaq, xkik’olob’a’ k’ut chikiwäch Ajawab’. Xkimayijaj chi k’ut Jun Kame, Wukub’ Kame. Lib’ajchi’ k’ut xk’astaj chi uwäch ri jun winaq kumal, nim xchiki’kot uk’u’x are taq xk’astaj uwäch.

q t ttt Xkimayijaj k’u Ajawab’. –¡Chipusu chi na k’u iwib’, chiqiltaj! ¡Qastzij kurayij

qak’u’x ri ixajoj!– xecha’ chi k’u Ajawab’. –Utzb’ala’ at Ajaw– xecha’ k’ut. q t qttt K’ate puch xkipusil kib’, are k’u xpus ri Jun Ajpu rumal Xb’alam Kyej, chijujunal

k’ut xperepoxik raqan, uq’ab’, xel ujolom, xk’oli’ apanoq chi naj, xk’otix uloq uk’u’x, xcheke chuwäch tz’alik. Keq’ab’ar k’u ri’ konojel rajawal Xib’alb’a

q t wttt chi ka’yik. Xa k’u jun chi kaxojowilab’ik ri Xb’alam Kyej. –¡Katwa’lijoq!– xcha’

k’ut, lib’ajchi’ k’ut xk’astaj uwäch, nim keki’kotik. Xa wi keje keki’kotik Ajawab’, xa wi are keb’anowik, kaki’kot kik’u’x Jun Kame, Wuqub’ Kame, keje k’u ri a’re’ kexojowik kakina’o.

q t ettt K’ate puch urayinik, umalinik pa kik’u’x Ajawab’ che ri kixojoj Jun Ajpu,

Xb’alam Kyej. Are taq xel k’u kitzij Jun Kame, Wuqub’ Kame: –¡chib’ana chiqe! ¡Kojipusu! ¡Jujunal taj kojipusu!– xecha’ k’ut Jun Kame, Wuqub’ Kame chike ri Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

q t rttt –Utzb’ala’, chik’astaj iwäch. ¿Ma b’a ixk’o kanoq pa ki’kotirisa’il iwe, ix pu rajawal

iwal, ik’ajol?– xecha’ k’ut chike Ajawab’. q qt P Are k’u nab’e xpus ri ujolom Jun Kame ub’i’ rajawal Xib’alb’a.

Kaminaq chi k’u Jun Kame, are taq xchap chi Wuqub’ Kame. Ma wi xek’astaj chikiwäch.

q qt q K’ate puch ke’lik xib’alb’a chi kaqan are xkil ri Ajawab’ xekamïk, e xaraxoj chi

ub’ik, e pu xaraxoxinaq kika’b’ichal, xa k’u k’ajisab’al kiwäch xb’anik. Xas k’u xukamib’ej ri jun Ajaw, ma na xkik’astajisaj chi uwäch.

q qt w Are k’u ri jun Ajaw xel na ub’ik, xok na chikiwäch ri a’jxajoj, ma wi xuk’ulu, ma pu

xuriqo. –¡Toq’ob’ nuwäch!– xcha’, are taq xuna’ rib’. q qt e Xaqi’s keb’ek konojel kal, kik’ajol pa nimasiwan, xa jun xkib’alij wi kib’ pa

nimaxo’l b’achan, chiri’ k’ut e t’ub’ul wi. Are taq xk’ulun k’ut ma wi ajilan chi sänik,

59

tuk’ul ula pa siwan. q qt r Kije ri xeb’eyo’xa uloq, are taq xe’ul k’ut, xulkiya chi kib’, konojel xe’ulelajoq,

xe’ulpwaqoq. Kije k’u kich’akatajik rajawal Xib’alb’a. Xa mayijab’al, xa pu kijalwächib’al kib’ ri xkib’ano.

Ujuk’al Kajib’ Tzij Paqalem chikaj

q qt t K’ate puch are taq xkib’ij kib’i’, xkiq’ajarisaj kib’ chikiwäch konojel xib’alb’a. q qt qt –Chita qab’i xchiqab’ij, xchiqab’ij na puch ub’i’ qaqajaw chiwe. Oj wa’, oj Jun

Ajpu, Xb’alam Kyej qab’i’. Are k’u qaqajaw ri xikamisaj Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu kib’i’. Oj k’u paq’ol re wa’ k’iya’ril, kik’äxk’olil ri qaqajaw. Keje k’ut mixqakuy wi ronojel k’äxk’ol mixib’an chike. Keje k’ut kixqasach wi iwonojel. Kixqakamisaj, ma ja wi chik kolotajel chiwe– xe’uchax k’ut.

q qt wt K’ate puch katajin ko’q’ik konojel xib’alb’a: –¡toq’ob’ qawäch ix Jun Ajpu,

Xb’alam Kyej! ¡Qastzij wi xojmakun chike ri iqajaw kib’ij! ¡La k’ate e muqul chi Puk’b’al Chaj!– xecha’ k’ut.

q qt et –Utzb’ala’, are b’a ri qatzij xchiqab’ij chiwe. Chita’ iwonojel ix xib’alb’a: rumal ma

na nim ta chi iq’ij, iwalaxik chuxik, ruk’ na puch ma wi nim chi ikochib’al, xsaqin chik ikik’, ijolomaj, ma wi chajom, kik iwe. Xa xot, xa k’a’am, xa chuch chi ri xjeraxik. Xa na pu ral k’im, ral tolob’ chiwecha’aj. Ma k’u iwech ri ronojel saqil al, saqil k’ajol. Xa na’oj chi kutzaq rib’ chiwäch. Are ri ajmak, ajlab’al, ajb’is, ajmokom chak la umak kixoq’ wi. Ma na xa räx chapom ronojel winaq chib’ano, kixta’ow puch chuwi ri kik’ jolomax– xe’uchax k’ut konojel xib’alb’a.

q qt rt Kije k’ut tikarinaq kisachik, umayixik, na puch kisik’ixik. Ma wi nim kiq’ij ojer, xa

xraj su wi winaq ojer. Qastzij ma na Kab’awil kib’i’ ojer, xa wixib’al cho’w itzel kiwäch. E ajtza, ajtukur, e taqchi’nel che mak, che lab’al.

q qt tt B’enam pu ajmuqulik k’u’x, “e q’eqa’il, e saqi’il, ajmox wäch, ajlatz’ab’”

ke’ucha’xik. Chi’ xe’opan kiwäch kik’ulutajik. Kije k’u usachik kinimal, kiq’aq’al. Ma wi nim chi kajawarem xuxik.

60

Are xeb’anow ri xa Jun Ajpu, Xb’alam Kyej.

q qt qtt Are k’ut koq’ik, kasik’in ri kati’t chuwäch ri aj ri xkitik kanoq. Xpe utux ri aj, k’ate

xchaqi’jik, are k’ut are taq xek’at pa choj. Are taq xpe chi k’u utux ri aj. q qt wtt Kate k’ut xk’aton ri kati’t, xuk’at ri pom chuwäch ri aj, na’tab’al kech ri’. Are xki’kot

wi uk’u’x kati’t ri chukamul xpe utux ri aj. Are taq xkab’awilax rumal kati’t, are taq xub’inisaj k’ut Nik’aj Ja, Nik’aj B’ichoq’,

q qt ett K’asam Aj pa Ch’atam Ulew ub’i’ xuxik. Are k’ut xub’ina’aj wi Nik’aj Ja, Nik’aj

B’ichoq’ rumal xa chunik’ajal upa kochoch xkitik wi aj. Are chi k’u xub’ina’aj wi K’asam Aj pa Ch’atam Ulew rumal chuwi ch’at ulew katik wi aj. Are na puch xub’ina’aj wi K’asam Aj rumal xpe utux aj, are chi’ xkoj ub’i’ rumal Xmukane. Xkitik kanoq Jun Ajpu, Xb’alam Kyej, xa na’tab’al ke rumal kati’t.

q qt rtt Are k’u ri nab’e kiqajaw, ojeroq e kaminaq ri Jun Jun Ajpu, Wuqub’ Jun Ajpu.

Xkil chi k’ut uwäch ri kiqajaw chila’ Chi Xib’alb’a. Xekich’ab’ej chi kiqajaw, are taq xe’kich’ak xib’alb’a.

q qt ttt Wa’ k’ate uwiqik chik kiqajaw kumal. Are xkiwiq wi Wuqub’ Jun Ajpu. Chila’

xe’ekiwiqa wi chi Puk’b’al Chaj. Xa wi xa are uwäch xraj uxik, xtz’onox k’ut che ub’i’, ronojel uchi’, utza’m, ub’aqwäch.

q qt qttt Xuriq nab’e ub’i’, xa k’u sqakin chik xchataj wi, xa are ma wi xub’i’j chik

ub’i’ ri ujunajpuwil uchi’, xa are pu xchataj chi wi. Kije k’ut are taq xkinimaj wi, kanajik uk’u’x kiqajaw, xa wi xkanaj chi Puk’b’al Chaj. –Are chi chiri’

q qt wttt kixsik’ix wi chuxik– xecha’ chi uk’ajol chech, are taq xku’b’ax uk’u’x. –Nab’e

chel iwe nab’e na puch kixq’ijilo’xik rumal saqil al, saqil k’ajol. Ma wi chi sach ib’i’, are taq chuxoq– xecha’ chech kiqajaw, are taq xkikub’a’ uk’u’x. –Xa oj poq’ol ikamïk, isachik, k’äxk’ol, rayil xb’an chiwe.

q qt ettt Kije k’ut kipixab’ik ri ch’akatajnaq konojel xib’alb’a.

Are taq xe’aq’an uloq waral e nik’aj saq. Xas k’u xe’aq’an chikaj. Jun k’u q’ij, jun na pu ik’ chike, are taq xsaqir upam kaj, uwäch ulew, chikaj xek’oji’ wi.

q qt rttt Are k’u kich’akanik ri o’much’ k’ajolab’ xekäm rumal Sipakna, are k’u kachib’il

61

xuxik e uch’umilal kaj xe’uxik.

Ujuk’al Jo’ob’ Tzij Pan Paxil, Pan Kayala’

q wt P Wa’ k’ut utikerik, are taq xna’ojix winaq, are taq xtzukux puch ri xok utiyo’jil winaq. Xecha’ k’ut ri Alom, K’ajolom, e Tz’aqol, B’itol, Tepew, Q’uq’ Kumätz kib’i’:

q wt q –mixyopijik usaqirik, mixtz’aq rutzirik, mi pu xq’aleje’ik tzuqul, kolol, saqil al, saqil

k’ajol, xq’ale’ winaq, uwinaqil uwäch ulew– xecha’. q wt w Xmolomanik, xulik, xb’e kina’oj chi q’equ’mal, chi aq’ab’al, are taq xkitzukuj,

xkipakuj puch, xena’ojinik, xeb’ison puch waral. q wt e Kije k’ut xel wi apanoq kina’oj, saqil q’alaj xkiriqo, xkikanajisaj puch ri xok uti’ojil

winaq. Xa skaqin chik ma wi kawachin q’ij, ik’, ch’umil pa kiwi’ e Tz’aqol, B’itol.

q wt r Pan Paxil, Pan Kayala’ ub’i’ xpe wi q’anajäl, saqajäl. q wt t Are k’u kib’i’ chiköp wa’ e k’amal recha’: yak, utiw, k’el, joj. E kajib’ chi chiköp

xb’in utzijol q’anajäl, saqajäl chike. Chila’ kepe wi Pan Paxil, xkik’ut ub’e’el Pan Paxil.

q wt qt Are k’ut xkiriq ri echa’, are k’ut xok uti’ojil winaq, winaq tz’aq, winaq b’it, ja’ k’ut

ukik’el, ukik’el winaq xuxik, are xok kumal Alom, K’ajolom ri jäl. q wt wt Kije k’ut xeki’kot wi, rumal ri uriqitajik utzalaj juyub’, nojinaq chi qas tzatz chi

q’anajäl, saqajäl, tzatz na puch chi peq, chi kako’, ma wi ajilan tulul, k’awex, q’inöm, täpa’l, ajache’, kab’. Nojinaq k’i’alaj echa’ chupam ri tinamit Pan Paxil, Pan Kayala’ ub’i’.

62

q wt et K’o wi echa’ wachinel, ronojel ch’ut echa’, nim echa’, ch’utitiko’n, nimatiko’n, xk’ut

ub’e’el kumal chiköp. Are taq xke’x k’u ri q’anajäl, saqajäl. B’elejeb’ uk’ya’ xub’an Xmukane, echa’ xokik ruk’ ja’ ropenal xwinaqir uq’ab’ che’al, uq’anal winaq xuxik’. Are taq xkib’an ri Alom, K’ajolom, Tepew, Q’uq’ Kumätz ke’uch’axik.

q wt rt K’ate k’ut xkikoj pa tzij utz’aqik, ub’itik qanab’e chuch, qajaw. Xa q’anajäl, saqajäl

uti’o’jil, xa echa’ raqan uq’ab’ winaq ri e qanab’e qajaw. E kajib’ chi winaq tz’aq, xa echa’ okinaq che kiti’o’jil.

Ujuk’al Waqib’ Tzij B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj chi’l Ik’ B’alam

q wt tt Wa’ kib’i’ nab’e winaq xetz’aqik, xeb’itik. Are nab’e winaq ri B’alam Ki’tze’, ukab’ chi k’ut B’alam Aq’ab’, rox chi k’ut Majukutaj, ukaj k’ut Ik’ B’alam.

Are k’u kib’i’ ri qanab’e chuch, qajaw. q wt qtt Xa tz’aq, xa b’it ke’uch’axik, maj b’a kichuch, maj b’a kiqajaw, xa utukel achi

chiqab’ij, ma wi ixoq xe’alanik, ma na pu xek’ajolaxik rumal ri Ajtz’aq, Ajb’it, ri Alom, K’ajolom.

q wt wtt Xa pus, xa nawal kitz’aqik, kib’itik rumal ri Tz’aqol, B’itol, Alom, K’ajolom,

Tepew, Q’uq’ Kumätz. Are taq xewinaqwachin k’ut, e winaq xe’uxik. Xech’awik, xetzijonik, xemuk’unik, xeti’o’n puch, xeb’inik, xechapanik, e utzalaj winaq, e cha’om achijil wäch kiwächib’al.

q wt ett K’o kuxlab’ xuxik, xemukun na puch, xas xopan kimukub’al, xk’is kilo, xk’is

keta’maj ronojel uxekaj, we kemukunik. Lib’ajchi’ chikisolwachij, chikisolmukuj puch upam kaj, upam ulew.

q wt rtt Maj uq’atajil na, chikilix taj ronojel, man keb’in taj, are taq na’om nab’e, k’ate’ are

chikakil ri uxekaj. Xa wi chiri’ e k’o wi, are taq kemukunik. q wt ttt Tzatz ketamab’al xuxik, xok’ow kiwächib’al pa che’, pa ab’aj, pa chö, pa polöw, pa

juyub’, pa taq’aj. Qastzij wi chi e loq’olaj winaq ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam.

q wt qttt Are taq xetz’onox k’ut rumal ri Ajtz’aq, Ajb’it: –¿juch’ul kik’oje’ik kakina’o?

¿Ma kixmukunik? ¿Ma kixta’onik? ¿Ma utz ich’ab’al ruk’ ib’inib’al? ¡Kixmukuna na k’ut! ¡Chiwila’ uxekaj! ¿Ma q’alaj juyub’, taq’aj? ¡Kiwilo! ¡Chitija

63

na k’ut!– xe’ucha’xik. q wt wttt K’ate puch k’is kil ronojel uxekaj. K’ate k’ut kik’amowanik che ri Tz’aqol,

B’itol: –¡qastzij wi kamul k’amo, oxmul k’amo! Mixojwinaqirik, mi pu xojchi’nik, xojwachinik, kojch’awik, kojta’onik, kojb’isonik, kojsilab’ik, utz kaqana’o, xqeta’maj naj, naqaj.

q wt ettt –Mi pu xqilo nim, ch’uti’n upa kaj, upa ulew, k’amo k’ut chiwe,

mixojwinaqirik oj tz’aq, oj b’it. Mixojuxik ¡at Qati’t! ¡at Qamam!– xecha’, are taq xkik’amowaj kitz’aqik, kib’itik.

q wt rttt K’is xketa’maj ronojel, xkimukuj kajtz’uk, kajxukut, upam kaj, upam ulew. q et P Ma k’u utz xkito ri Ajtz’aq ri Ajb’it: –ma wi utz ri mixkib’ij qatz’aq, qab’it,

mixqeta’maj ronojel nim, ch’uti’n– kecha’. q et q Je’ chi k’ut uk’amik chik kina’oj Alom, K’ajolom: –¿jucha chik chiqab’an chike?

¡Xa ta naqaj chopan wi kimukub’al! ¡Xa ta skakin uwäch ulew chikilo! q et w –Ma wi utz ri kakib’ij. ¿Ma pa xa tz’aq, xa b’it kib’i’? ¿Xa nab’e e Kab’awil ke’ux

chik? ¿We ma wi kepoq’otajik, kekiritajik, are taq chawexoq, are taq saqiroq? ¿We chik’iyarik are chuxoq?

q et e –Xa qayojo chi skakin chik, k’o chi karaj. Ma wi utz kaqana’o. ¿Xa pa xchijunamataj

kib’anoj quk’ ri naj ta kopan wi keta’mab’al, kilon ronojel?– q et r xe’uch’ax k’u rumal Uk’u’x Kaj, Jun Raqan, Ch’i’p Kaqulja, Räx Kaqulja,

Tepew, Q’uq’ Kumätz, Alom, K’ajolom, Xpiyako’k, Xmukane, Tz’aqol, B’itol ke’ucha’xik. Are taq xkib’an k’ut uk’oje’ik chik kitz’aq, kib’it.

q et t Xa k’u xwab’ax ub’aq’ kiwäch rumal Uk’u’x Kaj. Xmoyi’k keje ri xuxlab’ix uwäch

lemo, xmoyomob’ik ub’aq’ kiwäch. Xa naqaj chik xemuk’un wi, xa are chi q’alaj ri e k’o wi.

q et qt Kije k’ut usachik keta’mab’al ruk’ ronojel kina’b’al e kajib’ chi winaq, uxe’

utikarib’al. Keje k’ut kitz’aqik, kib’itik nab’e qamam, qaqajaw rumal Uk’u’x Kaj, Uk’u’x Ulew.

Ujuk’al Wuqub’ Tzij

64

Kaj Paluna, Chom Ja’, Tz’unun Ja’ chi’l Kaqix Ja’ q et wt Are taq xk’oji’ chi k’u kik’ulaj, kixoqil puch xuxik. Xa wi Kab’awil xna’ojin chik,

keje ri xa pa waram xkik’am wi kitzij, je’l chi ixoq k’o ruk’ B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam.

q et et K’o chi kixoqil are chi’ xek’astajik, anim xki’kot chik kik’u’x rumal kik’ulaj. q et rt Are k’u kib’i’ kixoqil wa’: Kaj Paluna ub’i’ ri rixoqil B’alam Ki’tze’, Chom Ja’

ub’i’ ri rixoqil B’alam Aq’ab’, Tz’unun Ja’ ub’i ri rixoqil Majukutaj, Kaqix Ja’ ub’i’ ri rixoqil Ik’ B’alam. Are k’ut kib’i’ kixoqil ri xe’ok qajawab’ xe’uxik.

q et tt E poq’ol winaq, ch’ut amaq’, nim amaq’.

Are k’ut uxe’ qech ri oj k’iche’ winaq, tzatz k’u xuxik ri ajk’ixib’, ajk’ajib’, ma na xa e kajib’ chik xe’uxik. Xa are kajib’ ri qachuch oj k’iche’ winaq.

q et qtt Jalajoj chi kib’i’ chi kijujunal, are taq xpoq’otaj chila’ Pa Releb’al Q’ij. K’i kib’i’

xuxik ri winaq: tepew, olomam, kojaj, kenech, ajaw chuchax chik ub’i’ winaq. Chila’ Pa Releb’al Q’ij xepoq’otaj wi.

q et wtt Reta’am k’ut utikarik chik rech ri tamub’, rech ilokab’ xa jun xpe wi chila’ Pa

Releb’al Q’ij. q et ett B’alam Ki’tze’ umam, uqajaw b’elejeb’ Nimaq taq Ja chi kawikib’. B’alam Aq’ab’

umam, uqajaw b’elejeb’ Nimaq taq Ja chi nijayib’ab’. Majukutaj umam, uqajaw kajib’ Nim Ja chi ajaw k’iche’.

q et rtt Ox ch’ob’ chinamit chi uk’oje’ik, ma wi sachel ub’i’ umam, uqajaw, are poq’ol kirol

chila’ Pa Releb’al Q’ij. q et ttt Xa wi xa are xpe wi tamub’, ilokab’ ruk’ oxlajuj uka’amaq’, oxlajuj tekpan ruk’

rab’inaleb’, kaqchikeleb’, aj tz’ikin ja’ ruk’ puch saqajib’ ruk’ na puch lamakib’, kumätz, tujäl ja’, uchub’ ja’, aj ch’umil ja’ ruk’ aj k’ib’ ja’, aj b’aten ja’, akul winaq, b’alam ja’, kanchajeleb’, b’alam kolob’.

q et qttt Xa are k’ut unima’qil amaq’, ri uka’ amaq’ kojcha chech, xa unima’qil ri

mixqach’olo, k’i chik elenaq chirij ri jutaq ch’ob’ chi tinamit, ma wi mixqatz’ib’aj kib’i’, xa wi k’u chila’ xe’poq’otaj wi uloq, Pa Releb’al Q’ij.

q et wttt K’iya winaq xuxik chi q’eq’umal, are taq xk’iyarik. Maja chalaxoq q’ij, saq are

taq xek’iyarik. Xa jun xek’oji’ wi konojel, e tzatz chi kik’oje’ik, kib’inowik chila’ Pa

65

Releb’al Q’ij. q et ettt Are ma ja b’a chi tzuqum, kolom. Xa wi chikaj kakipaqab’a wi kiwäch, ma wi

keta’am xeb’e wi naj ta xkib’ano. q et rttt Are taq xk’oji’ pa k’i chiri’ q’eqawinaq, saqawinaq. K’i wächib’al winaq, k’i

kich’ab’al winaq, uka’y, uxikin. q rt P K’olem uxekaj k’o k’ut juyub’al winaq, ma wi ilom uwäch, ma ja b’a rochoch, xa

ch’utijuyub’, nimajuyub’ keb’e wi, “keje ri e ch’u’j” xecha’, are taq xkiyajob’ej ri juyub’al winaq

q rt q xecha’. Chila’ xkil wi releb’al q’ij. Xa k’u jun kich’ab’al konojel, maja chikisik’ijoq

che’, ab’aj, “are na’tal chikech ri utzij Tz’aqol, B’itol, Uk’u’x Kaj, Uk’u’x Ulew” q rt w xecha’. Xa are kikuxla’an ri rawaxik, usaqirik. Xa tz’onoj chikakib’ano e ajloq’ tzij, e

ajloq’, e ajnim, e ajxob’, chikipaqab’a kiwäch chi kaj, are taq xchikitz’onoj kimi’al, kik’ajol:

q rt e –¡aq’aroq! ¡at Tz’aqol! ¡at B’itol! ¡Kojawila’, kojata’! ¡Mojatzaqo, mojapixk’alij!

¡At Kab’awil chi kaj, chi ulew! ¡Uk’u’x Kaj, Uk’u’x Ulew! ¡Chaya taj retal qatzijol, chib’e q’ij, chib’e saq! ¡Ta chawexoq, ta saqiroq! ¡K’i ta räxal b’e, räxal jok kojaya wi! ¡Liya’nik saq, liya’nik amaq’ taj! ¡Utzalaj saq, utzalaj amaq’ taj! ¡Utzalaj k’aslem, winaqirem ta puch kojaya wi! ¡At Jun Raqan, Ch’i’p Kaqulja, Räx Kaqulja! ¡Ch’i’p Nanawak, Räx Nanawak! ¡Wak’, Jun Ajpu! ¡Tepew, Q’uq’ Kumätz! ¡Alom, K’ajolom! ¡Xpiyako’k, Xmukane! ¡Rati’t Q’ij, Rati’t Saq! ¡Ta chawexoq, ta saqiroq!–

q rt r xecha’. Are taq xeq’ijilo’nik, xesik’inik, xa selawachin usaqirik. Xa wi chila’

kemukun wi chi releb’al q’ij, kilawachin ri Ik’oq’ij, nimach’umil xa chalaxik q’ij, tzijol re upa kaj, upa ulew, ub’inib’al winaq tz’aq, winaq b’it.

Ujuk’al Wajxaqib’ Tzij B’enam tzalijem uloq pa Tulan Siwan

q rt t Xecha’ e B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam: –kojoyob’ej na usaqirik– xecha’ “e nimaq eta’manel, e na’onel, e ajk’ixib’, e ajnim” ke’ucha’xik.

q rt qt Maja b’a jab’iroq che’, ab’aj chichajin e qanab’e chuch, qajaw. E xa k’u xkos kik’u’x

chiri’ chiroyob’exik q’ij. K’i chik ronojel amaq’ ruk’ yaki winaq ajk’ixib’, ajk’ajib’.

66

q rt wt –¡Xa jo’ oj qatzukuj, oj pu qila’ we k’o chichajin retal la’! Chiqariqo ri kojtzijon ta chuwäch, xaq k’u je oj k’olik, maja b’a chajil qe– xecha’ k’ut e B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam.

q rt et Xkita utzijol jun tinamit, xeb’e wi. q rt rt Are k’u ub’i’ juyub’ wa’ xeb’e wi B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’

B’alam ruk’ tamub’, ilokab’: Tulan Siwan, Wuqub’ Pëk, Wuqub’ Siwan ub’i’ tinamit xe’opan wi e k’amal re Kab’awil.

q rt tt Xe’opan k’ut chila’ pa Tulan Siwan konojel, ma wi ajilan chi winaq xe’opanik, tzatz

k’ut chub’inik, cholon k’ut q rt qtt relik uloq Kikab’awil. Nab’e ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’

B’alam keki’kotik: –¡are katzukux wa mixqariqo!– xecha’. q rt wtt Are k’ut nab’e xel ri Tojil ub’i’ Kab’awil, xekel ukoq reqaxik rumal B’alam Ki’tze’.

Xel chi k’u uloq Awilix ub’i’ Kab’awil, xruk’a’j B’alam Aq’ab’. Q’aq’ Witz chik ub’i’ Kab’awil xuk’am Majukutaj. Nik’aj Taq’aj ub’i’ Kab’awil xuk’am Ik’ B’alam.

q rt ett Xa are k’ut rach k’iche’ winaq ri xuk’am chi k’ut re tamub’, xa wi xa are Tojil chi

tamub’ k’o ub’i’ xk’amowik umam, uqajaw tamub’ Ajawab’ keta’am k’ut wakamik. q rt rtt Rox chi k’ut ilokab’, xa wi Tojil ub’i’ Kab’awil xuk’am kimam, kiqajaw Ajawab’

xa wi keta’am wakamik. q rt ttt Je’ k’ut ub’ina’am wi oxib’ chi k’iche’. Xma xutzoqopij wi rib’ rumal xa junam ub’i’

Kab’awil. Tojil k’iche’, Tojil chi tamub’, Tojil chi ilokab’, xa jun ub’i’ Ukab’awil, keje k’u ma wi xujach wi rib’ roxichal k’iche’.

q rt qttt Oxib’ kitzij nimaq kik’oje’ik Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz. q rt wttt Are taq xok chi k’ut ronojel amaq’ rab’inaleb’, kaqchikeleb’, aj tz’ikina ja’ ruk’ yaki

winaq ub’i’ wakamik. q rt ettt Chiri’ k’ut xjalk’atij uch’ab’al ri amaq’, jalajoj kich’ab’al xuxik’, ma wi q’alaj chik

xkito chikib’il kib’ are taq xepetik chi Tulan Siwan. Chi’ k’u ri’ xikipaxij wi kib’, k’o xb’e chila’ Pa Releb’al Q’ij, tzatz k’u ri xepe waral.

q rt rttt Xa k’u jumaj tz’u’m kiq’u’, maja b’a ri utzalaj taq k’ul taj kikojom, xa utz’u’mal

67

chiköp kikawub’al, e meb’a’, maja b’a’ kech, xa e nab’e’al winaq chikik’oje’ik. q tt P Are taq xepe chila’ “Tulan Siwan, Wuqub’ Pëk, Wuqub’ Siwan” kuch’a’ chupam

ojer tzij. Tzatz chub’inik xe’opan chi Tulan Siwan.

Ujuk’al B’elejeb’ Tzij Q’aq’ chi’l kowib’al

q tt q Maja b’a kiq’aq’, xaqi e k’o ri Tojil. Are k’u ri Ukab’awil amaq’, nab’e xwinaqir uq’aq’, ma wi q’alaj uwinaqirik, kanikow chi kiq’aq’. Are taq xkil ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’:

q tt w –¡aq’aroq! ¡Maja b’a qaq’aq’ mixuxik’! Xkojkäm rumal tew– xecha’ k’ut. Are taq

xch’aw k’ut ri Tojil: –¡mixb’isonik! k’o iwech, chisacha ri q’aq’ kib’ij– xcha’ k’ut Tojil chike.

q tt e –¿Ma qastzij? ¡At Kab’awil, at qatzuquj, at pu qakolo’n, at Qakab’awil!– xecha’

che are taq xkik’amowaj q tt r ri xub’ij Tojil. –Utzb’ala’. ¡Qastzij in Ikab’awil! ¡Are taq chuxoq! ¡In Iwajawal!

¡Are taq chuxoq!– xe’uchax ri Ajk’ixib’, Ajk’ajib’ rumal Tojil. Are k’ut keq’aq’al ri amaq’, keki’kot rumal ri kiq’aq’.

q tt t K’ate puch are taq xtikar nimajäb’, are k’atala uq’aq’ amaq’, tzatz k’ut chi saqb’ach

xqaj pa kiwi’ ronojel amaq’, are taq xchup k’ut kiq’aq’ rumal saqb’ach, maj b’a chi kiq’aq’ xuxik.

q tt qt Are taq xkitz’onoj chi k’ut kiq’aq’ ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’: –¡at Tojil!

qastzij kojwitz’in rumal tew– xecha’ k’u che Tojil. –Utz, mixb’isonik– xcha’ Tojil. K’ate are taq xrelesaj q’aq’, xub’oq uloq chupam uxajäb’.

q tt wt K’ate k’ut xeki’kot ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam,

k’ate k’ut xemiq’ik. Are k’ut chupinaq chik uq’aq’ amaq’, kewitz’in chi rumal tew. K’ate pu kipetik chiketz’onol kiq’aq’ kuk’ ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam.

68

q tt et Ma k’u kakich’ij chik rumal tew, saqb’ach, xa kelexlot chik, kesiksot chi puch maja b’a e k’as chi wi, kakoyokot chi kaqan, kiq’ab’, ma wi kechapan chik are taq xe’ulik:

q tt rt –ma k’u kojq’ax na iwuk’ chiqatz’onoj ukoq skakin iq’aq’– xecha’ are taq xe’ulik.

Ma b’a xek’ulaxik, are taq xk’oqon k’u kik’u’x ri amaq’. q tt tt Jalan chik kich’ab’al ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam. –

¡Aq’aroq! ¿Jasa xkanaj wi qach’ab’al? ¿Jupa cha xqab’ano? ¡Mixojsachik! ¿Apa xojq’axtok’äx wi? Xa jun qach’ab’al are taq xojpe chila’ Tulan Siwan, xa pu jun qatz’ukib’al, qawinaqirib’al. Ma wi utz xqab’ano– xecha’ k’ut konojel amaq’ xe che’, xe k’a’am.

q tt qtt Are taq xuk’ut k’u rib’ jun winaq chikiwäch ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’,

Majukutaj, Ik’ B’alam. Xcha’ k’u ri winaq: q tt wtt –qastzij chi are Ikab’awil, ri are’ kixtzuqun, are pu k’exwäch, na’tab’al re Tz’aqol

iwe, B’itol pu iwe. Miya k’u kiq’aq’ ri amaq’, k’o na chikiya’o che Tojil, Iwajawal, b’a’ chikiya chiwe, chikitz’onoj na chech Tojil, chi re na chipe wi chikuya’o k’amb’al q’aq’– xcha’ ri winaq

q tt ett k’o uxik’, je ri uxik’ sotz’. –In Samajel kumal Tz’aqol iwe, B’itol iwe– xcha’ k’u ri

winaq. q tt rtt Xeki’kot chi k’ut, xnimar chikik’u’x ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz are taq xch’aw

uloq ri winaq. Lib’ajchi’ k’ut xusach rib’ chikiwäch, ma wi xmayinik. q tt ttt Are taq xe’ul chi k’ut ri amaq’, kewitz’in chi rumal tew, tzatz chi saqb’ach, chi q’eqal

jäb’, saqb’achom puch, ma wi ajilan tew. q tt qttt K’a qik’ulo ke’luklutik, kechakchatik rumal tew ronojel amaq’. Are taq xe’ul chuchi’

ri e k’o wi ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam. Nim uk’atat kik’u’x, chikimaj kichi’, chikimaj kiwäch.

q tt wttt K’ate puch kulik chik elaq’omab’ chikiwäch B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’,

Majukutaj, Ik’ B’alam. q tt ettt –¿Ma k’u chitoq’ob’isaj qawäch? Chiqatz’onoj ukoq skakin iq’aq’. ¿Ma wi xuk’ulu,

ma wi pu xuriqo? ¿Ma pu xa jun qochoch, xa pu jun qajuyub’al are taq xojtz’aqik, are taq xojb’itik? ¡Chitoq’ob’aj k’u qawäch!– xecha’ k’ut.

q tt rttt –¿Jasa k’ula’ chikuya’o chiqe chiqatoq’ob’isaj k’u iwäch?– xe’uchax k’ut. –Utz

69

chiqaya pwaq chiwe– xecha’ k’u ri amaq’. q qtt P –Ma wi kaqaj ri pwaq– xecha’ k’u ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj,

Ik’ B’alam –¿Jasa pa qas chiwaj? Xa ta b’a chiqatz’onoj– xecha’ chi k’ut ri amaq’. –Utzb’ala’, kqatz’onoj na chech Tojil, k’ate k’u ri’ xchiqab’ij chiwe– xe’uchax chik.

q qtt q K’ate puch xkitz’onoj che Tojil: –¿jasa pa chikiya ri amaq’ at Tojil? Kulkitz’onoj ri

aq’aq’– xecha’ k’u ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam. q qtt w –Utzb’ala’. “¿Ma chikaj kitunik xe kitolok’, xa pu kimeskel? ¿Ma karaj on kik’u’x

kinkiq’aluj ri in Tojil? Are taq ma k’u chikaj, ma k’u chinya kiq’aq’ kacha’ Tojil” q qtt e kixcha’ chike. “Katikal na k’ut, ma na wakamik taj, xtuni’k xe kitolok’, kimeskel

kacha’ chiwe” kixcha’– xe’uchax k’ut B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam.

q qtt r Are taq xkib’ij k’ut utzij Tojil. –Utzb’ala’ chitunik utz puch chiqaq’aluj– xecha’ k’ut.

Are taq xkichokob’ej, xkik’ulub’a puch utzij Tojil, ma wi xkik’iyalaj chik. –¡Utz xas!– xecha’. Are taq xkik’am k’u ri q’aq’, k’ate k’u ri’ xemiq’ik.

Ujuk’al Lajuj Tzij Ri k’amowab’al

q qtt t Xa k’u juch’ob’ ri xa xrelaq’aj ub’i q’aq’ pa sib’, are ri Sotz’il Ja, Chamalkan ub’i’ Kikab’awil kaqchikeleb’, xa sotz’ uwächib’al.

q qtt qt Are taq xok’ow pa sib’, chilib’lotik xok’owik, are taq xuluk’ama q’aq’, ma wi

xutz’onoj uq’aq’ ri kaqchikeleb’, ma wi xuya rib’ chi ch’akik. q qtt wt Xa are xech’akataj konojel ri amaq’, are taq xuya’o uxe’ utolok’, uxe’ umeskel

chituxik ri xub’ij Tojil, are taq xpus ronojel amaq’ chuwäch, are taq xk’otix uloq uk’u’x chutolok’, chumeskel.

q qtt et Maj chitijowoq ub’anik are taq xnuk’wachixik rumal Tojil ukamïk puch q’aq’al,

tepewal kumal ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam. q qtt rt Chila’ petinak wi Tulan Siwan, ma k’u kewa’taj, junelik mewajik xkib’ano. Xa are

kiselawachim ri usaqirik, kilawachim relik ula q’ij. q qtt tt Kejalow kib’ chi rilik ri nim ch’umil Ik’oq’ij ub’i’. Are nab’e chuwäch q’ij, are taq

chalaxoq ri q’ij, räx Ik’oq’ij. Amaq’el k’u chila’ k’o wi kiwäch Pa Releb’al Q’ij, are

70

taq xek’oji’ chila’, Tulan Siwan ub’i’ xpe wi Kikab’awil. q qtt qtt Ma na xa ta k’a waral taj xkik’am wi kiq’aq’al, kajawarem puch. Xa wi chila’

xchataj wi, xyakataj wi nimamaq’, ch’utamaq’. Are taq xpusik chuwäch Tojil, xuya’o ukik’el, ukomajil, utolok’, umeskel ronojel winaq.

q qtt wtt Xas chi Tulan Siwan xpe wi kiq’aq’al, nim eta’mab’al k’o k’uk’. Chi

q’equ’mal k’ut, chi aq’ab’al puch kib’ano. q qtt ett Xepe chi k’ut xeb’oqotaj chi ula chila’, xkikanaj chik Releb’al Q’ij. –Ma wi

are qochoch wa’, xa jo’, chiqila na kojtiki’ wi– xcha’ k’u ri Tojil. q qtt rtt Qastzij chixch’aw chikech B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’

B’alam. –Kixk’amowan na kanoq, chitija na k’ut jut’iq ixikin, chisisa’ ich’u’k, kixqajib’oq, are ik’amowab’al chuwäch Kab’awil.

q qtt ttt –Utzb’ala’– xecha’ k’ut, are taq xkijut’ kixikin, xok k’ut chupam kib’ix kipetik

Tulan Siwan. Xoq’ kik’u’x are taq xepetik, are taq xkoq’otaj kanoq ri Tulan Siwan. q qtt qttt –¡Aq’aroq! Ma wi waral xchiqil wi usaqirik, are taq chalax ri q’ij, saqirisal uwäch

ulew– xecha’ k’ut are taq xpe k’ut. q qtt wttt Xa k’u xukanajib’ej ri pa b’e, xas k’o wi winaq chikanaj chiri’ kewar wi.

Jujun chi amaq’ keyakataj wi uloq, amaq’el k’ut ch’ikil ri ch’umil retal q’ij.

q qtt ettt Are retal usaqirik chikik’u’x are taq xepetik chila’ Releb’al Q’ij, junam kiwäch

xe’ok’ow ula chila’ Nim Uxo’l kab’ixik wakamik.

Ujuk’al Ju’lajuj Tzij Ku’lib’al k’u’x

q qtt rttt Are taq xe’ul puch chiri’ chuwi jun juyub’, chiri’ xkikuch wi kib’ konojel k’iche’ winaq ruk’ amaq’. Chiri’ k’u xe’opan wi konojel, are taq xkipixab’aj kib’. E ub’ina’am juyub’ wakamik: Chi Pixab’ ub’i’ juyub’.

q wtt P Xekikuchu wi kib’, chiri’ k’ut xkikob’isaj wi kib’: –¡in wa’, in k’iche’ winaq! ¡At k’u

ri’ at tamub’, are ab’i’ chuxik!– xuchax ri tamub’. Xcha’ chi k’ut ilokab’: –¡at ilokab’, are ri ab’i’ ri’ chuxik! Ma wi sachel, oxib’ chi k’iche’ xa junam qatzij– xecha’ k’ut, are taq xkikoj kib’i’.

71

q wtt q Are taq xb’ina’j chi k’u ri kaqchikeleb’, kaqchikeleb’ ub’i’ xuxik. Ruk’ chik rab’inaleb’ are chi k’u ub’i’ xuxik, ma wi sachinaq wakamik. Are chi k’u ri aj tz’ikin ja’ ub’i’ wakamik. Are k’u kib’i’ ri’ xkib’ij chikib’il kib’.

q wtt w Chiri’ na xe’opan wi, xa chikiye’b’ej na usaqirik, chikilawachij relik ula ch’umil are

nab’e chuwäch q’ij, are taq chalaxoq. –Chila’ xojpe wi, xa xqapaxij qib’– xecha’ chikib’il kib’.

q wtt e Are chik’atat wi kik’u’x ri nimak’äxk’ol xe’ok’ow wi uloq, maja b’a wa, maja b’a

echa’, xa uxe’ kich’ami’y chikisiqo, keje ri kewa’ik kakina’o, xma kewa’ wi are taq xepetik.

q wtt r Ma k’u q’alaj ki’ok’owik uloq pa pölow, keje ri maja b’a pölow xe’ok’ow wi uloq, xa

chuwi taq ab’aj xe’ok’ow wi uloq, kaq’alajin ula ri ab’aj pa sänayeb’, are taq xkib’inib’ej k’ut Cholochik Ab’aj, B’oqotajinaq Sänayeb’ ub’i’ kumal ri xe’ok’ow wi uloq chupam pölow, ujachom rib’ ja’ xe’ok’ow wi uloq.

q wtt t Are k’ut chik’atat wi kik’u’x, are taq xkipixab’aj kib’, chi maja b’a kiwa, juqub’

chikiqumuj ri xa jun na ixim. q wtt qt Chiri’ k’ut e kal wi chuwi juyub’ Chi Pixab’ ub’i’. Xa wi k’u kuk’a’m ri Tojil,

Awilix, Q’aq’ Witz. Nimamewajik kakib’an ri B’alam Ki’tze’ ruk’ ri rixoqil Kaj Paluna ub’i’ rixoqil. Xa wi keje kub’an B’alam Aq’ab’ ruk’ rixoqil Chom Ja’ ub’i’. Ruk’ chi Majukutaj nimamewajik k’o wi ruk’ rixoqil Tz’unun Ja’ ub’i’. Ruk’ Ik’ B’alam, Kaqix Ja’ ub’i’ ri rixoqil.

q wtt wt Are k’ut e ajmewaj ri’ chi q’equ’mal, chi aq’ab’al, nim kib’is are taq xek’oje’ik

chuwi juyub’ Chi Pixab’ ub’i’ wakamik. Xcha’ chi k’ut Kikab’awil chiri’.

Ujuk’al Kab’lajuj Tzij Pa Tojil, Pa Awilix, Pa Q’aq’ Witz

q wtt et Are taq xcha’ k’ut ruk’ Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz chikech ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam: –¡xa ta kojb’ek, xa ta pu kojyakatajik, ma ta waral kojk’oji’ wi, chi ewalaj taj kojiya wi!

q wtt rt –Mixyopij usaqirik. Ma pa toq’ob’ iwäch we kojnab’ixik rumal ajlab’al, chi tz’aq we

oj k’o wi iwumal ix ajk’ixib’, ix ajk’ajib’. Jujun ta k’ut kojiya wi– xecha’ k’ut are taq xech’awik. –Utzb’ala’, xa kojb’oqotajik, qatzukuj ri k’ichelaj– xecha’ k’ut konojel.

72

q wtt tt K’ate puch xkik’am chi reqaxik Ukab’awil jujun chikech, are taq xe’ok k’ut Awilix pa siwan ub’ina’am Ewab’al Siwan xuchax kumal, pa nimasiwan chi k’ichelaj. Pa Awilix ub’i’ wakamik, chiri’ xkanaj wi. Xk’ukanaj kanoq pa siwan rumal B’alam Aq’ab’.

q wtt qtt Cholom ukanajik, unab’e ri xkanaj chi k’ut Q’aq’ Witz chuwi jun nim kaqaja,

Q’aq’ Witz ub’i juyub’ wakamik. Kitinamit k’u ri’ xuxik, chiri’ k’ut xk’oji’ wi Kab’awil Q’aq’ Witz ub’i’.

q wtt wtt Xa wi xkanaj ri Majukutaj ruk’ Ukab’awil, ukab’ k’ut Kab’awil ri xewax

kumal. Ma na pa k’iche’laj xk’oji’ wi Q’aq’ Witz, xa saqajuyub’ xewax wi Q’aq’ Witz.

q wtt ett Are taq xpe chi k’ut B’alam Ki’tze’, xul chiri’ pa nimak’iche’laj xulewaxa wi

Tojil rumal B’alam Ki’tze’, Pa Tojil kuchax wakamik ub’i’ juyub’, are taq xkikob’isaj ri ewab’al siwan, kunab’al Tojil. Tzatz chi kumätz, tzatz puch chi b’alam, sochoj, k’anti’ chiri’ pa k’iche’laj xek’oji’ wi, xewax wi kumal ajk’ixib’, ajk’ajib’.

q wtt rtt Xa k’u jun xek’oji’ wi B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam. Xa

jun xkoyob’ej wi usaqirik chiri’ chuwi juyub’ Q’aq’ Witz ub’i’. q wtt ttt Xa wi k’u ko’l uxo’l ri xk’oji’ wi Kab’awil tamub’ ruk’ ilokab’. Amaq’ Tan ub’i’ ri

xk’oji’ wi ri Ukab’awil tamub’, chiri’ xsaqir wi. Amaq’ Ukink’at ub’i’ ri xsaqir wi ri ilokab’, chiri’ xk’oji’ wi Ukab’awil ilokab’, xa ko’l uxo’l juyub’.

q wtt qttt Xa wi chiri’ ronojel rab’inaleb’, kaqchikeleb’, aj tz’ikin ja’, ronojel ch’utamaq’,

nimamaq’. Xa jun xtak’atob’ wi, xa pu jun xsaqir wi, xa jun xkoyob’ej wi relik uloq nimach’umil Ik’oq’ij ub’i’. –Nab’e chel uloq chuwäch q’ij are taq saqirik– xecha’.

q wtt wttt Xa k’u jun xek’oji’ wi B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam.

Maja b’a kiwaram, kiyakalem nim roq’ej kik’u’x, kipam che usaqirik, upakatajik puch, xa wi chila’ xk’ix wi kiwäch, xpe wi nimab’is, nimamokem, e chiqarinaq rumal uk’äxk’ol.

q wtt ettt Xa e k’o wi uloq. –¡Ma wi qus mixojpe wi! ¡Aq’aroq! ¡Oj taj xkojilowik ralaxik

q’ij! ¿Japacha xqab’ano? Junam qawäch chi qajuyub’al, xa xkoqotaj kib’– kecha’, are taq k’is kech’awik chikib’il kib’ chuwi b’is, chuwi mokem, chuwi puch oq’ejxik

q wtt rttt xech’aw wi. Maja wi k’ut chikub’aroq kik’u’x che usaqirik. –Are k’ut e

kub’ukuxinaq wi ri Kab’awil pa taq siwan, pa taq k’iche’laj, xa pa ek’, xa pa atz’yaq

73

e k’o wi, ma na pa tz’alam taj xeya wi– xecha’. q ett P Nab’e ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz, nim kiq’ij, nim puch kab’, kuxlab’ chuwi ronojel

Kab’awil amaq’, tzatz kinawal, tzatz puch kib’inib’al, kichakab’al chi tewinik, chi xib’inik kik’oje’ik chi uk’u’x amaq’.

q ett q Kub’ulik kik’u’xilal kumal ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’

B’alam. Ma na chilik kayal ta kik’u’x che ri kab’awil kuk’a’am, keqa’n puch xepe chila’ Tulan Siwan, chila’ Releb’al Q’ij.

q ett w Xa wi k’u chiri’ xek’oji’ wi pa k’iche’laj. Are saqirib’al Pa Tojil, Pa Awilix, Pa

Q’aq’ Witz kuchax wakamik. q ett e Are k’ut xejawax wi, xesaqir wi qamam, qaqajaw.

Wa’ chiqab’ij chik usaqirik, uwachinik puch q’ij, ik’, ch’umil.

Ujuk’al Oxlajuj Tzij Ralaxib’al q’ij

q ett r Wa’ k’ate usaqirik, uwachinik puch q’ij, ik’, ch’umil. q ett t Nim k’ut kiki’kotemal B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam are

taq xkil ri Ik’oq’ij. Nab’e xel uloq, chitilitotik uwäch are taq xel uloq nab’e k’ut chuwäch q’ij.

q ett qt K’ate k’ut are taq xkikir kipom chila’ petinaq wi Releb’al Q’ij. K’ate uchak

chikik’u’x, are taq xkikiro koxichal kik’amowab’al chikik’u’x. q ett wt Mixtan Pom ub’i’ pom ruk’am B’alam Ki’tze’. Kawistan Pom ub’i’ pom ruk’am

B’alam Aq’ab’. Kab’awil Pom xuchax chik ruk’a’am Majukutaj. E oxib’ k’o kipom, are k’ut xkik’ato, are taq xesaqb’isan apanoq chila’ releb’al q’ij.

q ett et K’is ke’oq’ik are taq xesaqb’isan, xkik’at kipom, loq’olaj pom, k’ate k’ut xkoq’ej ri

ma wi xkilo, ma pu xkiwachij ralaxik q’ij. q ett rt K’ate puch are taq xel ula q’ij, xki’kot ch’utichiköp, nimachiköp, xqi’s yakataj uloq

pa ub’e ya’, pa siwan, xek’oje’ik tzam taq juyub’, xa jun xb’e wi kiwäch chila’ xel wi ula q’ij.

q ett tt K’ate taq xe’oq’ik köj, b’alam. Nab’e k’ut xoq’ ri tz’ikin K’eletzu ub’i’. Qastzij chi

74

xeki’kot konojel chiköp, xkirip kib’ xik, kot, saqak’uch, ch’utitz’ikin, nimatz’ikin. q ett qtt E k’u xukuxujinaq ri ajk’ixib’, ajk’ajib’. Nim ki’kotemal kuk’ ri rajk’ixib’, ri

rajk’ajib’, tamub’, ilokab’ ruk’ rab’inaleb’, kaqchikeleb’, aj tz’ikin ja’ ruk’ tujal ja’, uch’ab’ ja’, k’ib’ ja’, aj b’atena ruk’ yaki tepew. Jarub’ pa chi amaq’ k’o wakamik, ma wi ajilan chi winaq, xa jun xsaqir wi ronojel amaq’.

q ett wtt K’ate puch xchaqi’jik uwäch ulew rumal ri q’ij, keje ri jun chi winaq ri q’ij, are

taq xuk’ut rib’, k’atan uwäch, are xchaqi’jan wi ri uwäch ulew. q ett ett Maja chela ula q’ij, ch’aqalik, yitz’ilik puch uwäch ulew, maja chela ula q’ij,

xa k’u xaq’an na aq’anoq ri q’ij keje ri jun chi winaq. q ett rtt Ma k’u xch’ijitaj uk’atanal, xa k’u k’utub’al rib’ are taq xalaxik, xa chi k’u ulemom ri

xkanajik. “Ma wi qastzij are chi q’ij ri kawachinik” xecha’ chupam kitzij. q ett ttt K’ate puch xas xab’ajir ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz ruk’ ukab’awilal köj, b’alam,

sochoj, k’anti’, saqak’oxol. Xa xkichap chi k’u kib’ che che’ are taq xwachin q’ij, ik’, ch’umil. Jumaj ab’aj xe’uxik’ konojel.

q ett qttt Ma ta oj yakamarinaq lo wakamik rumal ri ti’onel chiköp, köj, b’alam, sochoj,

k’anti’, saqak’oxol. Ma ta b’a qaq’ij lo wakamik, ma ta xab’ajir unab’e chiköp rumal q’ij.

q ett wttt Are taq xel uloq nim ki’kotemal xk’oji’ wi kik’u’x B’alam Ki’tze’, B’alam

Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam. Sib’alaj xeki’kotik are taq xsaqirik, ma ta e k’iya winaq chi kik’oje’ik, xa e ch’uti’n are taq xek’oji’ chiri’ chuwi juyub’ Q’aq’ Witz.

q ett ettt Chiri’ xesaqir wi, chiri’ puch xeq’atan wi, xesaqib’isan apanoq chila’ Pa Releb’al

Q’ij xepe wi, are kijuyub’al, kitaq’ajal, chila’ xepe wi B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam kib’i’.

q ett rttt Chiri’ k’ut xek’iyar wi chuwi juyub’, are k’ut kitinamit xuxik. Chiri’ k’u k’o wi are

taq xwachin q’ij, ik’, ch’umil. Xsaqirik, xpakatajik uwäch ulew, ronojel uxe’ kaj. q rtt P Chiri’ k’ut xtikar wi kib’ix, Qamuqu ub’i’ xkib’ixaj. Xa roq’ej kik’u’x, kipam

xkib’ij chupam kib’ix: q rtt q –¡aq’aroq! ¡Xojsachik chi Tulan Siwan! Xqapaxij wi qib’, xa k’u xekanaj chik qatz,

qachaq’. ¿Jawi’ mixqil wi q’ij? ¿Jawi’ lo e k’o wi are taq mixsaqirik?– xecha’ chike ri rajk’ixib’, ri rajk’ajib’ yaki winaq.

75

q rtt w –Xa wi Tojil ub’i’ Ukab’awil yaki winaq. Yolkwat, Kitzalkwat ub’i’ xqajach chila’

chi Tulan Siwan are qach’elik uloq, are puch utz’aqat qawäch are taq xojpetik– xecha’ chikib’il kib’.

q rtt e Are taq xkina’taj chi apanoq katz, kichaq’ ri yaki winaq ri xsaqir chila’ Mexico

ub’ina’am wakamik. –K’o chi na puch ch’ajka’r winaq xekanaj chila’ Releb’al Q’ij tepew, oliman kib’i’ xekanaj kanoq– xecha’.

q rtt r Nim uk’atat kik’u’x chiri’ chuwi Q’aq’ Witz, xa wi keje kakib’an ri rech tamub’,

ilokab’, xa wi xa are e k’o wi chiri’ pa k’iche’laj Amaq’ Tan ub’i’, xsaqir wi ri ajk’ixib’, ri ajk’ajib’ tamub’ ruk’ Ukab’awil. Xa wi xa are Tojil xa jun ub’i’ Ukab’awil roxch’ob’ichal k’iche’ winaq.

q rtt t Xa wi k’u xa are chi ub’i’ Ukab’awil rab’inaleb’, skakin ujalk’at ub’i’, Jun Toj

xucha’xik ub’i’ Ukab’awil rab’inaleb’, xa k’u cha’ xa chiraj junamataj chi k’iche’ ruk’ uch’ab’al.

q rtt qt Are k’u jalk’atajinaq wi ch’ab’al ruk’ kaqchikeleb’ rumal jalan ub’i’ Uk’ab’awil, are

taq xpe chila’ Tulan Siwan Sotz’ Ja. Chimalka’n ub’i’ Uk’ab’awil, xa k’u jalan uch’ab’al wakamik. Ruk’ na puch chirij Ukab’awil xkik’am wi ub’i’ utinamit, “aj posotz’il, aj poxajil” ke’ucha’xik.

q rtt wt Xa wi Ukab’awil xjalk’atij wi uch’ab’al, are taq xya uloq Ukab’awil chila’ Tulan

Siwan, chirij ab’aj xjalk’atij wi uch’ab’al, are taq xepe pa Tulan Siwan chi q’equ’mal, xa k’u jun xewax wi ronojel amaq’, k’oleje ub’i’ Ukab’awil chu jutaq ch’ob’il.

Ujuk’al Kajlajuj Tzij Rajawanik Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz

q rtt et Are k’ut xchiqab’ij chik ki’alub’ik, kib’ayatajik puch chiri’ chuwi juyub’. Xa jun xek’oji’ wi kikajichal B’alam K’itze’, B’alam Aqab’, Majukutaj, Ik’ B’alam kib’i’. Koq’ kik’u’x che ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz, are k’o chik pa ek’, pa atz’yaq kumal.

q rtt rt Wa’ k’ut k’i k’ato’nik, uxe’ chi puch kojob’al rech Tojil, are taq xeb’e k’u chuwäch

Tojil, Awilix. Xe’ekila’, xeb’e pu q’ijila’, xek’amawan chi chuwäch chech usaqirik. q rtt tt E k’u wonowoj chik chi ab’ajil chiri’ pa k’iche’laj, xa kinawal wäch chik xch’awik,

are taq xe’opan ri e ajk’ixib’, e ajk’ajib’ chuwäch ri Tojil.

76

q rtt qtt Ma k’u nim ri kuk’a’am kik’atoj puch, xa q’ol, xa rachaq no’j ruk’ yi’a’ xkik’ato

chuwäch Kikab’awil. Are taq xch’aw k’ut ri Tojil, xa unawal chik are taq xya’ uloq kina’oj ri Ajk’ixib’, Ajk’ajib’.

q rtt wtt Xecha’ are taq xech’awik: –xa wi waral qajuyub’al, qataq’ajal chuxik, oj iwech chik

mixuxik, nim qaq’ij, nim puch qalaxik kumal ronojel winaq, iwech ri ronojel amaq’. Xa wi k’u oj iwachi’l chi na itinamit, xa wi chiqaya ina’oj.

q rtt ett –Mojik’ut chuwäch ri amaq’ are taq kojq’aq’anij, rumal ri qastzij wi chi e k’i chi

kik’oje’ik. Keje k’ut ma wi kojiralajob’isaj wi, xa are k’ut chiya chiqech ri ral k’im, ral torob’, xa wi k’u rixnam kej, rixnam tz’ikin.

q rtt rtt –Chuliya ta skakin ukik’el chiqech, toq’ob’ qawäch, chikanaj k’u rismal ri kej,

chichajij ri umuquwäch chimich’ kanoq. Are k’u kej xuxik, are na puch qak’exwäch chik’ut chuwäch amaq’.

q rtt ttt –“¿Japa k’o wi Tojil?” are taq kixucha’xik, are k’ut chik’ut k’u ri kej chikiwäch,

mik’ut na puch iwib’. K’o chik’ut chib’an chik, nim ik’oje’ik chuxik chikiwäch ri ronojel amaq’, chik’uqaj ukik’el, ukomajil chiqawäch chul wi, kojkiq’aluj e qech chik– xcha’ k’u ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz.

q rtt qttt K’ajolal wäch chikiwachib’ej. Are taq ke’ilik, are taq chopan puch poroj chikiwäch.

Are taq xtikar k’u utzukuxik ri ral taq tz’ikin, ral kej, k’amob’ tzukuxik kumal ri ajk’ixib’, ajk’ajib’. Are k’ut are taq xkiriq ri tz’ikin, ral kej, k’ate k’ut xeb’ekiya ri ukik’el kej, tz’ikin puchi’ ri ab’aj, ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz.

q rtt wttt Xuk’aqa k’u uk’aj kik’ rumal Kab’awil, xas chixch’aw ri ab’aj are taq ke’opan ri

ajk’ixib’, ajk’ajib’, are taq chi’ekiya’ kik’atoj, xa wi keje chik chikib’an chuwäch ri kej, chikik’at q’ol, chikik’at puch iya’, jolom okox.

q rtt ettt Xek’oji’ k’u kej chi kijujunal, chiri’ kul wi kumal chuwi juyub’. Ma wi kilaq’ab’em

ri kochoch chi q’ijil, xa pa taq juyub’ keb’in wi. q rtt rttt Are k’ut chikecha’aj ri xa ral wonon, xa ral sita’l, xa pu ral aqaj chikitzukuj, ma na

utzalaj wa, utzalaj uk’ya’ are ta puch, ma wi q’alaj ub’e’el kochoch, ma wi q’alaj k’o wi kanoq kixoqilal.

77

Ujuk’al Jo’lajuj Tzij Sipanik kik’

q ttt P Are k’ut tzatz chik ri amaq’, jujun chi e sepesoj wi, kikuchum chi kib’ ri jutaq ch’ob’ chi amaq’. Keb’elo chik pa taq b’e, q’alaj chi kib’e.

q ttt q Are k’u ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam xma q’alaj e k’o

wi. Are k’ut are taq xchikil ri amaq’ chiki’cho’w pa b’e, k’ate k’ut are taq ke’ok uloq tzam taq juyub’, xa roq’ib’al utiw, xa pu roq’ib’al yak chikoq’ib’ej, xa pu roq’ib’al köj, b’alam chikib’ano.

q ttt w Are taq chikil ri amaq’ k’i chub’inik: –xa utiw ri koq’ik, xa pu yak, xa köj, xa

b’alam– kecha’ k’ut ri amaq’. Je ri ma winaq chuk’u’x ri ronojel amaq’, xa k’u mich’ib’al kech amaq’ are taq xchikib’ano.

q ttt e K’o karaj kik’u’x ri ma na qastzij are taq chixib’in ta rib’ chikib’ano. K’o kakaj che

roq’ib’al köj, roq’ib’al b’alam chikoq’ib’ej, are taq chikil k’u ri winaq, xa jun, xa ka’ib’ xeb’inik chikaj, xkimayij chikech.

q ttt r Jutaq q’ij are taq ke’ul chi k’ut chiri’ chi kochoch ruk’ kixoqil. Xa wi ral wonon, ral

sita’l, xa pu ral aqaj kuk’a’am xchikiya’o chikech kixoqil. q ttt t Jutaq q’ij are taq xeb’e chi k’ut chuwäch Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz. Xecha’ k’ut

chikik’u’x: –are ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz xa ukik’el kej, tz’ikin kaqaya’o che. Xa qat’isa qaxikin, qach’uk, qatz’onoj qakowil, qach’ijilal che ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz. ¿Na kita chikuch’aj kikamïk ri amaq’? Xa ta jujunal keqakamisaj– xecha’ chikib’il kib’, are taq xeb’e k’ut chuwäch Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz.

q ttt qt Are taq xkit’is kixikin, kich’uk chuwäch Kab’awil. Xkiwakuj ri kikik’el, xkijik ukoq

puchi’ ri ab’aj. Ma k’u qastzij are ta chi ab’aj chuxik, keje ri e jujun chi k’ajolab’ are taq ke’ulik.

q ttt wt Xeki’kot chik chech ri kikik’el ajk’ixib’, ajk’ajib’. Are taq xpe chi k’ut retal kib’anoj.

–¡Chich’akonisaj kije, are ik’olob’al iwib’! Chila’ xpe wi, chi Tulan Siwan are taq xojik’am uloq– xe’uchax k’ut. Are taq xya’ uloq ri tz’u’um Pa Silisib’ ub’i’ ruk’ kik’ xok chikij, kijab’ rib’ ri kik’ xuxik uya’o’m ri Tojil ruk’ Awilix, Q’aq’ Witz.

Ujuk’al Waqlajuj Tzij Taqchi’nem kech Xtaj chi’l Xpuch’

q ttt et Wa’ utikarik chik releq’axik winaq, amaq’ kumal B’alam Ki’tze’, B’alam Aqab’, Majukutaj, Ik’ B’alam.

78

q ttt rt K’ate puch ukamïsaxik amaq’ ri, are xkik’am ri xa jun chub’inik, xa ka’ib’ chub’inik,

ma wi q’alaj are taq xchikik’amo, k’ate k’ut are taq chib’ekipusu chuwäch Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz.

q ttt tt K’ate k’ut are taq chikiya’ kik’ pa b’e, k’olik ujolom chikik’olob’a pa b’e. Kecha’

k’ut ri amaq’: –b’alam mixti’owik– xa kecha’ rumal keje ri raqan b’alam kaqan ta chikakib’ano, ma wi chikik’ut kib’.

q ttt qtt Tzatz chi amaq’ xkeleq’aj. K’a naj k’ut xuna’ wi rib’ amaq’. –¿We are ri Tojil,

Awilix, Q’aq’ Witz kok quk’? Xa ketzukux ri ajk’ixib’, ajk’ajib’. ¿Jawi’ taq lo k’o wi kochoch? Chiqataqej ri kaqan– xecha’ k’ut konojel ri amaq’.

q ttt wtt Are taq xkik’am kina’oj chikib’il kib’, k’ate k’ut xkitikib’a utaqexik kaqan ri

ajk’ixib’, ajk’ajib’. Ma k’u q’alaj, xa raqan kej, xa raqan b’alam xchikilo, ma wi q’alaj kaqan, xmak’o q’alaj wi, are nab’e kaqan ri xa kipi’ch keje ri kaqan, xa sachb’al re kumal, ma wi q’alaj kib’e.

q ttt ett Xa chiwinaqir sutz’, xa chiwinaqir q’eqal jäb’, xa pu chiwinaqir xoq’ol, xa

chiwinaqir musmul jäb’ xchikilo chikiwäch amaq’. q ttt rtt Xa k’u chikös kik’u’x chi kitzukuxik, are taq chikoqotaj pa b’e, rumal nim uk’oje’ik

ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz, naj ta k’u xkib’an chiri’ chuwi juyub’, chuxikin ri amaq’ xkikamisaj wi.

q ttt ttt Are’ are taq xwinaqir ri elaq’ik, e chalamikat, are taq chikik’am ri amaq’ pa taq b’e,

chikipus chuwäch ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz, xkik’ol k’u kik’ajol chiri’ chuwi juyub’.

q ttt qttt Are Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz oxib’ chi k’ajolab’ kiwächib’al keb’inik, xa unawal ri

ab’aj xk’oji’ kan ja’. Are ke’atin wi chiri’ chuchi’ ri ja’, xa kik’utb’al kib’. Xub’ina’aj k’ut Chi Ratinib’al Tojil ub’i’ ja’ xuxik.

q ttt wttt K’iya mul k’ut chikilo amaq’, lib’ajchi’ chikisach ta kib’, are taq ke’ilik rumal

amaq’. Are taq xux utzijol ri e k’o wi ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aqab’, Majukutaj, Ik’ B’alam. Are k’u wa’ uk’amik una’oj amaq’ chech ukamisaxik.

79

q ttt ettt Nab’e k’ut xraj kina’ojij amaq’: –¡uch’akik Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz!– xecha’ konojel ri ajk’ixib’, ajk’ajib’ chuwäch amaq’. Xkije’k kib’, xkitoq pu kib’ konojel, maj b’a juch’ob’, kach’ob’ are ta chi xkanaj chike.

q ttt rttt Konojel xkikuch kib’, xkita k’u pu kib’, are taq xk’am kina’oj. Xecha’ k’ut are taq

xkitz’onob’ej kib’: –¿jasa pa chikaqab’an che kich’akik ri kawek k’iche’ winaq? rumal mixk’is qalk’wal, qak’ajol, ma wi q’alaj usachik winaq kumal.

q qttt P –We kojk’isik chi elaq’axik, are taq chuxoq. We are nim uq’aq’al ri Tojil, Awilix,

Q’aq’ Witz, are k’u Qakab’awil ri Tojil chuxik, chikaqanab’ij taj. Ma wi chutzirik kojkich’ako. ¿Ma pa oj k’iya’ winaq chi qak’oje’ik? Are k’u ri kawek ma wi jarub’ chi kik’oje’ik– xecha’ k’ut, are taq xe’opan konojel.

q qttt q Xcha’ chik ch’ajka’r chikech ri amaq’, are taq xech’awik: –¿apachin lo ri ke’atin

chuchi’ ja’ jutaq q’ij? We are Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz, are ta keqach’ak na nab’e chiri’. Are k’ut chitikar wi kich’akatajik ri e ajk’ixib’, ajk’ajib’– xecha’ chi k’ut ch’ajka’r chik are taq xech’awik.

q qttt w –¿Jasa la’ k’u chikaqach’akob’ej kech? Are ta qach’akob’al kech chuxik kumal ri e

k’ajolab’ kewachinik, are taq ke’ilitaj chiya’, keb’e ta k’ut e ka’ib’ q’apojib’. Are ta qastzij chi e cha’om, e tasaqlo’loj chi q’apojib’. Chib’e ta k’ut kirayib’al chike– xecha’ k’ut.

q qttt e –Utzb’ala’, xa b’a kiqatzukuj e ta ka’ib’ chi utzalaj taq q’apojib’– xecha’ k’ut, are taq

xkitzukuj k’ut kimi’al. Are ri qastzij e saqilaj taq q’apojib’.

Are taq xekipixab’aj k’u ri q’apojib’: q qttt r –kixb’ek ix qami’al, ji’ch’aja ri k’ul chi ja’. We k’ut are taq ke’iwil ri e oxib’

k’ajolab’ chich’anab’a k’u iwib’ chikiwäch, we k’u chirayin kik’u’x chiwe kich’ako. q qttt t –“Kojopan ta chiwij” are taq kecha’ chiwech, “ja’e” kixcha’ k’ut. Are taq

kixtz’onoxik “¿apa kixpe wi? ¿apa ajchoq’ mi’al?” Are taq kecha’, “oj kimi’al Ajawab’” kixcha’ k’u chike. Chipeta k’u retal iwumal, are taq jasa la’ chikiya’ chiwe. Tasaq chi kakirayij iwäch, qastzij chiya’ iwib’ chikech. We k’u are taq ma wi chiya’ iwib’ kixqakamïsaj k’ut, k’ate utz qak’u’x are taq k’o retal chik’am uloq. Are k’u retal chiqak’u’x, are taq ke’opan chiwij–

q qttt qt xecha’ k’u ri Ajawab’, are taq xekipixab’aj ri q’apojib’. E ka’ib’, are kib’i’

wa’ Xtaj ub’i’ jun q’apoj, Xpuch’ chi k’u ub’i jun chik. E pu ka’ib’ Xtaj, Xpuch’ kib’i’ xetaq ub’ik chi ja’ chi ratinib’al Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz. Are kina’oj konojel

80

amaq’ ri’. q qttt wt K’ate puch xeb’ek, xejawuxik, qastzij wi chi e je’lik chi wachinik are taq xeb’e

chila’ ri katin wi Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz qas kirikilo’m, k’u ri kich’ajon are taq xeb’ek. Keki’kot chi k’u ri Ajawab’ kumal ri e ka’ib’ kimi’al xekitaq ub’ik.

q qttt et Are taq xe’opan k’ut chi ja’, k’ate xkitikib’a’ ch’ajo’nik, xkisonob’a kib’

kikab’ichal, e chakachaxinaq chuwäch taq ab’aj, are taq xek’ulun k’u ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz, xe’opan chila’ chuchi ja’. Xa k’u skakin xrokob’ej kiwäch ri e ka’ib’ q’apojib’ kech’ajo’nik. Are k’u ri q’apojib’ xas xek’ixik are taq xe’opan ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz.

q qttt rt Ma k’u jawi’ xb’e kirayib’al ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz chikech ri e ka’ib’

q’apojib’. Are taq xetz’onox k’ut: –¿apa kixpe wi?– xecha’ chikech ri e ka’ib’ q’apojib’. Xe’uchax chik: –¿jasa pa kiwaj kixul waral chuchi’ we qaja’?–

q qttt tt xe’uchax k’ut. –Oj b’a taqom uloq kumal Ajawab’, are taq xojpetik. “Chi’iwila

kiwäch ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz kixch’aw kuk’” xecha’ Ajawab’ chiqe. “Keje k’ut chipe wi retal qastzij we chiwïl kiwäch” xojucha’xik– xecha’ k’u ri e ka’ib’ q’apojib’, are taq xkisuk’ub’a’ kitaqkil.

q qttt qtt Are ta k’u xkaj ri amaq’ xejox ta ri q’apojib’ rumal ri kinawal Tojil, Awilix, Q’aq’

Witz. Xecha’ k’u ri Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz are taq xech’aw chik chikech ri Xtaj, Xpuch’ kib’i’ ri e ka’ib’ q’apojib’:

q qttt wtt –utz, chib’e retal qatzij iwuk’, chiwiyob’ej na, chiya apanoq chikech Ajawab’–

xe’uchax k’ut. K’ate puch kina’ojinik chik ri ajk’ixib’, ajk’ajib’. Xe’uchax ri B’alam Kitze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam:

q qttt ett –kixtz’ib’anoq chuwäch oxib’ k’ul, chitz’ib’aj retal ik’oje’ik, chopan kuk’ amaq’,

xchib’e kuk’ ri e ka’ib’ q’apojib’ kech’ajo’nik, chiya ub’ik chike– xe’uchax k’u ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj.

q qttt rtt K’ate k’ut xetz’ib’anik koxchal. Nab’e xtz’ib’an ri B’alam Ki’tze’, b’alam

uwächib’al xuxik xutz’ib’aj chuwäch k’ul. Are k’u chi’ ri B’alam Aq’ab’, kot chi uwächib’al xutz’ib’aj chuwäch k’ul. Are taq xtz’ib’an chi k’u ri Majukutaj, jumaj wonon, jumaj sita’l uwächib’al utz’ib’ xutz’ib’aj chuwäch k’ul.

81

q qttt ttt Xutzir k’u kitz’ib’ koxichal, oxb’usaj xkitz’ib’aj. K’ate k’ut are taq xe’ekiya k’ul ri Xtaj, ri Xpuch’ kib’i’. Xecha’ k’u ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj: –wa’ retal itzij kixopanik chikiwäch Ajawab’. “Qastzij xch’aw ri Tojil chiqech” kixcha’. “Wa’ k’u retal xqak’am uloq” kixcha’ chike. Chiq’u’j k’u ri k’ul chiya chike–

q qttt qttt xe’uchax k’u ri q’apojib’, are taq xekipixab’aj ub’ik. Are taq xe’b’e k’ut xkuk’a’j

ub’i ri tz’ib’am k’ul. Are taq xe’opon k’ut, xas k’u xeki’kot ri Ajawab’ are taq xil kiwäch xekel k’u ka kitz’onoxik ri q’apojib’.

q qttt wttt –¿Ma xiwil uwäch ri Tojil?– xe’ucha’xik. –Xqil b’ala’– xecha’ k’u ri Xtaj, ri

Xpuch’. –Utzb’ala’. ¿Jasa pa retal xik’am uloq? ¿Ma qastzij?– xech’aw ri Ajawab’. Keje ri’ b’a’ ri retal kimakunik xkina’ ri Ajawab’.

q qttt ettt Are taq xkiritaj k’u ri tz’ib’am k’ul kumal q’apojib’: jumaj b’alam, jumaj kot, jumaj

na puch wonon, sita’l utz’ib’al upam k’ul, chiyulinik uwäch, are taq xkirayij k’u uwäch k’at xkikoj chikij.

q qttt rttt Maj k’u xub’an ri b’alam utz’ib’al nab’e’oq chirij Ajaw. Are taq xukoj chi k’u ri

Ajaw ri ukab’ tz’ib’am k’ul, kot utz’ib’al xa utz xuna’ Ajaw chupam, xa wi kasolow chikiwäch, katz’onon uk’uxik chikiwäch konojel. Are taq xok chi k’u rox tz’ib’am k’ul chirij Ajaw.

q wttt P Are ri wonon, sita’l upam xukoj k’u chirij, k’ate puch are taq xti’ uti’ojil rumal

wonon, sita’l, ma wi xch’ijtajik, ma pu xkuyutaj kiti’o’b’al chiköp, are taq k’u xuraquj k’ut uchi’ Ajaw rumal chiköp, xa tz’ib’am kiwächib’al chupam k’ul utz’ib’ Majukutaj, k’u rox tz’ib’.

q wttt q Are taq xech’akataj wi. K’ate puch kiyajij q’apojib’ ri’ rumal Ajawab’, ri Xtaj, ri

Xpuch’ kib’i’: –¿jasa pa chi k’ula’ ri iwuk’am uloq? ¿Apa xe’ik’ama wi? Ix k’äxtok’– xe’uchax ri q’apojib’, are taq xeyajik. Kich’akatajik chi k’u ri konojel amaq’ rumal Tojil.

q wttt w Are ta xkaj xb’e ta ki’ib’al ri Tojil chikij ri Xtaj, ri Xpuch’, e ta joxol ch’ek xe’uxik

chuk’u’x amaq’, taqchi’b’al are taq kexuxik. Ma k’u xb’antaj kich’akatajik rumal e nawal winaq ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj.

82

Ujuk’al Wuqlajuj Tzij

Chakub’anem rech to’b’al ib’ q wttt e Are taq xena’ojin chi k’u konojel amaq’. –¿Jasa pa kekuchuj? Qastzij nim kik’oje’ik

are taq chuxoq– xecha’ k’ut, are taq xkikuch chi kina’oj. –Xa ta keqokib’ej, keqakamïsaj, chiqawiqa qib’ chi ch’ab’, chi pokob’. ¿Ma pa oj k’i? Maj b’a jun, ka’ib’ chik chikakanaj chiqe–

q wttt r xecha’ k’ut, are taq xk’am kina’oj. Xa xkiwiq kib’ konojel amaq’, tzatz chi

kamisanel, are taq xemolotajik konojel amaq’ e kamisanel. q wttt t Are k’ut e k’o ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam, are e k’o

chuwi juyub’, Q’aq’ Witz ub’i’ juyub’ e k’o wi, xkik’ol k’u kik’ajol chiri’ chuwi juyub.

q wttt qt Ma wi e ta k’iyi’a’ winaq, ma na keje ta kik’iyal, ri uk’iyal amaq’. Xa skakin

uwi juyub’ kiq’atem, xa k’u cha’ are taq xna’ojix kikamïsaxik rumal amaq’, are taq xkikuch kib’ konojel, xeponik, xekita kib’ konojel.

q wttt wt Wa’ k’ate kimolowik kib’ konojel amaq’, e kawutal chik chi ch’ab’, chi pokob’

konojel, ma wi ajilan kipwaq kika’ub’al, jeb’ejoj kiwächib’al konojel Ajawab’, Achijab’. Qastzij b’anoj kitzij konojel.

q wttt et Qastzij e q’alab’il chuxik. –Are k’u ri Tojil, are Kab’awil are pu chiqaq’ijila’,

xa are taq chiqakanab’ij– xecha’ chikib’il kib’. q wttt rt Xa wi k’u kareta’maj ri Tojil, kaketa’maj na pu ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’,

Majukutaj, Ik’ B’alam kakito are taq kana’ojix, rumal maj b’a kiwaram, kiyakalem, are taq xeka’utaj k’u konojel chi ajlab’al.

q wttt tt K’ate k’ut xeyakatajik konojel ajlab’al, chaq’ab’ taj xkokib’ej chikik’u’x are taq

xeb’ek. Ma k’u xe’opanik, xa pa b’e xewarax wi konojel ri ajlab’al. K’ate puch kich’akatajik chik kumal ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam.

q wttt qtt Xaq k’u jun xewaran wi pa b’e, ma b’a chixkina’ chi kib’, k’is xewarik konojel.

K’ate k’u utikarik umich’ik kimukwäch rumal ruk’ kismachi’, are taq xkir k’u ri pwaq chikiqul ruk’ kiyach’wäch ruk’ puch kichachal, are k’u ri uqul kich’ami’y xa are xkik’am ri pwaq, k’ajisab’al kiwäch, xa pu mich’b’al kech xb’an retal unimal k’iche’ winaq.

83

q wttt wtt K’ate puch xek’astajik, xas xkichapala’ kiyach’wäch ruk’ uqul kich’ami’y, maj b’a chi pwaq chikiqul ruk’ kiyach’wäch.

q wttt ett –¿Jasa pa mixojk’amowik? ¿Jachin mixojmich’owik? ¿Apa mixpe wi mixeleq’an

qapwaq?– xecha’ k’ut konojel ajlab’al. –Are na b’e ri e k’äxtok’ keleq’an winaq. Ma k’u chuwitz’inik chiqaxib’ij ta qib’ chikiwäch, chiqokib’ej kitinamit, xa wi xa are chiqil uwäch ri qapwaq, chiqab’an chikech– xecha’ k’ut konojel amaq’, xa wi xa are b’anoj tzij kakib’an konojel.

q wttt rtt Xa wi k’u ku’l kik’u’x ri ajk’ixib’, ajk’ajib’ e k’o chuwi juyub’. Xa wi xa are

nimana’oj kakib’an ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam. Are taq xena’ojin k’u ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam, xkib’an k’axtun chuchi’ ri tinamit, xa tz’alam, xa ch’utub’ xchuketeb’ej rij kitinamit.

q wttt ttt K’ate xkib’an ri poy, keje winaq xux kumal, k’ate xkichol chiri’ chuwi k’axtun, xa

wi xa are k’o pokob’, k’o puch kich’ab’, xekawaxik, xok ri yach’wäch pwaq pa kiwi’, xok k’u xa poy, xa puch ajam che’, xkojow ri pwaq rech amaq’ ri xe’kik’ama pa b’e, are xuk’awib’ej poy kumal.

q wttt qttt Xekotokomijik chirij tinamit. K’ate puch are taq xkitz’onoj chi kina’oj chech Tojil:

–¿we kojkamïk? ¿We puch kojch’akatajik?– xuchax kik’u’x chuwäch ri Tojil. –Mixb’isonik, in k’olik, are k’ut chikoj wa’ chikech, mixib’ij iwib’– xe’uchax ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam.

q wttt wttt Are taq xya uloq ri wonon, sita’l. Are k’ut xe’kik’ama k’u k’a’am, are taq xepetik,

k’ate k’u xkiya’o chupam kajib’ nima’q kokob’, kajib’ xk’oji’ wi chirij tinamit, xkitz’apij wi ri wonon, sita’l chupam kokob’, are k’u k’ulab’al rech amaq’ kumal.

q wttt ettt Xenik’wachix k’ut, xemuqche’ex puch, xnik’ox kitinamit rumal Usamajel amaq’. –

Ma wi e jarub’– xecha’ k’ut, xa are k’ut xe’ulkila ri poy, ajam che’. Kesilajeyik, kuk’ala’am kich’ab’, kipokob’. Qastzij winaq kewachinik, qastzij chi e kamisanel kewachinik, are taq xkil amaq’, keki’kot k’ut konojel amaq’, ma wi janik xkilo.

q wttt rttt Tzatz ri amaq’ chuk’oje’ik, ma wi ajilan chi winaq e ajlab’al, e pu kamisanel, e

kamisal kech ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam are e k’o chuwi juyub’, Q’aq’ Witz ub’i’ e k’o wi. Are k’u kokib’ex wa’ xchiqab’ij chik.

Ujuk’al Wajxaqlajuj Tzij

84

Q’ateb’al uwäch kowib’äl q ettt P Are k’ut e k’o chiri’ B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam, xa

jun e k’o wi chuwi juyub’ ruk’ kixoqil, kalk’wa’l. Are taq xepe k’ut konojel ajlab’al, e kamisanel, ma wi xa kachuwi, oxchuwi chi amaq’.

q ettt q Xkotokomij chirij tinamit, ke’owinik, e wiqitalik chi ch’ab’, chi pokob’, chikiq’osij

kichi’, kelu’lutik, kecha’ninik, chi’ominik kijuyub’, kixulq’ab’ xa xe’ok chuxe’ tinamit.

q ettt w Ma k’u kakixib’ij kib’ ri ajk’ixib’, ri ajk’ajib’, xa keka’y uloq chuchi’ k’axtun, e

cholon uloq ruk’ kixoqilal, kalk’wa’l. Xa ku’l kik’u’x b’anoj k’u kitzij ri amaq’, are taq xe’aq’an k’u chuwäch juyub’.

q ettt e Xa k’u skakin chik ma wi ketzaqanik chuchi’ tinamit. K’ate puch are taq xjaq uwi’ ri

kokob’, kajib’ k’o wi chi tinamit, are taq xe’el k’u ri wonon, sita’l, keje ri sïb’ are taq xel chupam ri jujun chi kokob’.

q ettt r Kewitz’in k’u ri ajlab’al rumal chiköp xetoq’taj chub’aq’ kiwäch, xetoq’taj puch chi

kitza’m, chi kichi’, chi kaqan, chi kiq’ab’. –¿La k’o wi xchib’echapawoq on k’o wi xchi’emajowoq ronojel k’o wi wonon, sita’l?

q ettt t Xetoq’taj chu ti’omal ub’aq’ uwäch, xchikilij e chuquchuj keje taq chiköp chirij ri

jujun chi winaq, xeq’ab’ar rumal wonon, sita’l, ma wi xchapataj chi kich’ab’, kipokob’, kewonk’oje’ik chuwäch taq ulew.

q ettt qt Kelajajik xeqaj chuwäch juyub’, are k’ut ma wi kakina’ chik are taq xek’aq chi

ch’ab’, xechoy che ikäj, xa b’olaj che’ xkikoj chik ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, xa e kixoqil e kamisanel, xa wi k’u xetzalij ri ch’ajka’r chik, xa xel chik chi kaqan konojel amaq’.

q ettt wt Are xkiriq nab’e xewitz’inik, xekamisaxik, ma na xa skakin chi winaq xkamïk,

ma wi are xekäm ri xkitz’ayij chikik’u’x, xa k’u chiköp xok chike, ma na k’ula achijilal taj xkib’ano, ma wi ch’ab’, ma wi pokob’ taj xekäm wi, are taq xeyoq’otajik konojel amaq’.

q ettt et Xa k’u xe’elaj chik ri amaq’ chikiwäch ri B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’,

Majukutaj. –¡Toq’ob’ qawäch! ¡Ma ta kojkamïk!– xecha’. –Utzb’ala’, xa ix wi kamel chuxik, ix ajpatan chib’e q’ij, chib’e saq– xe’ucha’xik.

q ettt rt Kije k’ut kich’akatajik konojel amaq’ ri kumal qanab’e chuch, qajaw. Chiri’ xb’an wi

85

chuwi juyub’ Q’aq’ Witz ub’ina’am wakamik. Are nab’e xetiki’ wi chiri’, xepoq’ wi, xek’iyaritaj wi, xemi’alanik, xek’ojolanik chuwi Q’aq’ Witz.

q ettt tt Keki’kot chik are taq xekich’ak konojel amaq’, chiri’ ch’akatajinaq wi chuwi juyub’,

keje k’u xkib’an ri’, xekich’ak na amaq’, konojel amaq’. q ettt qtt K’ate k’ut xkub’i’ kik’u’x. Xetzijon chike kik’ajol, xa naqajoq kikamoq, are taq k’u

xkaj xekimisaj. Are chi wi xchiqab’ij chik kikamïk B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam kib’i’.

Ujuk’al B’elejlajuj Tzij K’isb’äl taq q’ij kech e nab’e nan, tat

q ettt wtt Xkina’ k’u kikamïk, kisachik, are taq xepixab’an chikech kik’ajol, ma na e yawab’, ma pu kejilowik, kepolow taj, are taq xkanaj kitzij che kik’ajol.

q ettt ett Are kib’i’ k’ajol wa’, e ka’ib’ xuk’ajolaj B’alam Ki’tze’: K’oka’ib’ ub’i’ ri

nab’e’al, K’okawib’ chik ub’i’ ukab’al uk’ajol ri B’alam Ki’tze’ kimam, kiqajaw kawekib’.

q ettt rtt E chi k’u ka’ib’ chik xuk’ajolaj ri B’alam Aq’ab’, are kib’i’ wa’: K’o’akul ub’i’

nab’e uk’ajol, K’o’akutek chuchax chik ukab’ uk’ajol ri B’alam Aq’ab’ rech nijayib’.

q ettt ttt Xa k’u jun xuk’ajolaj Majukutaj: K’o’ajaw ub’i’. E oxib’ xek’ajolanik. Ma wi

xk’ajolan ri Ik’ B’alam. Qastzij wi ajk’ixib’, ajk’ajib’. Are k’u kib’i kik’ajol ri’. q ettt qttt A’re’ xekipixab’aj kanoq, xa jun e k’o wi kikajchal, xeb’ixanik, chi xk’atat kik’u’x,

xoq’ pu kik’u’x chupam kib’ixanik Qamuqu ub’i’ kib’ix xkib’ixaj, are taq xepixab’ k’u chike kik’ajol:

q ettt wttt –ix qak’ajol kojb’ek, kojtzalij puch, saqil tzij, saqil pixab’ chiwe. Mik’uxixul,

kaqana’taj chi ijuyub’al ix qixoqil– xecha’ chike kixoqil, chi kijujunal xepixab’ik.

86

q ettt ettt –Kojb’e chi qamaq’, cholon chi Qajawal Kej, leman chikaj, xa tzalijem

xchiqab’ano, mixb’antajik qapatan, mixtz’aqat qaq’ij. Kojina’taj k’ut, mojisacho, mojimeskutaj puch. Chiwila na iwochoch, ijuyub’al puch, kixtiki’ wi are taq chuxoq, kixb’e k’ut, chib’e’iwila chik xojpe wi–

q ettt rttt xecha’ k’ut, are taq xepixab’anik, are taq xkanaj k’u retal uk’oje’ik ri B’alam

Ki’tze’. –Are itanab’al iwech wa’. Xchinkanaj iwuk’, are iq’aq’al, wa’ mixnupixab’aj, xnub’isoj– xcha’ k’ut.

q rttt P Are taq xkanaj ri retal uk’oje’ik Pisom Q’aq’al chucha’xik. Ma wi q’alaj uwäch, xa

wi qas pisilik xmakirom wi, ma wi q’alaj t’isb’al re, rumal ma wi xilowik are taq xpisik. Keje k’u kipixab’ik ri’, are taq xesach k’u chiri’ chuwi juyub’ Q’aq’ Witz.

q rttt q Ma na xemuq taj kumal kixoqil, kalk’wa’l, ma wi q’alaj kisachik are taq xesachik. Xa

are q’alaj ri kipixab’. Loq’ k’u ri pisom chikech xuxik, are na’tab’al kech kiqajaw, xas xek’aton chuwäch kina’tab’al kech kiqajaw.

q rttt w Are taq xwinaqir wi winaq kumal Ajawab’, are taq xk’am chirij B’alam Ki’tze’,

tikarinaq wi umam, uqajaw kawikib’, xma k’u xkisach wi ri kik’ajol, ri K’oka’ib’, K’okawib’ kib’i’.

q rttt e Kije k’ut kikamïk ri kikajchal e nab’e qamam, qaqajaw, are taq xesachik, xekanaj chi

kik’ajol chiri’ chuwi juyub’ Q’aq’ Witz, xeyaluj chi wi kik’ajol chiri’. q rttt r Qajinaq chik, yokotajinaq chi puch kiq’ij konojel amaq’, maja b’a chik kiq’aq’al, xa

qas e k’o chik, xa wi k’uk’am kib’ konojel jutaq q’ij. q rttt t Chikinab’aj kiqajaw, nim uq’ij ri pisom chike. Ma wi chikikiro, xa wi pislik chiri’

kuk’, Pisom Q’aq’al xuchax kumal, are taq xkob’ik, xb’in puch kik’u’um xya’ kanoq rumal kiqajaw, xa retal kik’oje’ik are taq xkib’ano.

q rttt qt Kije k’u kisachik, kimayixik B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’

B’alam, e nab’e winaq xepe chila’ ch’aqa pölow, Pa Releb’al Q’ij, ojeroq ke’ul waral are taq xekamïk, e ri’j chik, e ajk’ixib’, ajk’ajib’ kib’i’na’am.

Ukak’al Tzij

Uwäch uq’ij Naqxit

87

q rttt wt K’ate puch xkikuxla’aj kib’e’ik chila’ Pa Releb’al Q’ij, are kikuxla’an ri upixab’ kiqajaw. Ma wi xkisacho, ojeroq kekamoq kiqajaw, xya’ kixoqil amaq’, xkiji’aj are taq xekik’am ixoq e oxib’.

q rttt et Xecha’ k’ut are taq xeb’ek: –kojb’e chila’ Pa Releb’al Q’ij chila’ xepe wi qaqajaw–

xecha’. Are taq xkik’am kib’e e oxib’ chi k’ajolaxel: K’oka’ib’ ub’i’ jun, uk’ajol B’alam Ki’tze’, rech konojel kawekib’. K’o’akutek ub’i’ k’ajol B’alam Aq’ab’, xa rech nijayib’ab’. K’o’ajaw ub’i’ jun chik uk’ajol Majukutaj, rech ajaw k’iche’.

q rttt rt Are k’u kib’i’ ri xeb’e chila’ ch’aqa pölow, e oxib’ are taq xeb’ek. Xa wi k’o kina’oj,

k’o pu keta’mab’al, ma na xa eta winaq kik’oje’ik, xkipixab’aj kanoq konojel kätz, kich’aq’. Keki’kotik xeb’ek. –Ma wi kojkamïk, kojulik– xecha’ are taq xeb’ek e oxib’.

q rttt tt Xa wi xa are xe’ok’ow chuwi pölow, are taq xe’opan k’ut chila’ Pa Releb’al Q’ij,

are taq xe’kik’ama ri ajawarem. Are k’ut ub’i’ Ajaw wa’: rajawal Aj Releb’al Q’ij xe’opan wi.

q rttt qtt Are taq xe’opan k’ut chuwäch Ajaw, Naqxit ub’i’ Nim Ajaw, xa Juq’atol Tzij,

tzatz rajawarem. Are k’u xya’ uloq retal ajawarem, konojel uwachinel. Are taq xpetik retal Ajpopol, Ajpop Q’a’m Jayil. Are taq xpe k’ut retal uq’aq’al rajawarem puch Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja. Xk’is uya’ik uloq Naqxit uwachinel rajawarem.

q rttt wtt Are taq ub’i’ wa’: mu’j, q’alib’al, su’b’aq, ch’am ch’am, talil q’ana ab’aj, tzikwil

köj, tzikwil b’alam, jolom, pich kej, makutax, t’ot’, tatam, k’us, b’us, k’axk’om, chiyom, astapulul, konojel k’u kuk’am ri xepetik, are taq xkik’am ula chi ch’aqa pölow. Utz’ib’al Tulan Siwan, “Utz’ib’al” xecha’ che qas okinaq chupam kitzij.

q rttt ett K’ate puch are taq xe’ulik chiri’ chuwi kitinamit Q’aq’ Witz ub’i’, chiri’ k’ut

xekuch wi konojel tamub’, ilokab’. Xekikuchu kib’ konojel amaq’, xeki’kotik are taq xe’ulik K’oka’ib’, K’o’akutek, K’o’ajaw, xa wi chiri’ chik xkik’am wi kajawarem amaq’.

q rttt rtt Xeki’kotik e rab’inaleb’, e kaqchikeleb’, aj tz’ikin ja’, xa retal xk’utun chikiwäch ri

unimal ajawarem, nim chi kik’oje’ik chuxik amaq’, ma nab’e xk’isik are taq xkik’ut kajawarem, are e k’o chiri’ Q’aq’ Witz. Xa k’o kuk’ konojel ri xepe Pa Releb’al Q’ij, ma naj ta chi k’ut xkib’an chiri’ chuwi juyub’, e k’i chik chi konojel.

q rttt ttt Chiri’ k’ut xekäm wi kixoqil B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’

B’alam.

88

Are taq xepetik xkoqataj chi kanoq ri kijuyub’al, jun chi juyub’ xkitzukuj are ketiki’

wi, ma wi ajilam juyub’ xetiki’ wi, are taq xepoq’ik, are taq xeb’i’naj puch che ri xemolomanik, xech’ijomanik e nab’e qachuch, e nab’e qaqajaw.

q rttt qttt Xecha’ ojer taq winaq are taq xkitzijoj, are taq xkitolob’a puch kanajoq nab’e

kitinamit Q’aq’ Witz ub’i’. Are taq xe’ul chi k’u, chiri’ xkitikilib’ej chik jun tinamit Chi K’ix ub’i’.

q rttt wttt Ma naj ta chik xkib’an chiri’ chuwi juch’ob’ tinamit, kemi’alanik, kek’ajolanik

puch. Chiri’ qas e k’o taq wi, are taq kajib’ juyub’ wa’, xa jun xchok wi ub’i ri kitinamit.

q rttt ettt Xekik’ulub’a kimi’al, kik’ajol, xa qas chikisipaj, xa toq’ob’anik, xa pu mayijanik

chikib’ano, rajil kimi’al chikik’amo, xa utz kik’oje’ik xkib’ano. q rttt rttt Are taq xe’ok’ow chiri’ chuwi jutaq ch’ob’ chi tinamit. Wa’ taq kib’i’: e Chi K’ix,

Chi Chak, Jume’taja, K’ulb’at, Kawinal ub’i’ juyub’ xeyaluj wi. Are k’ut kakinuk’wachij ri juyub’, kitinamit puch, ulaj juyub’ kakitzukuj e k’u k’i chik chi konojel.

w P P Xa k’u kaminaqoq ri k’amal ajawarem Pa Releb’al Q’ij. E mamaxel chik xe’ul chiri’

chuwi jujun tinamit. Ma na xuk’am kiwäch ri xe’ok’ow wi, jetaq wi uloq k’äxk’ol, rayil xkib’ano. Ma k’u naj ta xkiriq wi kitinamit e mamaxel, e pu qajawixel. Wa’ k’u ub’i’ tinamit xe’ul wi:

Ukak’al Jun Tzij Utikarib’al Chi Ismachi’

w P q Chi Ismachi’ k’u ub’i’ juyub’ kitinamit xek’oji’ wi, chi na puch xe’amaq’ilab’ wi. Chiri’ k’ut xkitij wi q’aq’al. Xqaj kichun, kisajkab’ chukaj le’oq ajawab’.

w P w Xecha’ k’u ri Konache chu B’elejeb’ Kej ruk’ puch Q’a’lel Ajaw. Are taq xajawar k’u Ajaw Kotuja ruk’ Istayul kib’i’ Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja, xe’ajawar chiri’ Chi Ismachi’, utzalaj tinamit xuxik xkib’ano.

w P e Xa k’u oxib’ Nimaq taq Ja xux chiri’ Chi Ismachi’, majo’qa ri juwinaq kajib’ chi

Nimaq taq Ja. Xa oxib’oq Kinimaq taq Ja: xa jun Unimaja kawekib’, xa k’u jun Nim Ja chuwäch nijayib’ab’, xa na puch jun rech ajaw k’iche’.

w P r Xa qas ka’ib’ chi Nimaq taq Ja ri kach’ob’ chi tinamit.

89

Are e k’o Chi Ismachi’, xa jun kik’u’x, ma ja b’a ketzelal, ma ja b’a kik’ayewal, xa

liya’nik ajawarem, ma ja b’a kich’a’oj, kiyujum puch, xa saq, xa amaq’ k’o chikik’u’x.

w P t Ma ja b’a moxwachinik, ma ja b’a kaqwachinik xkib’ano, k’a ch’uti’noq kiq’aq’al,

ma ja kenuk’mayijoq, ma ja pu kanimaroq. Are taq xkitij k’ut xkikowisaj pokob’ chiri’ Chi Ismachi’, xa retal k’ut kajawarem ri’, are taq xkib’ano xretal kiq’aq’al, retal na puch kinimal.

w P qt Are taq xil k’u rumal ilokab’, are taq xwinaqir lab’al kumal ilokab’, xraj wi

xkikamisaj ri Ajaw Kotuja, xa k’u jun Ajaw xraj. Are ri Ajaw Istayul xraj kitijoj, xraj tijox kumal ilokab’ chikamisänik.

w P wt Ma k’u xel apanoq kimoxwächib’al chirij Ajaw Kotuja, xa chikij xqaj wi, ma nab’e

xkäm ri Ajaw rumal ilokab’. Keje k’ut uxenajik yujul, ch’akimal, lab’al puch.

w P et Xkokib’ej nab’e tinamit, xeb’ek e kamisanel, are ta k’u xkaj xkisach ta uwäch

K’iche’, xa ta kitukel xajawarik chikik’u’x, xa k’u are xe’ul kanoq xeteleche’xik, xeq’anab’ix puch, ma wi jarub’ chik xkolotaj chikech.

w P rt Are taq xtikir k’ut pusunik, xepus ri ilokab’ chuwäch Kab’awil, are chik tojb’al

kimak xuxik rumal Ajaw Kotuja, qas chi k’ut xok chi munil, xe’alab’ilaxik, xewinaqix puch, xa xe’ekiya kib’ chi ch’akik rumal kinuk’b’al lab’al chirij Ajaw, chirij Siwan Tinamit.

w P tt Xmayixik, xk’utux ta uwäch rajawal K’iche’, xraj kik’u’x, ma k’u xb’antajik.

Keje k’ut uwinaqirik upusik winaq chuwäch Kab’awil, are taq xb’an ri pokob’, lab’al uxe’ are taq xtikar upokob’axik tinamit Chi Ismachi’.

w P qtt Chila’ xtikar wi uxenajik q’aq’al, rumal ri xaxnim wi rajawarem K’iche’ Ajaw,

jumaj e nawal Ajawab’, xma k’o wi keyakataj wi, xma k’o wi alachinaq chok chike, xa wi b’anal rech nimal ajawarem, chiri’ xenajinaq wi Chi Ismachi’.

w P wtt Chiri’ xnimar wi uq’ijixik Kab’awil, chixib’in chik, xkixib’ij pu kib’ konojel amaq’,

ch’ut amaq’, nim amaq’, xkiwachij rokik teleche’ winaq, xkipusila, xkikamisaj rumal kiq’aq’al, kitepewal ri Ajaw Kotuja, Ajaw Istayul ruk’ nijayib’, ajaw k’iche’.

90

w P ett Xa oxch’ob’ chi tinamit xek’oji’ chiri’, Chi Ismachi’ ub’i’ tinamit. K’a chiri’ chi na puch xkitikib’a wi wa’im, ukaja chech kimi’al, are taq xkisi’j uloq.

w P rtt Are kikuchub’al kib’ ri oxib’ chi Nim Ja ub’i’ kumal, chiri’ k’ut chi k’u qaj wi

kakiya, chiri’ puch chikiwe’ej wi kiwa, rajil kanab’, rajil pu kimi’al, xa ki’kotem chikik’u’x are taq xkib’ano. Xewa’ik, xe’echa’ chupam Kinimaja:

w P ttt –xa qak’amowab’al, xa pu qapakub’al chech retal qatzijol, retal qatzij chuwi ixoqal,

achijal– xecha’. Xa chila’ xq’ob’ wi uloq, chila’ puch xkib’ij wi kichinamit kib’, wuqamaq’ kib’, kitikpan kib’.

w P qttt –Qak’ulel qib’ oj kawikib’, oj nijayib’, oj puch ajaw k’iche’– xecha’ oxib’ chinamit,

oxib’ pu Nimaq taq Ja. Ma naj ta k’ut xkib’an chi’ Chi Ismachi’, are taq xkiriq chik, are taq xkil chi puch jun chi tinamit, xkoqotaj chi wi ri Chi Ismachi’.

Ukak’al Ka’ib’ Tzij Utikarib’al Q’uma’r Ka’aj

w P wttt K’ate puch are taq xeyakataj chi uloq, xe’ul chiri’ pa tinamit Q’uma’r Ka’aj ub’i’ kumal k’iche’ chucha’xik, are taq xe’ul chik Ajawab’ Kotuja ruk’ Q’uq’ Kumätz ruk’ puch konojel Ajawab’, xro’qexoq, xrole’a puch winaq, uxe’ saq, uxe’ amaq’, uxe’ k’aslem, winaqirem.

w P ettt Chiri’ k’ut qas xkib’an wi kochoch, chiri’ na puch xkib’an wi rochoch Kab’awil,

chu nik’ajal uwi tinamit xkiya wi, are taq xe’ulik, are taq xkitikilib’ej puch. w P rttt K’ate puch unimarik chik kajawarem, e k’i chik, e pu tzatz chik, are taq xkina’ojij

chik Kinimaja, xemoloxik, xejachajox puch rumal xwinaqir kich’a’oj, xkiq’aq’wachij chi kib’ chuwi rajil kanab’, rajil kimi’al, rumal xa ma wi chitz’aqom kuk’ya’ chikiwäch.

w q P Are chi k’u uxe’ chik kijachowik kib’, are taq xkitzolob’ej kib’, tzolk’aqb’ej b’aq

ujolom kaminaq, xkik’ak’ab’ej kib’.

91

Are taq xkipaxij ri b’elej taq chi chinamit. Xb’anowoq uch’a’ojil anab’, mi’al, are taq xb’an una’ojixik ajawarem, juwinaq kajib’ chi Nim Ja xuxik.

w q q Ojeroq ke’ulik konojel chiri’ chuwi kitimanit, are taq xetz’aqat juwinaq kajib’ Nimaq

taq Ja chiri’ pa tinamit Q’uma’r Ka’aj (xutzirisaxik rumal ri Señor Obispo, K’amal B’e re Tyox), ri tinamit k’a xtoli’ kanoq.

w q w Xeq’aq’ar chiri’, xnuk’mayijinaq kitem, kich’akat. Xa jachajox kiwäch jutaq wi chi

q’aq’ jujun chi Ajawab’. B’elejeb’ taq chi chinamit xuk’olela rib’, b’elejeb’ chi Ajawab’ kawekib’. B’elejeb’ chi Ajawab’ nijayib’ab’. Kajib’ chi Ajawab’ ajaw k’iche’. Ka’ib’ chi Ajaw saqikib’.

w q e K’iya taq xuxik, k’i chi na puch chirij jujun Ajawab’. Xa unab’e ri k’o chi wi ral,

uk’ajol. Tzatz tzatz uchinamital jujun chi Ajawab’. Chiqab’ij kib’i’ ri Ajawab’, chijujunal jujun Unimaja.

w q r Wa’ k’ate kib’i’ Ajawab’ chuwäch kawekib’. Are nab’e Ajaw wa’: Ajpop, Ajpop

Q’a’m Ja, Ajtojil, Ajq’uq’ Kumätz, Nim Chokoj Kawek, Popol Winaq Chituy, Lolmet Kej Nay, Popol Winaq pa Jom Tzalatz, Uchuch Q’a’m Ja.

w q t Are k’ut Ajawab’ ri’ chuwäch kawekib’, b’elejeb’ chi Ajawab’ k’oloji’ Unimaja

chijujunal, k’ate chik chiwachim uwäch. w q qt Are chi k’u Ajawab’ wa’ chikiwäch nijayib’ab’, are nab’e Ajaw wa’: Ajaw Q’a’lel,

Ajaw Ajtz’ik Winaq, Q’a’lel Q’a’m Ja, Nim Q’a’m Ja, Uchuch Q’a’m Ja, Nim Chokoj Nijayib’ab’, Awilix, Yakol Atam Utza’m Pop Saqlatol, Nim Lolmet Ya’ol Tux. B’elejeb’ k’ut chi Ajawab’ chikiwäch nijayib’ab’.

w q wt Are chi k’u ajaw k’iche’ wa’, are wa’ kib’i’ Ajawab’: Ajtz’ik Winaq, Ajaw Lolmet,

Nim Chokoj Ajaw K’iche’, Ajaw Q’aq’ Witz. Kajib’ Ajawab’ chuwäch ajaw k’iche’eb’ k’oleji’ kinimaja.

w q et Ka’ib’ chinamit chi na puch saqikib’ Ajawab’: Tz’utuja’, Q’a’lel Saqik’. Xa jun chi

Nim Ja e ka’ib’ chi Ajawab’.

Ukak’al Oxib’ Tzij

Ajaw Q’uq’ Kumätz w q rt Je’ k’ut xtz’aqat wi juwinaq kajib’ chi Ajawab’, juwinaq kajib’ na puch chi Nimaq

92

taq Ja xuxik. Are taq xnimar ri q’aq’al, tepewal pa K’iche’, are taq xq’aq’arik, are taq xtepewarik unimal retal K’iche’. Are taq xchunaxik, are taq xsajqab’ix puch siwan tinamit.

w q tt Xul ch’ut amaq’, nim amaq’. K’o k’ut ub’i’ Ajaw xnimarisan K’iche’, are taq

xwinaqirik q’aq’al, tepewal, are taq xwinaqirik rochoch Kab’awil, kochoch na puch Ajawab’. Ma na pu are xeb’anowik, ma wi xechakun taj, ma pu xkib’an ta kochoch, ma na pu xa ta xkib’an rochoch Kikab’awil, xa rumal xek’iyar kal, kik’ajol.

w q qtt Ma na xa kib’ochij, xa ta pu kelaq’ kiq’upum are ta puch. Qastzij wi chi kech

Ajawab’ chi kijujunal. Tzatz na puch kätz, kichaq’ xuxik, xmolomo’xik uk’oje’ik, xmolomox na puch utab’al utzij jun chi Ajawab’.

w q wtt Qastzij wi chi eloq’ kitzij puch, chi nim kik’olem Ajawab’, nimatalik xowatal puch

uq’ij ralaxik Ajawab’ rumal ral, uk’ajol. Are taq xek’iyar ri aj siwan, aj tinamit ruk’ na puch.

w q ett Ma na xa ta k’u keje xul kiya’ kib’ konojel amaq’, kalab’al k’ut, xqaj wi usiwan,

utinamit. K’a rumal kinawal Ajawab’ xeq’aq’arik ri Ajaw Q’uq’ Kumätz, Ajaw Kotuja.

w q rtt Qastzij chi nawal ajaw Q’uq’ Kumätz xuxik, juwuq chaq’an chikaj, juwuq k’ut

chib’e’ub’ana qajoq Chi Xib’alb’a, juwuq chi k’ut chik’oji’ chi kumatzil. Qastzij chi kumätz chuxik, juwuq chi na puch chub’anoq chi kotal, juwuq chik chi b’alamil. Qastzij wi chi kot, chi b’alam uwächib’al chuxik. Juwuq chik chi reme’ik chi kik’el, utukel remenik kik’ chuxik.

w q ttt Qastzij chi nawal ajaw uk’oje’ik, xib’ixib’ chikiwäch kumal konojel Ajawab’,

xupaxij rib’ uta’ik, xkita konojel Ajawab’ amaq’ uk’oje’ik nawal ajaw. Are k’u utikarik, unimarik puch K’iche’. Are taq xub’an Ajaw Q’uq’ Kumätz retal nimal.

w q qttt Xmasachel uwäch umam, uk’ajol chuk’u’x. Ma ja b’a at ala xb’an wi ri xk’oji’ are ta

jun ajaw nawal, are ta uk’oje’ik. Xa yoq’ob’al rech ronojel amaq’ are taq xub’ano, xa uk’utb’al rib’ rumal xa are juk’isik ujolom amaq’ xuxik. Ukajle Ajaw ri nawal ajaw, Q’uq’ Kumätz ub’i’. Xa wi xa are Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja.

w q wttt Xkanaj chi k’u ketal kitzijol, xeq’aq’arik, xetepewar puch. Are taq xek’ajolan

chi k’ut, kik’ajol k’ut tzatz chik xub’ano, xk’ajolax ri Tepepul, Istayul, xa k’u ajawarem xub’an, ro’le Ajaw xuxik, xa wi xek’ajolanik jutaq le chi Ajawab’.

93

Ukak’al Kajib’ Tzij Kib’i’ nimaq Ajawab’

w q ettt Wa’ chi k’ut kib’i’ chik uwaqle Ajaw, e ka’ib’ chi nima’q Ajawab’, e Q’aq’ Kiq’ab’ ub’i’ jun Ajaw, Kawisimaj ub’i’ jun chik. Are k’ut tzatz chik xub’an ri Kiq’ab’, Kawisimaj. Are chi xnimarisan K’iche’, rumal qastzij nawal uk’oje’ik.

w q rttt Are xq’ajowik, are puch xpaxin usiwan, utinamit ch’ut amaq’, nim amaq’. Naqaj taq

uxo’l k’o wi ri tinamit ojer. Are kijuyub’al kaqchikeleb’, ri Chuwila wakamik. Ujuyub’al chi na pu rab’inaleb’ ri Pa Mak’a. Ujuyub’ k’u kawokeb’ ri Sajkab’ Ja. Utinamit chi k’ut saqulewab’ Chuwi Miq’ina, Xelaju’, Chuwa Tz’aq ruk’ Tz’oloj Che’

w w P are xrixowaj Kiq’ab’. Xub’an lab’al, qastzij wi xq’ajik, xpaxik usiwan, utinamit

rab’inaleb’, kaqchikeleb’, saqulewab’. Xexule’ik, xepaqa’ik konojel amaq’, k’a xtoq’i chi naj ta ukamisaj Kiq’ab’ juch’ob’, kach’ob’ are taq chi, ma wi kuk’am upatan chikech, konojel xkaj kitinamit, xuk’am upatan chuwäch Kiq’ab’, Kawisimaj.

w w q Xe’ok chi munil, xelotz’ik, xek’aqik chi che’. Ma ja wi kiq’ij, ma ja wi kalaxik xuxik.

Xa cha’ mixk’oji’ paxib’al tinamit, xas chijixtajik uchi ulew, keje ri chiq’osin kaqulja chupaxij ab’aj, chixib’inik, lib’ajchi’ kuch’elaj amaq’

w w w chuwäch Q’ol Che’ retal tinamit, rumal wakamik jun juyub’ ab’aj skakin chik, ma wi

xq’atatajik, keje ri xchoy che ikäj, rumal chila’ k’o wi pa taq’aj Petatayub’ ub’i’, q’alaj wakamik, karil ronojel winaq, ke’ok’ow wi retal rachijilal Kiq’ab’.

w w e Ma wi xkamïk, ma b’a pu xch’akataj wi, qastzij wi chi achi xuk’am k’u upatan

ronojel amaq’. Are taq xena’ojin k’u ri Ajawab’ konojel, are taq xe’kiq’atej rij siwan, rij tinamit, xqajinaqoq utinamit ronojel amaq’.

w w r K’ate k’ut are taq relik waranel, ilol, ajlab’al, are taq xkib’an k’ut uwachinel chinamit

laqab’el juyub’: “we chipe chik are taq chululaqab’ej utinamit amaq’” xecha’ are taq xkikuch kina’oj konojel Ajawab’.

w w t Are taq xel kiwab’an: –keje ri’ qakejoj, keje pu qachinamit, keje na pu qatz’alam,

qak’axtun chuxik. Are chik qoyowal, qachijilal are taq chuxoq– xecha’ konojel

94

Ajawab’. Are taq xe’elik uwab’am jujun chi chinamit, kule’la’ij rech ajlab’al. w w qt Are taq xepixab’ax k’ut, are taq xeb’e puch wab’an, laq’ab’el ujuyub’al amaq’: –

¡chib’ek rumal qajuyub’al chik! ¡Mixib’ij iwib’, we k’o chi ajlab’al chul chik iwuk’ are ta kamisal iwe, anim chulib’ij, chi’enukamisaj!– xcha’ k’ut Kiq’ab’ chikech. Are taq xepixab’axik konojel wäch ruk’ Q’a’lel, Ajtz’ik Winaq.

w w wt Are taq xb’eyije’ik ri “uchi chay, uchi k’a’am” chucha’xik, are taq xkipaxij kib’

kimam, kiqajaw konojel k’iche’ winaq, k’o pa jujun chi juyub’, xa chajil juyub’, xa pu chajal chay, k’a’am, chajal lab’al puch are taq xb’ek. Ma na jun ta saqir wi, ma na jun ta puch Ukab’awil, xa kate’i rij ri tinamit.

w w et Are taq xe’elik konojel aj chuwila, aj chulimal, saqija’, xajb’al kej, chi temaj,

wajxaqlajuj ruk’ chi aj Ka’ib’ Raqan, chab’ikak’ chi jun ajpu ruk’ aj maka, aj xoyab’aj, aj sajkab’ ja, aj siy ja, aj miq’ina’, aj xelajuj, taq’ajal juyub’, ri xelik waral lab’al, chajal ulew, are taq xb’ek rumal Kiq’ab’, Kawisimaj, Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja, Q’a’lel, Ajtz’ik Winaq e kajib’ chi Ajawab’.

w w rt Xetaq’onik, xewaran puch ajlab’al. Kiq’ab’, Kawisimaj ub’i’ Ajaw chuwäch

kawekib’, e ka’ib’. Kema’ ub’i’ Ajaw chuwäch nijayib’. Achaq Ib’oy k’ut ub’i’ Ajaw chuwäch ajaw k’iche’. Are k’u kib’i’ Ajaw ri xetaqowik, xesamajelan puch, are taq xeb’ek kal, kik’ajol pa juyub’, pa jujun chi juyub’.

w w tt Xb’e na k’u nab’e, xul na kanab’, xul na pu teleche’ chuwäch Kiq’ab’, Kawisimaj,

Q’a’lel, Ajtz’ik Winaq. Xkib’an chiwi lab’al ri uchi’ chay, uchi’ k’a’am, xekanab’ chik, xeteleche’n chik, e achij xe’ux chik ri, e wab’an xeya’ik. Xek’iyar k’ut, k’i chi k’ut kik’uxilal kumal Ajawab’. Are taq chulkiya’a’ kanab’, kiteleche’ ronojel.

w w qtt K’ate k’ut are taq xkuch na’oj kumal Ajawab’ Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja, Q’a’lel,

Ajtz’ik Winaq. Are taq xel k’u na’oj: –xa qachapa k’inab’e chik’oji’, are taq keqalem wachinel chinamit chok wi. ¡In Ajpop! ¡In Ajpop Q’a’m Ja! Ajpop chi reqalej wi chok chi k’u awech at Ajaw Q’a’lel, Q’a’lel ri qalem xchuxik– xecha’ k’ut konojel Ajawab’ are taq xk’am kina’oj.

w w wtt Xa wi k’u keje xub’an tamub’, ilokab’, junam kiwäch oxch’ob’ chi k’iche’. Are taq

xb’an chapanik, xkiq’ob’isaj unab’e kal, kik’ajol, keje k’u uk’amik na’oj. Ma k’u chiri’ xchap wi k’iche’. K’o ub’i’ juyub’ xchap wi unab’e al, k’ajol. Are taq xetaq k’ut konojel k’u pa jujun chi juyub’, xa jun xekuch wi.

w w ett Xeb’alax, Xekamaq’ ub’i’ juyub’ xechap wi, are taq xok kik’alem. Chiri’ Chulimal

xb’an wi.

95

w w rtt Wa’ k’u kiq’ob’ik, kichapik, ketaxik puch juwinaq Q’a’lel juwinaq Ajpop, xchapik

rumal Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja, rumal puch Q’a’lel, Ajtz’ik Winaq. Xok keqelem ronojel Q’a’lel Ajpop, ju’lajuj Nim Chokoj, Q’a’lel Ajaw, Q’a’lel Saqik’, Uq’a’lel Achij, Rajpop Achij, Rajtzalam Achij, Utza’m Achij, kib’i’ achijab’ xokik. Are taq xeq’ob’ik, xeb’i’naj puch chuwi kitem, chuwi kich’akat e unab’e ral, uk’ajol k’iche’ winaq, ilol rech, ta’ol rech, uchi’ chay, uchi’ k’a’am, kejoj, tz’apil, tz’alam, k’axtun chirij K’iche’.

w w ttt Xa wi k’u keje xub’an tamub’, ilokab’ xuchapo, xuq’ob’isaj puch unab’e ral, uk’ajol

k’o pa jujun chi juyub’. Are k’ut uxenajik Q’a’lel Ajpop, reqalem pa jujun chi juyub’ wakamik. Keje relik

ri’, ta xe’elik chirij Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja, chirij puch Q’a’lel, Ajtz’ik Winaq xel wi.

Ukak’al Jo’ob’ Tzij Mayijab’al tz’onob’al rech tinamit

w w qttt Are k’ut xchiqab’ij chik ub’i rochoch Kab’awil, xa wi xa are xub’ina’aj rochoch ri ub’i’ Kab’awil: Nimaq Tz’aq re Tojil ub’i tz’aq rochoch Tojil rech kawekib’. Awilix k’u ub’i’ tz’aq rochoch Awilix rech nijayib’ab’. Q’aq’ Witz chi k’ut ub’i’ tz’aq rochoch Ukab’awil ajaw k’iche’.

w w wttt Tz’utuja ka’il na K’ajib’aja ub’i’ chik nimaq taq tz’aq xk’oji’ wi ab’aj xq’ijilo’xik kumal Ajawab’ k’iche’, xq’ijilo’x puch rumal ronojel amaq’. Chok na uq’atoj amaq’ nab’e chuwäch ri Tojil, k’ate k’ut are taq chuq’ijila chik ri Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja.

w w ettt K’ate chulkiya’ k’u kipatan chuwäch Ajaw. Are Ajaw chik are chi puch

kitz’ukun, kikojom Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja, xqasan kitinamit. E nimaq taq Ajawab’, e nawal taq winaq, nawal ajaw ri Q’uq’ Kumätz, Kotuja,

96

nawal ajaw k’u ri Kiq’ab’, Kawisimaj. w w rttt Keta’am we lab’al chib’anik, q’alaj chikiwäch ronojel, chikilo we kamik, we wa’ij,

we ch’a’oj chib’anik, xax keta’am wi. K’o k’ut ilob’al rech, k’o wuj: Popol Wuj ub’i’ kumal.

w e P Ma na xa keje e Ajawab’, nim kik’oje’ik, nim na puch kimewajik, are loq’ob’al

tz’aq, loq’ob’al pu ajawarem kumal. Naj ta chik xemewajik, xeqaj b’ik chuwäch Kikab’awil.

w e1 Wa’ are k’u kimewajib’al: b’elej winaq kemewajik. Ju b’elej k’u keqaj b’ik,

keq’atanik. Oxlajuj winaq chik kimewajib’al. Oxlajuj chi k’ut keqaj b’ik, keq’atan chuwäch Tojil, chuwäch pu Kikab’awil. Xa tulul, xa ajache’, xa q’inöm chikakitijo.

w e w Are ma b’a wa chikiwe’ej.

E wuqlajuj k’u winaq keqaj b’ik. Lajuj kemewajik, ma wi kewa’ik. Qastzij wi chi nim awasinik chikib’ano, are retal kik’oje’ik e Ajawab’.

w e e Ma wi ruk’ ixoq chewar wi k’u, xa kitukel chikichajij kib’ kemewajik. Xa pa rochoch

Kab’awil kek’oji’ wi jutaq q’ij, xa q’ijilo’nik, xa q’atonik, xa pu qajb’ik chikakib’ano.

w e r Xa wi chiri’ e k’o wi xq’eq, saqirik, xa choq’ kik’u’x, xa pu choq’ kipam. Are taq

ketz’ononik chech usaq, uk’aslem kal, kik’ajol, che na puch kajawarem. Chikipaqab’a kiwäch chikaj. Wa’ k’ate kitz’onob’al chuwäch Kikab’awil, are taq ketz’ononik. Are k’u xroq’ej kik’u’x wa’:

w e t –¡aq’aroq! ¡At ob’ uq’ij! ¡At Jun Raqan! ¡At Uk’u’x Kaj! ¡At Uk’u’x Ulew! ¡At

Ya’ol Rech Q’anal, Räxal! ¡At pu Ya’ol Mi’al, K’ajol! Chatziloj, chamakij uloq aräxal, aq’anal. Chaya’ ta uk’asle’ik, uwinaqrik wal, nuk’ajol. Chipoq’taj, chiwinaqir taj tzuqul awe, kolol awe, sik’il awe pa b’e, pa jok, pa b’eya’, pa siwan, xe che’, xe ka’am.

w e qt –Chaya’a kimi’al, kik’ajol. Ma ta b’a il tzaq kakixajo, ma ta chok k’äxtok’onel chikij,

chikiwäch, mepajik, mesokotajik, mejoxowik, meq’atowik, meqaj pa ri ikem b’e, ri ajsik b’e. Ma ta jawi’ paq’ toxk’om chikij, chikiwäch. Keya’taja b’a pa räxab’e, pa räxajok. Ma ta ketzaq pa il, pa awitzmal.

97

w e wt –Utz taj kik’oje’ik tzuqul awe, kolol awe chachi’, chawäch at Uk’u’x Kaj, at Uk’u’x Ulew, at Pisom Q’aq’al, at puch Tojil, Awilix, Q’aq’ Witz upam kaj, upam ulew, kaj tz’uk, kaj xukut. ¡Xa are saq, xa ta amaq’ upam chachi’, chawäch at Kab’awil!

w e et Kije k’ut ri Ajawab’ are taq kemewajik chupam ri b’elej winaq, oxlajuj winaq,

wuqlajuj winaq puch. Kemewajin q’ij, choq’ kik’u’x chuwi kal, kik’ajol, chuwi puch konojel ixoqib’, alk’wa’laxelab’, are taq xkib’an kipatan jujun chi Ajawab’.

w e rt Are loq’ob’al saq k’aslem, loq’ob’al puch ajawarem, are rajawarem Ajpop, Ajpop

Q’a’m Ja, Q’a’lel, Ajtz’ik Winaq. E kakab’ are taq ke’okik, kakijal kib’ che uq’aluxik amaq’ kuk’ konojel k’iche’ winaq.

w e tt Xa jun xel wi uxe’ tzij, uxe’ puch tzuqunel, kolonel, xa wi uxe’ tzij, xa wi keje

kakib’an tamub’, ilokab’ ruk’ rab’inaleb’, kaqchikeleb’, aj tz’ikin ja’, tujal ja’, uch’ab’a’ ja’. Xa jun che’el wi ri xikin chiri’ K’iche’, are taq xkib’an kech konojel.

w e qtt Ma na xaq k’u keje xe’ajawarik, ma na xa xkikaq kochij tzuqul ke, kolol ke. Xa are

taq kiwa’im, uwaja’ xkib’ano. Ma pu xa lo’q taj, xkitz’ub’u, xkeleq’aj kajawarem, kiq’aq’al, kitepewal.

w e wtt Ma na pu xa ta keje xqaj usiwan, utinamit ch’ut amaq’, nim amaq’. Nim rajil xkiya’o,

xul, xit xul pwaq, xul puch säqkab’, raqan tuwik, raqan chiq’uwal, chiyamanik, xul puch räxon, kub’ul chaktik, kipatan konojel amaq’, xul chikiwäch nawal ajawab’ Q’uq’ Kumätz, Kotuja, chuwäch puch Kiq’ab’, Kawisimaj, ri Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja, Q’a’lel, Ajtz’ik Winaq.

w e ett Ma wi xa ch’uti’n xkib’ano, ma na pu xa ta skakin chi amaq’ xkiqasaj, e k’iya ch’ob’

chi amaq’ xe’ul upatan na pa K’iche’. K’äxk’ol k’uxak’a’am wi, xyaq’ex wi kumal, ma wi atam xwinaqir kiq’aq’al. K’a Q’uq’ Kumätz uxe’ nimal chi ajawarem, keje k’u ri utikarik, ri unimarik puch ri K’iche’.

w e rtt Are chi k’u xchiqachol ule’el Ajawab’ ruk’ kib’i’ konojel Ajawab’, xchiqab’ij chik.

Ukak’al Waqib’ Tzij Kija’l ri Ajpopab’

w e ttt Wa’ k’ut ule’el, utasel ajawarem chi ronojel kisaqirib’em B’alam Ki’tze’, B’alam Aq’ab’, Majukutaj, Ik’ B’alam, e nab’e qamam, e nab’e qaqajaw. Are taq xwachin ri q’ij, xwachin ri ik’, ri ch’umil.

w e qttt Wa’ k’ate ule’el, utasel ajawarem, xchiqatikib’a uloq qas chuxe’ k’uluk’uj chi rokik

98

Ajawab’, are taq chokik, are taq chikamije’ik jutaq le chi Ajawab’, ri mam ruk’ rajawal, chi tinamit ronojel, chi jujun chi Ajawab’. Wa’ k’a k’ut xchiwachin uwäch jujun chi kijujunal Ajawab’. K’ate xchiwachin uwäch jujun chi kijujunal Ajawab’ k’iche’.

w e wttt B’alam Ki’tze’ uxe’ nab’al kawekib’. K’okawib’ ukab’le chik B’alam

Ki’tze’. B’alam Konache xtikib’an Ajpopol, roxle k’u ri’. Kotuja, Istayul ukajle. Q’uq’ Kumätz, Kotuja uxe’ nawal ajaw, ro’le xk’oji’ wi. Tepepul, Istayul chik uwaq tas. Kiq’ab’, Kawisimaj uwuq jal ajawarem, nawal chi wi. Tepepul, Istayul uwajxaqle. Tekum, Tepepul ub’elejle. Wajxaqib’ K’a’m, Kiq’ab’ k’u ulajujle Ajawab’. Wuqub’ No’j, Kawatepech chik uju’lajuj tas Ajawab’. Oxib’ Kej, B’elej Tz’i’ ukab’lajujle Ajawab’, are k’ut ke’ajawarik are taq xul Tonati’uj, xejitz’axik kumal kaxlan winaq. Tekum, Tepepul xepatanijik chikiwäch kaxlan winaq, are xek’ajolan aq’anoq roxlajujle Ajawab’ xu’xik: Ri Don Juan de Rojas (Tat Xwan), Don Juan Cortes (Tat Xwan) ukajlajujle Ajawab’, e k’ajolaxel rumal Tekum, Tepepul.

w e ettt Are k’ut ule’el, utasel ajawarem ri Ajaw Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja chuwäch kawekib’

k’iche’. w e rttt Are chi xchiqab’ij chik re chinamit. Wa’ chi k’ut Nim Ja rech jujun chi Ajawab’

chirij Ajpop, Ajpop Q’a’m Ja.

Are ub’ina’am ri b’elejeb’ chinamit chi kawikib’, b’elejeb’ Nimaq taq Ja, are taq ub’i’ e rajawal jujun chi Nimaq taq Ja:

w r P Ajaw Ajpop jun Unimaja, Kuja ub’i’ Nim Ja. Ajaw Ajpop Q’a’m Ja, Tz’ikinaja

ub’i’ Unimaja. Nim Chokoj Kawek jun Unimaja. Ajaw Ajtojil jun Unimaja. Ajaw Ajq’uq’ Kumätz jun Unimaja. Popol Winaq Chituy jun Unimaja. Lolmet Kej Nay jun Unimaja. Popol Winaq pa Jom Tzalatz Xkuxb’a’ jun Unimaja. Tepew Yaki jun Unimaja.

w r q Are k’u ri’ ri b’elejeb’ chinamit chi kawekib’ tzatz ral, uk’ajol ajlatal chirij b’elejeb’

chi Nim Ja. w r w Wa’ k’ut rech nijayib’ab’ b’elejeb’ chi wi chi Nim Ja. Are nab’e xchiqab’ij ule’ab’al

rib’ ajawarem xa jun uxe’ xchitikar chuwäch uxe’ q’ij, uxe’ saq chi winaq. w r e B’alam Aqab’ nab’e mamaxel, qajawixel. K’o’akul, K’o’akutek ukale. K’ochajuj,

K’otz’ib’aja roxle. B’elejeb’ Kej ukajle chik. Kotuja ro’le Ajaw. B’atz’a’ chi k’ut

99

uwaqle chik. Istayul chi k’ut uwuqle Ajaw. Kotuja chi wi uwajxaq tas ajawarem. B’elejeb’ Kej ub’elej tas. Kame chuchax chik ulajujle. Ajaw Kotuja uju’lajujle. Ri Don Cristobal (Tat Xtu’p) chucha’xik xa jawarik chuwäch kaxlan winaq. Don Pedro de Robles (Tat Lu’) Ajaw Q’a’lel wakamik.

w r r Are k’u ri chi konojel Ajawab’ e’lenaq chirij ri Ajaw Q’a’lel.

Are chik xchiqab’ij rajawal jujun chi Nimaq taq Ja:

w r t 1Ajaw Q’a’lel, unab’e Ajaw chikiwäch nijayib’ab’ jun Unimaja. 2Ajaw Ajtz’ik

Winaq jun Unimaja. 3Ajaw Q’a’lel Q’a’m Ja jun Unimaja. 4Nim Q’a’m Ja jun Unimaja. 5Uchuch Q’a’m Ja jun Unimaja. 6Nim Chokoj Nijayib’ab’ jun Unimaja. 7Ajaw Awilix jun Unimaja. 8Yakol Atam jun Unimaja. 9Nim Lolmet Ya’ol Tux jun Unimaja.

w r qt Are k’u ri Nim Ja ri chuwäch nijayib’ab’, are ub’ina’am wi b’elejeb’ chinamit, chi

“nijayib’ab’” chucha’xik. K’iyata’q k’ut uchinamital jujun chike Ajawab’, are unab’e ri mixqab’ij kib’i’.

w r wt Are chi k’ut rech ajaw k’iche’. Wa’ umam, uqajaw: Majukutaj nab’e winaq.

K’o’ajaw ub’i’ ukale’ Ajaw. Kaq Laqan rox. K’okosom ukaj. K’omajkun ro’. Wuqub’ Aj uwaq. K’okamel uwuq. K’oyab’akoj uwajxaq. Winaq B’am ub’elej.

w r et Are k’u Ajawab’ ri’ chuwäch ajaw k’iche’, are ule’el, utasel puch.

Are k’u kib’i’ Ajawab’ wa’ chupam Nim Ja, xa kajib’ Unimaja:

w r rt Ajtz’ik Winaq Ajaw ub’i’ nab’e Ajaw, jun Unimaja. Lolmet Ajaw ukab’ Ajaw,

jun Unimaja. Nim Chokoj Ajaw rox Ajaw, jun Unimaja. Q’aq’ Witz k’ut ukaj Ajaw, jun Unimaja. Chi kajib’ k’ut Nim Ja chuwäch ajaw k’iche’.

w r tt Are k’u ri e oxib’ chi Nim Chokoj, keje ri’ e qajawixel kumal konojel Ajawab’

K’iche’, xa jun chikikuch wi kib’ e oxib’ chik chokojib’. E a’lanel, e uchuch tzij, e uqajaw tzij, nimaskakin uk’oje’ik e oxib’ chi chokojib’.

w r qtt Nim Chokoj k’u chuwäch kawekib’. Nim Chokoj chuwäch nijayib’ ukab’ k’uri’.

Nim Chokoj chuwäch ajaw k’iche’ rox Nim Chokoj. Chi oxib’ k’u ri Chokojib’ jujun k’u chuwäch chinamit.

w r wtt Xa are k’u uk’oje’ik k’iche’ ri’, rumal ma wi chi ilb’al re Popol Wuj, k’o nab’e ojer

100

kumal Ajawab’, sachinaq chik. Xa are k’ut ri mixutzirik chi ronojel K’iche’ (Santa Cruz ub’i’ wakamik).